Waarom moet ik dit lezen?

Verhalen schrijven is een ambacht. Bij elk ambacht hoort een vaardig gebruik van gereedschap. Taal is het gereedschap van de schrijver. In dit boek vindt de schrijver van korte verhalen richtlijnen en tips om op een effectieve manier een leesbaar en aantrekkelijk verhaal te schrijven. Schrijven is als dansen. Leer eerst de passen, leer goed kijken, train je lichaam en je hoofd en maak vervolgens je eigen variaties.

Waarom moet ik dit lezen? Praktische handleiding voor schrijvers

Deze gids bevat concrete opdrachten en voorbeeldverhalen met aandacht voor taalvaardigheid en voor inhoud. De taaltips gaan aan de hand van verboden en geboden. Zo is gebruik van het werkwoord worden verboden. De inhoud gaat aan de hand van beginzinnen, slotalinea en anekdotes. Gerard Stout schreef tientallen romans en korte verhalen.

Ter Verpoozing, Peize www.gerardstout.nl

Gerard Stout

Waarom moet ik dit lezen?

Verhalen, romans en gedichten zijn geen verplichte kost. Wie wil kan zonder boeken te lezen een prettig leven leiden. Wat is nodig om een lezer te verleiden? Schrijver: Hoe doe je dat? In deze gids voor schrijvers vind je een tiental praktische aanwijzingen – soms in de vorm van geboden en verboden – om je verhaal aan de man en de vrouw te brengen. Er is geen verkeerde manier van schrijven. Er zijn veel niet-effectieve manieren van schrijven. In dit boek vind je tips over taal en formulering en tips voor de inhoud van een verhaal. Als je voor jezelf in een dagboek schrijft, hoef je je nergens zorgen over te maken.

Wil je een ander bereiken met je proza, overweeg dan toepassing van de tips. Je treft ook korte verhalen met een toelichting. Schrijven is creativiteit, maar schrijven is ook knutselen en nadenken. Nadenken als hoogste goed. Succes.

Gerard Stout

1

Waarom moet een ander mijn verhaal lezen?

Misschien wil je de wereld verbeteren (prima). Misschien wil je je gevoelens verwoorden (heel goed), misschien wil je inzicht krijgen in je overtuigingen (fantastisch), misschien wil je met taal spelen (ook goed). Misschien wil je een lezer laten weten dat je bestaat. Vrijwilligheid Een lezer kent tientallen redenen om een verhaal te lezen, en honderden om jouw verhaal niet te lezen. Belang * Inzicht verwerven: Wat leer ik van een verhaal, over de wereld en over mezelf? * Vermaak: Bezorgt een verhaal me een prettig tijdverdrijf? * Uitdaging: Ga ik nadenken en scherp ik mijn geest? * Herkenning: Het verhaal gaat over de lezer. Deze lijst is ongetwijfeld langer te maken.

Helderheid Een goed verhaal begint met heldere taal. Vlot en gemakkelijk leesbaar staan op nummer 1. Voorkom dat de lezer denkt: “Wat staat hier?” Achteloos opschrijven wat in je hoofd voorbijkomt levert een woordenbrij. Gedachten kennen nauwelijks ordening. Het ene moment denk je aan vanillevla, daarna aan het weer, aan een fiets, aan schoon ondergoed, aan een blauwe olifant of aan jeuk in je oksel. Je gedachten doen wat ze willen, net alsof je geen baas over bent over je hoofd. Zodra je gaat praten breng je ordening aan. Zonder ordening ben je onbegrijpbaar voor een ander. 2

“Ik ga met de fiets naar de supermarkt om vanillevla te halen, maar als het regent wacht ik nog even en maak ik eerst de tekening van de blauwe olifant.” Lichaamstaal Spreken kan in haperende zinnen. Als je ziet dat de ander je niet begrijpt, begin je opnieuw. Je knikt met je hoofd, wijst met je vinger, fronst je wenkbrauwen, wipt op je stoel, leunt tegen een deur. Je lichaam praat mee. Terwijl je praat, krab je in je oksel. In een verhaal beschik je enkel over woorden, zinnen, komma’s, punten en vraagtekens. Je bent niet in de buurt om de lezer toelichting te geven. Je kunt variaties in je stem en in je spreektempo niet laten horen. Bewustwording De tips in dit boek, de verboden en geboden zijn niet heilig. Je mag de wetten later overtreden. Als je eerst de aanwijzingen volgt, krijg je meer gevoel voor het spel dat je met de taal speelt. Schrijven is als dansen. Eerst leer je de passen uit het boek. Je volgt de leider. Voet naar voren, voet naar achteren, schouders achteruit, hand naar boven. Als je de basis beheerst, ga je variëren. Je swingt, draait, zweeft. Je speelt je eigen spel.

Hoe jaag ik de lezer weg?

Gemak dient de mens, vooral in de vrije tijd. Een verhaal met kromme formuleringen jaagt een lezer weg. “Wat staat hier? Waar gaat dit verhaal over? Ik begrijp deze zin niet.”

Verboden en geboden zorgen voor een overzichtelijk bestaan. Verkeersregels laten dat dagelijks zien. Sommige mensen hebben steun aan de tien geboden. Anderen houden zich liever aan burgelijke wetten vast. Verboden en geboden passen je niet altijd. In je verhaal kun je ze aan de laars lappen. Bij de constructie van een effectief verhaal komen ze van pas. Verboden en geboden helpen je leesbare teksten te schrijven.

Negeer de volgende regels als je met een verhaal begint. Herschrijf en bewerk je verhaal na afloop. Misschien gooi je je verhaal weg na bewerking. Prima. Fietsen heb je ook niet in een keer geleerd, en ook zwemmen beheers je niet na drie lessen. En dan laat ik beminnen en haten vooralsnog buiten beschouwing.

3

Taaltips voor schrijvers

Veel dichters en schrijvers worstelen met taal. Niet iedereen kent tips om een helder verhaal te schrijven. Wie zich aan een aantal verboden houdt, ziet snel resultaat.

Informatie is in ons hoofd niet in taalvorm aanwezig. Als we een kat zien, komt er geen drieletterwoord tevoorschijn. Ook zijn gedachten vaak geen eenheden met een begin en een eind. Zinnen lopen in het hoofd van links naar rechts, gedachten doen dat niet. Geen wonder dat het moeilijk is om gedachten in woorden en zinnen te vertalen. Als je de volgende regels hanteert, krijg je een leesbaarder tekst. Ik laat de achtergrond van de vuistregels soms achterwege. Deze lijst is niet uitputtend.

4

Informatief Een heldere tekst is niet voldoende voor de vrijwillige aandacht van een lezer. Het is uiteraard prettig als je iets boeiends hebt te melden. Voor literatuur gelden deze regels niet altijd, maar het is handig om met deze regels te beginnen. Taaltips Haperend leesgedrag is vastgesteld met camera’s gericht op de ogen. De heen-enweerbeweging van ogen schokt als taal onhelder is. Deze kennis levert de taaltips.

Verplicht

Schrijf in de (voltooid) tegenwoordige tijd. Dus geen verleden tijd, geen toekomende tijd.

Voor gebeurtenissen uit het verleden los je dat op door de lezer naar het verleden te verleiden met een jaartal of een andere tijdaanduiding.

Het is een mooie dag in 1794.... Het is 8 mei 1794.... We zijn ruim 200 terug in de tijd.... Antoine Lavoisier, ontdekker van zuurstof, legt zijn hoofd op het hakblok. Het mes scheidt in een flits het hoofd van zijn romp. De toevoer van zuurstof stopt. Zo gaat dat met belastingontvangers. Het is 1734. Havezathe Mensinge staat in de steigers. Boerenarbeiders nemen schoft, ze roken een pijp en drinken een roemer zelfgebrouwen bier. De brug over de slotgracht gaat naar beneden. Ridder Floris geeft zijn paard de sporen. Op de binnenplaats stijgt hij van zijn ros. Jonkvrouw Hillegonda reikt haar eega zijn luchpakket. Floris ruikt de pindakaas. Hij wendt het paard en gaat in volle galop naar het toernooi om Karel de Stoute te verslaan.

Verboden

* constructies met de werkwoorden worden, zullen, moeten. Ik zou het hebben moeten kunnen zien aankomen.

Deze werkwoorden komen in het geheel niet voor in de heldere tekst. * werkwoorden als zelfstandig naamwoord. Het eten koken is een prettige bezigheid.

Beter: Bereiding van de maaltijd schept veel genoegen. Het fietsen is vermoeiend.

Beter: Een fietstocht put de mens uit. Het destilleren van wijn zorgt voor het scheiden van ethanol en water.

Beter: Destillatie van wijn scheidt ethanol en water. 5

(Het) Schrappen van moeten in de spreektaal is nuttig.

Beter: (De) Verwijdering uit de spreektaal van het werkwoord moeten is nuttig. Het horen van een werkwoord als zelfstandig naamwoord vertraagt het denken van hersenen. Hersenen maken onderscheid tussen werkwoorden en zelfstandige naamwoorden. Verwerking van een werkwoord gaat sneller als het inderdaad een werkwoord is. Bij gebruik van een werkwoord als zelfstandig naamwoord – het horen, het denken – maken hersenen een extra vertaalslag. Die hertaling kost tijd en energie. Verwarring ligt om de hoek. De lezer haakt af.

Dus: het fietsen, het braken, het studeren, het lopen, het vrijen veranderen in de fietstocht, de overgave, de studie, de wandeling, de daad. * afk. en (haakjes) in de tekst.  * samengestelde werkwoordsvormen.

Hij zou hebben moeten kunnen inzien dat ..... Tangconstructies liggen op de loer. Delen die bij elkaar horen, staan ver uiteen. De schrijver heeft na lang aarzelen en onder het genot van twee koppen koffie in de loop van de ochtend in zijn schrift twee zinnen opgeschreven. Vertel alle tips uit je hoofd en in de goede volgorde na. * de woorden: even, gewoon, nu, nog, maar, dan, dus. Dit zijn redundante woorden. Deze woorden zijn veelal overbodige vulling. Doe dan nu dus gewoon maar even de dop op de fles.

Beter: Doe de dop op de fles.

Vermijd

* een voorbeeld van een wiskundige vergelijking is de stelling van Pythagoras.

Schrijf: de stelling van Pythagoras is een wiskundige vergelijking.  * uit onderzoek is gebleken dat, of wetenschappers hebben ontdekt dat.

Schrijf: een axioma is een stelling. Caroteen kleurt grasboter geel. Elektronen zorgen voor geleiding van elektrische stroom.  6

* waardeoordelen (maar wel in kasteelromans).

Dus niet: gelukkig, jammergenoeg, fijn dat computers steeds slimmer worden. * waarin, erin, erna, waardoor, hiervoor, die, dat (verwijswoorden). Deze woorden verwijzen naar iets wat je eerder hebt geschreven. Herhaal liever dat vorige woord, of zoek een synoniem voor die term. * als, mits, tenzij, echter (wel in kasteelromans). Dit zijn te deftige woorden. * ten eerste, ten tweede, ten derde .... 

* een beginzin met: En, Maar, Als, 26, 1997, (krachttermen) ...  * dubbele ontkenningen.

niet nuttig = schadelijk, niet wegblijven = komen.  * formules in de tekst. Zet formules in kaders bij elkaar. 

* wisseling tussen ik, je, jij, wij, u en men (perspectiefwisseling). Ik hoor perspectiefwisseling vaak bij voetballers, politici en leraren.

IK gaf een goede voorzet: goal.’ Na deze uitspraak komt: JE zit niet goed in de wedstrijd.’ De voetballer heeft niet gescoord. Hij praat over JE en niet meer over IK. Een leraar: ‘JE kunt de klas niet altijd stil krijgen.’ Na deze uitspraak komt: IK had enkel voldoendes in de examenklas.’ Hersenen van toehoorders en lezers schakelen permanent tussen JE, IK, MEN, WIJ. Hoe minder schakelingen, hoe vlotter het begrip. * clichés: als paddestoelen uit de grond schieten, ....

Voorkeur

Gebruik concrete voorbeelden.

In plaats van ruimte schrijf je: bovenste luchtlagen van de atmosfeer, de polder, het wad.  In plaats van tijd schrijf je: dag, maand, uur, jaar.

7

Laat bepalende lidwoorden (de, het) weg.

‘De fietsers hebben voorrang’ verandert in ‘Fietsers hebben voorrang’. 

Zonder de en het schep je ruimte in je verhaal. De vliegtuigen vliegen hoog en snel. Je bedoelt alle vliegtuigen. Vliegtuigen vliegen hoog en snel. Je bedoelt niet alle vliegtuigen. De verhalenschrijvers werken hard en ijverig. Verhalenschrijvers werken hard en ijverig.

Perspectief

Schrijf je verhaal vanuit het IK-perspectief.

Dus niet. Een leraar heeft soms een ordeprobleem, maar: Ik heb soms een ordeprobleem. In een bedrijf moet je wel eens rotklussen opknappen, maar: In mijn bedrijf knap ik ook rotklussen op. Je kunt ook voor de alwetende verteller kiezen. Vermijd snelle wisselingen van perspectief. Kies af en toe een andere lens.

Vergeet

Vergeet al deze regels als je met je verhaal begint. Schrijf voor de vuist weg en voel je niet belemmerd door deze tips. Je ruw verhaal is klaar. Wijzig je concept. Schrap alle verboden woorden. Markeer de vermijders. Maak nieuwe zinnen. Het valt niet steeds mee een andere zin te formuleren.

Wat textueel helpt

# Achterste deel van de (ruwe) zin naar voren plaatsen. # Lees de tekst hardop. Je hoort de haperingen. # Vraag een collega om commentaar op je verhaal en bedank voor elke opmerking. # Zeg nooit: ‘Ja, maar…’ Bedank oprecht. ‘Dank je, goede tip.’

Wat inhoudelijk helpt

# Schrap laatste alinea, en bij gedichten: schrap laatste couplet. # Schrap ‘leuke’ vondsten. (Per verhaal mag je één ‘leuke’ vondst laten staan.) 8

9

Beginzinnen

Hoe begin ik een verhaal?

“Hoe begin ik een verhaal?” Met een vraag bijvoorbeeld. “Een vraag als begin van een verhaal is een gemakkelijke truc. Bah.” Met een stelling bijvoorbeeld. “Ik weet niet hoe ik kan beginnen. Ik zit maar wat voor me uit te staren.” Met een mijmering bijvoorbeeld. “Er was er eens.” Met een cliché bijvoorbeeld. “Achtenvijftig mijnwerkers gered.” Met een krantenkop bijvoorbeeld. “De postbode komt altijd achterom.” Met een mysterie bijvoorbeeld.

“Ik heb drie vrouwen vermoord. Ik zeg het maar gelijk.” Hoe je begint maakt niets uit. Elke zin is goed. Maar wat komt na die eerste zin? De lezer wil snel antwoord op een paar vragen.

Wie, wat, waar en wanneer? “Hoe begin ik een verhaal?” Er is een ik en die ik wil een verhaal beginnen. Blijkbaar heb je met een schrijver te maken, of met een leraar. Waarschijnlijk is de ik niet alleen.

“Een vraag als begin van een verhaal is een gemakkelijke truc. Bah.” Er is een ik en er is een tegenspeler. De 10

ik laat een deel van zijn/haar karakter zien. Cynisch, puberaal? Een volwassene zegt niet “Bah.”, tenzij de volwassene een puber imiteert. “Ik weet niet hoe ik kan beginnen. Ik zit maar wat voor me uit te staren.” Een dromer wellicht achter een bureau of op een bankje in de natuur, of...

“Er was er eens.” Een sprookje, of juist niet. De verrassing volgt in de eerste alinea. “Achtenvijftig mijnwerkers gered.” Precies achtenvijftig? Waar is die mijn? Goudmijn, kolenmijn? Achtenvijftig vaders en zonen, of ook een vrouw? Geef mij antwoord op mijn vragen, maar niet alles tegelijk beantwoorden.

“Ik heb drie vrouwen vermoord. Ik zeg het maar gelijk.” De beginzin van mijn novelle Apport Kasper apport. Later las ik Een nagelaten bekentenis van Marcellus Emants. De bekentenis is dat hij zijn vrouw heeft vermoord. De uitkomst is bekend, maar wat ging vooraf aan die moorden?

“De postbode komt altijd achterom.” Platteland? Is het een jonge vent, een middelbare vrouw? Waar en bij wie komt hij/zij achterom? Wat is de bestelling? Een brief of een pakket? En hoe lang is altijd? 1.

‘Ik heb drie vrouwen vermoord. Ik zeg het maar gelijk. Iedereen had het kunnen weten. Ik heb daar nooit geheimzinnig over gedaan. Of familie, vrienden, vijanden of justitie dom zijn en niet uit hun doppen kijken, laat ik in het midden. Wat de ene keer dom is, is de andere keer juist razend knap. Dat geldt voor moord, dat geldt voor doodslag en overspel. Een oorlog maakt van een moordenaar een held en als de oorlog voorbij is - oorlog is nooit voorbij - is de moordenaar een moordenaar. Wie ongestraft buiten de pot pist, krijgt schouderkloppen. Behalve de vrouw in kwestie; die is een hoer. En hoer is geen aanbeveling, ook niet als ze prostituée of call girl op haar visitekaartje heeft staan. Ik heb niet geslagen om drie vrouwen op één dag naar de andere wereld te helpen. Laat dat vanaf het begin helder zijn. Ik houd niet van slaan. Ik ben niet uit op schouderkloppen of op een lofzang. Ik ben geen hoerenloper. U zult me niet over mijn seksuele vaardigheden horen. Sommige zaken houd ik geheim, andere vertel ik zonder omhaal, maar het liefst houd ik mijn mond. Zwijgen is beter voor mij en niet alleen voor mij, maar ik kom weinig tegen dat mensen op tijd hun mond houden. De lucht is vergiftigd met kletspraat en onbenulligheden. Voor ik uitweid over de toedracht van mijn krijgsverrichtingen zal ik mezelf bekend maken. Ik zie u niet, ik heb u nooit ontmoet, maar ik ken u wel. We komen uit eenzelfde gat. Voor het gemak praat ik met Kasper. Kasper is mijn hond. Kasper is een Drentse patrijs. Dat vind ik het mooie aan mijn hond. Een patrijs die een hond is, net als een haas een deel is van een varken. Ik ben Achter op Erica geboren. Van die grond in de zuidoost 11

Gezichtspunt

Jij bent de baas over je verhaal, maar wie is in je verhaal de baas? Wie vertelt je verhaal? Je kunt kiezen.

Ik-perspectief “Ik heb drie vrouwen vermoord. Ik zeg het maar gelijk.” en in het navolgende vertelt de ik wat hij heeft gedaan en hoe hij zover is gegaan om drie vrouwen te vermoorden. De novelle is een monoloog. Een dagboek is veelal ook vanuit het ik-perspectief. Je vertelt je eigen belevenissen. Je maakt variatie door een ander te citeren. In Apport Kasper, apport ‘praat’ de ik met Kasper, zijn hond. De Drentse patrijs kan praten en luisteren. De hond is het alter ego van de ik. Als de ik met zijn hond praat, spreekt de ik met zichzelf. Alwetende verteller. Als schrijver ken je de spelers door en door. Je weet wat ze denken, je weet wat ze doen. Soms vertel je de lezer wat er gaat gebeuren. Je personage weet nog van niets. Hoe zal de romanfiguur reageren als hij hoort dat zijn vriendin de verkering gaat uitmaken?

12

Muren Als muren konden spreken. Jij bent de baas. Je kunt de muren van de woonkamer, de slaapkamer, van de kerk of van een bordeel laten spreken. Willem Jan Otten laat in Specht en zoon een schilderij het verhaal vertellen. Laat je hart spreken, of je maag, of je duim. Dialogen ‘Ik ben het zat,’ zei Bacchus. ‘Drink niet meer,’ zei Penelope, ‘doe je zakmes weg.’ ‘Dit is een Zwitsers zakmes, zie je dat niet del! Hoe krijg ik anders de kurk uit de hals.’ ‘Ach klets uit je nek, zuipschuit. Val in duigen!’ Deze vorm is vooral passend voor een toneelstuk. Lees, en zie hoe schrijvers perspectief gebruiken.

Feiten & Gevoelens

Een lezer van een verhaal blijft lezen als je zijn/haar gevoel bespeelt. Wat is gevoel?

Gevoelens zijn abstract en abstract is alles waar je geen touw om kunt binden. Liefde, haat, afgunst, schoonheid, walging, ironie, sarcasme, plezier, verwondering, verbazing, verdriet, rouw... Hoe bespeel je gevoelens van lezers? Heel eenvoudig: gebruik deze woorden niet/nooit in een verhaal. “Postbode Henk Hoving walgde van de soep met kikkererwten, wijngaardslakken en dille, terwijl hij Pim meer beminde dan welke kok dan ook.”

“Kikkererwten, wijngaardslakken en dille in de soep. De maag van de postbode keert zich om. Henk Hoving kijkt weg van het bord. Zijn blik ontmoet de ogen van Pim. Het hart van de postbode klopt in hogere versnelling.” Een drakerig voorbeeld. Wat is het verschil tussen beide versies? Kies je voor walging, dan vertel je de lezer dat hij mee moet walgen. Kies je voor vreemde spijzen, dan is het aan de

lezer om een eigen gevoel aan te boren. Je geeft de lezer ruimte om een eigen verhaal te lezen. Misschien vindt de lezer de soep heel lekker en walgt de lezer van mannenliefde. Ook goed. Beter zelfs. De lezer leest zijn/haar verhaal en gebruikt jouw tekst. Feiten en beschrijvingen boven gevoelens. Je geeft de lezer ruimte, vrijheid. Verboden:

“Ik houd van jou,” zei Mina. “Ik heb je ook lief,” zei Alex. Zo kan het ook:

Mina rolde haar lippen over elkaar als waren het stoeiende puppies in het plantsoen die net uit de vijver waren geklommen. Alex liep traag naar Mina, hij schreed als een koning in de hoftuin. De linkerhand van Alex ging traag naar zijn rits. ‘Zal ik je helpen,’ zei Mina.

13

Gedraag je

Noteer je eigen gedrag en later andermans gedrag om je verhaal te stofferen.

“Wouter keek omhoog en peuterde met zijn middelvinger diep in zijn linkerneusgat.” De lezer ervaart iets. Ik weet niet wat. Misschien herkenning, misschien walging, misschien onverschilligheid. Ervaring. “Karlijn keek omhoog en peuterde met haar middelvinger diep in zijn linkerneusgat.”

Dit gepeuter levert een andere ervaring. Het aantal variaties is eindeloos, zelfs met een beperkt aantal openingen.

Als ik na een dialoogzin niet weet hoe ik verder kan, let ik op mijn gedrag. Ik merk dat ik ga staan, een raam open zet, in mijn nek krab, mijn linkerbeen over mijn rechterbeen leg, enz... Die gebaren en dat gedrag laat ik in mijn verhalen terugkomen. Natuurlijk en herkenbaar.

14

De volgende stap: Ik kijk hoe anderen bewegen, kijken, zitten, leunen, krabben, strijken, aaien... Ik zoek woorden als ik aardappelen eet, spruitjes, kool, yoghurt. Ik besteed aandacht aan de koffie in mijn spijsvertering. Wat stijgt naar mijn hoofd? Wat zakt in mijn schoenen? Hoe reageert mijn lichaam op verbazing, afwijzing, bedankjes, complimenten? Wat doen journaalbeelden met me? Lijken en overstromingen. Sportwedstrijden en politici. Gebakken eieren bij 24 Kitchen. Schrijven is beter kijken. Schrijven is beter voelen.

Hardop lezen

Haperingen in je verhaal vind je door je schepping hardop voor te dragen. Het liefst voor een grote spiegel. Waar je woordenstroom hapert, wacht je huiswerk. Grootkans dat de lezer hapert waar jij je soepele voordracht verliest. Je tempo en je intonatie helpen je het verhaal te verbeteren. “Kom hier,” zei Mariska.

In je voordracht hoor je een andere stem. “Kom hier,” schreeuwde Mariska. of:

“Kom hier,” fluisterde Mariska. En na de derde voordracht kijk je jezelf aan in de spiegel en hoor je: “Rot op,” gromde Mariska.

Misschien balde je je vuist of kwam er een grijns om je mond en misschien zag je je wenkbrauwen omhoog gaan. Schrijf die waarnemingen in je verhaal. Ze liep de trap af, zeventien treden, om thee te zetten.

15

Stijl

Korte zinnen, lange woorden. Deftige taal. Wilde vergelijkingen. Ingetogen dialogen. En bevrediging.

Na verloop van tijd krijg je een eigen stijl. Jouw manier om spanning op te bouwen, jouw verrassingen, jouw inzichten, jouw onverwachte dwarsverbanden zorgen voor een eigen lezerspubliek. Wees blij met elke lezer. Acht lezers zijn genoeg. Meer dan genoeg als deze lezers je van commentaar voorzien. Schrijven is vooral jouw plezier. Als je geen bevrediging aan je verhalen ontleent, stop met schrijven en zoek een andere liefhebberij.

16

Onderwerpen

Levensangst en levensvreugde in varianten. En de anekdote.

Van veraf is het onderwerp van elk verhaal en van elke roman misschien levensangst, van dichterbij zijn de thema’s liefde, dood, jaloezie, geweld, oorlog, onrecht, hartstocht en andere ongemakken. Nog dichterbij: sterven, beminnen, bedrog, ziekte, eenzaamheid, euforie, geluk, huwelijk, echtscheiding, verraad, incest, religie. Je kunt deze lijst zelf aanvullen. In oude en moderne literatuur kom je deze thema’s in een variatie aan vormen tegen. Je vertelt niets nieuws met je verhaal. Je vertelt met je verhaal het oude in een nieuwe jas. Dat hoort zo. Weinig verhalen overleven hun eigen tijd. De taal verandert, de beleving verandert. Anekdote Je vergeet je laptop als je uit de trein stapt. Een mooi meisje rent achter je aan en struikelt op het perrron. Laptop stuk. Ze huilt. Jij huilt. Tijdens jullie omarming neemt een dief de laptop mee. Aan het slot trouwen jullie. Het eerste lesbische echtpaar in Kollum. Hè, hè. Waarom moet ik dit lezen?

Het maakt niet uit welk onderwerp je kiest. Het maakt niet uit welk onderwerp jou kiest. Alle verhalen gaan over hetzelfde. Je (schrijf)stijl maakt het verschil.

17

De feiten

Je ontleent je verhaal aan je ouderlijk huis met twee platanen in de tuin. Misschien past in het verhaal beter een forse beuk met nootjes of een eik met eikels. Kies wat het beste past. Dat heet dichterlijke vrijheid. Maar..... een beuk groei het best op zandgrond. Als het verhaal op klei speelt, kun je beter geen jeneverbes of berk in je tuin laten groeien. In uiterwaarden heb je weer andere bomen. Samen koffie met tompouce in de hema is prima. Liever niet in Orvelte, tenzij je de draak steekt met de middenstand in het museumdorp. Voor de leken: in Orvelte is geen hema.

18

Zoek de stilte

Als je niet weet hoe het verhaal verder gaat; maak een wandeling, zet thee. Zoek stilte. Verhalen komen zelden binnen vijf minuten. Dat is maar goed ook. Wie kan zo snel schrijven? Zelden weet ik vooraf hoe het verhaal eindigt. De ontknoping komt gaandeweg. Die ongewisheid maakt schrijven voor mij extra spannend. Ik laat me verrassen. Soms kwam er een eind van een verhaal in zicht waar ik niet blij van werd. Moord en doodslag, overspel, bedrog en misleiding. “Zo ben ik niet.” dacht ik. Nee, zo ben ik niet. Het verhaal heeft een eigen programma. Ik volg.

19

Grenzenloos

In een verhaal mag vrijwel alles. Er zijn geen grenzen aan je fantasie. Voorzichtig met seks. Als je te ver uit de werkelijkheid afdwaalt is het verhaal enkel nog boeiend voor jou. Grensloos Kunst Verkennen. In je verhaal kun je grenzen opzoeken en grenzen overschrijden. Verwar grenzen overschrijden niet met rondstrooien van banaliteiten. Provoceren is prima, maar vraag je af of een verhaal het meest geschikt is om je overtuigingen onder de aandacht te brengen. Seks is een eerste levenbehoefte, al is het maar vanwege de scheppende functie. Zonder seks blijft de aarde woest en ledig. Op de muur van de gereformeerde kerk was in kapitalen gekalkt: pik + kat = neuken Bij eerste oogopslag heeft die slogan weinig met literatuur en seks te maken. In een verhaal en in een roman is expliciete beschrijving van de daad zelden op z’n plaats. Niet boeiend, niet verrassend, niet opwindend. De domste boer kan het. Je schrijft voor intelligent publiek.

20

Het toverwoord is suggestie.

“Het leek op een waterige glans; de oogopslag van Mathilde was in het kaarslicht niet goed te zien. Ze keek naar zijn kruis. De top van de wijsvinger en de duim van haar rechterhand vonden elkaar. Vuurrode nagels voor haar volle lippen. Ze hield haar ogen op zijn kruis gericht en bewoog haar hand traag flakkerend – als de ongedurige geelrode vlammetjes – twintig centimeter naar beneden. De rits. Ferdinand had....” Schrappen van zinnen is vaak zinvol. Je kunt – als je verhaal af is – de laatste alinea verwijderen. Lees wat overblijft. Zadel de lezer op met een vraag. Het is genoeg als jij de richtingaanwijzer hebt geplant.

Meeslepend

Hoe trek je de lezer in je verhaal?

“Ik loop op de Dam in Amsterdam. De zon schijnt op de top van het monument. De tweede letter van de neonverlichting van hotel Krasnapolski is stuk. Een Golden retriever pist tegen een Amsterdammertje. Nog een uur en Madame Tussaud gaat sluiten.” Bekende omgeving. De lezer gelooft dat je in Amsterdam bent. Zo kan dat ook met Caracas. Ga naar streetview en beschrijf wat je ziet.

Vertel over iets vertrouwds in een vreemd land. Laat de romanfiguur bellen, in een hotel slapen, zich snijden bij het scheren. De lezer gaat met je mee door de dagelijkse en herkenbare zaken. De Duitse vader en zoon Johannes en Paulus Nowee schreven cowboyboeken over Arendsoog en Witte Veder. De schrijvers waren nooit in Amerika. De hele wereld is van jou.

“De gele M van McDonald’s wijst me de weg naar de metrobus Lisandro Alvarado”.

21

Karakters

Je mag karakters als Jansen en Janssens in je verhaal mee laten doen. Waarschijnlijk lijken ze veel op elkaar.

Een lezer haakt af als de personen ononderscheidbaar zijn. Kies extremen, maar niet te extreem. Een lange vrouw met rode krullen, een korte dikke man met zweetvoeten. De ene met een allergie voor katten, de andere met een voorliefde voor samoerai en liefhebber van bush meat. Je laat de ene vertellen over allergie en de andere over Japan en apenvlees. De ene heeft Knut Hamsun en Thomas Mann in de boekenkast. De andere heeft alle muziek van Daniël Lohues en Dizzy Gillespie. Als je overdrijft haakt de lezer af. Je kunt dit koppel met elkaar kennis laten maken op de huishoudbeurs, op Schaopscheren in Exloo. Een gemeenschappelijke interesse bindt de romanfiguren. Je kunt een van de figuren je eigen karakter geven, de andere het karakter van je moeder of van je tekenleraar. Weet je weinig van kleding: kijk in de Wehkamp catalogus. Wat is een gilet? Wat zijn pumps?

22

Conflict

Mensen die het overal over eens zijn lenen zich niet zo goed voor een verhaal. Introduceer een conflict.

De ene houdt van joghurt, de ander van vanillevla. Per ongeluk of expres treedt verwisseling op van het toetje. Er volgt een scheldpartij tussen de blinde partners van het huwelijk. Er volgt lijfelijk geweld. De blinde vrouw grijpt het keukenmes van het aanrecht. Ze steekt. Warm bloed overal. De hond is dood.

Laat iets kleins uitgroeien tot iets groots. Onder kleine conflicten huist vaak grote onvrede. Het conflict kan ook in één persoon. Je wilt een kratje bier leegdrinken, maar je wilt ook nuchter blijven. Je wilt een fiets stelen, maar geen dief zijn. Je wilt een held zijn, maar je durft niets. Een alter ego komt van pas. Praat met en tegen jezelf.

Concreet: De ‘held’ koopt een bos bloemen voor zijn geliefde en gooit de ruiker halverwege het huis van de minnares in de gracht / geeft de tuil aan een bijstandsmoeder / een barones / een vrouwelijke dominee / .... (En daar bloeit vervolgens iets moois op.)

23

Lees anderen

Lees de betere schrijvers. Lees je omstanders in huis, op straat, in de trein. Hoe zwaaien ze met armen? Hoe draaien ogen, billen, voeten?

Met enige regelmaat noteer ik een zin uit een krant. Inzicht. “Er is alleen klein geluk.” en mijn variant: “Er is alleen klein leed.” In een mail lees ik: “Sinds ik werkloos ben geef ik rondleidingen in crematoria om onder mensen te zijn.” In de mail stond: musea. Over míjn verhaal ben ík baas. Verander staande uitdrukkingen. “Ben je een vreemdeling in Jeruzalem?” bijvoorbeeld in: “Ben je een bekende in Nazareth?” En als “Jeruzalem” de naam is van een shoarmazaak annex bordeel of van een kebabcafetaria annex Literaire Kring, heb je een ander verhaal. Je haakt met een bekende uitdrukking naar een nieuwe werkelijkheid.

24

Laïs “Het is niet iedereen gegeven Corinthe te bezoeken en aldaar te verblijven.” In Corinthe woonde een vermaarde prostitué, Laïs, die enorm veel geld vroeg voor haar gunsten. (Uit Gargantua en Pantagruel van Rabelais; niet uit de brieven van Paulus.) Je kunt deze kennis in je verhaal verwerken. – Het is niet iedereen gegeven Hoogeveen* te bezoeken. – Niet iedereen pikt de verwijzing naar wereldliteratuur of de bibliotheek (bijbel) op, dat geeft niet. Je schrijft niet voor iedereen. Ik houd zeer van dit gelaagde spel met namen, plaatsen, gebeurtenissen. * Plaats naar keuze.

Namen

Madeleine is een deftige meisjesnaam, en ook de naam van een Frans koekje.

Jonathan is een appel en betekent ook: van God gegeven. Bogdan is een Poolse jongensnaam, betekent ook van God gegeven. Lea is een lelijke vrouw uit het Oude Testament, op slinkse wijze uitgehuwelijkt. Bijna alle mannen kennen Onan. (Genesis 38:4) Ik zag in een overlijdensadvertentie een overledene met de namen Adolf, Benito, Anton. De man was in 1938 geboren. Adolf Hitler, Benito Mussolini en Anton Mussert. Zoek op het web als je niet weet wie dat waren. Wie was Adolf Benito Anton uit de rouwadvertentie? Begraven, gecremeerd, vermoord? Kies een passende achternaam. Als ik een verhaal begin, geef ik op het eerste oog een willekeurige naam aan een romanfiguur. Ik kies een andere naam – bijvoorbeeld Arthur – dan van mijn vader (Herman), maar in het begin met eigenschappen van mijn vader. Langzaam verdwijnt mijn vader uit Arthur en krijgt de romanfiguur een eigen leven. In mijn adresbestand staat geen Arthur.

Ik maak één grote familie. Soms duurt het een paar dagen voor ik de romanfiguur een beetje ken. Na een week mag ik tutoyeren. 25

Eruditie

De erudiete schrijver.

Misschien weet je alles van bijen en van aardhommels, steenhommels, boomhommels, weidehommels. Misschien weet je alles van Cobra, van de slang en de kunst. Mooi. Als je dat allemaal stiekem of uitgebreid gaat vertellen, raak je de lezer kwijt. Doseren graag. Geen omgevallen boekenkast in je verhaal. Laat niet zien hoe knap je bent. Laat zien hoe knap de lezer is. Als de hoofdpersoon een professor is mag je die natuurlijk weer alles laten zeggen. Liefst onhandig op andere terreinen. Na een avondje uit heb ik het meisje dat me meevroeg naar haar kamer alles verteld wat ik wist over mineralen. (Amethyst helpt tegen dronkenschap.) Om half vier in de ochtend had ze een proefwerk over stenen, ertsen en kristallen ruim voldoende kunnen halen, maar toen was ik al thuis. Bloemetjes en bijtjes; ik wist van niets.

26

Kwetsbare kanten als onderwerp

Als ik zwijg na een verwijt over mijn tekortkomingen komen er steevast meer verwijten. Veelal wacht ik tot de tirade voorbij is.

Ik ga naar huis en ik schrijf een verhaal waarin ik een booswicht vermoord. Soms kies ik het perspectief van de moordenaar, dan weer van de “slappeling” of van het mes, de bijl, de strop. De liefste uit de hele wereld maakt de verkering uit. Fantastisch.

Als je oplet, weet je hoe je lichaam en je geest reageert op de afwijzing. Noteer de feiten (hartklopping, afgeknepen stem, bonkende slapen, pis in de broek, overmatige drank, schelden tegen lantaarnpaal, kwistig met geld, stalken) en niet de gevoelens (oh wat ben ik alleen en in de steek gelaten).

Elke belediging en afwijzing is een kans. Je verhalen helpen je om je zwakke kanten te ontdekken. In een volgend verhaal schrijf je over je gedragsverandering.

27

Angst voor kritiek

Je verhaal is je kind. Wee de moordenaar van je kind.

Vraag opbouwende kritiek. Vraag verbeterpunten. Ga niet akkoord met “Mooi verhaal” ga niet akkoord met “Leuk” ga niet akkoord met “Boeiend”. Vraag naar feiten. Wat maakt het verhaal mooi, leuk, boeiend? Zeg na elke opmerking: “Dankjewel” en zwijg tien tellen. Misschien krijg je meer feedback. Bedank opnieuw. Ga niet in de verdediging. Leg niet uit waarom je een en ander zo hebt gedaan. Wat een ander ook zegt: het blijft jouw verhaal. Wat maakt een verhaal boeiend, leuk, mooi? Stel jezelf de vraag:

“Waarvoor moet ik dit lezen?”

28

Enkele vervolgvragen Wat is de rode draad van je verhaal? De rode draad is vaak abstract. * eenzaamheid * angst * hartstocht * schuldgevoel * onmacht * strijd * losmaking van ouders / religie/ cultuur / Is er humor en relativering?

Welke inzichten verwerft de lezer? Blijft het verhaal in me doorzingen?

Begin en eind (rondzingen)

Harmonie is prettig. Bij binnenkomst begroet je visite en bij het afscheid groet je opnieuw, met bijna dezelfde woorden en zinnen. “Fijn dat je er bent; fijn dat je geweest bent.” Groet de lezer als je gast. In de openingsalinea verberg je de afloop.

Henk stond op het punt aan te bellen bij het herenhuis. Een plotselinge windvlaag rukte de paraplu uit zijn hand. Hij stapte opzij. Juist op tijd om de zware tak van de kastanjeboom te ontwijken. ‘Goedemiddag,’ zei de dwerg in de deuropening. En met een blik op de tak met bruingeel blad en rijpe kastanjes, liet het mannetje volgen: ‘Die boom is rot. En alles wat rot is gaat terug naar de oorsprong.’

Regelmatig herschrijf ik de eerste alinea om het verhaal rond te laten zingen.

Henk zocht in zijn jaszak de sleutel van de achterdeur. Ook als Sjaron thuis was bleef de achterdeur op slot. Sjaron had geen trek aan onverwacht bezoek, vooral niet sinds hij Europees kampioen dwergwerpen was. – voor de helderheid: kampioen dwergwerpen voor dwergen. – “Ik zag je komen,” zei Sjaron in de voordeur. “Zoek niet langer.” Henk boog diep en zoende Sjaron op zijn voorhoofd. En terwijl Sjaron zijn mannetje stond, rolden de tamme kastanjes uit Als je de dwerg Sjaron noemt (variant de jaszak van Henk. De houtkachel was op veerman Charon van de boot over de dankzij het kastanjehout op temperatuur. dodenrivier) heb je al een aanwijzing hoe Gepofte kastanjes met gebakken het verhaal kan aflopen. katenspek. En jij als schrijver laat natuurlijk Sjaron omkomen. Je geeft stille wenken, maar bedenkt een verrassing, of niet.

29

Van het concert des levens

Ik ben Stoffel Stoffelmans, ik ben Stoffel Stoffelmans, ik ben Stoffel Stoffelmans. Sommige dingen moet je drie maal zeggen voor ze doordringen, andere daarentegen vallen in een keer op de plek. M’n vader is van 1913. Hij was 27 toen hij bij de SS ging. Kijk, dat hoef ik maar een keer te zeggen: SS. Ik ben naar hem genoemd. Hij heette ook zo. Ik hoef niet uit te leggen wanneer ik geboren ben. Voor ‘45. Ik zeg het maar. Voor de wissigheid. Er zijn er altijd die overgebleven zijn. Hoeveel m’n vader neergeschoten heeft, dat weet ik niet meer. Mensen bedoel ik. Hij heeft nog lang gejaagd toen hij weer vrij was. Op wild. Hij heeft het me wel verteld, maar toen was hij al opgenomen. Toen rustte hij al in het verzorgingstehuis en dacht hij af en toe dat hij Napoleon was. Niet de keizer vanzelf, die had geen snor, die ander natuurlijk, maar voor het gemak zeg ik maar Napole-on. Sommige dingen zijn al erg genoeg om hardop naar te luisteren. In de tijd voor het ver-zorgingstehuis was m’n vader de tel al kwijtgeraakt en ik weet niet meer welk aantal ik zal noemen. Het maakt ook niet uit. Vooruit dan maar. Het zijn er 85, gemiddeld. Ik speel in een orkest met gemiddeld 85 muzikanten. Elk jaar tel ik één meer. Zo onthoud ik de leeftijd van m’n vader, als hij nog geleefd zou hebben. Hij is dood. Napoleon is begraven, de linkerhand over de rechter- gevouwen en een rozenkrans er omheen, die zouden niet weer losschieten. M’n vader wilde niet gecremeerd worden, nooit van z’n leven, daar had hij teveel herinneringen aan. Ik snap dat wel. Als het een beetje kan, dan sta ik midden achter, vanuit de zaal gezien. Ik ben paukenist en trommelslager. Heerlijk vind ik dat. Voor de pauze wacht ik soms drie kwartier en dan een grote slag of een paar zachte roffels en na de 30

pauze sta ik doodstil, soms bijna een uur, voor maar één slag op de grote trom. De gong doe ik ook, maar niet zo vaak, alleen bij filmmuziek, of muziek die nog eens in de een of de andere film te horen zal zijn. De muziek van rond de eeuwwisseling, die vind ik het mooist. Net niet meer zo romantisch, voorboden van geweld of nagalm van de eerste wereldoorlog. Ravel voor linkerhand. Dat had m’n vader vast gewaardeerd. De oude verloor z’n de vingers van z’n rechterhand in het oosten, maar hij speelde geen piano. Hij had ander speelgoed. Daar deed hij nooit moeilijk over. God stond aan zijn kant, dat vond hij en dat zei hij ook. En de wijzen kwamen niet uit het westen, dat grapte hij als die tijd van terugtrekkende bewegingen ter sprake kwam. In het verzorgingstehuis haalde hij elke dag z’n gelijk als hij een gulden in de ballenklok van het biljart wierp. ‘God met ons, kijk maar,’ zei hij dan met de duimen achter de broeksriem. ‘Het staat hier en het is altijd zo geweest.’ Vanaf de achterzijde kan ik de zaal en het hele orkest overzien. Tussen de slagen heb ik tijd genoeg om na te denken. Ik ben heel waakzaam, dat heb ik van m’n vader. Dat vind ik een groot geschenk, waakzaamheid. Als de violen en het koper bezig zijn, dan droom ik, maar ik sla altijd op tijd de bladen om, altijd op tijd sla ik m’n slag. Boem, boem, boem, of; koing, koing, koing. Tussen de slagen denk ik aan m’n vader, heel vaak, zelden aan Mutti. Dat ze Duitse was, dat was niet haar schuld. Onschuldig was ze als Duits meisje geboren. Dat ze met m’n vader trouwde, dat kan ik haar wel kwalijk nemen, maar dat doe ik niet meer. Ook als ze niet met hem getrouwd was geweest, was ze toch zwanger geworden. Dat weet ik zeker, zo’n Mutti heb ik gehad. Dan had ik geen vader gehad. Dan had

ik niet Stoffel geheten. Dan had ik niet met zo’n achter-naam in het bevolkingsregister gestaan. De orkestleden, op een enkele na, zitten altijd wijdbeens, niet alleen de mannen, die dat van nature doen als ze rijp zijn, maar ook de vrouwen, die dat van nature niet meer horen te doen als ze rijp zijn. De bassen tussen de benen, dat is nog tot daar aan toe, maar de alt-violistes met die kleine doosjes, die ook. Voor het evenwicht zeggen ze, ik vroeg ze, maar dat geloof ik niet. Het is geiligheid, geautoriseerde geiligheid, daar komt het publiek voor, wat dacht je, voor het geld van de entree heb je ook een cd met veel meer muziek, maar van mij mogen ze. Ze doen maar. Ik heb m’n eigen spelletjes als ze de snaren beroeren met de strijkstok. Een paar dames zijn in pak gekleed, maar de meesten in een zwarte jurk of in een zwarte blouse en een zwart hemd. De zoom van de rok tot net onder de knieën. Met een wijd split aan de zijkant, aan elke zijkant. Ze fladderen wat af. Elk concert vermoord ik ze. Ik sta op het achterste verhoog. Tussen de paukenslagen of de galmende gong neem ik ze te grazen. De ene keer begin ik bij de koperblazers, dan weer bij de houtblazers. Het is maar net wie aan de beurt zijn. In naam van de vader maai ik ze met een mitrailleur van de stoelen, laat ik het koper scheuren en het hout versplinteren. Mooi gezicht vind ik dat. De violen en bassen spaar ik meestal, tot de pauze. Ook de dirigent laat ik ongemoeid, tot aan het slot. Ik laat hem vaak twee keer terugkomen. Het publiek zorgt daarvoor. Dan knal ik hem af met een nekschot. ‘Nu heb ik je, vader,’ dat roep ik dan, maar niemand die me dan hoort. Voor het zover is neem ik het publiek onder handen. Op het voorste balkon staat vaak een recensent te klappen. De flapdrol. Opschrijfboekje en trefwoorden opschrijven. Ik zie dat wel en dan de volgende dag een giftig stukje over het gekuch en gehoest van het publiek, alsof we daarvoor spelen. Ik daag die schrijver uit en jaag hem naar de rand van het balkon. Dan dwing ik hem op de reling te gaan staan. Een violist staat op, spreidt de armen om de doolaard op te vangen. De recensent springt, glijdt half naar beneden. De violist vangt hem op en wordt meegesleurd in de val. Gekraak van brekende bekkens. Mooi vind ik dat. Dan denk ik

weer aan m’n vader en aan de guldenrand waar alles al op staat. M’n handen tintelen en ik sla weer een bladzijde om. Ik sla op de trom als de dirigent bijna onzichtbaar naar me knikt. Een concert kan me niet lang genoeg duren. Heerlijk vind ik dat. Dat pure genot van de wereld die onder muziek ineenvalt. Ineenzijgt. Zo zij het en zo is het. Ik ben niet alleen een slagwerker. Ik speel ook trompet, en schuif-trom-pet, en hoorn. Niet alles klinkt even helder, maar ik speel wel zuiver en precies volgens de boekjes. Viool beheers ik ook, niet tot in de puntjes, maar toch. Als er veel ziekte is onder de leden, dan val ik overal in. De vader, de zoon en de heilige geest. Ik ben ze allemaal als ik in het orkest speel. Iedere keer weer. Van dit concert heb ik een program.

31

Toelichting

Het korte verhaal is staccato vanuit het IK-perspectief. De verteller hakt met korte slagen in het hoofd van de lezer. Het geweld zit ook in de hakkende schrijfstijl. Telkens komt de lezer op een verkeerd been. Waar gaat dit heen? Rozenkrans: katholiek gebedssnoer. Niet gecremeerd worden: Joden zijn in concentratiekampen vergast en verbrand. De tegenstelling. Muziek van bijvoorbeeld Dimitri Shostakovich. Deze componist heeft zich met kunst- en vliegwerk onder Stalin gehandhaafd. Zie: Web. Op de rand van de gulden staat: God met ons. Dat staat ook op de gesp van de riem van de SS. Gott mit uns. De paus heeft een controversiele rol gespeeld tijdens WO II. In de liturgie van de R.K. kerk komen veel gebeden en gezangen voor met een drievoudige herhaling. Kyrie eleison, Agnus Dei,... Doosje = vagina = kut. Zwart hemd, zwart uniform. In de naam van de vader, ...... gebed uit de R.K. Kerk. Brekende bekkens, zowel lichaamsdelen als instrumenten. Zo zij het = Amen. Vader, zoon en Heilige Geest. Deel van gebed. 32

Eva en de koe

Er was er eens een meisje met lang rood haar dat in vlechtjes aan weerszijden van haar hoofd opzij stak. De strikjes aan de vlechtjes raakten haar borstjes. Het waren meisjesborstjes, en als ze geen vlechtjes had gehad en niet een heel mooi meisjesge-zicht, dan had ze een jongetje kunnen zijn, wat de borstjes aangaat vanzelf, zo jong was ze nog. Maar ze was geen jongetje, ze was een meisje. Het meisje heette Eva en als ze nog leeft, dan heet ze nog zo. Eva woonde met haar moeder in een huisje aan het eind van een smal zandpad. Aan weerszijden van het zandpad groeide in de zomer hoog gras, en achter het bermgras was vaak een korenveld, of groeiden aardappels of suikerbieten en achter het koren, dat heerlijk kon ruisen, was een weiland. In het weiland was een plas met bomen eromheen, berken, wilgen en een eikenboom, en in dat weiland liep een koe. Een oude magere koe, die vaak uit de plas dronk, met de voorpoten gebogen alsof ze lag te bidden. Eva kon die koe niet zien als het koren hoog was en de koe in het gras onder de bomen lag te herkauwen of lag te slapen, maar ze wist dat die koe er was. Ze had de koe zien herkauwen met trage bewegingen. De koe keek dan in de verte en soms opzij, maar altijd onverstoorbaar, bijna altijd opzij, met glinsterende draden vanaf de dikke lippen, nagenietend van het steeds malsere gras met gemalen paardebloemen en stukjes klaver erdoor. Een koe hield niet van vlees. Hoe een koe sliep, dat wist Eva niet, ze had nog nooit gezien dat de koe sliep. Ze had oma wel eens zien slapen in een stoel achter het raam, het hoofd voorover en de handen in de schoot. Misschien sliep de koe alleen ‘s nachts als Eva al in bed lag, of nog in bad aan het poedelen was en wachtte tot haar moeder haar af

kwam drogen met een warme handdoek. Wat achter de koe en achter het weiland was, dat wist Eva ook niet. Ze was nog jong en klein en ze wist nog niet alles wat er te weten was. Misschien dat de koe wist wat verderop te zien en te beleven was, maar Eva wist dat niet. Ze dacht daar wel eens over na, als ze in bad met de handjes zachtjes door het sop ging en de zeepbellen op haar borstjes die volgens haar moeder zouden groeien, stuk drukte. Eva dacht daar wel eens over na als ze in het water plaste en warm van binnen werd. Het koren was rijp en werd met veel lawaai en stuivend stof door boeren van het land gehaald. Ook het bermgras werd gemaaid. Het bleef nog lang liggen, tot het geel en bruin was en plakkerig van de regen en weer geel en bruin en droog tot niemand het meer kon gebruiken. En op een dag was het hooi weg en ook de zandbestofte mannen waren er niet meer. In de verte stond de koe rustig in een hoek van het weiland achter het schrikdraad. De koe spetterde in het gras, ze kon het bordje met de waarschuwing erop niet lezen. Eva kon de letters wel zien, maar ze kon nog niet lezen. Ze vroeg moeder wat er stond en die vertelde wat er te lezen was. Dat was genoeg. Het werd koud buiten. Dat hoorde bij de winter vertelde de moeder van Eva. Binnen werd het ook koud. Het gas was op, de kachel kon niet meer aan. Ze kropen dicht bij elkaar om warm te blijven, Eva en de moeder van Eva. Ze gingen niet meer in bad, het water was te koud, soms lag er een dun vliesje op het water. Buiten zocht de koe beschutting onder de bomen bij het meertje dat langzaam dichtvroor. Een paar eenden spartelden in een hoekje van de plas, daar in dat hoekje dronk de koe als ze dorst had, steeds met gebogen voorpoten. Eva zag 33

dat als ze met haar moeder ging wandelen om warm te worden. De koe ademde witte pluimen. Eva wist dat die witte pluimen niet in wolken en niet in mist veranderden, dat had haar moeder verteld. Zo kwam Eva steeds meer te weten. Dieren wonen altijd buiten, maar soms ook niet, dat had de moeder van Eva verteld en toen het nog kouder werd, maakten ze het hek open en haalden ze de koe uit het weiland. Het dier leek blij te zijn met de aandacht en de zachte woorden die Eva en haar moeder fluisterden. Oma heeft ook van die ogen, zei Eva. Ja, zei de moeder van Eva, ook een beetje droevig. Ze wisten niet of de koe hen begreep, maar de koe ging mee naar huis alsof ze erop had gewacht, alsof het zo hoorde. Oma hoorde ook niet alles wat gezegd werd. De koe kreeg een plaatsje in de kamer. De koe paste maar net door de deur. Ze ging met de rug tegen de boekenkast liggen en kauwde op het hooi dat ze van Eva had gekregen. De voorpoten hield ze netjes onder de koeienborst, de rimpelige uier lag losjes tegen de achterpoten. In een teiltje was drinkwater voor de koe, maar de koe had geen dorst, ze dronk niet, maar plaste wel. Dat was van de schrik, zei de moeder van Eva. Ze stak een draad door het oog van een naald. De moeder van Eva naaide een blouse met lange mouwen. Langzaam werd het lekker warm in de kamer en gezellig door het hijgen en zachte kreunen van de koe. Er kwamen bloemen op de ramen. IJsbloemen. Eva trok haar jasje uit, sloeg de vlechtjes over de schouder – haar borstjes waren al een beetje groter geworden – en vleide zich tegen de hals van de koe. De koe keek even opzij en liet een wind. Haar staart bungelde aan een touwtje aan het plafond. De moeder van Eva lachte zachtjes en Eva lachte ook. Oma keek toe vanaf de foto die naast de pendule stond. De koe hoorde niets en keek om zich heen. Maar of de koe iets zag met de grote vochtige ogen, dat wisten Eva en haar moeder niet. Alles was heel natuurlijk, heel vanzelfsprekend, en het was lekker warm, ook al was het gas op en brandde de kachel niet. De klok tikte verder. Elke morgen liep Eva met de koe rondjes door de kamer. Een mens heeft beweging nodig en een dier ook, dat had de moeder van Eva gezegd. En zo werd het kerstmis en nieuwjaar 34

en zo werd het februari en voorjaar. De paardenstaartjes van Eva werden steeds langer, af en toe knipte haar moeder er een stukje af en deed ze er nieuwe strikjes in. Ze dronken elke dag warme melk. Alles kan niet altijd doorgaan, zei Eva’s moeder, aan alle dingen komt een eind, vroeger of later. De winter was voorbij, het was lente. De koe lag met de rug tegen de boekenkast. Alle boeken roken naar koe, de gordijnen roken naar koe. Het vloerkleed lag in de schuur, er waren geen kamerplanten meer. Eva rook een beetje naar koe en ook de moeder van Eva rook naar koe, maar ze merkten het niet meer. Er hing een lekkere geur in huis. Elke dag liep de koe een rondje door de kamer, nu zonder Eva. De koe wist de weg. De deur naar buiten was te smal geworden. Buiten werd het warmer. De ramen besloegen niet meer als de koe diep zuchtte en naar buiten keek. Ze kon het weiland dat steeds groener werd en het meertje met de eenden en de bomen rondom niet zien, dat was te ver voor de grote ogen die langzaam doffer werden en minder droevig keken. Eva wandelde buiten, soms alleen, soms met haar moeder en als niemand keek, dan hurkte ze in het gras van de berm. Als ze terug kwam zag ze vaak hoe de koe achter het raam te slapen lag. Eva zag alles. In de kamer werd het steeds warmer. De koe werd onrustig, alsof ze wist dat dingen nooit hetzelfde blijven, alsof ze wist dat elke dag anders is dan de vorige. De dagen gingen voorbij, daar zijn dagen voor, zei de moeder van Eva, om voorbij te gaan. Eva wist niet wat morgen brengen zou. De moeder van Eva wist dat wel. Het werd te warm in huis, er moest iets gebeuren. De man met de zwarte tas en het bruine voorschoot, met laarzen die tot halverwege de knieën kwamen, nam de tijd. De moeder van Eva en de man dronken koffie. Eva steunde met haar kin op haar handen, de ellebogen op tafel. Ze dronk warme melk, de koe herkauwde en leek onverschillig. Op de keukentafel kwam een kleurig zeiltje te liggen met korenbloemen en klaprozen erop. Onder de tafel zette de moeder van Eva twee emmers en een teiltje klaar. De koe had dorst en loeide, maar ze kreeg geen water. Eva zag dat deze dag anders was dan de vorige, maar ze wist niet wat de veranderingen

te betekenen hadden. Ze vroeg het niet aan de man, niet aan haar moeder. Eva ging niet wandelen tot voorbij het weiland en het meertje waar eenden druk waren en snaterend nesten bouwden. De koe keek met Eva mee hoe de man de messen op de tafel uitstalde. Het dier was nieuwsgierig geworden, leek het. Tevergeefs. De klok stond stil, de koffie was op, de melk in het glas van Eva werd koud, de kachel was al maanden uit. Het was tijd om op te staan. De slager stond op. De koe bleef liggen en Eva speelde met de vlechtjes waarin haar moeder twee vurigrode strikjes had vastgemaakt. Eva had jeuk aan haar borstjes. Terwijl de slager en de moeder van Eva deden wat gedaan moest worden, kon ze er zachtjes aan krabben zonder dat het opviel. In de keuken had de moeder van Eva een mandje met lekkers voor oma klaargezet. Eva ging haar nieuwe blouse laten zien.

Toelichting Alles in het leven kent zijn dag en uur en plaats. Een kind ontdekt de rituelen van het bestaan. Ontdekking, groei, nieuwsgierigheid, voorspoed, tegenslag en langzame bewustwording. Parallel tussen oma en de koe.

35

Grensrivier met vrije regelval Verkenning van de Reest

Aan de muur boven het tweepersoonsbed hingen twee reprodukties van werk van Rosina Wachtmeister. Taferelen uit Toscana in milde pasteltinten met af en toe een harde schaduw van de mediterrane zon die aan De Chirico deed denken. De bougainville bloeide, zoals die op alle schilderijen en in alle boeken die rond de Middellandse Zee spelen, bloeien. Wobbe ging op het linkerbed van het aaneengeschoven lits jumeaux staan. Het hoofdkussen zakte diep in. Op kousenvoeten liep hij achteruit naar het voeteneind. Met z’n handen in z’n zij keurde hij het landschap. De schilderijen hingen weer recht. De dorpsgezichten verschilden hemelsbreed met het stroomdal van de Reest, de grensrivier tussen Drenthe en Overijssel. Zelfs een rododendron had hij niet gezien, niet in bloei, niet in het blad, op die ene na in een grote oranje plastic pot bij een bloemist in Dedemsvaart. Wobbe had in Meppel een fiets gehuurd en was in kalme gang naar het oosten gereden, zo dicht mogelijk stroomopwaarts langs het riviertje dat een onbekende oorsprong ver achter Dedemsvaart had. Wobbe had geen vooropgezet doel in z’n hoofd gehad toen hij in Meppel uit de trein was gestapt. De reis had zich als het ware vanzelf aangemeld. Op het kastje naast het hotelbed ligt het 36

boek Reis langs de Reest, een persoonlijke trektocht. Wobbe had het boek tegelijk met een fietskaart in Meppel gekocht. In het boek staan zwart-witfoto’s van een klein stroompje en een tekst die af en toe informatief is en dan weer op soms badinerende of lichtspottende toon verslag doet van toevalligheden die de schrijver onderweg was tegengekomen. De Reest is de scheiding tussen twee provinciën en dankzij deze bijzondere status was het riviertje nooit gekanaliseerd. De besturen hadden geen energie willen steken in grensconflicten en interprovinciaal overleg, al eeuwen niet. Boeren en andere aanwonenden waren sinds mensenheugenis hun eigen gang gegaan, hadden dammetjes opgeworpen en weer afgegraven. De onlanden aan weerszijden waren enkele geschikt geweest voor hooiproduktie en af en toe hadden er schapen en geiten gegraasd en zo berkenbos en andere houtopslag te voorkomen. Even voorbij het Wilhelminapark stroomde de Reest via een stukje stadsgracht in het Meppeler Diep. Dat eind van het stroompje was het begin van Wobbes’ tocht. Langs verzorgingstehuizen en luxe villa’s was Wobbe naar het zuidoosten gefietst. Ongemakkelijk, een beetje nog. In het Stadscafé aan de Grote Markt had hij gepoept, maar in de wc had Wobbe geen

papier kunnen vinden. De rolhouders waren leeg, zelfs de kartonnen closetrol was weggeweest en uit noodzaak had hij z’n broek zonder te vegen opgetrokken. De billen strak tegen elkaar om te voorkomen dat het katoen in de bilnaad zou verdwijnen. Wobbe had nog steeds een schone zakdoek in z’n broekzak. ‘Nog een cappuccino graag.’ De serveerster had hem nauwelijks gezien, druk als ze was met de schoonmaak van de bar en de herschikking van flessen en glazen. Onder haar blauwwit gestreepte hemd droeg ze over haar zware borsten een wit t-shirt. Ze had de tweede consumptie gebracht zonder dat ze Wobbe had gezien, bezig als ze was met wat gebeuren moest. Op de onderste twee treden van de trap naar boven ontbrak de bekleding. Ze waren in het midden stoffig donkerrood. De onderste roede was geknikt en hing vergeefs door een koperen oogje. Vanaf de tweede tree was de morsige loper met kruiskopschroeven en stukken gordijnrail vastgezet. De zijkanten van de treden vertoonden witte krassen die hoger op de trap minder in aantal werden. De dronkemensen namen een krappe bocht als ze naar de toiletten op de eerste etage gingen, of van boven kwamen en op weg naar de bar waren. Een bos huissleutels had op de overloop in de deur van het kantoor gestoken. Wobbe had de sleutels laten hangen. Opgelaten had hij zich gevoeld, de broekriem een gaatje strakker. Wobbe had de natuurlijke reflex onderdrukt en niet doorgespoeld. De Reest was zigzaggend van Wobbe vandaan gekropen. De laatste kilometers naar het einde werd de stroom getergd door asfalt, beton en roestend ijzer.

Een vaste brug, een spoorviaduct, snelwegen en de kruisende Hoogeveense Vaart lieten het riviertje niet met rust, maar hielden met graagte nieuwsgierige wandelaars en fietsers op een afstand. Met een duiker dook de Reest onder de Hoogeveense Vaart, stroomde onzichtbaar onder een stukje niemandsland. Links Drenthe in zwarte letters op het witte bord dat naast het kanaal stond met de maagd en het kind tussen leeuwen onder gouden kroon. Rechts naast de snelweg het bord van Overijssel, de provincie gestileerd tot een golvende onaffe streep. Hier wilde het water niets met de omwonenden te maken hebben. Een boer met een trekker was bezig een hek vast te zetten. Bruinrood prikkeldraad lag in een slingerkrul in het zand. Water zakte weg in een klein kolkje, welde naar boven in grote roestige bellen. ‘Twee aparte bedden,’ had Wobbe gevraagd. Het meisje had de reservering genoteerd en zei dat ze hem in de loop van de avond verwachtte. Er was stalling van de fiets mogelijk. In Dedemsvaart had Wobbe geen geschikt hotel kunnen vinden. Hij had naar Deventer gebeld en met de wind in de rug de scheidende kilometers afgelegd. Aan de rand van de stad, met uitzicht op de IJssel had hij een bed gevonden. Leida zou over ruim anderhalf uur komen. Het bed veerde zachtjes. Het had wel wat steviger gekund. Op de radiator van de verwarming hangt de pet van Wobbe te drogen. Het is een muts in oorlogskleuren, een gorillapetje uit de dump in groene en bruine vlekkerige schutkleuren. Als de volgende oorlog op het platteland uitgevochten zou worden, dan was hij op

37

alles voorbereid. Wobbe heeft het niet zo op steden. Het petje bedekte z’n kalend hoofd, alleen tijdens regenbuien. Een lichaam verliest 25% van de warmte via het hoofd. Het keuzemenu op het tv-scherm biedt naast 36 wereldkanalen ook informatie voor hotelgasten en films voor volwassenen aan. Wobbe toetst nummer 3 van de home service. Twee lichamen in beweging. Aaneen. Schoon, varkensblank, zonder oorlabels. Wobbe was in het hotel direct onder de douche gegaan. Onderweg vanaf Dedemsvaart was hij alleen nog afgestapt om te plassen, in een bermsloot naast een boom. Het had even geduurd voor z’n lid voldoende doorbloed was na de lange zit en het water kon stromen. De siliconenvulling in het zadel had aders afgeknepen. Een hoempapa-orkestje speelt milde muziek in een slaapkamer. Op een matras zonder dekens en dekbedden schuift een man in een vrouw. Wobbe kan niet goed zien of de vrouw op haar rug ligt of op haar buik. Ze is half op haar zij gekeerd en kijkt naar de handelingen die achter haar worden uitgevoerd. Haar borsten lijken aan de bovenkant met oostindische inkt getatoëerd, haar tepels zijn niet te zien. De man gebruikt de bovenste opening. De achterdeur. In close up ziet Wobbe hoe de man heen en weer schuift. Hij weet dat het lichamen zijn die elkaar naderen en verlaten. Een crèmestaaf in een rozet van bijna dezelfde kleur. Vrouwenvingers in een Jugend-Stilvagijn. Nergens poep te bekennen. Wobbe ziet een vrouw die altijd zonder reservepapier een dagtocht kan maken, die zonder zakdoek kan fietsen als ze niet snottert. Ze is kaal, 38

verliest wellicht 10% van haar warmte, daar. De man en vrouw kreunen om beurten boven het geluid van de toeters en de bellen. Er lijkt geen eind aan te komen. Pompen of verzuipen, geen spuug op de lippen, geen kwijl, geen schuim, stofdroog. In het kanaal naast de Reest, die boven Dedemsvaart weinig meer was dan een sloot, dreef de zwaan aan de overkant dicht tegen de rietzoom met lelies en lisdoddes. Ze was alleen. Ze hield vanaf het water Wobbe in de gaten die over de dijk tussen de Reest en het afwateringskanaal naar het oosten liep. In de verte lag Drogteropslagen. In Reis langs de Reest maakte de schrijver melding van een dode vis op dit pad. Een brasem met een groot en ruig gat achter de kieuwen tot op de graat, een vis in zilveren ontbinding. Aan het eind van de dijk kruiste de Reest opnieuw het kanaaltje. Een stuw liet glanzend water naar beneden vallen. Een rietpol middenop de ijzeren grens sneed de stroom in tweeën. Het water in het kanaal was groengrijs, donker als water waarin lijken boven komen drijven na een moord of na een eenzame opoffering van het eigen gelijk. Het water in de Reest was roestbruin met geel en lichte okertinten. Uit de Paardenlanden doken zijstroompjes in het roestige water, als probeerden ze de oorsprong van het riviertje te ontkennen. Oergronden met ijzer-oxides die overal in doordringen, die geen kikkervisjes toelaten, geen brasem, geen schrijvertjes. Het café-restaurant in De Wijk was ingericht op feesten en partijen. Gezelschappen konden er terecht, dan werd er personeel ingehuurd en beperkte de eigenaresse zich

tot boekhouden en aanstrepen van voldoende glazen bier en flessen fris en later op de avond advocaat met ijs en jonge jenever. Op een doordeweekse dag was de magnetron een uitkomst om gasten welkom te heten. De borden met gouden randjes stonden in dozen op zolder, die waren niet meer bruikbaar, zorgden enkel voor knetterende vonkenregens onder de ongrijpbare elektromagnetische straling. Wiener schnitzel had Wobbe genomen uit een keur aan gepaneerd vlees, niet z’n favoriete maal, maar het meisje dat serveerde had veel goed gemaakt. Ze vertoonde nog geen barsten, ze werd nog niet opgewreven. Ze glom. ‘Voortreffelijk,’ had Wobbe gezegd, toen ze vroeg of de groentensoep smaakte. Het was niet haar schuld dat de kok een blik Unox open had gedraaid en de matgrauwe kleur van de soep niet op had kunnen peppen met de toefjes peterselie en een fantasie van bieslook en munt. Het meisje had grijze pluizen op haar zwartgerokte buik, alsof ze oude kranten naar de schuur had gebracht, of een naaimandje had geleegd en op kleur had gesorteerd. Ze had geen buidel op haar schortje, ze droeg geen beurs met munten en papiergeld. Buiten was een bestelwagentje van de leesportefeuille gestopt. Een vijftiger met een omslag in de broekspijpen, zonder stropdas, maar wel in colbertjasje, was binnengekomen. Morsige vlekken in het kruis van de broek. ‘Dertien vieftig,’ had de man zonder verdere groet gezegd en de map met tijdschriften op de leestafel gelegd. Het had even geduurd voor uit de keuken oude nummers en de contanten tevoorschijn waren gekomen. Vijf

Japanners stonden om een fruitkast. Ze wierpen geld in de gleuf. Er kwamen geen vruchten uit. ‘Was het niet veur twee maol? Veurige weke?’ Het personeelsbusje van een gasbedrijf toeterde tweemaal. De Japanners gingen naar buiten. ‘De map van veurige week is nog niet ofrekend.’ Steun op de leestafel. Een jongetje roofde de Donald Duck. ‘Dan is het zeuvenentwintig gulden.’ Met de beduimelde leesmap was de portefeuillehouder weer naar buiten gelopen. Hij had de map halverwege in de hal op de sigarettenautomaat gelegd en was in de toiletten verdwenen. De vaste route. Wobbe had even aandrang gevoeld, maar wist die te onderdrukken. Het meisje bracht de schnitzel met sla en crème met groene puntjes in het wit over de komkommerschijfjes met droge randjes van dichte cellen. De drang tot ontlasten ontstaat als de druk in de endeldarm oploopt tot ca. 0,1 atmosfeer bovendruk, d.i. druk hoger dan de atmosferische druk. Als aan die drang geen gehoor wordt gegeven, dan verdwijnt de behoefte voor korte tijd.

Met een hand aan de rits, de ander grijpgraag naar de leesmap op de sigarettenautomaat was de bode de deur van het café-restaurant uitgelopen. De kortste bocht over de drempel. Leida was 43. Een paar jaar jonger dan Wobbe, maar dat vond hij geen bezwaar. Leida ook niet. Ze wilde graag een oude herinnering ophalen, als dat zou kunnen en ze was vrij. Dat had ze gezegd, de

39

hele dag en ook de nacht en de volgende dag en langer misschien, maar dat had ze niet gezegd. Ze had Wobbe geen nieuws verteld. In de telefooncel had hij haar met grote bruine ogen gezien. Het donkere haar bijeengebonden op haar achterhoofd, een transparante zilveren strik eromheen. Leida hield haar wenkbrauwen, donker, maar niet bijgeverfd, dat hoefde niet, hoog omhooggetrokken. Haar oogwimpers had ze wel zwart gemaakt, lichtgebogen als de IJssel op het provinciebord. De ogen ver opengesperd, ovaal, als een halfvolgeblazen ballon waar aan het geknoopte navel-eind en aan de tepel op de bovenkant met kinderhandjes strak wordt getrokken. Leida had twee witte vlekjes aan weerskanten van de zwarte pupil, de bruine rondomkleur helemaal zichtbaar. De telefoonkaart gaf aan dat er nog woorden waren voor f 6,80. Meer dan voldoende voor het interlokale gesprek waar elke seconde telde. Lichte wallen onder haar ogen, maar niet veel. Geen gaatjes in haar oorlabyrint. Verder naar beneden waren, voorbij haar ballonlippen, onder de wijde hals van haar met borduurwerk afgezette zwarte jurk ‘die dingen’ zichtbaar. Tien jaar jonger leek ze. Leida. Een mooie slanke hals aan de andere kant van het glas van de telefooncel. Wobbe belde in de regen, achter de druppels op de ruit. De vechtpet druppend op het apparaat. Natuurlijk zou Leida komen. Op de terugtocht langs het water, de rug naar Drogteropslagen en de blik naar Dedemsvaart dat achter de snelweg lag, voorbij de enkele boerderij, had de zwaan z’n territorium verlegd en liet ze zich met opgeheven staartveren, als van de schouwburg in Sydney, met 40

ingetrokken zwempoten door de wind naar de overkant van het water drijven. 5,20 m boven N.A.P. Ruim een meter beneden het betonnen brugdek. Vijf meter boven het slotakkoord in Meppel. De staaf, brandschoon vlees, trekt uit de anus terug. Close up van een open mond, kiezen zonder vullingen. Grijze taaie kloddertjes met blauwe puntjes erin op de gesloten poort die in niets op een tulp lijkt, in niets aan een bougainville doet denken. In niets aan Leida denken doet. Er is niets gebeurd. Voor f 27,50 mag Wobbe het vervolg zien, als hij wil. Hij hoeft enkel z’n kamernummer in te toetsen op de afstandsbediening. Lijf op krediet. Met Leida was de stand gelijk geworden. Heerenveen speelde die avond bij kunstlicht tegen Roda Juliana Combinatie. Het sneeuwde in het stadion, er was geen storm te horen. De stand verscheen met tussenpozen onderaan het scherm. De zigzagkokosmat met bruin en donkerrode randen om het maisgeel drukte patronen in Leida’s billen. Er was geen afstandsbediening. Geen kleur. Alle schemerlampen waren uit. De gordijnen open. Haar blouse uit. Haar dingen waren heel dichtbij. De herhaling van de doelpunten was begonnen. Leida had gepoept. Ze had doorgespoeld. Wobbe had geel gepist in de wc tegenover haar kamer. Er was niets gebeurd. De stortbak was ruisend volgelopen en had met een harde klap de toevoer afgeknepen. Leida’s wijsvinger traag door de gladde puntjescrème op de zigzagkokos. Een lach, mild. In het kastje naast het tweepersoonsbed liggen twee bijbels. Een in het Engels en een in het Nederlands. Van achteren naar voren stromen vette woorden in klef

zwart over lichtgele bladzijden. Letters met voetjes. Aan de dunne overkant is het Hebreeuws zichtbaar. Trektocht langs een grensrivier zonder vrije regelval. In Oud Avereest schuilden de doden onder zerken tegen de regen. Wobbe raakte doorweekt. Achter de begraafplaats helde het pad naar een houten bruggetje. Het landschap werd groter en wijdser. De rivier veroverde territorium. Wobbe weerstond de druk om te poepen, de brug over te gaan. Er dreef een fles voorbij, zonder etiket. Geiten met gele oormerken tegen houtopslag, een berg geel zand, vers uit een graf gedolven, drie meter boven Meppel, ongevulde ruimte in de aarde, dwars door de ijzeren bodem. Van de tv brandt enkel een rood lampje in een benedenhoek. Waakzaam uitzicht op een hele wereld met infrarood binnen bereik. Wobbe schuift de bedden van elkaar. De wieltjes gaan soepel over de korte polen van de vloerbedekking. Er is lang niet gezogen. Hij trekt de dekens en de lakens van het bed en gooit ze in een hoek van de kamer. Buiten stroomt de IJssel. De uiterwaarden staan blank. Achter het hotel helt een gazon naar de waterkant. Een prunus staat in bloei. Plastic stoelen leunen tegen plastic tafeltjes. Van de parasols staan alleen de plastic watervoeten op de plek. Leida kan zo komen. Wobbe ligt op z’n buik. Met z’n rechterhand houdt hij z’n balzak losjes omklemd. Z’n lid is niet opgericht, niet groter dan na het douchen, niet zo klein als na de koude regentocht. Leida’s dingen. Wat nu de punten betreft, waarover gij mij geschreven hebt, het is goed voor een

mens niet aan een vrouw verbonden te zijn, maar met het oog op de gevallen van hoererij moet ieder zijn eigen vrouw hebben en iedere vrouw haar eigen man. De linkerhand van Wobbe drukt de nek naar beneden, strijkt dan langzaam omhoog door de korte nekharen. Hij knijpt de vingers van de rechterhand in een kleiner kommetje samen. Nagels in het vlees. Die dingen van Leida. Wobbe draait half op z’n rug en laat z’n voeten naast het bed glijden, laat zijn geslacht los. Hij schuift naar voren tot hij nog net met z’n billen op de rand van het laken zit. Wobbe is niet meer bang voor vlekken op het witte katoen. Uit het kastje pakt hij de bijbel en bladert van achteren naar voren.

De vrouw heeft niet zelf over haar lichaam te beschikken, doch haar man; en eveneens heeft de man niet zelf over zijn lichaam te beschikken, doch zijn vrouw. Leida tilt haar blouse aan een kant omhoog. Aan de linkerkant ontbreekt haar ding. Van haar oksel naar haar borstbeen loopt een visgraat, een nette vaalroze visgraat. Dat had de chirurg zorgvuldig gedaan, met naald en gladde draad. Wobbe houdt de varkensblaas met siliconen in z’n hand. Zo warm kan dat zijn, zo streelbaar, zo gevoelig, zo kneedbaar en toch stevig, zonder tepel. Leida laat de rechter borst niet zien, met tepel. Leida’s ballonknoopje onder haar rokriem. Bijna middenin het boek vindt Wobbe de brief. Hij telt de bladzijden niet, bladert tot de volgende brief. Dan trekt hij aan de pagina’s die weerbarstig

41

loslaten uit de rug, pagina’s die het vervolg van het verhaal uit het omslag willen bevrijden. Wobbe wil alleen die ene brief, die ene onderstroom met het ene verhaal. Met de nagels drukt hij de pagina’s los uit de rug. Na Dedemsvaart gaat de Reest tegenstrooms verder, krimpt het rivierwater tot het ononderscheidbaar is van de stroom uit canvasuitlaten van plastic drainage-buizen uit de akkers. Daar glijdt de oer uit de drassige bodem en vlokt roestig uit in water dat zuurstof mondjesmaat toelaat.

Door verandering van de zuurgraad en met name door het toetreden van zuurstof aan het welwater worden opgeloste ferrizouten (Fe2+) geoxideerd tot ferro-zouten (Fe3+) die deels uitvlokken als colloïdaal ijzer(III)hydroxide. Ze veroorzaken de roestbruine kleur aan het water. Een roestbruine kleur die we ook aantreffen in de oerlaag in zandgronden. Leida neemt de siliconenzak uit Wobbe z’n hand. De lucht van lysol drijft de kamer binnen, en van munt en thijm en van citroengeraniums en bougainville. Gedroogde lijm rafelt aan de bladzijden van de brief aan de Corinthiërs. Leida schuift de varkensblaas in haar beha en glijdt met haar lange vingers de zoom van de blauwe satijnen blouse onder de rokriem. Even tilt Leida met beide handen haar borst op. Dan draait ze de billen naar Wobbe. Wobbe scheurt de laatste rafeltjes uit de rug en slaat het gehavende boek zachtjes dicht. Over het niemandsland van de brief vinden woorden elkaar in vrije regelval. Er steken geen ongerechtigheden meer naar buiten. Aan de 42

zijkant van het reisboek is een donkere rand zichtbaar, dat is het enige. Morgen schuift hij het gehavende boek in een kamer verderop waar een kamermeisje in strak zonlicht lichtgebogen staat tussen een stoffiggeleefd lits jumeaux, waar handdoeken op de vloer liggen, waar lakens grauw en bestreept zijn en naar wrange oorsprong ruiken. Er is niets gebeurd.

Toelichting Eerste alinea: wie, waar, waar. Wobbe aan de Reest in een hotelkamer. Tweepersoonsbed. Hij is alleen. Een zonderling die schilderijen recht hangt. Tweede alinea: Geen vooropgezet doel, versterkt zonderlinge karakter.

Ik heb trefwoorden roodgemarkeerd. Deze woorden vormen een deel van de herhaling. Wobbe is alleen en blijft alleen. Hij woont in een illusie en ziet onderweg wat hij wil zien. Het platteland heeft eigen rituelen (leesportefeuille) en vreemden (Japanners) komen misschien om te vrijen, maar ze zijn op de verkeerde plek. Niemand heeft belangstelling voor voorbijgangers. Onlanden, niemand wil dat onvruchtbare gebied. De dood wacht geduldig af. Iedereen komt. Dode vis, visgraat. Leida komt niet opdagen. Ze mist een borst, zoals Wobbe mist wat hij zoekt en wellicht nodig heeft. Kennis over oergrond helpt hem niet en hij verscheurt de brieven uit de bijbel. Veelvuldig poepen helpt niet om te ontlasten. Vrije regelval: rafelig einde van alinea’s. Rafelig einde van het leven. De bijbel probeert de rafels weg te halen met geboden en verboden. Alles blijft bij het oude.

43

Rütlischwur

‘Alles wat je wilde, heb je altijd zonder mij gedaan. En nu wil je dat ik help?!’ Karen Kolmer legde het breiwerk naast zich op de bank. Haar donkere ogen kenden maar één boodschap – lazer op – maar ze hield zich in. Meer dan veertig jaar had ze zich ingehouden en de laatste jaren konden er ook nog wel bij. Het was helder dat de tegenslag van de laatste tijd de voorspoed van een rijk huwelijksleven aan het verduisteren was. Het verleden raakte uit haar gezichtsveld. De toekomst leek haar steeds meer met lege ogen aan te kijken, en niet alleen als haar oogopslag die van Wander ontmoette. Karen Kolmer rechtte haar rug en maakte aanstalten van de tweezits op te staan. Ze hoorde wat ze zei – met haar moeders’ snibbige stem. Karen Kolmer hoorde wat ze niet wilde zeggen. ‘Wat heb je nu weer?’ Wander hield een plastic tas van de Gamma in zijn hand en strekte zijn arm. Hij leek de woorden niet te kunnen vinden. Uit zijn afgezakte mond – de bek op half zeven, zoals dat in de buurtschap heette – kwam geen woord meer naar buiten. Al wezen Wanders mondhoeken geen half zeven, maar eerder twintig over acht; als de punt van de neus het draaipunt van de grote en kleine wijzers zou zijn. ‘Naar de spreekkamer,’ zei Karen, ‘naar de spreekkamer.’ Karen Kolmer was vijfendertig jaar huisarts geweest met praktijk aan huis. Aan de zijkant van het herenhuis was een kleine wachtkamer, een kamertje met loket voor de assistente en de spreekkamer op de hoek van het pand. Ze had in haar werkzaam leven vanachter de vitrage iedereen zien komen en weer gaan. Ook de dokters-assistente was met pensioen. Elseliena had een andere huisarts genomen 44

om de laatste jaren in gezondheid af te leggen, voorzover een huisarts enige invloed heeft op het welbevinden van patiënten. Elseliena was – toen het nodig was – door een vreemde geholpen. Wander had voor zijn reguliere ongemakken ook een andere huisarts – met de dokter in bed was voorbehouden aan tv-sterren, vond hij. Maar toen was hij nog in zijn betere jaren. Met Karen in de buurt had hij, zuinige opportunist als hij was, telkens gekozen voor de verzekering met de laagste premie en het grootste eigen risico. Zijn huwelijk was immers de meest veilige plek. Karen had hem op cruciale momenten nooit in de steek gelaten, niet als het zijn welbevinden en huiselijk geluk aanging en niet als het zijn gezondheid betrof. Ze woonden niet voor niets aan de Eendrachtstraat. Maar Wander Kolmer lijkt langzaamaan te vergeten dat hij – nu het erop aankomt – niet bij Karen terecht kan voor zijn kwaal, uitgezonderd onbenulligheden als hoofdpijn of blaasontsteking. Zijn echtgenote wil geen dokter zijn nu het een kwestie is van leven en dood. Zij niet. Dokter Karen Kolmer geeft niet thuis. Karen kende de verschijnselen van Alzheimer maar al te goed. Ze was arts geworden om jonge mensen te genezen en baby’s de wereld in te helpen. Naïef als ze was geweest. Ze was er vooral voor senioren met phpd – pijntje hier, pijntje daar – en voor begeleiding van aftakeling in alle kleuren en smaken. Kanker in soorten en maten, tia’s, hart, lever, nieren, prostaat en dementie vormden de laatste jaren de serieuze 20% van haar praktijk. Het overige deel – de 80% – was sociaal psychologische hulpverlening bij echtelijke ruzies, drank- en drugs-

verslaving en opspelende trauma’s van een mislukte jeugd. In het dossier typte Karen bij de laatste categorie een grote A in een keuzevakje. Wie haar vroeg kreeg als verklaring Anders dan somatisch, maar zelf sprak ze van Aanstellerij. De verwende maatschappij had haar leren zwijgen over onbenul in de gezondheidszorg. En als haar ergernis de kop op stak, zei ze tegen zichzelf: “Karen. Had je maar naar Afrika moeten gaan. Zeur niet.” Karen Kolmer had haar praktijk goed verkocht, toen dat nog kon en met Wander een rondreis gemaakt van Oeganda naar Kenya en Zimbabwe. Drie weken was ruim genoeg geweest. Ze had zichzelf daarna nooit weer vermanend toegesproken. Ze had haar zegeningen – en dat waren er vele – meermalen in stilte geteld. Aanvankelijk had ze haar bijdrage aan de Flying Doctors verdubbeld, maar na een jaar had ze alle giften aan liefdadigheid stopgezet. Niet dat niets wilde geven, maar meer omdat iedereen zichzelf moest leren redden. Karen Kolmer had haar jaren geteld, haar leven in onafhankelijkheid van wie dan ook. Jaren in verbondenheid met Wander die ongewild achter de muziek van Dr. A. aanging en verpleegster van haar dreigde te maken. Tegen zijn wil. Tegen haar wil. Karen Kolmer telde in dagen, niet langer in weken, maanden, jaren.

Karen Kolmer had de patient niet zo dichtbij gewild, maar ook daar had ze niets over te zeggen, en ook niet meer over te bidden sinds ze de kerk achter zich had gelaten. Gereformeerd, protestant, baptist en uiteindelijk was ze in het uitzichtloze niets aanbeland. Er was in haar beleving niets, enkel een volledig niets na de tijdelijke dorpspraktijk met Wander als brave en liefhebbende echtgenoot. De langstlevenden zouden de wereld bezitten. Alleen de levenden. De overledenen restte enkel het graf of de urn. Sinds ze die overtuiging in het plaatselijke huis-aan-huisblad had laten optekenen – Stofje in het heelal, stond omineus boven het interview – had ze acht patienten verloren en er twaalf nieuwe bij gekregen, terminale. Wander en Karen Kolmer sliepen in dezelfde kamer, maar het bed had ze met tegenzin en

pijn in het hart uit elkaar geschoven. Het grote dekbed had ze vervangen door twee kleinere. Op doktersadvies. Wander Kolmer draaide zich om, liep naar de hal en nam de afslag naar de wachtkamer. Vandaag wist hij de weg. Hij wachtte tot Karen de deur naar de spreekkamer van binnenuit van het slot deed en hem binnenwuifde. Ze deed geen witte jas aan, dat had ze laatste twintig jaar niet meer gedaan als ze patienten te woord stond. De stethoscoop bleef in de lade van het bureau. Hart en longen van Wander functioneerden nog als vanouds. Hij had nooit gerookt. Haar echtgenoot mankeerde niets, op de myelinegroei in de hersenen na. Teveel witte stof tussen de hersenzenuwen zorgde ervoor dat Wander weer plat ging praten, en dat was nog het geringste ongemak. Het houten bureau met papierderij, potjes en farmaceutische prullaria leek onveranderd sinds de beëindiging van haar praktijk. In de hoek van de spreekkamer stond nog de bank met steunen voor dames met vragen over vulva, vagina, baarmoeder, eierstokken en anus. De beensteunen waren zelden gebruikt, maar het leek indrukwekkend. Ze zorgden voor een professionele uitstraling van de dorpspraktijk. En ontegenzeggelijk had het bed met de beensteunen iets erotisch voor wie het wilde zien. Immers: zat erotiek niet méér tussen de oren dan tussen de dijbenen? Wander had eenmaal plaats genomen om zijn jongensdroom uit te laten komen. Met onderbroek aan. Na eenmaal doktertje spelen was hij klaar met zijn stil verlangen. ‘Ga zitten meneer Kolmer. Ga zitten,’ zei dokter Kolmer. ‘Waarmee kan ik u van dienst zijn?’ ‘Ik wil dood,’ zei Wander. Hij bleef staan met de plastic zak van de Gamma naast zijn scheefhangend lichaam, alsof lood in de tas zat. ‘Ik wil dood,’ herhaalde hij. Wander pakte de tas met beide handen vast, opende de plastic zak en strekte zijn armen. Karen kon niet zien wat zich in de tas bevond. Wander bleef staan en herhaalde. ‘Ik wil dood. Euthanasie.’ Zijn hoofd zakte voorover. Ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Een vinkje 45

op een keuzeformulier dat protocollair de huwelijksbelofte zou vervullen: tot de dood ons scheidt. Met zijn rechterhand haalde Wander een nylon koord tevoorschijn, een oranje sleepkabel. De plastic tas viel op de grond. Wander zocht het uiteinde en trok ongewild een knoop in het koord. Het label met streepjescode en prijs zat er nog aan. Het touw kon binnen drie dagen geruild worden tegen een tegoedbon. ‘Ga zitten,’ zei Karen. Haar ogen hadden de priemende blik verloren. Achter Wander zag ze de sanseveria’s in de vensterbank. Al een jaar geen water gegeven en nog in leven. Sommige planten kunnen heel goed tegen verwaarlozing. Het schijnt dat sommige planten zelfs opbloeien als ze worden vergeten. In de woestijn in Saudi-Arabië leven schorpioenen die maar één keer per jaar hoeven te eten. ‘Ik ben dement,’ zei Wander. ‘Ik ben dement, maar vandaag even niet.’ Wander Kolmer lachte, maar niet van harte. Hij huilde niet. Karen zweeg. Haar man gaf een perfecte beschrijving van het proces. Vandaag even niet, maar morgen weer wel. Het zou niet overgaan. ‘Vandaag even niet,’ herhaalde dokter Kolmer. ‘Prijs de dag.’ ‘Ik wil dood lieverd, ik wil dood.’ Wander wist wat hij wilde. Het was niet de eerste keer dat dit treurspel voor twee personen, een huisarts en haar dementerende man, zich achter de vitrage in de spreekkamer voltrok. Een souffleur was niet nodig. ‘Prijs de dagen dat je bij me bent.’ Ze bleef zitten. Karen Kolmer wenkte naar Wander en naar de stoel aan de andere kant van het bureau. Ze prees haar dagen niet meer. De prijs was te hoog. Drie kinderen, twee jongens en een meisje had Wander haar gegeven. En de dochter – de jongste – had de opvolger geschonken. Een kleinzoon, maar niet met de naam Wander. Het jongetje heette Gerrit. Het ventje was naar niemand vernoemd. Karen was niet bij de bevalling geweest, zo had ze dat gewild. Geen moeder als huisarts aan het kraambed. Zo had haar dochter dat gewild. Karen had een kindersokje gebreid, het tweede stond op de pennen. ‘Pillen,’ zei Wander, ‘pillen. Of een spuit. Het 46

maakt me niet uit.’ Hij schoof de oranje kabel op het bureau en herhaalde: ‘Pillen. Een spuit.’ Het waren de zeurders en de zeikers die altijd pillen of drankjes wilden, ook als ze zei dat het beter was om een paar dagen te wachten. De meeste kwalen gaan vanzelf over en de kwalen die niet overgaan, daar komt een natuurlijk einde aan. Als het consult te lang duurde haalde ze met enig misbaar – nou vooruit dan maar omdat u aandringt – uit een ‘geheime’ lade een doosje of een strip met placebo’s. “Probeer dit maar, hoeft U niet naar de apotheek.” En onder het misbaar bleef een air van een voorkeursbehandeling hangen. En juist die extra aandacht was – naast de natuurlijke loop der dingen – de helende werking van de felgekleurde en vaak bittere pil tegen affectiehonger. ‘Ik wil dood Karen. Karen Kolmer. Ik wil dood.’ En met zachtere stem vervolgde hij: ‘Het is niet om jou. Je weet het wel.’ Het was om haar dat hij dood wilde. Een maand eerder, een van zijn meest heldere momenten, had Wander uit de doeken gedaan wat hem dreef. Hij wilde zijn aftakeling niet meemaken, al wist hij dat hij zijn aftakeling niet mee zou maken als hij zou blijven leven, maar vooral wilde hij haar – Karen – een nieuw leven geven. “Je bent nog geen zeventig,” had hij gezegd. “Je hebt nog een heel leven voor je.” En of het niet genoeg was had hij toegevoegd: “Zoek een nieuwe man. Je bent een aantrekkelijke en lieve vrouw. Ik wil je kind niet zijn. Zoek een nieuwe man.” En als hun lichamen anders hadden besloten, hadden ze de dialoog afgerond met een heftige vrijpartij, maar die tijd was voorbijgegleden. Er kwamen tranen. Dat was genoeg voor dat moment. ‘Weet je nog dat je bij de padvinders was,’ had Karen gezegd, terwijl ze het touw van haar bureau in de prullenbak had laten glijden. ‘Ik vond nog een zwart-witfoto van jou in uniform.Kom. Ik laat je de foto zien.’ Het was een automatisme. Afleiden en over een ander onderwerp beginnen, al was ze niet blij met haar beginwoorden “Weet je nog...” Wander Kolmer wist nog wel van toen. Wander Kolmer wist bij vlagen niet meer van nu en van

zoëven. Wander Kolmer was bij vlagen volledig ontgeest. Wander had zich omgedraaid en zijn hand over de been-steun van de onderzoekstafel laten glijden, alsof hij een aanknopingspunt vond in een ver verleden, maar zijn blik was blijven hangen in de vitrage en de droge vrouwentongen in de vensterbank. Dokter Kolmer had hem een hand geschud om het intermezzo af te ronden en patiënt Kolmer via de wachtkamer naar de huiskamer gestuurd. Ze had zelf de deur van de spreekkamer naar de woonkamer genomen. Gewoonte. Toen Wander lang op zich liet wachten had ze hem uit de hal gehaald. Wander in verwarring. Hij had de deur naar de woonkamer niet kunnen vinden en stond glazig naar het toilet te kijken en naar de linkerbroekspijp die donkerder kleurde dan de rechter. Tranen, maar niet bij hem. Wander had Van Eeden-ogen; koele meren des doods. Maar op dat moment kon hij zijn laatste wens naar verlossing al niet meer onder woorden brengen.

Kind van elf in korte broek en een khaki-geel uniformhemd met twee borstzakken. Opgestroopte mouwen. Op de borstzakken vignetten met beschermheilige St. Pancratius en een Franse lelie. Misschien een padvindersfluitje in de borstzak. Een stropdas onder de kin bijeengehouden door een gevlochten leren ringetje, waarschijnlijk bruin net als de korte broek. Pancratius, jongetje van veertien gemarteld en vermoord vanwege zijn geloof. Nimmer verzakend. Altijd ten strijde. Wander met afgezakte kousen in looppas. Op weg naar het einde, zeker van de finish in Oud-Schoonebeek. Hij zou niet opgeven. Op de foto staat rechtsonder “5e Boortoren - Mars” en een regel lager in witte letters uitgespaard “Schoonebeek Aug ‘61”. ‘Dat ben ik,’ zegt Wander. ‘Dat ben ik.’ Hij wijst feilloos naar het jongetje dat met een licht benauwde blik naar de fotograaf kijkt. Mond halfopen, hoogopgeschoren haar aan de zijkanten. Misschien dat zijn vader of moeder de tondeuze had gehanteerd. Boven, vóór op het grote kinderhoofd, een dwarrel, een donkere haardraai als tegenpool van de dwarrel op het achterhoofd. Wander is kaal en op zijn schedel

– met daaronder het wijkende benul – is niets meer te zien van het oorspronkelijke kapsel. ‘Dat is Bert Hemel,’ zegt Wander. Hij wijst naar de jongen die schuin achter hem loopt. Uit de pas. ‘Hij had een horloge,’ zegt Wander. ‘Ik niet.’ Vooraan lopen de patrouilleleider en de assistent-patrouilleleiders, met horloge, met vilten hoed, met toefjes aan de kousen en een insigne van Baden Powell. Achteraan in de troep de oudere jongens, ook met vilten hoed. De boortorenwandeltocht van Uelsen naar Oud-Schoonebeek, de vijfde alweer. Wanders eerste en laatste. ‘Mien va was kwaod,’ zegt Wander. Zijn moerstaal. ‘We kregen een ekkelblad.’ Na de tocht in de augustuszon kregen de wandelaars twee medailles. Een Nederlands kruisje en van de Duitse kant een eikenblad in bronskleur. ‘”Godvergiemme,” zee mien va,’ zegt Wander. Hij grijnst alsof hij zelf vloekt. Hij weet nog hoe lekker vloeken voelt en herhaalt “Godvergiemme,” verbastering van God vergeef me, en dat mocht wel. God hoefde ons niet te verdoemen – de mens was immers al ten dode opgescheven – maar vergeven hoorde wel tot de mogelijkheden die God door de beminde gelovigen kreeg aangereikt. Oude Romeinen hadden een lauwerkrans van laurierbladeren. Germanen maakten een kroon van eikenloof en Hitler – elf jaar eerder door de geallieerden en de verzetsstrijders in Drenthe verslagen – gaf de eikenloofkrans en de Rütlischwur met een jaarlijkse ceremonie in augustus nieuwe glorie; de Germaanse lofzang op de solidariteit van de gezworenen bleef na de oorlog overeind. Helpt elkaar in moeilijke tijden. Naoberplicht eerst voor eigen volk. Twee gestrekte vingers van de opgeheven rechterhand bij de padvindersbelofte. De foto is genomen aan het eind van de twintig kilometer. Vermoeienis is van gezichten te lezen. Nog net is de achterkant van een jongen op een Kreidler te zien: Heim ins Reich. ‘Deur de padvinders bin ik jagen gaon,’ zegt Wander. ‘Pang, pang, pang.’ Er was veel voor en nog veel meer tegen een 47

jachtpartij achter Vries. Er was veel voor en nog veel meer tegen een jacht met Wander op de akkers en weilanden op de es van Zeijen. Maar is er in het leven niet veel voor en minstens zoveel tegen alles wat het leven tot het leven maakt? Karen Kolmer wist na haar praktijk van de hoed en de rand. Van de twaalf patiënten na het artikel in de krant was de helft over toen ze afscheid nam van zieken, zwakken en misselijken van het dorp; de dag dat ze Dr. Alzheimer als indringer herkende.

Protocollair was alles in orde. De jachtakte van Wander was niet verlopen. Hij had nog steeds vergunning om met een dubbelloops, geladen met hagel of kogel, door het veld te struinen. En in januari was het geen probleem om te jagen, als het maar niet op reeën was. Hazen en fazanten; mocht met mate. Maar Wander had zijn quotum dode dieren nog niet gehaald. De laatste twee jaar had hij het geweer niet meer in handen gehad. Jacht was wildbeheer. Wildbeheer was afschieten van zwakke en zieke dieren om de volgende generaties levensruimte te geven. Alleen gezonde dieren hadden recht van bestaan en soms was het nodig, nuttig – en voor jagers aangenaam – de natuur op verantwoorde wijze een handje te helpen met kogel of met hagel. Hoge veterschoenen, jagergroene vilten pofbroek, groen jasje, jagershoed met fazantveer. Wander Kolmer loopt als een jonge man over de kale akker met halfverrotte maïsstoppels. Schuin achter hem dokter Karen Kolmer met het gebroken geweer over haar rechter onderarm. Zolang er geen wild te zien is, blijft het geweer geknikt. Zo is het risico op een ongeluk minimaal. Als de jager struikelt kan het geweer niet per ongeluk afgaan. Wander Kolmer blijft staan. ‘Geef mij het geweer,’ zegt hij met hoge stem. ‘Hier.’ ‘Dommiet,’ zegt Karen zacht en traag. ‘Straks, als we een haas zien, of een fazant.’ “Geef mij het geweer,’ herhaalt Wander. ‘Godvergiemme. Godverdomme. Geef mij het geweer. Hier.’ Karen hoort de stem van haar schoonvader. De man is al jaren dood. Karen Kolmer blijft staan. Ze wil vloeken, 48

maar waarom zou ze vloeken. Vloeken lost niets op. Op de Oude Norgerweg rijdt een tractor met aanhanger. Persvoer voor vee op stal. Ze horen het zachte geronk van de diesel. Een vliegtuig klimt zachtkreunend naar de hemel. Vakantiegangers naar Mallorca. Lebensraum over de grens. ‘Ken je de beste Engelse grap?’ vraagt Karen. ‘Weet je wat de Engelsen de mooiste grap vinden?’ Wander schudt zijn hoofd. Er is veel dat hij niet meer weet en zeker Engelse grappen horen niet meer tot zijn repertoire. ‘Die van matrozen?’ vraagt hij. ‘De bak van de matrozen. Maar die matrozen hadden geen bak, ze pisten overboord.’ ‘Van de jagers,’ zegt Karen. ‘Twee jagers.’ ‘Twee jagers liepen in het veld,’ zegt ze, ‘en de ene jager schiet per ongeluk zijn kameraad neer. De schutter belt 112 en zegt dat hij per ongeluk zijn kameraad heeft doodgeschoten,’ Karen klapt het geweer dicht. ‘Vraagt 112:”Weet u zeker dat hij dood is?”’ Dementie heet in het Engels ook wel pre-death. De mens is al gestorven, maar leeft nog wel. Water en brood met enige regelmaat, en de voortijdige dood kan jaren duren. Het is de verkeerde grap – niet lollig – op de verkeerde tijd – voorjaar – op de verkeerde plaats – maïsakker onder Zeijen. Het is de verkeerde grap in goed gezelschap – Karen Kolmer, huisarts in ruste. Er is geen weg terug. Voor Wander Kolmer, voor Karen Kolmer. Er is een weg vooruit. ‘Kijk eens naar het vogeltje,’ zegt ze, terwijl ze de dubbelloops tegen haar schouder zet.

Toelichting Hulp bij euthanasie. De lege ogen in het begin zijn een afspiegeling van de dubbelloops aan het slot.

Ik kreeg onverwacht een foto van mijn kindertijd.

49

Inonge

Verhaal om te bewerken.

Het is heet; eind oktober en het hete seizoen loopt op z ‘n laatste benen. Iedereen kijkt verlangend uit naar de eerste regens. Af en toe onweert het ‘s avonds in de verte. In een voortdurend flitsen steken de wolken geel-wit af tegen de donkere hemel. Onweer zonder gerommel; de buien zijn nog te ver weg. Het is even na drieën, de laatste les zit er op voor vandaag. Ik zit op de stoep van mijn huis wat in een oude krant te lezen. In een ongewoon snel tempo komt een leerling, vijfde klasser schat ik, naar me toe lopen. Met z’n slippers wipt hij het losse hete zand hoog achter zich op. Hij heeft zware bakkebaarden Engelse stijl. “In de meisjesslaapzaal ligt een erg ziek meisje, ze moet naar het ziekenhuis. Het hoofd laat vragen of U even mee wilt komen.” Ik aarzel. “Heb je een briefje?” Geen briefje. Uit de ketel vul ik de radiateur bij, totdat het roestbruine water onder de wagen in het hete zand drupt. Even later ploegt de wagen zich met een oorverdovend kabaal tot naast de toiletgebouwen. Voor de laatste keer spreek ik met mezelf af de uitlaat het komende weekend te repareren. Een tiental meisjes staat op de paden, die aan weerszijden door dorre grasperkjes zijn omgeven. Hier tussen de slaapzalen overheerst de geur van drogend wasgoed. De spaarzame struiken worden volledig door blauwe uniformen, veelkleurige jurken en bloeses gecamoufleerd. Inonge heeft al een week niet gegeten, zelfs water braakt ze gelijk weer uit. Vanzelfsprekend is elke dag tijdens het klasseappél verteld dat ze ziek is. Zes jongens, al bijna mannen, dragen haar uit de slaapzaal. Hun eerste bezoek aan dit anders zo verboden terrein. Inonge braakt, maar er valt niets te braken. Wild gaat haar buik op en neer; krampachtig probeert ze telkens haar vingers diep in haar keel te steken. 50

Het hete seizoen. Misschien in de tropen. Iedereen. Wie zijn dat? Het wie, wat, waar, wanneer is onvolledig. In de verte = aan de grens met Angola. de laatste les op de kostschool in Kalabo

oude krant: de Volkskrant uit het postpakket van mijn moeder. Zijn slippers wippen het hete zand tot in zijn nek. erg ziek = overbodig

Uit de ketel = overbodig Het roestbruine water drupt..

die = verwijswoord Dorre grasperkjes aan weerszijden. Hier = verwijswoord Worden = verboden. Keer volgorde om: Blauwe SCHOOLuniformen camoufleren spaarzame struiken... Inonge, meisje van zestien, heeft

Ze steekt haar vingers...

De jongens kunnen haar nauwelijks houden. Ze proberen haar de witte uniformbloes aan te trekken, tevergeefs, ze slagen er niet in haar handen door de mouwen te krijgen. De bruinzwarte tepels steken spits naar voren; opgewonden jonge meisjesborsten, maar niet het soort opwinding waar je met verlangen naar uitkijkt. Het schuim staat op haar lippen en hijgend snakt ze naar adem. Gelaten staan de andere meisjes toe te kijken; dit is niet de eerste keer dat ze dit meemaken. De jongens voelen zich alsof ze de Mount Everest beklimmen. Dit is wel hun eerste keer. Inonge wringt zich in alle bochten. En onder zes paar voeten sneuvelen de bijna verdorde bloemen aan de rand van het pad. Een van de jongens houdt zijn volle hand om haar rechterborst, het tepeltje tussen wijs- en middelvinger. Hij lacht. Het geraas van de motor brengt haar wat tot bedaren. In de achteruitkijkspiegel zie ik hoe deze jonge vrouw door de zes knapen in bedwang wordt gehouden. Als ik het schoolterrein afrijd staan m’n ogen vol water. Slingerend rijd ik bijna plankgas over de hobbelige zandweg. Ik vloek over zoveel emoties, zoveel onmacht. Op de vrouwenslaapzaal trekt een zuster snel een bed recht. Bijna alle bedden zijn bezet. Een tiental hoogzwangere vrouwen, die evenals de patienten in een lange grijs-wit gestreepte pon gekleed gaat, kijkt nieuwsgierig toe. “Hallo meneer”. Een leerlinge die me vanuit een van de bedden toeroept. Ik lach terug, maar herken haar niet. Het verlossende spuitje komt dichterbij. Een zuster, de rust zelve, beduidt de jongens de nog steeds worstelende Inonge op haar zij te draaien. Een stukje bil wordt ontbloot. Haar rok is volledig doorweekt, nat, kletsnat. Even zweeft de geur van chloroform voorbij, dan wordt langzaam de spuit leeggeduwd. “Alles komt wel weer goed, jullie hoeven niet ongerust te zijn!” De zuster trekt een deken over de wat kalmer geworden Inonge. Niemand maakt aanstalten om te vertrekken. “Hartelijk bedankt”, vervolgt de zuster, “Jullie hoeven je echt geen zorgen meer te maken”. Aarzelend verlaat iedereen de ziekenzaal. Over de linoleum vloer kruipt een oude vrouw,

haar eeltige voetzolen naar ons toegekeerd. Op de gang worden de jongens spraakzamer. In hun geschreeuw overstemmen ze de motor, alleen de jongen die Inonge ‘s borst had omklemd zwijgt stralend voor zich uit. Kalabo 1976. ..................................................................................... waar = verwijswoord je = perspectiefwissel dit = verwijswoord in Afrika: Kilimanjaro

Hoe weet de verteller dat het geraas haar tot bedaren brengt? Hoe zes knapen de vrouw in bedwang houden. Uit de vloek blijkt de onmacht.

die = verwijswoord

Over de inhoud

Na deze bewerkingen gooi ik het verhaal weg. Het is een anekdote. Slechts één dimensie. Een verward meisje en een voyeur. Ik mis gelaagdheid. Wat doet verwarring met me? Hoe ga ik om met lijden van een ander en van mezelf? Waar is de parallel met de haperende motor van de auto? Wat is de obsessie met tepels? Welke overeenkomsten en verschillen tussen culturen zijn te vinden? 51

Dit is een dynamische gids. Veranderingen en aanvullingen zijn mogelijk. Ik werd voor dit boek geïnspireerd door Grensloos Kunst Verkennen uit IJhorst en De Wijk. Verhalen komen uit mijn bundel Toeristenstad en uit Impromptu (verschijnt eind 2014). Lees ook: Kienhout, Wending, Onlanden, Otingerzand.

Bestellen van al mijn boeken kan via de webshop van: vermeerbestseller.nl of www.iwemabestseller.nl © Gerard Stout Peize 2014.

Opmerkingen zijn welkom. [email protected]

52