waarheen met je keukenen tuinafval?
OVAM, uw beleidspartner in afval en bodem
waarheen met je keukenen tuinafval?
In samenwerking met: Vlaco vzw (Vlaamse Compostorganisatie) Kan. De Deckerstraat 37 2800 Mechelen tel.: 015 45 13 70 fax: 015 21 83 35 www.vlaco.be
[email protected]
Vlaanderen "produceert" jaarlijks heel
Als je thuis al composteert, willen we
wat organisch-biologisch afval zoals
je helpen om dat nog beter te doen.
GFT en groenafval. 36% van de bevol-
Misschien vormen sinaasappelschillen
king kiest ervoor dat afval in eigen tuin
of grasmaaisel nog een probleem? De
te composteren.
OVAM wil je ondersteunen. Deze bro-
Wat niet thuis gecomposteerd wordt,
chure vat alle informatie samen.
belandt via de gemeentelijke inzame-
Leidraad is het ladderprincipe van
ling of het containerpark in een profes-
Lansink. Eerst komen de aanleg van je
sionele composteerinstallatie. Gemid-
tuin, het gazonbeheer, afvalarm tuinie-
deld biedt elke Vlaming zo'n 55 kg
ren, het mulchen en het houden van
geselecteerd GFT- en groenafval per
dieren als afvalverwerkers aan bod.
jaar aan. De OVAM wil nog verder
Daarna krijg je kort meer uitleg over de
gaan op het vlak van thuiscomposte-
verschillende systemen van thuiscom-
ring. Tegen 2007 mikken wij op 40%
posteren (bakken, vaten, wormenbak).
van de bevolking die actief aan pre-
Deze brochure informeert je ook over
ventie van organisch-biologisch afval
wat er met je GFT- en tuinafval gebeurt
doet door thuis te composteren, kip-
wanneer je het laat composteren. Voor
pen te houden, enz.
verschillende thema's zoals grasmaai-
Daarnaast willen we ook afvalpreven-
sel, afvalarm tuinieren en de diverse
tie aan de bron stimuleren. Enkele
composteersystemen zijn er afzonder-
voorbeelden: afvalarm tuinieren of het
lijke brochures beschikbaar. Vraag er-
doordacht aanleggen van de tuin om
naar! We wensen je alvast veel lees-
groenafval te voorkomen.
plezier!
3
Wie doet wat met je gft- en groenafval? De OVAM op gewestelijk niveau
4
De Openbare Afvalstoffenmaatschap-
zaken van alle verschillende acties op.
pij voor het Vlaamse Gewest (OVAM)
Het Vlaamse afvalstoffenbeleid heeft
is verantwoordelijk voor het voorberei-
tot doel de gezondheid van mens en
den en het uitvoeren van het afvalstof-
milieu te beschermen tegen de scha-
fenbeleid in Vlaanderen. Dat geldt ook
delijke
voor organisch-biologische afvalstof-
Daarnaast wil het de verspilling van
fen zoals GFT- en groenafval. De OVAM
grondstoffen en energie tegengaan.
Wat betekent de ladder van Lansink
het onkruid in je borders af. Kippen
volgt het beheer op van de inzameling
Centraal staat het ladderprincipe van
voor het plantaardig organisch-biolo-
lusten maar wat graag je plantaardige
en de verwerking van organisch-biolo-
Lansink. Dit geldt ook voor organisch-
gisch afval dat in je keuken en tuin
keuken- en tuinrestjes. Maak van je
gisch afval en van het gebruik van
biologische afvalstoffen. De ladder
vrijkomt? Op de eerste plaats voor-
eigen GFT- en groenafval compost.
compost.
van Lansink geeft de voorkeursvolgor-
komt een doordachte aanleg van je
Gebruik deze grondstof opnieuw in je
de voor afvalverwerking aan.
tuin een heleboel groenafval. Een
tuin. Je planten en de bodem varen er
Om het organisch-biologisch afval op
Bovenaan de ladder staat het voorko-
voorbeeldje? Plant bodembedekkers
wel bij. Zolang je GFT- en groenafval in
een doeltreffende manier aan te pak-
men van afval. Lukt dat niet, dan is
in plaats van een groot gazon in te
je tuin blijft, beschouwt het beleid dat
ken, heeft de OVAM een meerjaren-
hergebruik aan de beurt. Nog een
zaaien. Organisch-biologisch materi-
als afvalvoorkoming. Voor de gemeen-
plan uitgewerkt. Het is een leidraad
trede lager staat recyclage. Dit bete-
aal kan je ook makkelijk hergebruiken
schap zijn er bovendien geen kosten
voor zowel de OVAM als voor ge-
kent het bewerken en verwerken van
in je tuin. Een mulchmaaier versnip-
voor de ophaling en verwerking. Laat
meenten, intercommunales en privé-
afvalstoffen om er nieuwe producten
pert het gemaaide gras en werpt het
je je GFT- en groenafval toch ophalen
initiatieven. Om de twee jaar maakt de
van te maken. Helemaal onderaan de
terug op je gazon. Grasmaaisel,
of breng je het naar het containerpark,
OVAM in een rapport de stand van
ladder staat verwijderen onder de
herfstbladeren en houtsnippers zijn
dan wordt het in een professionele
vorm van verbranden en in laatste
ideale bodembedekkers en remmen
installatie tot compost verwerkt.
invloed
instantie storten.
van
afvalstoffen.
5
Gemeenten en intergemeentelijke samenwerkingsverbanden op lokaal niveau De ophaling en verwerking van huis-
afvalberg neemt daardoor niet af. Hij
Compostmeesters, het dichtst bij de burger
houdelijk afval is in Vlaanderen een
wordt wel beter beheerbaar. Alleen
Compostmeesters zijn vrijwilligers. Zij
de Compostmeester" plaats. Dan
gemeentelijke bevoegdheid.
door bewust te voorkomen daalt het
promoten het afvalarm tuinieren. Dat
worden heel wat extra activiteiten
Veel gemeenten werken samen met
volume afval. Dat is dan ook de bood-
doen ze in samenwerking met de
georganiseerd. Neem eens een kijkje
andere gemeenten in intergemeente-
schap van de gemeenten en interge-
gemeentelijke milieudienst en de inter-
op de demonstratieplaatsen. Vaak
lijke samenwerkingsverbanden. Vroe-
meentelijke samenwerkingsverban-
gemeentelijke samenwerkingsverban-
stellen ook enkele compostmeesters
ger sprak men van intercommunales.
den. Voor de preventie van het orga-
den. Compostmeesters volgen een
hun tuinen open voor het publiek. Wat
nisch-biologisch afval werken ze
speciale opleiding en geven vooral
mag je verwachten? Demonstratie van
Steeds meer afvalfracties worden van-
samen met Vlaco en de compost-
praktische uitleg. Ze beschikken -
hakselaars en mulchmaaiers, com-
daag selectief ingezameld. De totale
meesters.
meestal op het containerpark - over
postvaten en -bakken in werking,
een demonstratieplaats met compost-
voorbeelden van compostgebruik enz.
vaten en compostbakken in werking.
Als je een compostmeester wil con-
Ga er eens langs. Daar kan je zien wat
tacteren, zal de milieu- of duurzaam-
wel en wat niet composteerbaar is,
heidsambtenaar van je gemeente je
6
Vlaco vzw
hoe je in een compostvat reukloos
graag helpen.
Vlaco staat voor de Vlaamse Com-
Vlaco bewaakt de kwaliteit van de
goede compost maakt en hoe je gras-
Vlaco en de OVAM ondersteunen de
postorganisatie. Het is een vzw die de
compostproductie in professionele
maaisel kan verwerken tot kwaliteits-
werking van de compostmeesters met
uitvoering van de opeenvolgende be-
installaties en bevordert het afzetten
compost. Je kan de compostmeesters
opleidingen en bijscholingen, de uit-
leidsplannen over organisch-biolo-
van de compost.
ook vragen een kijkje te komen nemen
gave van een tijdschrift, brochures en
gisch afval (groenafval, GFT-afval en
Daarnaast ondersteunt Vlaco het af-
in je eigen tuin. Zij geven je concrete
posters, een lessenmap en ander
organisch-biologisch
bedrijfsafval)
valvoorkomingsbeleid en de compost-
tips om je tuin afvalarmer te beheren
didactisch materiaal, de organisatie
ondersteunt en coördineert. Zowel de
meesterwerking in gemeenten en
en het composteringsproces vlotter te
van het jaarlijkse "Weekend van de
OVAM als de Vlaamse intergemeente-
intergemeentelijke samenwerkings-
laten verlopen.
Compostmeester" en van een twee-
lijke samenwerkingsverbanden en
verbanden.
jaarlijks Compostmeesterscongres.
compostproducenten zijn sinds 1992
Tijdens het tweede weekend van juni
Vlaco organiseert daarnaast ook com-
vertegenwoordigd in de beheerraad
vindt in Vlaanderen het "Weekend van
postcursussen voor tuinliefhebbers.
van Vlaco.
7
De planten die in zo’n bodem groeien,
houd veel afval te voorkomen. Als je
komen niets tekort en stralen van ge-
struiken te dicht tegen elkaar plant, zal
zondheid.
je later veel vaker moeten snoeien. Hoe meer geld je in de lente besteedt
Meer compost en minder afval in een natuurvriendelijke tuin
8
Je hoeft niet alle organische resten uit
aan gazonbemesting, hoe meer je
je keuken en tuin te composteren.
later voor je grasmaaisel zal betalen
Kippen lusten graag een blaadje sla en
op het containerpark!
ander GFT-afval. Grasmaaisel in een dunne laag tussen de kruiden houdt
Na het lezen van deze brochure krijg je
de bodem vochtig en kruimelig.
vast een andere kijk op je tuin. Geeft het je zin naar meer?
De meeste werkjes in de tuin leveren
nuttig in onze tuin kunnen gebruiken.
Snoeihout gevlochten of gestapeld
aardig wat groenafval op: grasmaaisel,
In deze brochure zal je lezen dat het
tussen enkele stevige paaltjes vormt
snoeihout, onkruid, haagscheersel…
antwoord wel degelijk "ja" is. Com-
een rustiek scherm met de buren. Het
Voor vier onderwerpen is een afzon-
Ook bij het kokkerellen komen heel
posteren is helemaal niet moeilijk. Je
is meteen een origineel rek voor klim-
derlijke
wat organische nevenproducten vrij:
hoeft slechts met enkele regels reke-
planten.
beschikbaar: "Waarheen met je gras-
resten van groenten en fruit, theezak-
ning te houden om het geurloos en
jes en koffiedik…
snel te laten verlopen. Kies een com-
Maar je kan nog verder gaan. Je hoeft
menbak", "Composteren in vaten en
Natuurlijk kan je groenafval afgeven
posteersysteem op maat van je tuin.
geen tuinspecialist te zijn om met een
bakken",
op het containerpark. Voor groente-,
Een compostvat voor een kleine tuin,
slimme aanleg en doordacht onder-
natuurvriendelijk en afvalarm".
fruit- en tuinafval is er een selectieve
een compostbak als je een paar hon-
inzameling aan huis. Bedenk wel dat
derd vierkante meter te onderhouden
de prijs voor de inzameling en de ver-
hebt en een composthoop voor wie
werking van dit afval steeds vaker aan
jaarlijks een moestuin van compost
je doorgerekend wordt volgens het
moet voorzien. Zorg voor voldoende
principe van de gedifferentieerde tari-
beluchting. Controleer op tijd de voch-
fiëring (Diftar). Van GFT- en groenafval
tigheid. Zo zet je de compostbeestjes
maakt men in gespecialiseerde instal-
aan het werk. De compost die je zelf
laties kwaliteitscompost. Organisch
maakt, heeft alles in zich om de
afval vormt de basis van stabiele
bodem van je tuin te doen herleven,
humus voor de tuin.
van voedingsstoffen te voorzien en die
Vraag blijft of we dit materiaal niet zelf
heerlijke bosgrondgeur te bezorgen.
en
uitgebreide
brochure
maaisel?", "Composteren in een wor-
"De
ecologische
tuin:
9
Biodiversiteit laat je tuin leven
afvalpreventie begint bij de aanleg van je tuin
10
Zorg voor diversiteit en leven in je tuin.
grasmaaisel van het gazon bedek je
Je geniet meer… en ook vogels en
de bodem tussen je kruiden. Herfst-
vlinders genieten mee. De bomen en
bladeren zijn een prima isolatie voor
struiken, de vaste planten en klimplan-
een vorstgevoelig struikje. Een wal-
ten, het gazon en de moestuin, de kip-
letje van dode wortels voorkomt dat je
pen in de ren: ieder stukje heeft ande-
bezoekers door een pas aangeplant
re behoeften en brengt ook andere
heestermassief lopen. Kippen maken
Je kan op heel wat manieren je tuin
denk je best tweemaal na. Hoe vaak
resten voort. Waarom die elementen
in de winter je moestuin slakkenvrij.
afvalarm maken. Creatief zijn is de
ga je bemesten? Is het echt nodig de
niet met elkaar in verbinding brengen?
Plantaardige keukenresten brengen
boodschap. Voor elk restje tuinafval
bladeren van tussen de struiken te
Maak van je tuin een netwerk. Een tak
extra variatie in hun menu. Je merkt
bestaat een nuttige uitweg of gebruik.
harken? Moet je alle afgestorven plan-
die je op de ene plek wegsnoeit, ge-
het: in een diverse tuin is het leven rij-
Alles begint bij de aanleg van je tuin of
ten in de herfst wel verwijderen? Heb
bruik je elders als steunstok. Met het
ker, het afval armer.
de herinrichting ervan. Hoe gebruik je
je toch organisch materiaal verzameld,
oppervlakte, ruimte en licht? Dat
dan kan je er vast iets nuttigs mee
bepaalt of het onkruid welig zal groei-
doen. Afvoeren naar het containerpark
Hou afstand tussen de planten
en en of je je struiken vaak zal moeten
is de laatste oplossing. Verbranden is
Hou reeds bij het planten rekening met
werk én snoeihout op. Wil je toch
snoeien. Ook voor het onderhoud
alleszins uit den boze.
de omvang van de volwassen heester
enkele heesters iets dichter bij elkaar
of boom. Zo voorkom je veel proble-
plaatsen, geef dan de voorkeur aan
men. De plant kan volledig uitgroeien
planten van dezelfde soort of min-
en zijn eigen typisch silhouet behou-
stens met dezelfde groeikracht. Als ze
den. Plant je struiken te dicht bij
wat in mekaar groeien is dat minder
elkaar, dan zal je al na enkele jaren
erg.
moeten snoeien. Dat levert overbodig
Geen vuurtje-stook! Organisch afval opstoken is verkeerd. Akkoord, een grote berg wordt snel een hoopje. Maar stond je er al eens bij stil hoeveel schadelijke stoffen er vrij komen? En welke problemen die kunnen veroorzaken? Vooral dioxines, PAK’s en fijn stof vormen een reëel gevaar voor onze gezondheid.
11
Gelaagdheid: geef elke plant zijn juiste plaats Streef naar plantencombinaties die
kruiden en bodembedekkers. Vermijd
optimaal de beschikbare ruimte be-
een allegaartje. Maak optimaal ge-
nutten. Hou rekening met de specifie-
bruik van de ruimte en het zonlicht.
ke behoeftes van iedere plant. Zet ze
Hou rekening met bladvorm, bloei en
zo samen dat ze elkaar niet hinderen
herfstverkleuring. Door de bodem
maar vloeiend in elkaar overgaan. Een
doordacht te bedekken krijgt het
voorbeeld. Plaats aan de zonnekant
onkruid geen kans meer. De struiken
van een kleine boom een niet te hoge
ontwikkelen zich volgens hun eigen
struik, daarvóór enkele vaste planten
profiel. Dit bespaart je meteen heel
Planten hebben niet alleen voedsel
stoffen spoelen uit. Besluit: bemesten
en aan de rand met het gazon enkele
wat snoeiwerk.
maar ook een luchtige, humusrijke,
betekent niet steeds meer bloei, wel
levende, vochthoudende bodem no-
meer snoei!
bemesting: niet meer dan nodig
dig. Hoe beter de bodemstructuur,
12
hoe beter de plantenwortels het aan-
En waarom bepaalde delen van je tuin
wezige voedsel benutten. Compost en
niet bewust laten verschralen? Stop
mulch brengen voedingsstoffen aan
met bemesten en verwijder stelselma-
en verbeteren bovendien de structuur
tig gevallen bladeren, grasmaaisel en
en het bodemleven. Je zal zelden
ander plantaardig materiaal. In ver-
extra moeten bemesten.
schraalde grond krijgen wilde, bloeiende kruidachtige planten meer kans.
Overbemesting maakt je planten trou-
Ze worden er niet overwoekerd door
wens gevoeliger voor ziektes en pla-
ruigtekruiden zoals brandnetel of
gen. En onkruiden gaan harder groei-
distel.
en. Nog iets: ongebruikte voedings-
13
grasbeheer: mag het wat minder zijn?
14
Een gazon wordt veel gebruikt maar
Hou je toch van de openheid van een
Mulchmaaien: klein en fijn
vraagt heel wat onderhoud en levert
grasperk, experimenteer dan eens
Het wekelijks onderhoud van je gras-
Hoe bereik je bij mulchmaaien een
nogal wat afval op. Gazonmaaisel ver-
met de maaifrequentie. Enkele sug-
mat hoeft niet persé voor veel afval te
maximaal effect? Maai bij droog weer.
teert gemakkelijk. Het is vooral de
gesties. Maai slechts één of twee keer
zorgen. Het kan zelfs helemaal zonder.
Werk met een scherp mes. Reinig de
hoeveelheid die problemen oplevert.
per jaar. Geef de grassen en kruiden
Een mulchmaaier versnippert het gras
machine telkens na gebruik. Maai maxi-
Heb je een tuin met een grote diver-
de kans om tot bloei te komen. Plant
zo fijn dat het helemaal tussen de
mum eenderde van de graslengte af.
siteit aan vaste planten, hagen en
je gazon vol met bloembollen die tot
grasplantjes verdwijnt. Met een gewo-
Ben je een paar weken van huis
struiken? Dan is grasmaaisel geen
een stuk in het voorjaar je tuin opfleu-
ne grasmaaier lukt dit ook. Je maait
geweest of lieten de weersomstandig-
probleem. Je beschikt over voldoende
ren. Wedden dat je pas durft maaien
gewoon een paar keer na elkaar. Dit is
heden niet toe om te mulchmaaien,
andere plantenresten om samen met
als het laatste bloemetje verwelkt is?
misschien wat extra werk, maar je
dan kan je het maaisel oprapen en
je grasmaaisel te composteren. Je kan
moet je gras niet oprapen, afvoeren of
verwerken als mulch of tot compost.
het mulchen en ook je kippen lusten er
verwerken.
wel een hap van. Maar diversiteit betekent ook dat je ervoor kiest een deel van je gazon om te vormen tot vaste plantenborder, heestermassief, kruidenhoek of kippenren.
15
Mulchen: een dekentje voor je bodem Bodembedekking heeft zo zijn voor-
en humus vrij. Ze verbeteren de krui-
delen. Zonder bedekking krijg je een
melstructuur en de vruchtbaarheid
slechte bodemstructuur, welig tierend
van de bodem.
onkruid en… veel werk: hakken, wie-
16
1
2
3
den, bemesten, water geven en ziek-
Hoe snel dat alles verloopt, is erg
tes bestrijden. Om dat te vermijden
afhankelijk van de bodemsoort, het
breng je tussen de struiken en vaste
mulchmateriaal en vooral de toestand
Grasmaaisel verteert snel. Het bestaat
vorstgevoelige planten nog wat extra.
planten een laag organisch materiaal.
van je bodem zelf. Verwacht niet dat
immers vooral uit water, voedingsstof-
(foto 2)
Grasmaaisel, herfstbladeren, com-
een dode, verharde, onvruchtbare
fen en gemakkelijk afbreekbare stof-
post, stro en houtsnippers zijn prima.
bodem op enkele maanden tijd in een
fen. Nochtans is de verwerking ervan
Een laag compost op de bodem tus-
Je beschermt de bodem tegen slagre-
mulle speeltuin voor wormen veran-
in een compostbak vaak een pro-
sen de planten voedt het bodemleven
gen, uitdrogen, directe zonnestralen
dert. Geef het bodemleven enkele
bleem. De hoeveelheid is te groot en
en voorkomt onkruid. Compost waar-
en
temperatuursverschillen.
maanden de tijd om zich onder je
mengen met structuurmateriaal is niet
in veel structuurmateriaal verwerkt
Onkruidzaden hebben het moeilijk om
mulch te nestelen. Eens aan de slag
steeds mogelijk. Mulchen is een uit-
werd, is zeer geschikt om aan de
zich te ontwikkelen wanneer ze op een
zal je merken dat de wormen maar
stekend alternatief. Leg het vers
oppervlakte te gebruiken. Gebruik
laag mulch vallen. Die laag stimuleert
één doel hebben: je tuingrond ombou-
gemaaide gras in een laag van een
hem half verteerd en niet gezeefd. De
daarentegen wel het bodemleven. Bij
wen tot een comfortabel huis. Geen
paar centimeter tussen kruiden en
aardwormen trekken de halfverteerde
de vertering komen voedingsstoffen
plant die er zich niet zal thuis voelen!
vaste planten of aan de voet van een
blaadjes en andere resten de grond in.
jonge haag (foto 1). Het bovenste laag-
Wat grof is, blijft aan de oppervlakte
je droogt uit maar eronder gaat het
liggen als bodembescherming (foto 3).
grote
bodemleven aan het werk. De mulchTip
laag verhindert de verdamping van
Een laag gesnipperd snoeihout van 5
Heb je op een perceel in je tuin problemen met onkruiden met een diep en uitgebreid wortelstel zoals brandnetel, distel, zevenblad of zuring? Bedek de grond in het voorjaar met een dubbele laag karton en daarop een laag houtsnippers of compost. Tegen de tijd dat het karton verteerd is, zijn de onkruiden uitgeput. Bovendien is de deklaag zelfs al voor een deel omgezet in voedsel, humus en kruimelstructuur. Goedkoop én gemakkelijk.
bodemvocht en remt de onkruidgroei.
à 10 cm is een zegen voor de bodem.
Ook daar heeft de haagplant baat bij.
Onder de snippers ontstaat een vochthoudende, humusrijke en vruchtbare
De meeste bladeren kan je gewoon
grond vol leven. Vermeng de snippers
laten liggen. Moet je op een pad of
niet met de bodem. Een laag snippers
oprit de bladeren verwijderen? Strooi
is ook een uitstekende bedekking voor
ze tussen bomen en struiken en geef
paden.
17
onze vrienden: de tuindieren
18
composteer zelf je keuken- en tuinafval
Kippen zijn mooie, levendige en vrien-
hok van minstens 1 m op 75 cm en 80
delijke dieren. Ze brengen animo in de
cm hoog. Plaats er een zitstok in en
Wat is compost ?
tuin en bezorgen je een groot deel van
een legnest. Zet je hok op stenen.
Compost bestaat uit plantenresten die door levende organismen werden afge-
het jaar verse eieren. Om kippen te
Eronder ontstaat een droge plek waar
broken. Je kan het vergelijken met wat in een bos gebeurt. Afgevallen bladeren,
houden moeten het binnenhok, de ren
de kippen een stofbad kunnen nemen.
twijgen en andere plantenresten worden omgevormd tot een donkerbruine laag
en het voeder aan een aantal mini-
Zorg voor een goede ventilatie maar
humus.
mumeisen voldoen. Je versterkt je
geef vocht en tocht geen kans. De
Compost is een kruimelig product, donker van kleur (bruin tot zwart) en licht
band met de dieren als je ze dagelijks
inkom en een ventilatiespleet oriënteer
vochtig. Het heeft een neutrale geur of ruikt naar bosgrond. Compost stinkt niet
een portie groente- en fruitresten
je aan dezelfde zijde op het zuid(oos-
en is ook niet zuur.
brengt. Ze lusten ook onkruiden en
ten). Buiten in de ren heeft elke kip m2
19
grasmaaisel. Overdrijf echter niet met
minimum 2
de hoeveelheden. Wat de kippen niet
modderpoelen bij regenweer, leg een
Waarop let je tijdens het composteren?
opeten of open scharrelen gaat rotten.
dikke laag houtsnippers in de ren. Al
Composteren is een natuurlijk proces
Let op de volgende drie zaken:
De schimmels die dan ontstaan, ma-
scharrelend vinden de kippen er
met als motor talloze micro-organis-
De compostdiertjes hebben voedsel
ken het voedsel ongeschikt. Opgelet,
bovendien wormpjes en allerhande
men (bacteriën en schimmels) en klei-
nodig. Ze vinden het probleemloos in
kippen hebben meer nodig dan GFT-
insecten in.
ne ongewervelde beestjes. Minuscule
de resten van groenten en fruit, in
mijten en springstaarten, maar ook
dorre bladeren, haagscheersel en
ruimte nodig. Voorkom
en tuinafval. Voeder ze dagelijks een portie granenmengsel of legkorrels
Ook andere huisdieren zijn niet enkel
pissebedden en miljoenpoten veror-
andere plantenresten.
(ongeveer 65 g per kip) bij.
mooi maar ook nuttig in de tuin.
beren je keuken- en tuinresten en zet-
Zorg voor voldoende vochtigheid. De
Kippen zijn sociale dieren, die vol-
Eenden verzamelen een hele winter
ten het om in kruimelige, voedzame
meeste restproducten bevatten vol-
doende ruimte nodig hebben, zowel in
lang slakken tussen de bladeren.
compost. Ze doen dit des te beter als
doende vocht. Bij dorre bladeren of
hun hok als in hun ren. Twee - of beter
Omdat ze niet in de grond krabben
je voor optimale leefomstandigheden
stengels zal je wellicht water moeten
nog drie - kippen geef je een gesloten
zoals kippen, beschadigen ze de plan-
zorgt.
toevoegen. In gras en keukenafval zit
ten niet.
dan weer te veel water. Meng het met
Controleer de vochtigheid en de struc-
Een beetje warmte
droger materiaal.
tuur van je compost met de vuist- of
Daalt de temperatuur onder de 5° C,
geert heftiger. Dit geldt zeker als je je
De derde vereiste is lucht. Zonder
knijptest. Wanneer je een handvol
dan valt het leven in de compost vrij-
bak helemaal leegmaakt, mengt en
zuurstof gaat het al snel stinken!
compost samenperst in je vuist
wel stil. Zelfs bij 10°C verloopt het ver-
omzet naar een tweede bak. Je zal
Vooral "groene" materialen (waterrijk
mogen er niet meer dan een paar
teringsproces niet echt prima.
versteld staan over de warmteproduc-
en zacht) sluiten tijdens het verteren
druppels water uitkomen. De samen-
Gelukkig produceren de compost-
tie. Temperaturen van 50 tot 60° C zijn
de luchttoevoer in de compost af.
geperste bal compost moet je gemak-
organismen zelf ook warmte. Die
geen uitzondering.
Vermeng groente- en fruitresten en
kelijk weer kunnen open brokkelen.
komt, net zoals in ons eigen lichaam,
grasmaaisel daarom met "bruin"
Blijft het een plakkerige massa, dan
vrij door de vertering van het voedsel.
In een wormenbak komen dergelijk
structuurmateriaal: de stengels van
bevat je compost te weinig structuur-
Werk je met een compostvat en voeg
hoge temperaturen niet voor. Eens
vaste planten, haagscheersel, droge
materiaal.
je dagelijks wat keukenresten toe, dan
boven de 30°C kunnen de wormen en
zal de temperatuur in het midden van
hun bondgenoten niet overleven. De
je vat 5 tot 10° hoger liggen dan erbui-
ideale temperatuur voor een wormen-
herfstbladeren, stro, houtsnippers,…
20
ten. Een compostbak die na een dagje
bak is rond de 20°C. Laat hem in de
Omzetten is de boodschap
noeste tuinarbeid werd getrakteerd op
winter dus niet in de kou staan.
Activeer je compost regelmatig door
één of twee kruiwagens tuinafval, rea-
hem te mengen, om te zetten en te beluchten. Daarvoor maak je gebruik van een riek. Werk je met een compostvat, gebruik dan wekelijks de beluchtingstok. Zo zorg je ervoor dat voedsel, vocht en lucht mooi verdeeld worden over al het composterend materiaal.
Een dynamisch composteringsproces heeft heel wat voordelen • De omzetting naar compost verloopt vele keren sneller. • Het overtollig vocht verdwijnt. Let op dat je compost niet uitdroogt! • Als een temperatuur van 55°C en meer verschillende dagen aanhoudt, vernietigt dat ziektekiemen en onkruidzaden. Een tweede omzetting met bijhorende temperatuurstijging enkele maanden later vernietigt ook de schadelijke organismen die de eerste keer in de koudere buitenzone zaten. • Het eindproduct is homogener van structuur, beter uitgerijpt, ruikt naar bosgrond, heeft een betere zuurgraad en voedingstoestand.
21
Kies een composteersysteem op maat van je tuin
Wat is composteerbaar? • Schillen van citrusvruchten en ander fruit • Aardappelschillen en andere groenteresten
22
Of je werkt met een compostvat of
dan biedt een wormenbak de beste
–bak hangt af van de oppervlakte van
oplossing.
je tuin, de hoeveelheid afval die je te
Meer informatie over de verschillende
verwerken hebt en je behoefte aan
systemen vind je in de OVAM-brochu-
compost. Heb je geen tuin en wil je
res "Composteren in vaten en bakken"
toch je keukenafval zelf composteren,
en "Composteren in een wormenbak".
Wat is niet of moeilijk composteerbaar? • Timmerhout en grof ongesnipperd snoeihout • Beenderen en dierlijk afval • Aarde en zand
• Eierschalen
• Saus, vet en olie
• Doppen van noten
• Uitwerpselen van honden en katten
• Keukenrolpapier
• Kattenbakvulling
• Beperkte hoeveelheden etensresten en brood
• Wegwerpluiers
• Verwelkte snijbloemen
Compostvat
23
• Stof uit de stofzuigerzak
Heb je een kleine tuin (tot 200 à 300 m 2)
re kleur van het vat, de bijgeleverde
• As van de open haard
dan kan je met een compostvat je
beluchtingstok… het hele concept is
• Haagscheersel
• Houtskool
keukenafval en kleine hoeveelheden
erop gericht om met een minimum aan
• Grasmaaisel
• Kunststof
• Versnipperd snoeihout
tuinafval tot compost verwerken. De
inspanning compost van goede kwa-
• Metaal en blik
geperforeerde bodemplaat, de donke-
liteit te bekomen.
• Plantenresten uit moes- en siertuin • Onkruid • Stro en hooi
Tips voor een goed werkend compostvat
• Herfstbladeren en dennennaalden
1. Zoek een plaats in je tuin:
• Mest van planteneters • Zaagmeel en houtkrullen • Theebladeren en –zakjes • Koffiedik met (papier)filter
- die minstens enkele uren (ochtend)zon krijgt per dag - met een onverharde ondergrond - die gemakkelijk en met droge voeten bereikbaar is en niet te ver van de keukendeur ligt - met voldoende ruimte eromheen zodat je aan het vat kan werken
2. Plaats het vat op enkele betonnen trottoirtegels. Laat ertussen enkele centime-
wijder je en gebruik je. Je zet het vat terug op op de bodemplaat (zie 2 en 3),
ters ruimte. Vergeet vooral geen steen te plaatsen onder het midden van het vat.
mengt het verwijderde materiaal stevig dooreen en brengt het opnieuw in het vat. De temperatuurstijging die er daarna volgt, zal heel wat onkruidzaden ver-
3. Leg op de bodemplaat van het vat een laag van 10 cm luchtig materiaal: hout-
nietigen.
snippers, fijne takjes, houterige stengels van vaste planten, dennennaalden… 8. In een compostvat kan je na 6 à 9 maanden - dus vanaf de tweede omzetting 4. Breng vervolgens de composteerbare materialen in het vat op het ogenblik dat ze beschikbaar zijn. Zorg voor een goede afwisseling van "bruin" en "groen".
- verteerde compost oogsten. Het proces versnelt door omzetten en bij hoge buitentemperaturen.
Vermijd grote hoeveelheden van eenzelfde materiaal. Snijd of hak grof materiaal (koolstronken, preibladeren, volledige uien, uitgeperste halve appelsienen…) in kleinere stukken van hooguit een paar centimeter dik.
5. Gebruik wekelijks de bijgeleverde beluchtingstok. Prik hem op een vijftal plaatsen tot beneden in het composterend materiaal. Draai een kwartslag en trek hem weer naar boven. Je mengt het materiaal niet echt maar trekt eerder schouwen. Zo komt de lucht via de gaatjes in de bodemplaat bij de zuurstof24
minnende compostorganismen.
25
Compostbak 6. Voor een goede vertering is ook vocht belangrijk. Meestal zal er door de aan-
Heb je een grotere tuin, dan is een
evenwicht tussen bruin en groen
voer van veel waterrijk keukenafval ruim voldoende vocht in de compost aan-
systeem van twee of drie compost-
materiaal. Bij de aanvoer van veel
wezig zijn. Controleer het vochtgehalte d.m.v. de vuisttest. Neem een handvol
bakken aan te bevelen. Je kan ze in
droog tuinafval kan het wel eens nodig
halfverteerde compost en pers het samen in je hand. Kan je er helemaal geen
elkaar timmeren met verticale steun-
zijn om water toe te voegen.
vocht uitknijpen dan is het materiaal te droog. Kruipt de compost tijdens het
palen waartegen je horizontale plan-
Wanneer bak één vol is, verwijder je
samendrukken als een platte brij tussen je vingers, dan is het materiaal veel te
ken slaat. Ook transportpaletten die je
de voorkant. Haal de hele inhoud eruit
vochtig. Zie je wat vocht tussen je vingers verschijnen maar behoudt de com-
op hun kant te zet en tegen elkaar tim-
en breng deze goed gemengd en ver-
post nadien zijn luchtige structuur, dan is de vochtigheid optimaal.
mert, voldoen prima. Zorg dat je de
lucht over naar de tweede bak. Vaak
bakken vooraan kan openmaken.
zal je water moeten toevoegen. Terwijl
7. Wanneer het vat na enkele maanden bijna vol is, verwijder je de romp. Je
In de eerste bak breng je keuken- en
in bak twee de temperatuur gaat stij-
schuift die eenvoudigweg naar boven. Het deel van de inhoud waar nog veel
tuinafval. Zorg voor voldoende variatie
gen, begin je bak één opnieuw te vul-
wormen actief zijn, leg je opzij met een riek. De reeds verteerde compost ver-
en besteed aandacht aan een goed
len. Zet het materiaal in de tweede bak
na enkele maanden nogmaals om. Dat
maanden oude compost is bruikbaar
zal het verteringsproces zeker ten
in de tuin.
goede komen. De zes tot negen
De wormenbak
26
Composthoop Heb je een grote groentetuin? Dan zal
ces met de temperatuurstijging start al
je heel wat compost nodig hebben.
na enkele uren. Afhankelijk van de
Overweeg een composthoop aan te
aard van het materiaal, de vochtigheid
leggen. Je moet misschien wel orga-
ervan, het seizoen… is het raadzaam
nisch materiaal (bladeren, houtsnip-
om de hoop toch minstens éénmaal
pers, stalmest,...) van buiten je tuin
om te zetten. In boeken over biolo-
aanvoeren. Breng het groene en brui-
gisch tuinieren vind je heel wat infor-
ne materiaal – goed gemengd! - in één
matie over composteren op een hoop.
keer op een hoop. Het verteringspro-
Een wormenbak is een gesloten
stijgingen buiten zijn snel voelbaar
systeem dat bestaat uit één of meer-
binnenin en de wormen kunnen vanuit
dere (plastic) bakken. De wormenbak
de gesloten bak niet migreren naar
wordt voornamelijk gebruikt voor het
een meer geschikte omgeving. Het
verwerken van keukenafval.
risico op sterfte bij de wormen is dus
Wormen zorgen voor het composte-
niet denkbeeldig. Toch kan een goed
ringsproces. Haal een kleine emmer
beheerde wormenbak - zelfs binnens-
halfverteerde compost met wormen bij
kamers - zonder hinder het keukenaf-
een collega-composteerder. Een wor-
val van een klein gezin verwerken.
menbak is een vrij klein systeem. Je
Behalve compost oogst je uit een wor-
moet het van nabij opvolgen. Besteed
menbak ook percolaat. Dat is een
extra aandacht aan de leefomstandig-
voedselrijke vloeistof die je, verdund
heden van de wormen. Temperatuur-
met water, aan de kamerplanten geeft.
27
Een- en tweejarigen
1
2
3
Laat de afbraakorganismen voor je werken
28
Tips voor probleemloos composteren
De belangrijkste afbraakorganismen
Roodbruine mijten en witte spring-
zijn bacteriën en schimmels. Ze schei-
staarten zijn onooglijke kleine organis-
den enzymen af waarmee ze het
men, onontbeerlijk voor een goede
2. Kort materiaal laat zich makkelijker mengen dan lange stengels en bloemstelen.
materiaal zacht maken. Om stank te
compostering in je compostvat of
Voeg geen ongesnipperde takken toe. Ze maken het je tijdens het omzetten onno-
vermijden voeg je versnipperde takjes
–bak. Vind je ze niet in je compost?
dig lastig.
en stengels aan je compost toe (foto 1).
Haal een emmertje levende compost
3. Voeg geen kalk toe aan je compost. In tegenstelling tot wat vaak beweerd wordt,
bij vrienden of buren of doe een
heeft compost niet de neiging om te verzuren. Ook houtassen bevorderen het
Compostwormen (foto 2) zijn eenvou-
beroep op de compostmeesters van je
composteringsproces niet.
dig te onderscheiden van dauwpieren.
gemeente. (foto 3)
1. Hou steeds een voorraad structuurmateriaal bij de hand: een zak droge herfstbladeren uit het park of houtsnippers van het containerpark
4. Start je compost niet op of zet hem ook niet om bij ijskoud weer. Zelfs als het bui-
Dauwpier is de exacte naam voor de
ten vriest, zal de temperatuur in de bestaande compost nog enkele graden boven
stevige, grijsbruine "gewone" regen-
nul liggen. Maak je compost in deze periode niet open om hem om te zetten. Het
worm die je veelvuldig in de bodem
duurt immers nog tot de lente vooraleer de compostorganismen opnieuw actief
aantreft. Compostwormen zijn korter
worden.
en volledig rood of rood met oranje strepen. Ze zijn achteraan rond. De dauwpier is dikker en sterker, achteraan afgeplat en bleker van kleur.
5. Zet je compostvat, -bak of -hoop minstens één keer en bij voorkeur tweemaal om. Zo bekom je na 6 tot 9 maanden verteerde compost. 6. Controleer regelmatig je compost. Is hij niet te droog of te nat? Bevat hij voldoende structuurmateriaal? Grijp snel in als je onaangename geurtjes waarneemt.
Dauwpieren zijn van essentieel belang
Verlucht je compost door hem om te zetten en voeg er structuurmateriaal aan toe.
voor de bodem. In de compost kun-
7. Dek je compost af. Leg een plank op je compostbak en een doek over je hoop.
nen ze niet overleven.
Zorg er wel voor dat de compost steeds kan blijven ademen. Compost "zuigt" lucht aan langs de zijkant en "ademt" de (lichtjes) opgewarmde lucht weer uit langs boven.
29
compostgebruik Welk effect heeft compost op de bodem?
30
Compost • verhoogt het organische stofgehalte van je bodem. • levert voedsel voor nuttige organismen, zoals aardwormen. • helpt schadelijke bodemorganismen en ziektekiemen onderdrukken. • brengt voedingsstoffen aan. Hij bevat ook sporenelementen die vaak in commerciële meststoffen ontbreken. • helpt voorkomen dat vitale voedingsstoffen wegspoelen. • slaat voedingsstoffen tijdelijk op en geeft ze, volgens behoefte van de plant, weer vrij. • optimaliseert de zuurgraad van de bodem. • verbetert het vermogen van de bodem om water op te nemen. • vergroot de poriënruimte. Dit heeft een betere doorstroming van water en lucht tot gevolg. • verbetert de structuur en drainage van alle gronden, maar vooral van bodems met een hoog kleigehalte. • verbetert zandige gronden door hun vermogen te vergroten om water en voedingsstoffen vast te houden. • vermindert bodemerosie. • houdt de grond in de zomer koeler en in de winter warmer.
Goede compost bevat veel organisch
compost en bodemdeeltjes tot de
materiaal wat het humusgehalte in de
grondkruimels. Die voorzien de bodem
bodem doet stijgen. Compost bevat
van voedsel, water en lucht. Dat zijn
ook voedende bestanddelen. Beide
drie essentiële elementen voor de
zijn van belang voor de planten in je
plantengroei. De wormen graven ook
Wanneer compost gebruiken?
tuin. De planten hebben het voedsel
diepe gangen in de bodem waarlangs
Een gezonde tuingrond bevat best 5
Je geeft je gazon in de herfst best een
nodig om te groeien. Het organisch
overtollig water afgevoerd wordt.
tot 10 % organische stof. Een jaarlijk-
fijn laagje compost, eventueel ge-
materiaal geeft een kruimelstructuur
Uit onderzoek blijkt daarenboven dat
se laag compost van 1 tot 3 cm op de
mengd met wat zand. Door de herfst-
aan de bodem. Bij dit proces speelt
compost bij de bestrijding van plagen
borders, rond de bomen en struiken,
en winterneerslag verdwijnt het zwarte
het leven in de bodem een belangrijke
en ziektes doeltreffender is dan ander
onder de haag en in de moestuin is
laagje snel tussen het gras en in de
rol. Meest bekend zijn de wormen. Ze
organisch materiaal.
daarom
luxe.
bodem. Daar zet het bodemleven dan
Compost biedt koudegevoelige plan-
het werk verder. Gazon waar jarenlang
ten bovendien een extra bescherm-
compost aan toegediend werd, is min-
laag in de winter. Als je je bloemen-
der vatbaar voor droogte en groeit
borders wil bedekken met een mooie
gelijkmatiger.
verbinden in hun spijsverteringsstelsel
geen
overbodige
zwarte laag, dan wacht je beter tot de lente. Op dat ogenblik biedt compost ook het voordeel van een onkruidwerende laag.
31
Bevat compost voedsel voor de planten? keukenafval, dan is het gehalte aan
ten die de plant nodig heeft. Tijdens
voedingszouten
de vertering van de compost in de
hoog. Je kan er niet rechtstreeks in
bodem komt het voedsel vrij. Dit
zaaien en planten. Meng je compost
waarschijnlijk
erg
gebeurt gelijkmatig in de loop van het
met tweemaal zoveel tuingrond om
1
groeiseizoen. Er is dus geen gevaar
hem te kunnen gebruiken als pot-
2
dat hevige regenval plots alle voe-
grond.
Meng in de moestuin vóór het planten
dingselementen wegspoelt. Hoeveel
m2
voedingselementen compost bevat,
Of je compost volstaat als plantenvoe-
oppervlakkig door de grond. Dek
hangt af van wat je gecomposteerd
ding hangt uiteraard ook af van de
nadien de bodem af met een halve
hebt. Heb je veel keukenafval, gras-
dosis compost die je toedient. In de
centimeter compost (foto 1).
maaisel en mest in je compost ver-
groentetuin gebruik je meer compost
werkt, dan zal het eindproduct voed-
dan in de siertuin. Na het teeltseizoen
Ja kan ook in bloembakken compost
selrijker zijn dan wanneer je veeleer
zaai je groenbemesters. Eventuele
gebruiken. Plant je bloemen in een
herfstbladeren of houtsnippers com-
tekorten vul je aan met organische
mengsel van één deel compost en
posteert. Bevat je compost vooral
meststoffen.
of zaaien 3 tot 5 kg compost per
32
Compost bevat alle voedingselemen-
twee delen gewone tuinaarde (foto 2).
Bij de aanleg van je tuin verdeel je vóór het zaaien en planten 6 tot 8 kg/m2 oppervlakkig over de grond. Werk de compost 10 cm diep in. Plant nieuwe struiken en bomen met een mengsel van 1 deel compost en 3 delen grond in het plantgat. Breng een laag halfverteerde compost aan rond de voet van bestaande struiken en bomen. Let er bij fruitbomen op dat je de entplaats vrijhoudt (foto 3).
3
33
organisch afval in vlaanderen Afval moet je voorkomen! Thuiscom-
met het groenafval maar verwerkt in
wel voor een volledige hygiënisatie
Groencompost is het eindproduct van
posteren en afvalarm tuinieren staan
afzonderlijke installaties.
van het eindproduct. Ziektekiemen en
de compostering van het groenafval
onkruidzaden overleven er niet. De
van tuinen, parken en tuinaannemers.
dan ook bovenaan de ladder van
34
Lansink. Toch verwerkt een deel van
Groenregio’s zijn intergemeentelijke
intense microbiële activiteit en het fre-
Groenafval bestaat uit snoeihout met
de Vlamingen het keuken- en tuinafval
samenwerkingsverbanden waar men
quent beluchten versnellen het micro-
een diameter kleiner dan 10 cm, plan-
(voorlopig) nog niet in een compostvat
enkel groenafval inzamelt. In GFT-
biologisch proces. Samen met het
tenresten, bladeren, haagscheersel,
of -bak. Ook fervente composteerders
regio’s zamelt men ook groente-, fruit-
afzeven van het eindproduct geef dit
organisch afval uit parken en plant-
zitten wel eens met een berg snoei-
en tuinafval in. Men verwerkt het orga-
aan deze compost een geur en uit-
soenen, boomstronken en gazon- en
hout of ander tuin- of groenafval waar-
nisch afval in professionele compost-
zicht die enigszins verschillen van de
bermmaaisel. Het hoge percentage
voor zij in de eigen tuin geen toepas-
installaties op grote hopen. Het pro-
compost die je thuis maakt. De voort-
houtachtig
sing vinden. De Vlaamse gemeenten
ces wordt van het begin tot het einde
durende kwaliteitsbewaking, zowel
groencompost een ideaal product om
en
materiaal
maakt
van
organiseren
nauwlettend opgevolgd. Daarbij con-
van het proces als van het eindpro-
het humusgehalte in je bodem te ver-
daarom de selectieve inzameling van
troleert men voortdurend de vochtig-
duct, garanderen de hoogste kwaliteit.
hogen. Het traject van groenafval tot
tuinafval. Dit gebeurt meestal op het
heid en de temperatuur. Regelmatig
In Vlaanderen wordt de kwaliteitscon-
groencompost duurt 5 tot 7 maanden.
containerpark. Samen met het afval
omzetten zorgt ervoor dat de micro-
trole uitgevoerd door Vlaco. Wie zeker
van de eigen groendienst wordt het
organismen voldoende zuurstof krij-
wil zijn van de kwaliteit, vraagt daarom
Groencompostering gebeurt in open
afgevoerd naar een professionele
gen. De hoge temperaturen (50 tot
best naar VLACO-compost. Deze is
lucht in lange composthopen van on-
groencompostering. Daarnaast be-
60°C) zijn het gevolg van de enorme
volledig onkruidvrij en heeft een gega-
geveer 4 meter hoog. Er zijn in Vlaan-
schikt een groot deel van de Vla-
activiteit van de bacteriën, schimmels
randeerd organisch stofgehalte. Alle
deren anno 2003 19 composteer-
mingen over een GFT-container of -
en andere micro-organismen.
voedingselementen die de planten
installaties voor groenafval. Samen
zak waarmee hun huishoudelijk keu-
Wormen, springstaarten en mijten
nodig hebben, zijn erin aanwezig.
verwerken ze jaarlijks ruim 400.000
ken- en klein tuinafval wordt ingeza-
komen hier niet voor. Daarvoor is het
meld. Het GFT wordt niet vermengd
te warm. De temperatuurstijging zorgt
intercommunales
ton groenafval.
35
wat vind je in de vier andere brochures?
GFT-compost ontstaat door het com-
ten zorgt dit ervoor dat de compost al
posteren van het GFT-afval dat bij bur-
na 8 tot 12 weken klaar is. De 9
gers wordt opgehaald in het kader van
Vlaamse GFT-installaties hebben sa-
de selectieve afvalophaling. Analyses
men een verwerkingscapaciteit van
OVAM en Vlaco hebben in samenwerking met onder meer Velt en Natuurpunt
hebben aangetoond dat ongeveer 65
470.000 ton. In twee daarvan wordt
een reeks brochures uitgewerkt met talrijke tips die je kunnen helpen om je tuin
gewichtsprocent van het GFT ingeno-
het GFT eerst onderworpen aan een
afvalarmer te onderhouden. In deze brochure vind je al een heleboel informatie.
men wordt door de T-fractie (het tuin-
anaërobe vergisting. Daarbij wordt
Afzonderlijke brochures behandelen volgende onderwerpen:
afval) en bijna 35 gewichtsprocent
methaangas geproduceerd dat als
• Composteren in vaten en bakken
door de GF-fractie (het keukenafval
energiebron wordt aangewend. Het
• Composteren in een wormenbak
van o.a. groenten en fruit). GFT-com-
restproduct wordt opnieuw verlucht
• Waarheen met je grasmaaisel?
postering gebeurt in afgesloten hallen.
en gecomposteerd.
• De ecologische tuin: natuurvriendelijk en afvalarm
36
37
Met roosters onder de hopen en
Bij gebruik in de tuin verteert het orga-
Veel recente informatie over deze onderwerpen vind je ook op www.vlaco.be. Op
krachtige ventilatoren blaast men bijna
nisch materiaal uit GFT-compost vrij
de Vlaco-webstek vind je ook een discussieforum en tal van links naar andere
voortdurend lucht doorheen de hopen
snel. Daarbij komen meer voedings-
sites over compost en ecologisch tuinieren.
GFT. Samen met het frequent beluch-
stoffen vrij dan bij groencompost.
38
Redactie Gerrit Van Dale Jan Buysse Sofie Feytons Foto’s Sonia Hannon Trees Verhelle (Natuurpunt vzw - Regionale milieuzorg) Vlaamse Compostorganisatie vzw Vormgeving www.tabeoka.be Begeleiding vormgeving Sofie Feytons Gerrit Van Dale Drukbegeleiding Joris Delafortrie
v.u.: Henny De Baets, OVAM; Stationsstraat 110, 2800 Mechelen / 2003
VOOR MEER INFORMATIE, BEL NAAR
OF E-MAIL
[email protected]
015/284.284