waarheen met je keukenen tuinafval? OVAM, uw beleidspartner in afval en bodem

waarheen met je keukenen tuinafval?

OVAM, uw beleidspartner in afval en bodem

waarheen met je keukenen tuinafval?

In samenwerking met: Vlaco vzw (Vlaamse Compostorganisatie) Kan. De Deckerstraat 37 2800 Mechelen tel.: 015 45 13 70 fax: 015 21 83 35 www.vlaco.be [email protected]

Vlaanderen "produceert" jaarlijks heel

Als je thuis al composteert, willen we

wat organisch-biologisch afval zoals

je helpen om dat nog beter te doen.

GFT en groenafval. 36% van de bevol-

Misschien vormen sinaasappelschillen

king kiest ervoor dat afval in eigen tuin

of grasmaaisel nog een probleem? De

te composteren.

OVAM wil je ondersteunen. Deze bro-

Wat niet thuis gecomposteerd wordt,

chure vat alle informatie samen.

belandt via de gemeentelijke inzame-

Leidraad is het ladderprincipe van

ling of het containerpark in een profes-

Lansink. Eerst komen de aanleg van je

sionele composteerinstallatie. Gemid-

tuin, het gazonbeheer, afvalarm tuinie-

deld biedt elke Vlaming zo'n 55 kg

ren, het mulchen en het houden van

geselecteerd GFT- en groenafval per

dieren als afvalverwerkers aan bod.

jaar aan. De OVAM wil nog verder

Daarna krijg je kort meer uitleg over de

gaan op het vlak van thuiscomposte-

verschillende systemen van thuiscom-

ring. Tegen 2007 mikken wij op 40%

posteren (bakken, vaten, wormenbak).

van de bevolking die actief aan pre-

Deze brochure informeert je ook over

ventie van organisch-biologisch afval

wat er met je GFT- en tuinafval gebeurt

doet door thuis te composteren, kip-

wanneer je het laat composteren. Voor

pen te houden, enz.

verschillende thema's zoals grasmaai-

Daarnaast willen we ook afvalpreven-

sel, afvalarm tuinieren en de diverse

tie aan de bron stimuleren. Enkele

composteersystemen zijn er afzonder-

voorbeelden: afvalarm tuinieren of het

lijke brochures beschikbaar. Vraag er-

doordacht aanleggen van de tuin om

naar! We wensen je alvast veel lees-

groenafval te voorkomen.

plezier!

3

Wie doet wat met je gft- en groenafval? De OVAM op gewestelijk niveau

4

De Openbare Afvalstoffenmaatschap-

zaken van alle verschillende acties op.

pij voor het Vlaamse Gewest (OVAM)

Het Vlaamse afvalstoffenbeleid heeft

is verantwoordelijk voor het voorberei-

tot doel de gezondheid van mens en

den en het uitvoeren van het afvalstof-

milieu te beschermen tegen de scha-

fenbeleid in Vlaanderen. Dat geldt ook

delijke

voor organisch-biologische afvalstof-

Daarnaast wil het de verspilling van

fen zoals GFT- en groenafval. De OVAM

grondstoffen en energie tegengaan.

Wat betekent de ladder van Lansink

het onkruid in je borders af. Kippen

volgt het beheer op van de inzameling

Centraal staat het ladderprincipe van

voor het plantaardig organisch-biolo-

lusten maar wat graag je plantaardige

en de verwerking van organisch-biolo-

Lansink. Dit geldt ook voor organisch-

gisch afval dat in je keuken en tuin

keuken- en tuinrestjes. Maak van je

gisch afval en van het gebruik van

biologische afvalstoffen. De ladder

vrijkomt? Op de eerste plaats voor-

eigen GFT- en groenafval compost.

compost.

van Lansink geeft de voorkeursvolgor-

komt een doordachte aanleg van je

Gebruik deze grondstof opnieuw in je

de voor afvalverwerking aan.

tuin een heleboel groenafval. Een

tuin. Je planten en de bodem varen er

Om het organisch-biologisch afval op

Bovenaan de ladder staat het voorko-

voorbeeldje? Plant bodembedekkers

wel bij. Zolang je GFT- en groenafval in

een doeltreffende manier aan te pak-

men van afval. Lukt dat niet, dan is

in plaats van een groot gazon in te

je tuin blijft, beschouwt het beleid dat

ken, heeft de OVAM een meerjaren-

hergebruik aan de beurt. Nog een

zaaien. Organisch-biologisch materi-

als afvalvoorkoming. Voor de gemeen-

plan uitgewerkt. Het is een leidraad

trede lager staat recyclage. Dit bete-

aal kan je ook makkelijk hergebruiken

schap zijn er bovendien geen kosten

voor zowel de OVAM als voor ge-

kent het bewerken en verwerken van

in je tuin. Een mulchmaaier versnip-

voor de ophaling en verwerking. Laat

meenten, intercommunales en privé-

afvalstoffen om er nieuwe producten

pert het gemaaide gras en werpt het

je je GFT- en groenafval toch ophalen

initiatieven. Om de twee jaar maakt de

van te maken. Helemaal onderaan de

terug op je gazon. Grasmaaisel,

of breng je het naar het containerpark,

OVAM in een rapport de stand van

ladder staat verwijderen onder de

herfstbladeren en houtsnippers zijn

dan wordt het in een professionele

vorm van verbranden en in laatste

ideale bodembedekkers en remmen

installatie tot compost verwerkt.

invloed

instantie storten.

van

afvalstoffen.

5

Gemeenten en intergemeentelijke samenwerkingsverbanden op lokaal niveau De ophaling en verwerking van huis-

afvalberg neemt daardoor niet af. Hij

Compostmeesters, het dichtst bij de burger

houdelijk afval is in Vlaanderen een

wordt wel beter beheerbaar. Alleen

Compostmeesters zijn vrijwilligers. Zij

de Compostmeester" plaats. Dan

gemeentelijke bevoegdheid.

door bewust te voorkomen daalt het

promoten het afvalarm tuinieren. Dat

worden heel wat extra activiteiten

Veel gemeenten werken samen met

volume afval. Dat is dan ook de bood-

doen ze in samenwerking met de

georganiseerd. Neem eens een kijkje

andere gemeenten in intergemeente-

schap van de gemeenten en interge-

gemeentelijke milieudienst en de inter-

op de demonstratieplaatsen. Vaak

lijke samenwerkingsverbanden. Vroe-

meentelijke samenwerkingsverban-

gemeentelijke samenwerkingsverban-

stellen ook enkele compostmeesters

ger sprak men van intercommunales.

den. Voor de preventie van het orga-

den. Compostmeesters volgen een

hun tuinen open voor het publiek. Wat

nisch-biologisch afval werken ze

speciale opleiding en geven vooral

mag je verwachten? Demonstratie van

Steeds meer afvalfracties worden van-

samen met Vlaco en de compost-

praktische uitleg. Ze beschikken -

hakselaars en mulchmaaiers, com-

daag selectief ingezameld. De totale

meesters.

meestal op het containerpark - over

postvaten en -bakken in werking,

een demonstratieplaats met compost-

voorbeelden van compostgebruik enz.

vaten en compostbakken in werking.

Als je een compostmeester wil con-

Ga er eens langs. Daar kan je zien wat

tacteren, zal de milieu- of duurzaam-

wel en wat niet composteerbaar is,

heidsambtenaar van je gemeente je

6

Vlaco vzw

hoe je in een compostvat reukloos

graag helpen.

Vlaco staat voor de Vlaamse Com-

Vlaco bewaakt de kwaliteit van de

goede compost maakt en hoe je gras-

Vlaco en de OVAM ondersteunen de

postorganisatie. Het is een vzw die de

compostproductie in professionele

maaisel kan verwerken tot kwaliteits-

werking van de compostmeesters met

uitvoering van de opeenvolgende be-

installaties en bevordert het afzetten

compost. Je kan de compostmeesters

opleidingen en bijscholingen, de uit-

leidsplannen over organisch-biolo-

van de compost.

ook vragen een kijkje te komen nemen

gave van een tijdschrift, brochures en

gisch afval (groenafval, GFT-afval en

Daarnaast ondersteunt Vlaco het af-

in je eigen tuin. Zij geven je concrete

posters, een lessenmap en ander

organisch-biologisch

bedrijfsafval)

valvoorkomingsbeleid en de compost-

tips om je tuin afvalarmer te beheren

didactisch materiaal, de organisatie

ondersteunt en coördineert. Zowel de

meesterwerking in gemeenten en

en het composteringsproces vlotter te

van het jaarlijkse "Weekend van de

OVAM als de Vlaamse intergemeente-

intergemeentelijke samenwerkings-

laten verlopen.

Compostmeester" en van een twee-

lijke samenwerkingsverbanden en

verbanden.

jaarlijks Compostmeesterscongres.

compostproducenten zijn sinds 1992

Tijdens het tweede weekend van juni

Vlaco organiseert daarnaast ook com-

vertegenwoordigd in de beheerraad

vindt in Vlaanderen het "Weekend van

postcursussen voor tuinliefhebbers.

van Vlaco.

7

De planten die in zo’n bodem groeien,

houd veel afval te voorkomen. Als je

komen niets tekort en stralen van ge-

struiken te dicht tegen elkaar plant, zal

zondheid.

je later veel vaker moeten snoeien. Hoe meer geld je in de lente besteedt

Meer compost en minder afval in een natuurvriendelijke tuin

8

Je hoeft niet alle organische resten uit

aan gazonbemesting, hoe meer je

je keuken en tuin te composteren.

later voor je grasmaaisel zal betalen

Kippen lusten graag een blaadje sla en

op het containerpark!

ander GFT-afval. Grasmaaisel in een dunne laag tussen de kruiden houdt

Na het lezen van deze brochure krijg je

de bodem vochtig en kruimelig.

vast een andere kijk op je tuin. Geeft het je zin naar meer?

De meeste werkjes in de tuin leveren

nuttig in onze tuin kunnen gebruiken.

Snoeihout gevlochten of gestapeld

aardig wat groenafval op: grasmaaisel,

In deze brochure zal je lezen dat het

tussen enkele stevige paaltjes vormt

snoeihout, onkruid, haagscheersel…

antwoord wel degelijk "ja" is. Com-

een rustiek scherm met de buren. Het

Voor vier onderwerpen is een afzon-

Ook bij het kokkerellen komen heel

posteren is helemaal niet moeilijk. Je

is meteen een origineel rek voor klim-

derlijke

wat organische nevenproducten vrij:

hoeft slechts met enkele regels reke-

planten.

beschikbaar: "Waarheen met je gras-

resten van groenten en fruit, theezak-

ning te houden om het geurloos en

jes en koffiedik…

snel te laten verlopen. Kies een com-

Maar je kan nog verder gaan. Je hoeft

menbak", "Composteren in vaten en

Natuurlijk kan je groenafval afgeven

posteersysteem op maat van je tuin.

geen tuinspecialist te zijn om met een

bakken",

op het containerpark. Voor groente-,

Een compostvat voor een kleine tuin,

slimme aanleg en doordacht onder-

natuurvriendelijk en afvalarm".

fruit- en tuinafval is er een selectieve

een compostbak als je een paar hon-

inzameling aan huis. Bedenk wel dat

derd vierkante meter te onderhouden

de prijs voor de inzameling en de ver-

hebt en een composthoop voor wie

werking van dit afval steeds vaker aan

jaarlijks een moestuin van compost

je doorgerekend wordt volgens het

moet voorzien. Zorg voor voldoende

principe van de gedifferentieerde tari-

beluchting. Controleer op tijd de voch-

fiëring (Diftar). Van GFT- en groenafval

tigheid. Zo zet je de compostbeestjes

maakt men in gespecialiseerde instal-

aan het werk. De compost die je zelf

laties kwaliteitscompost. Organisch

maakt, heeft alles in zich om de

afval vormt de basis van stabiele

bodem van je tuin te doen herleven,

humus voor de tuin.

van voedingsstoffen te voorzien en die

Vraag blijft of we dit materiaal niet zelf

heerlijke bosgrondgeur te bezorgen.

en

uitgebreide

brochure

maaisel?", "Composteren in een wor-

"De

ecologische

tuin:

9

Biodiversiteit laat je tuin leven

afvalpreventie begint bij de aanleg van je tuin

10

Zorg voor diversiteit en leven in je tuin.

grasmaaisel van het gazon bedek je

Je geniet meer… en ook vogels en

de bodem tussen je kruiden. Herfst-

vlinders genieten mee. De bomen en

bladeren zijn een prima isolatie voor

struiken, de vaste planten en klimplan-

een vorstgevoelig struikje. Een wal-

ten, het gazon en de moestuin, de kip-

letje van dode wortels voorkomt dat je

pen in de ren: ieder stukje heeft ande-

bezoekers door een pas aangeplant

re behoeften en brengt ook andere

heestermassief lopen. Kippen maken

Je kan op heel wat manieren je tuin

denk je best tweemaal na. Hoe vaak

resten voort. Waarom die elementen

in de winter je moestuin slakkenvrij.

afvalarm maken. Creatief zijn is de

ga je bemesten? Is het echt nodig de

niet met elkaar in verbinding brengen?

Plantaardige keukenresten brengen

boodschap. Voor elk restje tuinafval

bladeren van tussen de struiken te

Maak van je tuin een netwerk. Een tak

extra variatie in hun menu. Je merkt

bestaat een nuttige uitweg of gebruik.

harken? Moet je alle afgestorven plan-

die je op de ene plek wegsnoeit, ge-

het: in een diverse tuin is het leven rij-

Alles begint bij de aanleg van je tuin of

ten in de herfst wel verwijderen? Heb

bruik je elders als steunstok. Met het

ker, het afval armer.

de herinrichting ervan. Hoe gebruik je

je toch organisch materiaal verzameld,

oppervlakte, ruimte en licht? Dat

dan kan je er vast iets nuttigs mee

bepaalt of het onkruid welig zal groei-

doen. Afvoeren naar het containerpark

Hou afstand tussen de planten

en en of je je struiken vaak zal moeten

is de laatste oplossing. Verbranden is

Hou reeds bij het planten rekening met

werk én snoeihout op. Wil je toch

snoeien. Ook voor het onderhoud

alleszins uit den boze.

de omvang van de volwassen heester

enkele heesters iets dichter bij elkaar

of boom. Zo voorkom je veel proble-

plaatsen, geef dan de voorkeur aan

men. De plant kan volledig uitgroeien

planten van dezelfde soort of min-

en zijn eigen typisch silhouet behou-

stens met dezelfde groeikracht. Als ze

den. Plant je struiken te dicht bij

wat in mekaar groeien is dat minder

elkaar, dan zal je al na enkele jaren

erg.

moeten snoeien. Dat levert overbodig

Geen vuurtje-stook! Organisch afval opstoken is verkeerd. Akkoord, een grote berg wordt snel een hoopje. Maar stond je er al eens bij stil hoeveel schadelijke stoffen er vrij komen? En welke problemen die kunnen veroorzaken? Vooral dioxines, PAK’s en fijn stof vormen een reëel gevaar voor onze gezondheid.

11

Gelaagdheid: geef elke plant zijn juiste plaats Streef naar plantencombinaties die

kruiden en bodembedekkers. Vermijd

optimaal de beschikbare ruimte be-

een allegaartje. Maak optimaal ge-

nutten. Hou rekening met de specifie-

bruik van de ruimte en het zonlicht.

ke behoeftes van iedere plant. Zet ze

Hou rekening met bladvorm, bloei en

zo samen dat ze elkaar niet hinderen

herfstverkleuring. Door de bodem

maar vloeiend in elkaar overgaan. Een

doordacht te bedekken krijgt het

voorbeeld. Plaats aan de zonnekant

onkruid geen kans meer. De struiken

van een kleine boom een niet te hoge

ontwikkelen zich volgens hun eigen

struik, daarvóór enkele vaste planten

profiel. Dit bespaart je meteen heel

Planten hebben niet alleen voedsel

stoffen spoelen uit. Besluit: bemesten

en aan de rand met het gazon enkele

wat snoeiwerk.

maar ook een luchtige, humusrijke,

betekent niet steeds meer bloei, wel

levende, vochthoudende bodem no-

meer snoei!

bemesting: niet meer dan nodig

dig. Hoe beter de bodemstructuur,

12

hoe beter de plantenwortels het aan-

En waarom bepaalde delen van je tuin

wezige voedsel benutten. Compost en

niet bewust laten verschralen? Stop

mulch brengen voedingsstoffen aan

met bemesten en verwijder stelselma-

en verbeteren bovendien de structuur

tig gevallen bladeren, grasmaaisel en

en het bodemleven. Je zal zelden

ander plantaardig materiaal. In ver-

extra moeten bemesten.

schraalde grond krijgen wilde, bloeiende kruidachtige planten meer kans.

Overbemesting maakt je planten trou-

Ze worden er niet overwoekerd door

wens gevoeliger voor ziektes en pla-

ruigtekruiden zoals brandnetel of

gen. En onkruiden gaan harder groei-

distel.

en. Nog iets: ongebruikte voedings-

13

grasbeheer: mag het wat minder zijn?

14

Een gazon wordt veel gebruikt maar

Hou je toch van de openheid van een

Mulchmaaien: klein en fijn

vraagt heel wat onderhoud en levert

grasperk, experimenteer dan eens

Het wekelijks onderhoud van je gras-

Hoe bereik je bij mulchmaaien een

nogal wat afval op. Gazonmaaisel ver-

met de maaifrequentie. Enkele sug-

mat hoeft niet persé voor veel afval te

maximaal effect? Maai bij droog weer.

teert gemakkelijk. Het is vooral de

gesties. Maai slechts één of twee keer

zorgen. Het kan zelfs helemaal zonder.

Werk met een scherp mes. Reinig de

hoeveelheid die problemen oplevert.

per jaar. Geef de grassen en kruiden

Een mulchmaaier versnippert het gras

machine telkens na gebruik. Maai maxi-

Heb je een tuin met een grote diver-

de kans om tot bloei te komen. Plant

zo fijn dat het helemaal tussen de

mum eenderde van de graslengte af.

siteit aan vaste planten, hagen en

je gazon vol met bloembollen die tot

grasplantjes verdwijnt. Met een gewo-

Ben je een paar weken van huis

struiken? Dan is grasmaaisel geen

een stuk in het voorjaar je tuin opfleu-

ne grasmaaier lukt dit ook. Je maait

geweest of lieten de weersomstandig-

probleem. Je beschikt over voldoende

ren. Wedden dat je pas durft maaien

gewoon een paar keer na elkaar. Dit is

heden niet toe om te mulchmaaien,

andere plantenresten om samen met

als het laatste bloemetje verwelkt is?

misschien wat extra werk, maar je

dan kan je het maaisel oprapen en

je grasmaaisel te composteren. Je kan

moet je gras niet oprapen, afvoeren of

verwerken als mulch of tot compost.

het mulchen en ook je kippen lusten er

verwerken.

wel een hap van. Maar diversiteit betekent ook dat je ervoor kiest een deel van je gazon om te vormen tot vaste plantenborder, heestermassief, kruidenhoek of kippenren.

15

Mulchen: een dekentje voor je bodem Bodembedekking heeft zo zijn voor-

en humus vrij. Ze verbeteren de krui-

delen. Zonder bedekking krijg je een

melstructuur en de vruchtbaarheid

slechte bodemstructuur, welig tierend

van de bodem.

onkruid en… veel werk: hakken, wie-

16

1

2

3

den, bemesten, water geven en ziek-

Hoe snel dat alles verloopt, is erg

tes bestrijden. Om dat te vermijden

afhankelijk van de bodemsoort, het

breng je tussen de struiken en vaste

mulchmateriaal en vooral de toestand

Grasmaaisel verteert snel. Het bestaat

vorstgevoelige planten nog wat extra.

planten een laag organisch materiaal.

van je bodem zelf. Verwacht niet dat

immers vooral uit water, voedingsstof-

(foto 2)

Grasmaaisel, herfstbladeren, com-

een dode, verharde, onvruchtbare

fen en gemakkelijk afbreekbare stof-

post, stro en houtsnippers zijn prima.

bodem op enkele maanden tijd in een

fen. Nochtans is de verwerking ervan

Een laag compost op de bodem tus-

Je beschermt de bodem tegen slagre-

mulle speeltuin voor wormen veran-

in een compostbak vaak een pro-

sen de planten voedt het bodemleven

gen, uitdrogen, directe zonnestralen

dert. Geef het bodemleven enkele

bleem. De hoeveelheid is te groot en

en voorkomt onkruid. Compost waar-

en

temperatuursverschillen.

maanden de tijd om zich onder je

mengen met structuurmateriaal is niet

in veel structuurmateriaal verwerkt

Onkruidzaden hebben het moeilijk om

mulch te nestelen. Eens aan de slag

steeds mogelijk. Mulchen is een uit-

werd, is zeer geschikt om aan de

zich te ontwikkelen wanneer ze op een

zal je merken dat de wormen maar

stekend alternatief. Leg het vers

oppervlakte te gebruiken. Gebruik

laag mulch vallen. Die laag stimuleert

één doel hebben: je tuingrond ombou-

gemaaide gras in een laag van een

hem half verteerd en niet gezeefd. De

daarentegen wel het bodemleven. Bij

wen tot een comfortabel huis. Geen

paar centimeter tussen kruiden en

aardwormen trekken de halfverteerde

de vertering komen voedingsstoffen

plant die er zich niet zal thuis voelen!

vaste planten of aan de voet van een

blaadjes en andere resten de grond in.

jonge haag (foto 1). Het bovenste laag-

Wat grof is, blijft aan de oppervlakte

je droogt uit maar eronder gaat het

liggen als bodembescherming (foto 3).

grote

bodemleven aan het werk. De mulchTip

laag verhindert de verdamping van

Een laag gesnipperd snoeihout van 5

Heb je op een perceel in je tuin problemen met onkruiden met een diep en uitgebreid wortelstel zoals brandnetel, distel, zevenblad of zuring? Bedek de grond in het voorjaar met een dubbele laag karton en daarop een laag houtsnippers of compost. Tegen de tijd dat het karton verteerd is, zijn de onkruiden uitgeput. Bovendien is de deklaag zelfs al voor een deel omgezet in voedsel, humus en kruimelstructuur. Goedkoop én gemakkelijk.

bodemvocht en remt de onkruidgroei.

à 10 cm is een zegen voor de bodem.

Ook daar heeft de haagplant baat bij.

Onder de snippers ontstaat een vochthoudende, humusrijke en vruchtbare

De meeste bladeren kan je gewoon

grond vol leven. Vermeng de snippers

laten liggen. Moet je op een pad of

niet met de bodem. Een laag snippers

oprit de bladeren verwijderen? Strooi

is ook een uitstekende bedekking voor

ze tussen bomen en struiken en geef

paden.

17

onze vrienden: de tuindieren

18

composteer zelf je keuken- en tuinafval

Kippen zijn mooie, levendige en vrien-

hok van minstens 1 m op 75 cm en 80

delijke dieren. Ze brengen animo in de

cm hoog. Plaats er een zitstok in en

Wat is compost ?

tuin en bezorgen je een groot deel van

een legnest. Zet je hok op stenen.

Compost bestaat uit plantenresten die door levende organismen werden afge-

het jaar verse eieren. Om kippen te

Eronder ontstaat een droge plek waar

broken. Je kan het vergelijken met wat in een bos gebeurt. Afgevallen bladeren,

houden moeten het binnenhok, de ren

de kippen een stofbad kunnen nemen.

twijgen en andere plantenresten worden omgevormd tot een donkerbruine laag

en het voeder aan een aantal mini-

Zorg voor een goede ventilatie maar

humus.

mumeisen voldoen. Je versterkt je

geef vocht en tocht geen kans. De

Compost is een kruimelig product, donker van kleur (bruin tot zwart) en licht

band met de dieren als je ze dagelijks

inkom en een ventilatiespleet oriënteer

vochtig. Het heeft een neutrale geur of ruikt naar bosgrond. Compost stinkt niet

een portie groente- en fruitresten

je aan dezelfde zijde op het zuid(oos-

en is ook niet zuur.

brengt. Ze lusten ook onkruiden en

ten). Buiten in de ren heeft elke kip m2

19

grasmaaisel. Overdrijf echter niet met

minimum 2

de hoeveelheden. Wat de kippen niet

modderpoelen bij regenweer, leg een

Waarop let je tijdens het composteren?

opeten of open scharrelen gaat rotten.

dikke laag houtsnippers in de ren. Al

Composteren is een natuurlijk proces

Let op de volgende drie zaken:

De schimmels die dan ontstaan, ma-

scharrelend vinden de kippen er

met als motor talloze micro-organis-

De compostdiertjes hebben voedsel

ken het voedsel ongeschikt. Opgelet,

bovendien wormpjes en allerhande

men (bacteriën en schimmels) en klei-

nodig. Ze vinden het probleemloos in

kippen hebben meer nodig dan GFT-

insecten in.

ne ongewervelde beestjes. Minuscule

de resten van groenten en fruit, in

mijten en springstaarten, maar ook

dorre bladeren, haagscheersel en

ruimte nodig. Voorkom

en tuinafval. Voeder ze dagelijks een portie granenmengsel of legkorrels

Ook andere huisdieren zijn niet enkel

pissebedden en miljoenpoten veror-

andere plantenresten.

(ongeveer 65 g per kip) bij.

mooi maar ook nuttig in de tuin.

beren je keuken- en tuinresten en zet-

Zorg voor voldoende vochtigheid. De

Kippen zijn sociale dieren, die vol-

Eenden verzamelen een hele winter

ten het om in kruimelige, voedzame

meeste restproducten bevatten vol-

doende ruimte nodig hebben, zowel in

lang slakken tussen de bladeren.

compost. Ze doen dit des te beter als

doende vocht. Bij dorre bladeren of

hun hok als in hun ren. Twee - of beter

Omdat ze niet in de grond krabben

je voor optimale leefomstandigheden

stengels zal je wellicht water moeten

nog drie - kippen geef je een gesloten

zoals kippen, beschadigen ze de plan-

zorgt.

toevoegen. In gras en keukenafval zit

ten niet.

dan weer te veel water. Meng het met

Controleer de vochtigheid en de struc-

Een beetje warmte

droger materiaal.

tuur van je compost met de vuist- of

Daalt de temperatuur onder de 5° C,

geert heftiger. Dit geldt zeker als je je

De derde vereiste is lucht. Zonder

knijptest. Wanneer je een handvol

dan valt het leven in de compost vrij-

bak helemaal leegmaakt, mengt en

zuurstof gaat het al snel stinken!

compost samenperst in je vuist

wel stil. Zelfs bij 10°C verloopt het ver-

omzet naar een tweede bak. Je zal

Vooral "groene" materialen (waterrijk

mogen er niet meer dan een paar

teringsproces niet echt prima.

versteld staan over de warmteproduc-

en zacht) sluiten tijdens het verteren

druppels water uitkomen. De samen-

Gelukkig produceren de compost-

tie. Temperaturen van 50 tot 60° C zijn

de luchttoevoer in de compost af.

geperste bal compost moet je gemak-

organismen zelf ook warmte. Die

geen uitzondering.

Vermeng groente- en fruitresten en

kelijk weer kunnen open brokkelen.

komt, net zoals in ons eigen lichaam,

grasmaaisel daarom met "bruin"

Blijft het een plakkerige massa, dan

vrij door de vertering van het voedsel.

In een wormenbak komen dergelijk

structuurmateriaal: de stengels van

bevat je compost te weinig structuur-

Werk je met een compostvat en voeg

hoge temperaturen niet voor. Eens

vaste planten, haagscheersel, droge

materiaal.

je dagelijks wat keukenresten toe, dan

boven de 30°C kunnen de wormen en

zal de temperatuur in het midden van

hun bondgenoten niet overleven. De

je vat 5 tot 10° hoger liggen dan erbui-

ideale temperatuur voor een wormen-

herfstbladeren, stro, houtsnippers,…

20

ten. Een compostbak die na een dagje

bak is rond de 20°C. Laat hem in de

Omzetten is de boodschap

noeste tuinarbeid werd getrakteerd op

winter dus niet in de kou staan.

Activeer je compost regelmatig door

één of twee kruiwagens tuinafval, rea-

hem te mengen, om te zetten en te beluchten. Daarvoor maak je gebruik van een riek. Werk je met een compostvat, gebruik dan wekelijks de beluchtingstok. Zo zorg je ervoor dat voedsel, vocht en lucht mooi verdeeld worden over al het composterend materiaal.

Een dynamisch composteringsproces heeft heel wat voordelen • De omzetting naar compost verloopt vele keren sneller. • Het overtollig vocht verdwijnt. Let op dat je compost niet uitdroogt! • Als een temperatuur van 55°C en meer verschillende dagen aanhoudt, vernietigt dat ziektekiemen en onkruidzaden. Een tweede omzetting met bijhorende temperatuurstijging enkele maanden later vernietigt ook de schadelijke organismen die de eerste keer in de koudere buitenzone zaten. • Het eindproduct is homogener van structuur, beter uitgerijpt, ruikt naar bosgrond, heeft een betere zuurgraad en voedingstoestand.

21

Kies een composteersysteem op maat van je tuin

Wat is composteerbaar? • Schillen van citrusvruchten en ander fruit • Aardappelschillen en andere groenteresten

22

Of je werkt met een compostvat of

dan biedt een wormenbak de beste

–bak hangt af van de oppervlakte van

oplossing.

je tuin, de hoeveelheid afval die je te

Meer informatie over de verschillende

verwerken hebt en je behoefte aan

systemen vind je in de OVAM-brochu-

compost. Heb je geen tuin en wil je

res "Composteren in vaten en bakken"

toch je keukenafval zelf composteren,

en "Composteren in een wormenbak".

Wat is niet of moeilijk composteerbaar? • Timmerhout en grof ongesnipperd snoeihout • Beenderen en dierlijk afval • Aarde en zand

• Eierschalen

• Saus, vet en olie

• Doppen van noten

• Uitwerpselen van honden en katten

• Keukenrolpapier

• Kattenbakvulling

• Beperkte hoeveelheden etensresten en brood

• Wegwerpluiers

• Verwelkte snijbloemen

Compostvat

23

• Stof uit de stofzuigerzak

Heb je een kleine tuin (tot 200 à 300 m 2)

re kleur van het vat, de bijgeleverde

• As van de open haard

dan kan je met een compostvat je

beluchtingstok… het hele concept is

• Haagscheersel

• Houtskool

keukenafval en kleine hoeveelheden

erop gericht om met een minimum aan

• Grasmaaisel

• Kunststof

• Versnipperd snoeihout

tuinafval tot compost verwerken. De

inspanning compost van goede kwa-

• Metaal en blik

geperforeerde bodemplaat, de donke-

liteit te bekomen.

• Plantenresten uit moes- en siertuin • Onkruid • Stro en hooi

Tips voor een goed werkend compostvat

• Herfstbladeren en dennennaalden

1. Zoek een plaats in je tuin:

• Mest van planteneters • Zaagmeel en houtkrullen • Theebladeren en –zakjes • Koffiedik met (papier)filter

- die minstens enkele uren (ochtend)zon krijgt per dag - met een onverharde ondergrond - die gemakkelijk en met droge voeten bereikbaar is en niet te ver van de keukendeur ligt - met voldoende ruimte eromheen zodat je aan het vat kan werken

2. Plaats het vat op enkele betonnen trottoirtegels. Laat ertussen enkele centime-

wijder je en gebruik je. Je zet het vat terug op op de bodemplaat (zie 2 en 3),

ters ruimte. Vergeet vooral geen steen te plaatsen onder het midden van het vat.

mengt het verwijderde materiaal stevig dooreen en brengt het opnieuw in het vat. De temperatuurstijging die er daarna volgt, zal heel wat onkruidzaden ver-

3. Leg op de bodemplaat van het vat een laag van 10 cm luchtig materiaal: hout-

nietigen.

snippers, fijne takjes, houterige stengels van vaste planten, dennennaalden… 8. In een compostvat kan je na 6 à 9 maanden - dus vanaf de tweede omzetting 4. Breng vervolgens de composteerbare materialen in het vat op het ogenblik dat ze beschikbaar zijn. Zorg voor een goede afwisseling van "bruin" en "groen".

- verteerde compost oogsten. Het proces versnelt door omzetten en bij hoge buitentemperaturen.

Vermijd grote hoeveelheden van eenzelfde materiaal. Snijd of hak grof materiaal (koolstronken, preibladeren, volledige uien, uitgeperste halve appelsienen…) in kleinere stukken van hooguit een paar centimeter dik.

5. Gebruik wekelijks de bijgeleverde beluchtingstok. Prik hem op een vijftal plaatsen tot beneden in het composterend materiaal. Draai een kwartslag en trek hem weer naar boven. Je mengt het materiaal niet echt maar trekt eerder schouwen. Zo komt de lucht via de gaatjes in de bodemplaat bij de zuurstof24

minnende compostorganismen.

25

Compostbak 6. Voor een goede vertering is ook vocht belangrijk. Meestal zal er door de aan-

Heb je een grotere tuin, dan is een

evenwicht tussen bruin en groen

voer van veel waterrijk keukenafval ruim voldoende vocht in de compost aan-

systeem van twee of drie compost-

materiaal. Bij de aanvoer van veel

wezig zijn. Controleer het vochtgehalte d.m.v. de vuisttest. Neem een handvol

bakken aan te bevelen. Je kan ze in

droog tuinafval kan het wel eens nodig

halfverteerde compost en pers het samen in je hand. Kan je er helemaal geen

elkaar timmeren met verticale steun-

zijn om water toe te voegen.

vocht uitknijpen dan is het materiaal te droog. Kruipt de compost tijdens het

palen waartegen je horizontale plan-

Wanneer bak één vol is, verwijder je

samendrukken als een platte brij tussen je vingers, dan is het materiaal veel te

ken slaat. Ook transportpaletten die je

de voorkant. Haal de hele inhoud eruit

vochtig. Zie je wat vocht tussen je vingers verschijnen maar behoudt de com-

op hun kant te zet en tegen elkaar tim-

en breng deze goed gemengd en ver-

post nadien zijn luchtige structuur, dan is de vochtigheid optimaal.

mert, voldoen prima. Zorg dat je de

lucht over naar de tweede bak. Vaak

bakken vooraan kan openmaken.

zal je water moeten toevoegen. Terwijl

7. Wanneer het vat na enkele maanden bijna vol is, verwijder je de romp. Je

In de eerste bak breng je keuken- en

in bak twee de temperatuur gaat stij-

schuift die eenvoudigweg naar boven. Het deel van de inhoud waar nog veel

tuinafval. Zorg voor voldoende variatie

gen, begin je bak één opnieuw te vul-

wormen actief zijn, leg je opzij met een riek. De reeds verteerde compost ver-

en besteed aandacht aan een goed

len. Zet het materiaal in de tweede bak

na enkele maanden nogmaals om. Dat

maanden oude compost is bruikbaar

zal het verteringsproces zeker ten

in de tuin.

goede komen. De zes tot negen

De wormenbak

26

Composthoop Heb je een grote groentetuin? Dan zal

ces met de temperatuurstijging start al

je heel wat compost nodig hebben.

na enkele uren. Afhankelijk van de

Overweeg een composthoop aan te

aard van het materiaal, de vochtigheid

leggen. Je moet misschien wel orga-

ervan, het seizoen… is het raadzaam

nisch materiaal (bladeren, houtsnip-

om de hoop toch minstens éénmaal

pers, stalmest,...) van buiten je tuin

om te zetten. In boeken over biolo-

aanvoeren. Breng het groene en brui-

gisch tuinieren vind je heel wat infor-

ne materiaal – goed gemengd! - in één

matie over composteren op een hoop.

keer op een hoop. Het verteringspro-

Een wormenbak is een gesloten

stijgingen buiten zijn snel voelbaar

systeem dat bestaat uit één of meer-

binnenin en de wormen kunnen vanuit

dere (plastic) bakken. De wormenbak

de gesloten bak niet migreren naar

wordt voornamelijk gebruikt voor het

een meer geschikte omgeving. Het

verwerken van keukenafval.

risico op sterfte bij de wormen is dus

Wormen zorgen voor het composte-

niet denkbeeldig. Toch kan een goed

ringsproces. Haal een kleine emmer

beheerde wormenbak - zelfs binnens-

halfverteerde compost met wormen bij

kamers - zonder hinder het keukenaf-

een collega-composteerder. Een wor-

val van een klein gezin verwerken.

menbak is een vrij klein systeem. Je

Behalve compost oogst je uit een wor-

moet het van nabij opvolgen. Besteed

menbak ook percolaat. Dat is een

extra aandacht aan de leefomstandig-

voedselrijke vloeistof die je, verdund

heden van de wormen. Temperatuur-

met water, aan de kamerplanten geeft.

27

Een- en tweejarigen

1

2

3

Laat de afbraakorganismen voor je werken

28

Tips voor probleemloos composteren

De belangrijkste afbraakorganismen

Roodbruine mijten en witte spring-

zijn bacteriën en schimmels. Ze schei-

staarten zijn onooglijke kleine organis-

den enzymen af waarmee ze het

men, onontbeerlijk voor een goede

2. Kort materiaal laat zich makkelijker mengen dan lange stengels en bloemstelen.

materiaal zacht maken. Om stank te

compostering in je compostvat of

Voeg geen ongesnipperde takken toe. Ze maken het je tijdens het omzetten onno-

vermijden voeg je versnipperde takjes

–bak. Vind je ze niet in je compost?

dig lastig.

en stengels aan je compost toe (foto 1).

Haal een emmertje levende compost

3. Voeg geen kalk toe aan je compost. In tegenstelling tot wat vaak beweerd wordt,

bij vrienden of buren of doe een

heeft compost niet de neiging om te verzuren. Ook houtassen bevorderen het

Compostwormen (foto 2) zijn eenvou-

beroep op de compostmeesters van je

composteringsproces niet.

dig te onderscheiden van dauwpieren.

gemeente. (foto 3)

1. Hou steeds een voorraad structuurmateriaal bij de hand: een zak droge herfstbladeren uit het park of houtsnippers van het containerpark

4. Start je compost niet op of zet hem ook niet om bij ijskoud weer. Zelfs als het bui-

Dauwpier is de exacte naam voor de

ten vriest, zal de temperatuur in de bestaande compost nog enkele graden boven

stevige, grijsbruine "gewone" regen-

nul liggen. Maak je compost in deze periode niet open om hem om te zetten. Het

worm die je veelvuldig in de bodem

duurt immers nog tot de lente vooraleer de compostorganismen opnieuw actief

aantreft. Compostwormen zijn korter

worden.

en volledig rood of rood met oranje strepen. Ze zijn achteraan rond. De dauwpier is dikker en sterker, achteraan afgeplat en bleker van kleur.

5. Zet je compostvat, -bak of -hoop minstens één keer en bij voorkeur tweemaal om. Zo bekom je na 6 tot 9 maanden verteerde compost. 6. Controleer regelmatig je compost. Is hij niet te droog of te nat? Bevat hij voldoende structuurmateriaal? Grijp snel in als je onaangename geurtjes waarneemt.

Dauwpieren zijn van essentieel belang

Verlucht je compost door hem om te zetten en voeg er structuurmateriaal aan toe.

voor de bodem. In de compost kun-

7. Dek je compost af. Leg een plank op je compostbak en een doek over je hoop.

nen ze niet overleven.

Zorg er wel voor dat de compost steeds kan blijven ademen. Compost "zuigt" lucht aan langs de zijkant en "ademt" de (lichtjes) opgewarmde lucht weer uit langs boven.

29

compostgebruik Welk effect heeft compost op de bodem?

30

Compost • verhoogt het organische stofgehalte van je bodem. • levert voedsel voor nuttige organismen, zoals aardwormen. • helpt schadelijke bodemorganismen en ziektekiemen onderdrukken. • brengt voedingsstoffen aan. Hij bevat ook sporenelementen die vaak in commerciële meststoffen ontbreken. • helpt voorkomen dat vitale voedingsstoffen wegspoelen. • slaat voedingsstoffen tijdelijk op en geeft ze, volgens behoefte van de plant, weer vrij. • optimaliseert de zuurgraad van de bodem. • verbetert het vermogen van de bodem om water op te nemen. • vergroot de poriënruimte. Dit heeft een betere doorstroming van water en lucht tot gevolg. • verbetert de structuur en drainage van alle gronden, maar vooral van bodems met een hoog kleigehalte. • verbetert zandige gronden door hun vermogen te vergroten om water en voedingsstoffen vast te houden. • vermindert bodemerosie. • houdt de grond in de zomer koeler en in de winter warmer.

Goede compost bevat veel organisch

compost en bodemdeeltjes tot de

materiaal wat het humusgehalte in de

grondkruimels. Die voorzien de bodem

bodem doet stijgen. Compost bevat

van voedsel, water en lucht. Dat zijn

ook voedende bestanddelen. Beide

drie essentiële elementen voor de

zijn van belang voor de planten in je

plantengroei. De wormen graven ook

Wanneer compost gebruiken?

tuin. De planten hebben het voedsel

diepe gangen in de bodem waarlangs

Een gezonde tuingrond bevat best 5

Je geeft je gazon in de herfst best een

nodig om te groeien. Het organisch

overtollig water afgevoerd wordt.

tot 10 % organische stof. Een jaarlijk-

fijn laagje compost, eventueel ge-

materiaal geeft een kruimelstructuur

Uit onderzoek blijkt daarenboven dat

se laag compost van 1 tot 3 cm op de

mengd met wat zand. Door de herfst-

aan de bodem. Bij dit proces speelt

compost bij de bestrijding van plagen

borders, rond de bomen en struiken,

en winterneerslag verdwijnt het zwarte

het leven in de bodem een belangrijke

en ziektes doeltreffender is dan ander

onder de haag en in de moestuin is

laagje snel tussen het gras en in de

rol. Meest bekend zijn de wormen. Ze

organisch materiaal.

daarom

luxe.

bodem. Daar zet het bodemleven dan

Compost biedt koudegevoelige plan-

het werk verder. Gazon waar jarenlang

ten bovendien een extra bescherm-

compost aan toegediend werd, is min-

laag in de winter. Als je je bloemen-

der vatbaar voor droogte en groeit

borders wil bedekken met een mooie

gelijkmatiger.

verbinden in hun spijsverteringsstelsel

geen

overbodige

zwarte laag, dan wacht je beter tot de lente. Op dat ogenblik biedt compost ook het voordeel van een onkruidwerende laag.

31

Bevat compost voedsel voor de planten? keukenafval, dan is het gehalte aan

ten die de plant nodig heeft. Tijdens

voedingszouten

de vertering van de compost in de

hoog. Je kan er niet rechtstreeks in

bodem komt het voedsel vrij. Dit

zaaien en planten. Meng je compost

waarschijnlijk

erg

gebeurt gelijkmatig in de loop van het

met tweemaal zoveel tuingrond om

1

groeiseizoen. Er is dus geen gevaar

hem te kunnen gebruiken als pot-

2

dat hevige regenval plots alle voe-

grond.

Meng in de moestuin vóór het planten

dingselementen wegspoelt. Hoeveel

m2

voedingselementen compost bevat,

Of je compost volstaat als plantenvoe-

oppervlakkig door de grond. Dek

hangt af van wat je gecomposteerd

ding hangt uiteraard ook af van de

nadien de bodem af met een halve

hebt. Heb je veel keukenafval, gras-

dosis compost die je toedient. In de

centimeter compost (foto 1).

maaisel en mest in je compost ver-

groentetuin gebruik je meer compost

werkt, dan zal het eindproduct voed-

dan in de siertuin. Na het teeltseizoen

Ja kan ook in bloembakken compost

selrijker zijn dan wanneer je veeleer

zaai je groenbemesters. Eventuele

gebruiken. Plant je bloemen in een

herfstbladeren of houtsnippers com-

tekorten vul je aan met organische

mengsel van één deel compost en

posteert. Bevat je compost vooral

meststoffen.

of zaaien 3 tot 5 kg compost per

32

Compost bevat alle voedingselemen-

twee delen gewone tuinaarde (foto 2).

Bij de aanleg van je tuin verdeel je vóór het zaaien en planten 6 tot 8 kg/m2 oppervlakkig over de grond. Werk de compost 10 cm diep in. Plant nieuwe struiken en bomen met een mengsel van 1 deel compost en 3 delen grond in het plantgat. Breng een laag halfverteerde compost aan rond de voet van bestaande struiken en bomen. Let er bij fruitbomen op dat je de entplaats vrijhoudt (foto 3).

3

33

organisch afval in vlaanderen Afval moet je voorkomen! Thuiscom-

met het groenafval maar verwerkt in

wel voor een volledige hygiënisatie

Groencompost is het eindproduct van

posteren en afvalarm tuinieren staan

afzonderlijke installaties.

van het eindproduct. Ziektekiemen en

de compostering van het groenafval

onkruidzaden overleven er niet. De

van tuinen, parken en tuinaannemers.

dan ook bovenaan de ladder van

34

Lansink. Toch verwerkt een deel van

Groenregio’s zijn intergemeentelijke

intense microbiële activiteit en het fre-

Groenafval bestaat uit snoeihout met

de Vlamingen het keuken- en tuinafval

samenwerkingsverbanden waar men

quent beluchten versnellen het micro-

een diameter kleiner dan 10 cm, plan-

(voorlopig) nog niet in een compostvat

enkel groenafval inzamelt. In GFT-

biologisch proces. Samen met het

tenresten, bladeren, haagscheersel,

of -bak. Ook fervente composteerders

regio’s zamelt men ook groente-, fruit-

afzeven van het eindproduct geef dit

organisch afval uit parken en plant-

zitten wel eens met een berg snoei-

en tuinafval in. Men verwerkt het orga-

aan deze compost een geur en uit-

soenen, boomstronken en gazon- en

hout of ander tuin- of groenafval waar-

nisch afval in professionele compost-

zicht die enigszins verschillen van de

bermmaaisel. Het hoge percentage

voor zij in de eigen tuin geen toepas-

installaties op grote hopen. Het pro-

compost die je thuis maakt. De voort-

houtachtig

sing vinden. De Vlaamse gemeenten

ces wordt van het begin tot het einde

durende kwaliteitsbewaking, zowel

groencompost een ideaal product om

en

materiaal

maakt

van

organiseren

nauwlettend opgevolgd. Daarbij con-

van het proces als van het eindpro-

het humusgehalte in je bodem te ver-

daarom de selectieve inzameling van

troleert men voortdurend de vochtig-

duct, garanderen de hoogste kwaliteit.

hogen. Het traject van groenafval tot

tuinafval. Dit gebeurt meestal op het

heid en de temperatuur. Regelmatig

In Vlaanderen wordt de kwaliteitscon-

groencompost duurt 5 tot 7 maanden.

containerpark. Samen met het afval

omzetten zorgt ervoor dat de micro-

trole uitgevoerd door Vlaco. Wie zeker

van de eigen groendienst wordt het

organismen voldoende zuurstof krij-

wil zijn van de kwaliteit, vraagt daarom

Groencompostering gebeurt in open

afgevoerd naar een professionele

gen. De hoge temperaturen (50 tot

best naar VLACO-compost. Deze is

lucht in lange composthopen van on-

groencompostering. Daarnaast be-

60°C) zijn het gevolg van de enorme

volledig onkruidvrij en heeft een gega-

geveer 4 meter hoog. Er zijn in Vlaan-

schikt een groot deel van de Vla-

activiteit van de bacteriën, schimmels

randeerd organisch stofgehalte. Alle

deren anno 2003 19 composteer-

mingen over een GFT-container of -

en andere micro-organismen.

voedingselementen die de planten

installaties voor groenafval. Samen

zak waarmee hun huishoudelijk keu-

Wormen, springstaarten en mijten

nodig hebben, zijn erin aanwezig.

verwerken ze jaarlijks ruim 400.000

ken- en klein tuinafval wordt ingeza-

komen hier niet voor. Daarvoor is het

meld. Het GFT wordt niet vermengd

te warm. De temperatuurstijging zorgt

intercommunales

ton groenafval.

35

wat vind je in de vier andere brochures?

GFT-compost ontstaat door het com-

ten zorgt dit ervoor dat de compost al

posteren van het GFT-afval dat bij bur-

na 8 tot 12 weken klaar is. De 9

gers wordt opgehaald in het kader van

Vlaamse GFT-installaties hebben sa-

de selectieve afvalophaling. Analyses

men een verwerkingscapaciteit van

OVAM en Vlaco hebben in samenwerking met onder meer Velt en Natuurpunt

hebben aangetoond dat ongeveer 65

470.000 ton. In twee daarvan wordt

een reeks brochures uitgewerkt met talrijke tips die je kunnen helpen om je tuin

gewichtsprocent van het GFT ingeno-

het GFT eerst onderworpen aan een

afvalarmer te onderhouden. In deze brochure vind je al een heleboel informatie.

men wordt door de T-fractie (het tuin-

anaërobe vergisting. Daarbij wordt

Afzonderlijke brochures behandelen volgende onderwerpen:

afval) en bijna 35 gewichtsprocent

methaangas geproduceerd dat als

• Composteren in vaten en bakken

door de GF-fractie (het keukenafval

energiebron wordt aangewend. Het

• Composteren in een wormenbak

van o.a. groenten en fruit). GFT-com-

restproduct wordt opnieuw verlucht

• Waarheen met je grasmaaisel?

postering gebeurt in afgesloten hallen.

en gecomposteerd.

• De ecologische tuin: natuurvriendelijk en afvalarm

36

37

Met roosters onder de hopen en

Bij gebruik in de tuin verteert het orga-

Veel recente informatie over deze onderwerpen vind je ook op www.vlaco.be. Op

krachtige ventilatoren blaast men bijna

nisch materiaal uit GFT-compost vrij

de Vlaco-webstek vind je ook een discussieforum en tal van links naar andere

voortdurend lucht doorheen de hopen

snel. Daarbij komen meer voedings-

sites over compost en ecologisch tuinieren.

GFT. Samen met het frequent beluch-

stoffen vrij dan bij groencompost.

38

Redactie Gerrit Van Dale Jan Buysse Sofie Feytons Foto’s Sonia Hannon Trees Verhelle (Natuurpunt vzw - Regionale milieuzorg) Vlaamse Compostorganisatie vzw Vormgeving www.tabeoka.be Begeleiding vormgeving Sofie Feytons Gerrit Van Dale Drukbegeleiding Joris Delafortrie

v.u.: Henny De Baets, OVAM; Stationsstraat 110, 2800 Mechelen / 2003

VOOR MEER INFORMATIE, BEL NAAR

OF E-MAIL [email protected]

015/284.284