Wandelnetwerken in beeld. Een onderzoek naar regionale routenetwerken

Wandelnetwerken in beeld Een onderzoek naar regionale routenetwerken

Inhoud

Ten geleide

3

Het ontstaan

4

Uitgangspunten

4

Omvang van de netwerken

5

Aanleg en ontwikkeling

6

Kosten en financiering

7

Systematiek

8

Startpunten

8

Wandelnetwerken en bestaande routes

9

Bewegwijzering

9

Organisatie van beheer, onderhoud en doorontwikkeling

11

Doorlopende kosten

11

Digitaal

12

Meldpunt

12

Ondergrond en omgeving

13

Promotiemateriaal

14

Marketing en promotie

15

Monitoring 15 Meer informatie

15

Colofon

15

Bijlage 1

16

Checklist kwaliteit regionaal wandelnetwerk

Bijlage 2

20

Lijst met geïnterviewden

Wandelnetwerken in beeld | 2

Ten geleide Wandelnet wil wandelen in Nederland de plaats geven die het verdient: een goede mogelijkheid om overal te voet op pad te gaan. Omdat vrijwel alle Nederlanders wandelen, omdat wandelen gezond en leuk is en omdat het bijdraagt aan economische ontwikkeling en een duurzame samenleving. Om de wandelmogelijkheden in Nederland te behouden, komen we op voor de belangen van wandelaars en stellen we als kenniscentrum informatie beschikbaar voor professionals die zich met wandelen bezighouden. Dré Rennen: Namens Wandelnet hebben de vrijwilligers Dré Rennen, Ronnie Ankoné en Frans Meijdam

‘Het inventariserende onderzoek maakt extra

met verscheidene organisaties gesproken over wandelnetwerken in Nederland en Vlaande-

duidelijk dat er veel meer afstemming en unifor-

ren. Dit document is gebaseerd op deze interviews, aangevuld met wetenswaardigheden

miteit moet komen tussen de wandelnetwerken

over wandelen en geeft zo een beeld van de regionale wandelnetwerken.

en het bijbehorende kaartmateriaal. Er moet meer klantgericht gedacht worden.’

De interviews zijn in 2011 afgenomen, maar de meeste informatie is nog altijd actueel. Verder zijn niet alle ontwikkelaars van netwerken geïnterviewd. Een onderzoek als dit mag dus geen wetenschappelijke pretenties hebben; het geeft een beeld van de stand van zaken en de cijfers geven een indicatie – meer niet. Elk jaar actualiseert Wandelnet de gegevens op www.wandelnet.nl over nieuwe netwerken en het aantal gerealiseerde kilometers. Voor de toekomst ziet Wandelnet een coördinerende en ondersteunende rol op nationale schaal voor zich weggelegd. Daarbij gaan we uit van de ‘vijf M’s’: Management (regie & kennis), Monitoring (onderzoek & kwaliteitsbewaking), Markering (routedatabank & samen®

loop met LAW’s ), Marketing (wandelplanner & community) en Meldpunt.

Frans Meijdam: ‘Ontwerpen van wandelnetwerken is verbindingen creëren en een continue afweging maken tussen wandelkwaliteit en de vrees voor witte vlekken op de kaart.’

Ronnie Ankoné: ‘Met de komst van de regionale wandelnetwerken is iets van de achterstand op het fietspadennetwerk ingelopen. Nu nog de afstemming op landelijke schaal, zodat er een herkenbaar product ontstaat voor de wandelaar.’


Het ontstaan Het netwerk van wandelpaden in Zuid-Limburg was al een wandelnetwerk voordat die term bestond. Het is al in de jaren ‘60 van de vorige eeuw ontstaan en sindsdien steeds verder uitgebreid. Pas onder invloed van de opkomst van de fietsknooppuntennetwerken begon men in allerlei andere regio’s ook te denken over wandelnetwerken. In Overijssel en Noord-Brabant zijn zulke netwerken opgezet als proefproject. Inmiddels zijn er in heel Nederland projecten in verschillende stadia van ontwikkeling, van bedenken, via initiëren tot realiseren. Er zijn echter grote verschillen in omvang, visie en kwaliteit. Dit document geeft daar inzicht in en doet aanbevelingen.

10 km 2010 BosmaGrafiek.NL

regionale wandelnetwerken in 2010 netwerk gereed netwerk in ontwikkeling geen netwerk

20100309 NL_netwerken_up04

netwerk in planfase

10 km 2011 Bosma Grafiek.NL

regionale wandelnetwerken in 2012 netwerk in ontwikkeling netwerk in planfase geen netwerk

2 0 1 2 1 2 2 0 N L_a 4 _R e g i o n a l e _W a n d e l n e t w e r k e n _u p 1 0

netwerk gereed

regionale wandelnetwerken in 2011 netwerk gereed netwerk in ontwikkeling netwerk in planfase geen netwerk

Uitgangspunten In de brochure ‘wandelnetwerken uit de knoop’ (Wandelplatform-LAW, mei 2010) zijn voor wandelnetwerken onder andere de volgende uitgangspunten geformuleerd: • Een regionaal netwerk is een aaneengesloten routestructuur die de wandelaar een serie aaneengeschakelde en te verknopen rondwandelingen biedt.

Wandelnetwerken uit de knoop De brochure ‘wandelnetwerken uit de knoop’ (Wandelplatform-LAW, mei 2010) biedt aanbevelingen voor de uitvoering van regionale wandelroutenetwerken.

• De routes raken elkaar in ieder geval op knooppunten of keuzepunten. • Een routenetwerk voldoet aan een reeks basiseisen met betrekking tot omgevingskwaliteit, routekwaliteit en voorzieningenkwaliteit (zie bijlage 1). • Een netwerk biedt wandelmogelijkheden voor meerdere doelgroepen: stads- of dorpsbewoners, vakantiegangers en lange-afstandswandelaars. Wandelnet hanteert ook het uitgangspunt dat een wandelnetwerk minimaal 75 en maximaal 200 strekkende kilometer routelengte telt per honderd vierkante kilometer. Dat is een maat voor de maaswijdte van het netwerk. Die moet voldoende mogelijkheden

scan de code om direct de brochure ‘wandelnetwerken uit de knoop’ te openen

bieden om een eigen wandeling samen te stellen, maar niet zo fijnmazig zijn dat je door een ‘woud van paaltjes’ loopt.


Niet alle onderzochte netwerken konden inzicht geven in de oppervlakte van hun gebied en de totale lengte van hun netwerk. Ongeveer de helft van de wandelnetwerken die deze gegevens wel hebben, voldoet aan dit criterium1. De maaswijdte van een netwerk hangt altijd samen met de aard van het landschap en de natuurlijke omstandigheden.

Omvang van de netwerken Een gemiddeld rondje op een van de bestaande wandelnetwerken meet 6,3 kilometer. Dat is, uitgaand van een gemiddelde wandelsnelheid van vijf kilometer per uur, ongeveer een uur en een kwartier lopen. Tabel 1 geeft inzicht in de omvang van de netwerken. netwerk

lengte (km)

oppervlakte (km2)

aantal keuze- of knooppuntpalen

aantal route palen

aantal infopanelen

aantal strekkende km route per 100km2

75 tot 200 km route per 100 km2

Wandelnetwerk Bergen-Alkmaar-Heiloo

233

Geen gegevens

150

600

23

Geen gegevens

?

Klompenpaden in Utrecht en Gelderland I

330

n.v.t.

n.v.t.

1.650

43

Geen gegevens

?

Kempens Landgoed (België)

290

134

253

828

3

216

nee

Kempense Heide (België)

530

290

361

1.062

7

183

ja

Wandelnetwerk Twente

3.100

1.500

1.250

5.000

152

207

ja

Historische Wandelpaden Noordoost Friesland

411

800

84

g.g.d.

30

51

nee

Wandelnetwerk Vechtdal-WaterReijk-IJsseldelta

2.800

Geen gegevens

615

2.000

61

Geen gegevens

?

Wandelnetwerk Duin- en Bollenstreek

100

Geen gegevens

Geen gegevens

Geen gegevens

Geen gegevens

Geen gegevens

?

Stichtse Lustwarande / Gelderse Vallei

1210

265

12III

Geen gegevens

n.v.t.IV

457

nee

Wandelnetwerk West-Friesland

875

360

8

40

2

243

nee

Zuid Limburg (Parkstad Limburg-Heuvelland West-Heuvelland Oost-Grensmaasvallei)

2.000

800

n.v.t.

18.000V

70

250

nee

Zeeland (Zak van Zuid-Beveland)

190

100

180

400

25

190

ja

West-Brabant (Wijde Biesbosch Noord)

325

229

220

n.v.t.

11

142

ja

Hart van Brabant

500

250

500

64

28

200

ja

KnopenLopen - wandelen in Sevenum

102

50

95

400

10

201

ja

II

Tabel 1: omvang per netwerk De Klompenpaden zijn anno 2011 afzonderlijke routes. In de doorontwikkeling worden

I

rondwandelingen waar logisch en mogelijk aan elkaar verbonden. Aantal kilometers heeft betrekking op de lengte in 2013.

II

1

In de verhouding: 7 Stichtse Lustwarande, 5 Gelderse Vallei

II

Infopanelen zijn geïntegreerd in de knooppuntpalen

IV V

Tussen de 16.000-20.000.

Bij de vraag of een netwerk hieraan voldoet, is een marge van 5% (+ en -) aangehouden.


Aanleg en ontwikkeling Als men in een regio overweegt een wandelnetwerk te ontwikkelen, is het van belang dat

Afstemming

het gebied groot genoeg is, zodat het netwerk voldoende variatie kan bieden aan de wan-

Een wandelaar heeft niets met bestuurlijke grenzen. Het is dus

delaar. Daarom hanteren we als indicatie voor de omvang dat een wandelnetwerk moet bestaan uit tenminste vijftig strekkende kilometers aan samengeknoopte wandelroutes in

belangrijk om bij de ontwikkeling van een wandelnetwerk afstemming te zoeken met omliggende regio’s. Het is niet zo lastig om routes van aangrenzende regio’s te laten aansluiten, de keuze van knooppunten

een gebied van ten minste vijftig vierkante kilometer.

te coördineren en de nummering af te stemmen. De wandelaar is er bij

Het netwerk moet bovendien geschikt zijn voor alle soorten wandelingen, van een kort om-

gebaat. Een nationale routedatabank, opgezet door Wandelnet en het

metje tot meerdaagse tochten.

Fietsplatform, met alle gegevens van de netwerken in het Geografisch Informatie Systeem (GIS) is daarbij behulpzaam.

Voor de inventarisatie en het verkennen van de mogelijkheden voor nieuw te ontwikkelen paden, is het raadzaam gebruik te maken van de kennis van de bewoners van het gebied. Wandelaars en mensen die op de hoogte zijn van de wensen en behoeften van wandelaars weten het beste uit welke routes een wandelnetwerk moet bestaan. Hun betrokkenheid komt de kwaliteit van het netwerk ten goede.

‘Ieder netwerk is in de basis hetzelfde: lijnen en punten. Daar waar twee routelijnen elkaar kruisen ontstaat een knooppunt. Pas in de uitvoering en de markering ontstaan de verschillen en varianten.’ Ankie van Dijk, Wandelnet

‘Het project moet door de streekbewoners gedragen worden, daarmee creëer je een breed draagvlak.’ Teatske van Dalen, Landschapsbeheer Friesland


Kosten en financiering Het is lastig om in algemene zin iets over de kosten van een wandelnetwerk te zeggen. De kosten hangen samen met vele variabelen, zoals de omvang van het netwerk, het

Samenstelling eenmalige ontwikkelkosten, een voorbeeld Het Wandelnetwerk in Twente geeft een duidelijk inzicht in de verde-

ambitieniveau en de keuzes voor wat betreft de bewegwijzering en het beheer. We onderscheiden in ieder geval eenmalige investeringskosten en terugkerende, structurele kosten.

ling van de eenmalige ontwikkelkosten van het netwerk (zie tabel 2). kosten ontwikkeling wandelnetwerk Twente

procenten

De eenmalige investeringskosten liggen grofweg tussen de 50.000 en 100.000 euro per

routeontwikkeling

13%

honderd strekkende kilometer wandelroute. De hoogte van dat bedrag hangt af van wat je

aanleg netwerk

69%

wel en niet mee wilt rekenen (bijvoorbeeld personeelskosten), maar ook van het gewenste

marketing en promotie

11%

kwaliteitsniveau (bijvoorbeeld materiaalkeuze) en de schaal.

projectmanagement

6%

onderzoekskosten

2%

totaal eenmalige ontwikkelingskosten

100%

De terugkerende kosten bestaan uit de kosten van het onderhoud en beheer, de promotie en kwaliteitsbewaking. Ook deze kosten hangen af van het gekozen ambitieniveau, maar

Tabel 2: kosten netwerk Twente

ook van het gekozen beheersmodel.

NB. De eigen personeelskosten zijn niet in de ontwikkelkosten mee-

Tabel 3 geeft inzicht in de financieringsbronnen die de verschillende wandelnetwerken hebben aangeboord voor de ontwikkeling van het netwerk. Er is geen gebruik gemaakt van

genomen. Deze bedragen circa 250 uur per jaar in dit jarenlang lopende project.

private financieringsbronnen. Er zijn grote verschillen tussen de wandelnetwerken als het gaat om een beschikbaar budget voor structureel en/of groot onderhoud. Structureel onderhoud wordt bij een groot deel van de netwerken door de gemeente(n) (of de regio) betaald. Soms zorgt de gemeente ook voor de uitvoering van het structureel onderhoud. Het is raadzaam in de budgettering rekening te houden met groot onderhoud.

‘Benader in het begin Wandelnet en de provincie en ga met hen in gesprek om informatie in te winnen. Er is al veel kennis die nog niet genoeg wordt gedeeld.’ Linda de Groot, Gemeente Bergen

financieringsbronnen wandelnetwerken ontwikkelingI

gemeenten


50%

regionaal

provincie

Europa

overig

15%

50%II

35%III

45%

50%

Kempens Landgoed/Kempense Heide (België) Wandelnetwerk Twente

25%

25%


50%

50%


25%

25%

Wandelnetwerk West-Friesland (Koggen)

Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG)

50%

50% 50%

Wandelnetwerk West-Friesland (HES)

100%


14%

West Brabant (Wijde Biesbosch Noord)

17%

Hart van Brabant

50%


80%

43%

42%

33% 14%

35% 20%

Tabel 3: financieringsbronnen De Klompenpaden in Gelderland en Utrecht zijn gefinancierd met behulp van bijdragen

en kleine fondsen zoals de Rabobank. Beide wandelnetwerken hebben in de interviews

I

van provincie, waterschappen, gemeenten, Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG),

geen inzicht gegeven in de verhouding tussen de verschillende financieringsstromen.

Europese financieringsprogramma’s (POP en Leader), fondsen Rabobank en bedrijven. De

II

Project Grenzenloos Wandelen.

Historische Wandelpaden Noordoost Friesland door de provincie en door de gemeenten

III

Toerisme Vlaanderen


Systematiek Tabel 4 geeft een overzicht van de gebruikte systematiek per netwerk. Er zijn twee systemen: een knooppuntensysteem (I) en een keuzepuntensysteem (II). Het knooppuntensysteem is een vorm van doelbewegwijzering; alle paden en routemogelijkheden zijn gelijkwaardig. Alle kruispunten waar je kunt kiezen uit twee of meer richtingen worden knooppunten genoemd en zijn voorzien van een nummer. Het keuzepuntensysteem is een vorm van routebewegwijzering en knoopt rondwandelingen – routes met een eigen kleur of nummer – aan elkaar tot een netwerk. Alle kruispunten waar je kunt kiezen om op dezelfde route te blijven of over te stappen op een andere worden keuzepunten genoemd. netwerk

systematiek

II


kleuren en cijfers

II


kleuren - op de kaart hebben routes wel een nummer

II


kleuren - 26 letters en 99 cijfers per lettergebied

II


kleuren - 26 letters en 99 cijfers per lettergebied

I

Kempens Landgoed/Kempense Heide

nummers 1-99

I


raster over de hele provincie (nummers 10-99)

I


raster, ontwikkeld door Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE)

I

Hart van Brabant

raster, ontwikkeld door SRE (met aanvullingen)

I


geen specifiek systeem vanwege beperkt gebied

II


routes hebben een naam (bijv. Doornse Put)

I


nummering naar logisch inzicht per deelgebied

I


elke route een eigen nummer en naam

II

Klompenpaden in Utrecht en Gelderland

routes hebben een naam (bijv. Oudenhorsterpad)

II


routes hebben een kleur

Tabel 4: systematiek per netwerk

Startpunten Alle netwerken maken gebruik van startpunten. Het aantal startpunten hangt vooral sa-

100%

100

men met de grootte van het netwerk. Belangrijke criteria voor de keuze van een startpunt zijn: parkeergelegenheid (100%), bereikbaarheid met het OV (67%), de aanwezigheid van horeca (67%) en de bereikbaarheid in het algemeen (26%). De bereikbaarheid met het OV wordt meestal niet gezien als een hard criterium, maar wel

80%

67

60%

67

40%

als een pré, omdat dat niet altijd te realiseren is. Andere criteria die genoemd worden zijn:

26

20%

re

id he

ca

ar

re

ba ik be

ik

re

ba

ho

id he ar

eg el rg ee rk pa

• aanwezigheid sanitair;

en

• plek waar minimaal twee routes starten; • minimaal één per kern;

OV

id

0%

he

• logische verdeling tussen stad/dorp en landelijk gebied;

be

• mogelijkheid verkoop routeboekjes en -kaarten;

• bij toeristische overstappunten (TOP’s); • op markante punten/bij een attractie;

figuur 1: criteria startpunten

• passend binnen de zoneringsvisie i.v.m. bestaande recreatiedruk.


Wandelnetwerken en bestaande routes

100% 80%

Het merendeel van de wandelnetwerken (82%) heeft bestaande routes als basis voor het netwerk gebruikt. Ongeveer de helft van de wandelnetwerken heeft een Lange-Afstand-

60%

Wandelpad (LAW) en/of een Streekpad als basis, of heeft deze paden in het netwerk geïntegreerd. Een kleine veertig procent geeft aan dat het wandelnetwerk aansluit op de

40%

LAW’s buiten het eigen netwerk. 20%

materiaalkosten en die per strekkende kilometer.

er ne n i te

et

bu

m aa

sa

ns

m

lu

en

iti

lo

ng

op

LA

LA

W

W

nd aa st

nogal uiteen lopen. Tabel 5 geeft per netwerk inzicht in de prijs van de palen en de panelen en in het aantal palen/panelen in het netwerk. Tabel 6 geeft informatie over de totale

tw

er tw ne

W LA

e

De grafieken 3, 4 en 5 laten zien dat de prijzen van de palen en de informatiepanelen

be

nelen. Een aantal netwerken maakt ook gebruik van gedragsbordjes, schildjes of stickers.

k

sis ba

sis ba es ro

ut

Een wandelnetwerk kent doorgaans keuzepunt- of knooppuntpalen, routepalen en infopa-

k

0%

Bewegwijzering

Figuur 2 Wandelnetwerken gecombineerd met bestaande routes

Het is nauwelijks mogelijk de prijzen voor de bewegwijzering te vergelijken. Wat een routepaal kost, hangt mede af van het type markering. Losse schildjes op houten palen zijn veel duurder dan bijvoorbeeld stickers. Het materiaal, de te verwachten levensduur en de omvang van de bestelling hebben invloed op de prijs. Gemiddeld kost een netwerk – op basis van bovenstaande gegevens – 120 euro per kilometer aan materiaalkosten (keuzepuntpalen, routepalen en informatiepanelen). De bijbehorende kosten voor plaatsing, beheer en onderhoud zijn niet inbegrepen. In de meeste gebieden zijn naast de markeringen van het wandelnetwerk ook andere markeringen van wandelroutes aanwezig, bijvoorbeeld van Staatsbosbeheer, de provinciale landschappen, de VVV of LAW-routes. In driekwart van de wandelnetwerken worden de andere markeringen op den duur geheel of gedeeltelijk verwijderd of opgenomen in het netwerk. Dit gebeurt altijd in overleg met de eigenaren van de bestaande markeringen.

140

140

1.400

120

120

1.200

100

20

189 pr e ld de id ge

ge

ge

Figuur 4: kosten routepaal

ijs

ijs e st

m

m

ld de

pr

ijs

e

st ag la

ag

e

pr

pr

ijs

ijs

0

pr

ijs e og ho

m

id

la

de

ld

ag

e

st

st

e

pr

pr

ijs

ijs pr

ijs pr e st og

Figuur 3: kosten knooppuntpaal

400 200

8

0

0

ho

40

id

20

40

e

33

721

600

st

40

60

800

og

59

80

prijs in euro

60

1.000

100

ho

80

prijs in euro

prijs in euro

100

1.400

la

124

Figuur 5: kosten infopaneel


netwerk

keuzepaneel

routepaal

infopaneel

lengte netwerk

prijs (€)

aantal

prijs (€)

aantal

prijs (€)

aantal 23


233

124

150

80

600

1650

Klompenpaden in Utrecht en GelderlandI

330

n.v.t.

n.v.t.

8

720

1400

35

Kempens Landgoed

290

45

253

27

575

200

3

Kempense Heide

530

45

361

27

710

200

7


3.100

68

1250

48

5.000

600

152


411

66

84

9

geen gegevens

850

30


2.800

33

615

15

2.000

495

61


100

geen gegevens

geen gegevens

geen gegevens

geen gegevens

geen gegevens

geen gegevens


1210

395

12II

100

geen gegevens

n.v.t.III

n.v.t.


875

95

8

63

40

920

2

Zuid Limburg (Parkstad Limburg-Heuvelland West-Heuvelland OostGrensmaasvallei)

2.000

n.v.t.

n.v.t.

27

18.000

800

70


190

52

180

17

400

800

25


325

55

220

n.v.t.

n.v.t.

550

11

Hart van Brabant

500

33

500

22

64

189

28


102

35

95

20

400

geen gegevens

10

Tabel 5: markeringselementen per netwerk De Klompenpaden zijn anno 2011 afzonderlijke routes. In de doorontwikkeling worden

I

rondwandelingen waar logisch en mogelijk aan elkaar verbonden en waar witte vlekken

Waarvan 7 Stichtse Lustwarande en 5 Gelderse Vallei

II

III

Infopanelen zijn geïntegreerd in de knooppuntpalen

zijn worden nieuwe routes aangelegd.

netwerk

lengte netwerk

totaal materiaalkosten

materiaalkosten per kmI

233

104.550

449


330

54.760

166

Kempens Landgoed

290

27.510

95

Kempense Heide

530

36.815

69


3.100

416.200

134


2.800

80.490

29


875

5.120

6


2.000

542.000

271


190

36.160

190


325

18.150

56

Hart van Brabant

500

23.200

46

Wandelnetwerk Bergen-Alkmaar-Heiloo II

Tabel 6: materiaalkosten per netwerk I

Totalen zijn berekend door de aantallen en bedragen uit de voorgaande tabel te ver-

De Klompenpaden zijn anno 2011 afzonderlijke routes. In de doorontwikkeling worden

II

menigvuldigen. Netwerken waar gegevens van ontbreken (gg) zijn buiten beschouwing

rondwandelingen waar logisch en mogelijk aan elkaar verbonden en waar witte vlekken

gelaten. Netwerken die geen gebruik maken van bijv. keuzepuntpalen of routepanelen

zijn worden nieuwe routes aangelegd.

(n.v.t.) zijn wel meegenomen in de berekening.


Organisatie van beheer, onderhoud en doorontwikkeling Na het initiatief om een netwerk te ontwikkelen zijn er verschillende partijen, ieder met hun eigen verantwoordelijkheden betrokken bij een netwerk en het beheer ervan.

‘Veranker opgedane praktische informatie in de organisatie; zorg dat die niet verloren gaat voor volgende projecten.’ Sientje Hermans, Toerisme Provincie Antwerpen

Eigenaar In beginsel is de gemeente eigenaar van het ‘netwerk’ (dat niet automatisch hetzelfde is als de grondeigenaar). Zij heeft daarmee in formele zin dan ook een cruciale rol. In de praktijk blijkt echter dat niet iedere gemeente zich dit realiseert en daarbij ook niet altijd de

eigenaar

daarbij behorende verantwoordelijkheid neemt. Beheerder

contract

De gemeente kan de rol van beheerder van het routenetwerk op zich nemen, maar kan dit ook uitbesteden. wandelaar

beheerder

Uitvoerder

uitvoerder opdracht

Voor de feitelijke realisatie van het netwerk wordt veelal een uitvoerder ingehuurd. Ook het overeenkomst

onderhoud kan bij een uitvoerder worden neergelegd. Dat is niet per definitie dezelfde die het netwerk heeft gerealiseerd. Uitvoerders kunnen aannemers of vrijwilligers zijn.

grondeigenaar

Grondeigenaar De grondeigenaar is in principe verantwoordelijk voor het onderhoud van zijn ondergrond. Zo zal Staatsbosbeheer bijvoorbeeld zorgen voor de begaanbaarheid van de paden. De grondeigenaar moet toestemming verlenen om er te mogen lopen (tenzij een pad open-

Figuur 6: verantwoordelijkheden

baar is) en om te markeren.

‘Neem tijdig contact op met alle mogelijk betrokkenen. Laat agrariërs niet door gemeenten, maar door onafhankelijke partijen of bijvoorbeeld LTO benaderen.’ Karel Schoenaker, Recreatieschap West-Friesland

Doorlopende kosten Ruim de helft (57%) van de netwerken laat het onderhoud van het netwerk geheel of gedeeltelijk door vrijwilligers doen. Bijvoorbeeld het houden van schouwrondes (meestal twee keer per jaar) en het uitvoeren van kleine reparaties. Een derde laat dit alleen door professionals (aannemers) doen. Grotere onderhoudswerkzaamheden worden soms uitgevoerd door een aannemer, soms door de gemeente of het recreatieschap of bijvoorbeeld door een sociale werkplaats.

‘Als een bok op de haverkist zitten: zorgen voor een complete projectomschrijving, is onderhoud meegeregeld, duidelijkheid over ‘wie-doet-wat’.’ Kees Verplancke, Stichting VVV Zuid Limburg, Routepunt Onderhoud


netwerk

verzekering schade door wandelaars


nee


Ja, via verzekering gemeente


nee


Ja, indien contract met eigenaren


boerenlandpaden - provincie


Ja, via verzekering gemeente


nee




nee


ja


nee

Hart van Brabant



nee

Tabel 7: verzekeringen

De helft van de wandelnetwerken is niet verzekerd voor schade die door wandelaars wordt veroorzaakt. De overige netwerken zijn hiervoor (deels) verzekerd; sommige via de verzekering van de gemeente(n), sommige via de provinciale regeling Boerenlandpaden en sommige hebben zelf een verzekering afgesloten ten behoeve van de grondeigenaren. Wel geven veel wandelnetwerken aan dat zij een verzekering hebben afgesloten voor hun vrijwilligers.

Digitaal Bijna alle wandelnetwerken hebben de informatie over het netwerk digitaal vastgelegd. Alleen Stichting KnopenLopen was op het moment van interviewen nog bezig met de

Datamodel en routedatabank Wandelnet heeft een landelijk datamodel ontwikkeld voor GIS. Het is een handreiking waarmee de gegevens van een wandelnetwerk op een uniforme en handige manier gedigitaliseerd kunnen worden.

digitalisering. De netwerken die hun informatie digitaal hebben vastgelegd hebben dit

Wandelnet stelt dit datamodel zonder kosten beschikbaar.

zonder uitzondering in GIS vastgelegd. Alleen in Zeeland (Zak van Zuid-Beveland) is dit nog

De zo verkregen gegevens voert Wandelnet graag in de routedatabank

in ontwikkeling en in Zuid-Limburg is de informatie slechts beperkt in GIS ingevoerd.

in. Daarmee zijn de regionale wandelnetwerken vindbaar voor de belangstellende wandelaar.

Meldpunt Vijfentachtig procent van de wandelnetwerken heeft een meldpunt voor het doorgeven van bijvoorbeeld ontbrekende bordjes en vernielingen. Veelal moet dat via een website, maar in Twente is er ook een speciaal telefoonnummer. Het aantal meldingen loopt uiteen van tien per maand tot vijf per jaar. Het aantal meldingen hangt samen met de grootte van het netwerk. Meldingen zijn grotendeels te voorkomen door het houden van schouwrondes, maar ook door de palen goed te plaatsen en rekening te houden met de situatie ter plekke.

‘Meldingen worden verwerkt via het KIS-principe (Keep It Simple): melder => steunpunt => eigenaar of vrijwilliger => steunpunt (afmelden).’ Evelien Kenbeek, Stichting Landschap Erfgoed Utrecht

GIS


Ondergrond en omgeving Veel wandelnetwerken streven ernaar een zo groot mogelijk deel van de wandelroutes over onverharde wegen te laten gaan, maar de verhouding verhard/onverhard verschilt sterk per netwerk. Er zijn netwerken die bijna volledig (98%) onverhard zijn (Netwerk Stichtse Lustwarande/Gelderse Vallei), terwijl het netwerk in de Wijde Biesbosch Noord voor 90% over verharde paden gaat. netwerk

verhouding verhard/onverhard (%)

netwerk door bebouwde kom

netwerk door kwetsbare natuur


Geen gegevens

ja

ja


25-75

neeI

beperkt


60-40

ja

nee


Geen gegevens

jaII

nee


Geen gegevens

ja

nee


Geen gegevens

ja

nee


40-60

ja

beperkt


2-98

ja

nee


50-50III

ja

ja


5-95

jaIV

ja


65-35

ja

nee


90-10V

ja

beperkt

Hart van Brabant

80-20

ja

nee (zonering)


20-80

ja

ja

Tabel 8: ondergrond paden Raakt rand van stad of dorp.

IV

Kleinere steden en dorpen.

V

I

II

Alleen de dorpen, niet de steden.

In veel andere deelgebieden is de verhouding 50-50.

Bij voorkeur niet meer dan 2 km aaneengesloten verhard.

III

De Klompenpaden in Utrecht en Gelderland raken alleen de rand van een stad of een dorp. De rest van de wandelnetwerken gaat wel de bebouwde kom in. De grote steden (indien

Stad-te-voet

aanwezig) worden meestal vermeden. Een aantal netwerken kiest bewust voor een start-

Het concept ‘Stad-te-Voet’ is eigenlijk een stedelijk concept van

punt in de kernen.

een wandelnetwerk. Door wandellijnen vanuit het centrum van de stad naar buiten te ontwikkelen, ontstaat een koppeling tussen een regionaal netwerk (meestal in het buitengebied) en het stadscentrum.

Ongeveer de helft van de netwerken gaat ook door kwetsbare natuurgebieden. Dit kan

Utrecht-te-Voet is daar een goed voorbeeld van.

met zich meebrengen dat bepaalde paden niet toegankelijk zijn in het broed- en rustseizoen, dat honden soms niet zijn toegestaan, of dat wandelen tussen zonsondergang en zonsopgang verboden is. De meeste netwerken geven aan dat de wandelroutes veel door ‘open land’ gaat. Alleen het wandelnetwerk Stichtse Lustwarande/Gelderse Vallei gaat voornamelijk door bosgebied. Wandelnetwerk Twente geeft specifiek aan dat ‘het ontsluiten van het platteland voor wandelaars’ één van de doelstellingen van het netwerk is.

‘Besteed veel tijd en energie aan draagvlakontwikkeling en zorg voor een goede voorlichting tijdens de uitvoering.’ Han van den Heuvel, Regio Twente


Promotiemateriaal

100%

Vier op de vijf wandelnetwerken beschikken over een wandelkaart, in bijna alle gevallen op schaal 1:25.000. De oplage van de kaarten varieert tussen de drieduizend en tienduizend stuks. Dat heeft uiteraard te maken met de grootte van een netwerk. Zo heeft het

80% 60%

relatief grote Twentse netwerk bijvoorbeeld een wandelkaart in vier delen. Een derde van de wandelnetwerken beschikt over een wandelgids. De tabellen 9 en 10

40%

geven inzicht in de oplage, de kostprijs en de verkoopprijs van de wandelkaarten en -gidsen. 20%

s

an

gp

r ne

e sit iu

te

w

pl

eb

gi

ou em

ro

th

w

an

de

ar

lk

terwijl andere al aan herdrukken toe zijn.

ds

te

0%

aa

verschillende stadia verkeren: sommige netwerken hebben een eerste oplage uitgebracht,

rt

De grote verschillen in kosten en oplages zijn deels te begrijpen, doordat de projecten in

Figuur 7: promotiemiddlelen netwerk met wandelkaart

oplage

kostprijs (€)

verkoopprijs (€)

Kempens Landgoed/Kempense Heide (kaart +gids)

5.000

3,50

8,00


Geen gegevens

1,54

6,95


8.000

Geen gegevens

3,60


10.000

5,9520

5,95

Geen gegevens

Geen gegevens

Geen gegevens


3.000-10.000

1,75

5,60


5000

Geen gegevens

5,00

Stichtse Lustwarande

21

/ Gelderse Vallei


2.500

2,50

6,00

Hart van Brabant

10.000

2,50

4,00


8.000

1,20

3,00

netwerk met wandelgids

oplage

kostprijs (€)

verkoopprijs (€)


4.000/route

Geen gegevens

1,00 a 1,50

Kempens Landgoed/Kempense Heide (kaart + gids)

5.000

Geen gegevens

8,00


3.000

6,30

12,95

Hart van Brabant

4.000

Geen gegevens

4,00

Tabel 9: wandelkaarten

Tabel 10: wandelgidsen

Alle wandelnetwerken beschikken over een website, maar slechts enkele hebben die uitgerust met een routeplanner. Dat zijn Netwerk Twente, Stichtse Lustwarande/Gelderse Vallei en West Brabant (Wijde Biesbosch Noord). Alleen Historische Wandelpaden Noordoost

Routeplanner Inmiddels is voor wandelaars een landelijke routeplanner ontwikkeld op www.wandelnet.nl. Binnen die planner is en komt ook nadrukkelijk ruimte voor het aanbieden van regionale wandelnetwerken.

Friesland heeft GPS-routes. Een deel van de netwerken geeft wel aan dat ze dit wensen of dat ze bezig zijn met de ontwikkeling daarvan. Dat levert soms praktische bezwaren op. Zo heeft men in Zuid-Limburg geëxperimenteerd met GPS-routes, maar dit bleek weinig succesvol, onder meer door overlappend bereik van providers uit België en Duitsland.

‘Neem de tijd ervoor en ga voor kwaliteit! Het is heel belangrijk om na te gaan wat de wandelaar precies wil.’ Rinus Jagers, Regionaal Team Recreatie & Toerisme IJssel-Vecht

GPS wandelaar


Marketing en promotie Veel wandelnetwerken geven hun budget vooral uit aan de ontwikkeling van het netwerk en de routekaart, een website en de opening van het netwerk. Voor pure promotie zijn ze vaak aangewezen op de algemene toeristisch promotiebudgetten van de regio’s of provincies.

Monitoring De meeste wandelnetwerken doen niet aan onderzoek of kwaliteitsbewaking. Uitzonderingen daarop zijn: • een stageonderzoek naar het Wandelnetwerk Kempens Landgoed/Kempense Vallei • dagtellingen naar het aantal gebruikers in Sevenum (KnopenLopen) • een analyse in de provincie Overijssel; Analyse wandelnetwerken: voor een zo optimaal mogelijk Overijssels netwerk (GOBT, 2008) Meer gegevens gevraagd De wandelnetwerken zijn volop in beweging. Wandelnet verzamelt informatie over nieuwe initiatieven en over ontwikkelingen in bestaande

Meer informatie

netwerken. Wij ontvangen graag (aanvullende) gegevens over de

Voor meer informatie over wandelnetwerken kunt u ons digitale dossier ‘wandelnet-

wandelnetwerken in Nederland. Onze adresgegevens staan hieronder vermeld.

werken’ raadplegen via www.wandelnet.nl. Uiteraard kunt u ook contact zoeken met Ankie van Dijk, projectleider wandelnetwerken, (033) 4653660, [email protected].

scan de code om direct het digitale dossier ‘wandelnetwerken’ te openen

Colofon Uitgave:

Wandelnet, Amersfoort, december 2012

Wandelnet:

Martine Werensteijn en Ankie van Dijk

Interviews:

Dré Rennen, Frans Meijdam, Ronnie Ankoné

Eindredactie:

Jet Holleman

Onderzoek:

De Afdeling Onderzoek, Monica Wagenaar

Vormgeving:

Concreet geeft vorm

Cartografie:

Bosma Grafiek, Marijn Bosma

Cartoons:

Kurf, John Körver

Foto’s:

ANWB/Landschapsbeheer Friesland (cover), Eveline Kooijman (pag. 13)

Wandelnet Bezoekadres

Postadres

Berkenweg 30

Postbus 846

3818 LB Amersfoort

3800 AV Amersfoort

Tel.: 033 - 465 36 60 Fax: 033 - 465 43 77 E-mail: [email protected]


Bijlage 1:


√

Netwerk Er vindt afstemming plaats met Wandelnet met betrekking tot het opnemen LAW’s® en Streekpaden® in het netwerk Indien van toepassing is er aansluiting op de LAW’s® en Streekpaden® buiten het netwerk

Bestaande (gemarkeerde) wandelroutes worden in het netwerk geïntegreerd (eventueel via thema routes) Het netwerk is geschikt voor verschillende doelgroepen; voor het maken van een ommetje en een meerdaagse wandeltocht Geadviseerd wordt om gebruik te maken van het keuzepuntsysteem of knooppuntsysteem Zie H5. brochure ‘Wandelnetwerken uit de knoop’ Rondwandelingen variëren tussen de 3 en 10 kilometer

De fijnmazigheid wordt afgestemd op de wandelvraag in het gebied

Er is aansluiting op of een verwijzing naar eventuele aangrenzende wandelnetwerken Startpunten zijn onderdeel van het netwerk

De toestemming en wensen van terreineigenaren zijn mede bepalend voor de tracering van het netwerk In overleg met terreineigenaren kan het netwerk dienen als zoneringsmiddel van de recreatiedruk Voordat het netwerk in gebruik wordt genomen moet het juridisch gezekerd zijn

Omgeving Het netwerk brengt de wandelaar langs afwisselende landschapstypen

Voor de beleving van het gebied is het belangrijk dat karakteristieke elementen van de omgeving goed zichtbaar zijn Cultuurhistorische elementen als beschermde stad- en dorpsgezichten worden in het netwerk opgenomen Bij opname van (beschermde) natuurgebieden wordt rekening gehouden met eventuele beperkingen (broedseizoen, hondenverbod)

Bijlage 1 Checklist kwaliteit regionaal wandelnetwerk | 16

Waar mogelijk wordt gebruik gemaakt van cultuurhistorisch waardevolle paden (bijvoorbeeld kerkenpaden en tiendwegen) Zo mogelijk worden nieuwe paden ontwikkeld (infrastructuur)

Het netwerk wordt gebruikt als instrument voor gebiedspromotie

Route In het buitengebied wordt waar mogelijk gebruikt gemaakt van onverharde of halfverharde paden (mits goed begaanbaar) Het type ondergrond wordt aan de gebruikers gecommuniceerd (verhard, onverhard, mogelijk drassig) Er is zo min mogelijk samenloop met andere verkeersdeelnemers (verhoogde beleving en veiligheid)

De gebruiker dient zo min mogelijk hinder te ondervinden van barrières als spoorlijnen en autowegen

In voorkomende gevallen zijn er veilige en aantrekkelijke oversteken gerealiseerd

De paden zijn vrij van overgroeiende takken, struiken en overwoekerend onkruid

Bij eventuele obstakels als omheiningen worden opstapjes of hekjes geplaatst


√

Voorzieningen Startpunten moeten goed bereikbaar zijn voor verschillende mobiliteiten die van toepassing zijn in het gebied (te voet, fiets, auto, openbaar vervoer) Een startpunt bestaat minimaal uit een parkeerplaats voor auto’s en fietsen en een informatiepaneel

Een informatiepaneel bevat een overzichtsplattegrond en uitleg over het gebruik van het netwerk

Richtlijn is 10 startpunten per 100 km²

Een geeft een meerwaarde om het netwerk aan te sluiten op belangrijke OV haltes en stations in het gebied Het netwerk voorziet in rustpunten onderweg in de vorm van (picknick)banken

Indien mogelijk worden horecavoorzieningen en bezienswaardigheden in het netwerk opgenomen


Wanneer op (delen van) het netwerk beperkingen gelden dienen deze expliciet te worden gemeld (bijvoorbeeld vaartijden pontjes, hondenverbod)

Markering De markering is uniform en functioneel

Het netwerk is tweezijdig gemarkeerd in een vorm die het mogelijk maakt om routes aan elkaar te knopen Bij de inpassing van de LAW® of Streekpad® markering moeten de randvoorwaarden in de brochure ’Wandelnetwerken uit de knoop’ gehanteerd worden (bijlage II) Er moet toestemming gevraagd worden aan Wandelnet voor het gebruik van de markering van LAW® en Streekpad® De markering van LAW® en Streekpad® wordt in het systeem ingepast; op één drager geplaatst Het streven is om markeringen van overige wandelroutes te saneren

De markering van het netwerk sluit aan op of verwijst naar aangrenzende netwerken

Geografisch Informatie Systeem Het ontwerp van het netwerk wordt gedigitaliseerd in ArcGIS met ondergronden van TOP10NL Het door Wandelnet beschikbaar gestelde ArcGIS bestand van het landelijke netwerk dient als basis voor het regionale netwerk Voor de opbouw van de ArcGIS bestanden wordt gebruik gemaakt van de door Wandelnet verstrekte ‘Handleiding wandelnetwerken in ArcGIS’ De kenmerken (attribuutwaarden) worden ingevoerd in het door Wandelnet beschikbaar gestelde datamodel Het ArcGIS bestand van het regionale netwerk met bijbehorende attribuutwaarden wordt uitgeleverd aan Wandelnet voor opname in de landelijke routedatabank


√

Beheer en onderhoud Voorafgaand aan realisatie worden afspraken gemaakt over verantwoordelijkheden met betrekking tot eigendom, beheer en onderhoud Voorafgaand aan realisatie worden afspraken gemaakt met betrekking tot de controle van het netwerk (2 x p/jaar schouwronde) Indien er LAW’s® door het gebied lopen worden met Wandelnet afspraken gemaakt over gecombineerd onderhoud LAW® en het regionale netwerk


Voor de uitvoering van beheer en onderhoud is het aan te bevelen om van alle markeringselementen in het veld een digitaal bestek te maken

Promotie Het ArcGIS bestand van het netwerk is de basis voor de cartografie

Er is een (papieren) wandelkaart beschikbaar

De wandelkaart bestaat minimaal uit een plattegrond en uitleg van het systeem

De wandelkaart geeft informatie over tijdelijke afsluitingen en waar honden niet zijn toegestaan Het geeft een meerwaarde om bezienswaardigheden op kaart aan te geven Via een website wordt informatie gegeven over het netwerk (bereikbaarheid, gebruik, verkrijgbaarheid van de kaarten, contactpunt voor meldingen en vragen) Voor de promotie van het wandelnetwerk wordt vroegtijdig samengewerkt met regionale bureaus voor toerisme en toeristische ondernemers in het gebied


Bijlage 2: Lijst met geïnterviewden • Historische Wandelpaden Noordoost Friesland met Landschapsbeheer Friesland (Teatske van Dalen); Wandelpadennetwerk Bergen-Alkmaar-Heiloo met Gemeente Bergen (NH) (Linda de Groot); • de Klompenpaden in Utrecht en Gelderland met Stichting Landschap Erfgoed Utrecht (Evelien Kenbeek); • Wandelnetwerk Kempens Landgoed/Kempense Heide met Toerisme Provincie Antwerpen (Sientje Hermans); • Wandelnetwerk Twente met Regio Twente (Han van den Heuvel); • Wandelnetwerken Vechtdal, WaterReijk en IJsseldelta met Regionaal team Recreatie en Toerisme IJssel-Vecht (Rinus Jagers op Akkerhuis); • Wandelnetwerk Duin- en Bollenstreek met Stichting Landschapsbeheer Zuid-Holland (Pieter Balkenende); • Wandelnetwerk Stichtse Lustwarande/Gelderse Vallei met Provincie Utrecht (Marieke Creemer en Peter Strijland); • Wandelnetwerk West-Friesland met Recreatieschap West-Friesland (Karel Schoenaker); • Netwerken Parkstad Limburg, Heuvelland West, Heuvelland Oost, Grensmaasvallei met Stichting VVV Zuid-Limburg (Kees Verplancke); • Wandelnetwerk Zeeland (voorbeeld: Zak van Zuid-Beveland) met Stichting Landschapsbeheer Zeeland (Arjan de Hulster); • Wandelnetwerk West Brabant (voorbeeld: Wijde Biesbosch Noord) met Regio West Brabant (Joeri Verheijen en Michiel Goos); • Wandelnetwerk Hart van Brabant met RMB (Wout Janssen); • KnopenLopen, wandelen in Sevenum met Stichting KnopenLopen te Sevenum (Jan van der Vight).

Bijlage 2 Lijst met geïnterviewden | 20

Wandelnetwerken in beeld. Een onderzoek naar regionale routenetwerken

Recommend Documents