WAAR LIGT DE GRENS? Onthullend rapport over banken en schendingen van mensenrechten DECEMBER JANUARI EN FEBRUARI 2006

België - Belgique PB 1000 Brussel 1 1/1366

DECEMBER 2005 - JANUARI EN FEBRUARI 2006 nieuwsbrief Netwerk Vlaanderen verschijnt driemaandelijks, 23ste jaargang, nr 4

WAAR LIGT DE GRENS? Onthullend rapport over banken en schendingen van mensenrechten

Anders omgaan met geld

Afgiftekantoor 1000 Brussel 1, P2A8306 - Afzender: Netwerk Vlaanderen, Vooruitgangstraat 333/9, 1030 Brussel

1

Edito: Het gouden kalf nogmaals ontmaskerd

2

In de kijker: Waar ligt de grens?

3

In de kijker: Het Gouden Kalf is nog te been. Verslag van de artistieke interventie Goudkoorts

8

Duurzaam geld: Nieuwe Dexia-aanpak leidt tot waardeverlies

11

Portfolio: De Schaduw vzw

13

Portfolio: Cohousing

14

Blik op nieuws: Waarom zijn 400.000 mannen zo bang van 1 vrouw?

15

Achter de schermen: Bezeten

16

Edito

HET GOUDEN KALF NOGMAALS ONTMASKERD “Zij hebben zich een gegoten kalf gemaakt, waarvoor zij zich hebben nedergebogen en waaraan zij geofferd hebben, terwijl zij zeiden: dit is uw God, Israël, die u uit het land Egypte heeft gevoerd”. (Exodus, 31:8) Het verhaal van de joden die zich een gouden kalf goten en het aanbaden terwijl Mozes op de berg Sinaï de stenen tafels met de tien geboden haalde, behoort tot het cultureel werelderfgoed. De aanbidding van dat gouden kalf staat synoniem met de hang naar materiële rijkdom ten koste van andere waarden. Op 23 november verrees, tijdens een manifestatie van Netwerk

2

Anders omgaan met geld

Vlaanderen, op de Gentse Kouter nogmaals een gouden kalf, op vraag van Netwerk gecreëerd door de Deense kunstenaar Galschiot. Dit keer stond dat beest symbool voor het winstbejag van de vijf grootste banken ten koste van de mensenrechten. De plaats was niet toevallig gekozen: de Kouter is het Mekka van de OostVlaamse ‘haute-finance’ en al van oudsher mikpunt van betogende studenten en protesterende arbeiders.

ciële relaties aan het licht tussen vijf bankgroepen en bedrijven die betrokken zijn bij ernstige schendingen van de mensenrechten. Na onderzoek blijkt dat AXA, Dexia, Fortis, ING en KBC samen voor meer dan 8 miljard US dollar (meer dan 6,6 miljard euro) investeren in veertien dergelijke bedrijven. Dexia, Fortis, ING en KBC zijn ook financier van grootschalige infrastructuurprojecten die het niet nauw nemen met de mensenrechten.

Enkele dagen voordien stond de pers bol van verhalen over het nieuwe dossier van Netwerk. In dat rapport “Waar ligt de grens?” brengt Netwerk Vlaanderen finan-

De krant De Tijd van 16 november kopte “Niet ons doel mensenrechten te schenden”, waarmee ze een reactie van de banken op het rapport gaf. Het zou er nog

maar aan mankeren! (Alhoewel, riepen de aandeelhouders van een grote bank niet “vive la guerre!” toen tijdelijke aandeelhouders van Netwerk op hun algemene vergadering vragen stelden over investeren in controversiële wapens?) Op zijn minst kan aan die vijf banken verweten worden dat ze onzorgvuldig omgaan met kredieten en investeringen. In hun eerste reacties verscholen de banken zich achter derden, eigen onderzoek of ethische codes als de evenaarsprincipes om hun investeringen te verantwoorden. Totnogtoe is het onderzoek van Netwerk Vlaanderen nergens weerlegd… en kunnen de banken zich niet meer verschuilen achter “wir haben es nicht gewusst”. De reactie van het publiek op deze nieuwe actie van Netwerk

loog er niet om. Op de vraag op het VRT-nieuwsnet of het “stoort (…) dat uw bank uw geld belegt in bedrijven die zich inlaten met kinderarbeid?” werd door 2.807 mensen geantwoord. Veertien procent verklaarde onmiddellijk van bank te zullen veranderen. 61% zou eisen dat zijn of haar bank “ethischer” belegt. Dertien procent tenslotte stoorde zich daar niet aan “zolang mijn geld maar opbrengt”. De bevraging ligt in de lijn van eerder onderzoek. Deze reactie leert ons dat mensen niet willen dat met hun geld anderen tekort gedaan worden, met hun geld mensen gemarteld worden, met hun geld mensen van hun woonplaatsen verdreven worden, met hun geld kinderen

tewerkgesteld worden… De banken doen er dus best aan openheid van zaken te geven, hun controversiële investeringen of het nu in mensenrechtenschendende projecten of in controversiële wapenproducerende bedrijven is, stop te zetten. Bovendien zou het bij de klanten vertrouwen wekken als zij dat laten screenen door een echt onafhankelijke screener. En als de overheid daarbij nog kan helpen door het opstellen van duidelijke regels voor investeringen (en controle daarop), dan zijn we op goede weg. Johan De Vriendt Bestuurslid Netwerk Vlaanderen

In de kijker

WAAR LIGT DE GRENS?

HET NIEUWE RAPPORT VAN NETWERK VLAANDEREN IN EEN NOTENDOP Gedurende een half jaar voerden we onderzoek naar de investeringen van de bankgroepen AXA, Dexia, Fortis, ING en KBC. In het nieuwste rapport “Waar ligt de grens?” brengen we de financiële links aan het licht tussen deze vijf bankgroepen en bedrijven die betrokken zijn bij ernstige schendingen van de mensenrechten. Hiermee tonen we nog maar eens onomstotelijk aan dat het spaar-en beleggingsgeld van nietsvermoedende klanten ook geïnvesteerd wordt tegen het belang van mensen en hun rechten in. Uit ons onderzoek blijkt dat Axa, Dexia, Fortis, ING en KBC samen voor meer dan 8 miljard US dollar (meer dan 6,6 miljard euro) investeren in veertien controversiële bedrijven. Dexia, Fortis, ING en KBC zijn ook financier van grootschalige infrastructuurprojecten die het niet nauw nemen met de mensenrechten. We geven je hieronder een aantal voorbeelden uit het dossier.

TAM TAM

Investeren in Total, en dus in de Birmese militaire dictatuur

De vijf onderzochte bankgroepen investeren samen voor bijna 2,4 miljard US dollar in aandelen van Total. Total is het vierde grootste olieen gasbedrijf ter wereld. Het bedrijf is tevens de grootste internationale investeerder in Birma.

Birma is sinds de jaren ’60 in handen van een meedogenloze militaire dictatuur. In 1990 werden de verkiezingen gewonnen door de geweldloze democratische oppositie, geleid door San Suu Kyi, Nobelprijswinnares voor de vrede in 1991. Maar de militaire junta weigerde de macht over te dragen en heerst over het Aziatische land met ijzeren vuist. Dwangarbeid, martelingen, kindsoldaten,

Meer dan 6,6 miljard euro belegd tegen het belang van mensen en hun rechten

3

AXA DEXIA

4.966.019 1.165.429

Waarde van de aandelen in US dollar 1.100.671.093 258.303.089

FORTIS

896.414

198.679.203

0,14%

ING

2.892.216

616.331.230

0,46%

KBC

971.300

215.276.769

0,15%

Totaal

10.891.378

2.389.261.384

1,72%

TOTAL

Aantal aandelen

… zijn er schering en inslag. De Birmese economie is volledig in handen van dit militaire regime. De inkomsten en winsten van de Birmese bedrijven zijn dan ook een rechtstreekse financiële steun voor het militaire bewind. Daarom riep San Suu Kyi de zakenwereld op niet meer te investeren in Birma. Heel wat bedrijven gingen in op deze oproep. Maar een aantal bedrijven blijven verder zaken doen met het regime. In 1992 haalde Total een contract binnen voor de ontginning van aardgas langs de Birmese kust. De uitbating van het Yadana gasveld, inclusief het trekken van een grote pijplijn, gebeurt in een rechtstreekse joint venture met het militaire regime in Birma. Voor de aanleg van deze pijplijn wordt gebruik gemaakt van Birmese militairen, in de volksmond ‘de Total bataljons’ genoemd. Dorpen langs de pijplijn worden militair ontruimd, de plaatselijke bevolking wordt verplicht gratis mee te werken aan de aanleg van de infrastructuur. Gedwongen verhuizingen, martelingen, verkrachtingen en dwangarbeid kwamen maar al te vaak voor bij de aanleg van de pijplijn. Deze schandalige schendingen van de mensenrechten door Total hebben bovengenoemde bankgroepen er niet van weerhou-

4

Anders omgaan met geld

% van de aandelen van Total 0,78% 0,18%

den stevig te investeren in het bedrijf. Fortis begeleidde begin 2005 bovendien nog zonder enig probleem een obligatie-emissie van Total Capital op de Benelux kapitaalmarkt (waarde 56 miljoen euro). Investeren in Wal-Mart, drievoudig laureaat van de prijs ‘Sweatshop retailer of the Year’

De vijf onderzochte bankgroepen investeren samen voor meer dan 1,6 miljard US dollar in Wal-Mart. Wal-Mart is wereldwijd de grootste distributieketen met een omzet van 285 miljard US dollar in 2004. Het bedrijf telt 1,6 miljoen werknemers in 3600 warenhuizen, voornamelijk in de VS. Wal-Mart is geen slechte investering voor deze banken, maar er hangt op zijn minst een geurtje aan het bedrijf. De Amerikaanse distributieketen is immers alom

AXA DEXIA

18.500.638 872.740

Waarde van de aandelen in US dollar 873.785.133 41.206.758

FORTIS

564.345

26.654.014

0,00%

ING

14.096.764

665.790.164

0,33%

KBC

782.203

36.943.448

0,00%

Totaal

34.816.690

1.644.380.517

0,82%

WAL-MART

Aantal aandelen

gekend voor haar halsstarrig overtreden van basisarbeidsrechten. Omwille van de erbarmelijke arbeidsomstandigheden bij WalMart en haar leveranciers won het bedrijf de Public Eye Award 2005 voor het meest onverantwoordelijke bedrijf op het vlak van arbeidsrechten. Voordien won Wal-Mart al drie van de vier keer de weinig begerenswaardige prijs “Sweatshop retailer of the Year” uitgereikt door het Maquila Solidarity Network. Dat Wal-Mart veel “in de prijzen” valt is niet echt verwonderlijk. Een bloemlezing van haar praktijken maakt veel duidelijk. In de VS is Wal-Mart veroordeeld voor de overtreding van de wet op de kinderarbeid in haar warenhuizen. In de VS zijn nog tientallen zaken hangende tegen WalMart voor “union busting”. Het management registreert, bedreigt en ontslaat op illegale wijze vakbondsactivisten. Vakbonden zijn niet welkom bij Wal-Mart. In tien dergelijke zaken in de VS werd Wal-Mart reeds veroordeeld. Ook bij de toeleveranciers van Wal-Mart, dat reclame maakt met de slogan ‘Always Low Prices’, zijn mistoestanden schering en inslag. Bij een toeleverancier in Kenia werden de werknemers ontslagen nadat ze één dag gestaakt hadden. De staking was een protest tegen seksuele intimidatie, wanbetaling, vakbondsrepressie en % van de aandelen van Wal-Mart 0,44% 0,00%

TAM TAM Bestel het volledige dossier “Waar ligt de grens”

5

Het verhaal van Lucy Lucy, een Keniaanse moeder met twee kinderen, naait jeansbroeken voor Wal-Mart in een vrijhandelszone. Ze vertelt: “Een jaar geleden werkte ik 48 uur non-stop want de baas verplichtte ons de deadline van de levering te halen. Mijn man ging ervan door, waardoor ik met moeite de huur kan betalen van mijn appartement en mijn kinderen nu bij mijn ouders opgroeien. Ik heb ze al een half jaar niet meer gezien. Mocht ik in de vrijhandelszone beter behandeld worden, dan zou ik nu en dan vakantie krijgen en mijn kinderen kunnen bezoeken. (…) Opzichters in het atelier bedreigen ons regelmatig en schreeuwen ons toe ‘zwijg, want zelfs een kind kan wat jullie moeten doen’. We voelen ons als vrouwen enorm bedreigd, omdat we onze job niet kunnen verzekeren door een vakbondswerking, moeten we zekerheid met seks kopen” Getuigenis overgenomen en samengevat, zie Aisha Bahadur, “Wal-Mart: Menace to social and labour standards worldwide” www.evb.ch

excessieve, onbetaalde overuren. Gelijkaardige toestanden werden vastgesteld bij toeleveranciers uit Salvador, Lesotho, Indonesië, Bangladesh, China, Nicaragua en Swaziland. Mensen produceren er in erbarmelijke omstandigheden zodat Wal-Mart haar producten aan de laagste prijs in de rekken kan leggen. Wal-Mart lijkt zich weinig aan te trekken van deze aantijgingen. Het bedrijf heeft nog nauwelijks actie ondernomen om deze verschrikkelijke arbeidsomstandigheden te verbeteren. Wal-Mart blijft ver achter andere bedrijven in dit opzicht. Toch vinden de vijf onderzochte banken een investering in WalMart blijkbaar perfect te verantwoorden. Investeren in de BTC pijplijn,

Vijftien internationale banken financieren mee aan de grote BTC-pijplijn. Onder de financiers prijken ook de namen van KBC, Dexia en ING. De Baku-Tbilisi-Ceyhan oliepijplijn is het grootste en meest complexe transnationale infrastructuurproject in de wereld. De

6

Anders omgaan met geld

totale investering in het project bedraagt 20 miljard US dollar. De 1700 km lange pijplijn moet ruwe olie, die wordt ontgonnen in de Kaspische Zee naar de Middellandse Zee transporteren. Het traject loopt door Azerbeidzjan, Georgië en Turkije tot in de Turkse haven Ceyhan. Van daaruit wordt de olie per schip de wereld ingestuurd. De eerste olie is opgepompt in mei 2005. De afwerking van het project is voorzien voor december 2005. Maar naarmate de plannen vorderden, bleek steeds duidelijker dat het project een steun zou zijn voor ondemocratische regimes, regionale conflicten zou aanwakkeren en zou leiden tot schendingen van mensenrechten en milieuvernietiging. Internationale waarnemers stelden herhaaldelijk vast dat mensen die leven van het land dat voor de constructie wordt opgeeist , onvoldoende of niet worden vergoed voor de geleden schade. In vele gevallen gaat het ook om kwetsbare gemeenschappen voor wie verlies van hun bronnen, graasgronden en landbouwgronden desastreuze gevolgen hebben. Deze gemeenschappen worden gedwongen te verhuizen en

worden verder aan hun lot overgelaten. Verschillende gemeenschappen kwamen in protest tegen deze praktijken, maar deze protesten werden in de drie landen hardhandig neergeslagen. De consultatie van de getroffen gemeenschappen laat te wensen over. Wie kritiek uit op de pijplijn, wordt veelal het doelwit van harde repressie, arrestatie en intimidatie door de autoriteiten. Dit is niet verwonderlijk als je de mensenrechtensituatie in de verschillende betrokken landen bekijkt. Azerbeidzjan wordt geleid door een autoritair regime o.l.v. de familie Aliyev. Georgië wordt geplaagd door corruptie en gewapende territoriale conflicten. Human Rights Watch maakt melding van martelingen in gevangenschap waartegen de overheid geen maatregelen neemt. In Turkije staat de Turkse Gendarmerie in voor de veiligheid van het pijplijntraject. Deze Gendarmerie heeft een zeer bedenkelijk imago ten aanzien van mensenrechten. Langs het volledige traject van de pijplijn is er bovendien een verregaande militarisering merkbaar. Toch hebben banken als KBC, ING en Dexia geen probleem om het BTC-project te financieren. Meervoudig protest tegen hun betrokkenheid bij BTC hebben zij naast zich neergelegd.

Mensenrechten aan de laars lappen

Bovenstaande voorbeelden zijn maar een greep uit de praktijken die we in ons rapport ‘Waar ligt de Grens?’ onthullen. Maar ook wanneer je dat rapport volledig leest, heb je nog maar het topje van de ijsberg gezien.

Uit de bevindingen van het rapport kan volgende conclusie getrokken worden: De onderzochte banken hebben geen enkele schroom om te investeren in be-

bedrijf allemaal rustig veroorloven. De bankgroepen zien er geen reden in om de geldkraan naar je bedrijf dicht te draaien. AXA, Dexia, Fortis, ING en KBC

De onderzochte banken hebben geen enkele schroom om te investeren in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen drijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen. Dat is natuurlijk niet echt geruststellend. Zeker wanneer je beseft dat deze investeringen gebeuren met het geld van de klanten van die banken, geld van ons allemaal dus. Dwangarbeid, intimidatie van vakbondsleden, steun aan dictatoriale regimes, gedwongen verhuizingen, …… je kan het je als

hebben dan ook geen of nauwelijks een beleid waarin ze trachten te vermijden dat ze investeren in schendingen van mensenrechten. Een andere koers is gewenst

Netwerk Vlaanderen wil een dergelijk gewetenloos investeringsbeleid een halt toeroepen.

Via de campagne “Mijn Geld. Goed Geweten?” worden bankklanten geïnformeerd over investeringen van hun bank die niet door de beugel kunnen. Christophe Scheire Hiermee vatten we het dossier voor jou samen. Misschien wil jij je verder verdiepen? Je kan het volledige dossier lezen op onze website: www.netwerkvlaanderen.be Indien je een papieren versie wenst, kan je het bestellen via mail: [email protected] of telefonisch: 02/201 07 70. Dan kost het jou twee euro vijftig, exclusief portkosten. Veel leesplezier.

Onze campagne-eisen aan de bankgroepen zijn: Stop investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen Netwerk Vlaanderen vraagt dat de bankgroepen hun investeringen in ondernemingen die in opspraak komen omwille van ernstige mensenrechtenschendingen onderzoeken en stopzetten. Duidelijk en controleerbaar investeringsbeleid Netwerk vraagt dat de bankgroepen een duidelijk mensenrechtenbeleid bekendmaken en implementeren en ook bekendmaken in welke ondernemingen en overheden wordt geïnvesteerd.De klant heeft immers het recht om te weten wat er met zijn geld gebeurt, en heeft deze informatie ook nodig om een bewuste keuze te kunnen maken. Maar ook de samenleving heeft recht op deze informatie. Al was het maar om na te gaan of de bankgroepen de realisatie van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens feitelijk ondersteunen of tegenwerken. Maar ook de overheid heeft in deze materie een rol te spelen. Het zijn de overheden van de verschillende staten, en dus ook de Belgische overheid, die de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens ondertekend hebben. Zij moeten die dan ook zelf respecteren en ervoor zorgen dat de ingezetenen van hun land de mensenrechten respecteren. De overheid zou dan ook een voorbeeldrol moeten spelen. Het is toch onaanvaardbaar dat de overheid haar middelen zou beleggen in bedrijven die de mensenrechten ernstig met voeten treden. De verschillende overheden moeten dan ook een verantwoord spaar- en beleggingsbeleid uitstippelen. Maar de overheid moet ook zorgen dat bankgroepen de mensenrechten respecteren. Daarom moet op nationaal en internationaal niveau regelgeving worden uitgewerkt die net zorgt voor een verplichte transparantie en verantwoording van bankgroepen inzake mensenrechten. Verder moet de overheid de ontwikkeling van een internationaal wettelijk kader voor ondernemingen op het vlak van de mensenrechten ondersteunen. Dat kan door de toepassing van de UN Norms for Business verder uit te bouwen en te promoten.

TAM TAM 10 december: internationale dag van de mensenrechten

7

In de kijker

HET GOUDEN KALF IS NOG TE BEEN. VERSLAG VAN DE ARTISTIEKE INTERVENTIE GOUDKOORTS Le veau d’or est toujours debout! On encense sa puissance, D’un bout du monde à l’autre bout! Pour fêter l’infâme idole, Rois et peuples confondus, Au bruit sombre des écus, Dansent une ronde folle, Autour de son piédestal! Et Satan conduit le bal, conduit le bal! Uit de opera Faust (1859-Charles Gounod) 22 november. Dinsdagnacht, iets voor twaalf. De Deense kunstenaar Jens Galschiot aan de lijn. Hij is op uitnodiging van Netwerk met vijftien medewerkers uit Denemarken naar België gekomen. Hij bracht een sculptuur mee die speciaal voor de interventie ontworpen is: het Gouden Kalf. “Hello. Yeah, we just arrived in Ghent. We didn’t find your place. We are now in front of a building called Capitole. You know where it is?” “OK, we know where you are, we are coming to get you”. Een karavaan uit Odense, Denemarken is net aangekomen in Gent. Bij het Capitole staan drie oude camionetten geparkeerd. Op een onvoorstelbare manier zijn er onderdelen van een blinkende sculptuur op vastgebonden. Het is een wonder dat ze er

8

Anders omgaan met geld

geraakt zijn. Zo geladen duizend kilometer afleggen getuigt van durf, of van een gek soort engagement. 23 november. Woensdagmiddag. Het is kwart over twee. Stilaan stroomt er volk toe op de Kouter. Mensen die naar het Gentse plein komen voor het artistiek beleg van de banken. De aanleiding is het rapport “Waar ligt de grens” van Netwerk. Daarin wordt het mensenrechtenbeleid rond investeringen van de grootbanken bekritiseerd. Dat was de tekst. Vandaag wijzen we in levende lijve de banken op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. De verschillende groepen en collectieven komen aan op de Kouter. De Sambadansers en danseressen van de Jeugdbond voor Natuur en Milieu zien er fantastisch uit, in hun blinkende kostuums, met geschminkte gezichten en gouden vlindermaskers. Ook het Clown Army is in goud gehuld. Een zestal clowns is in de weer met straattheater. De circusartiesten van Cirque del Mundo arriveren druppelsgewijs op eenwielers en stelten. Als ook de fanfare van Orchestre International de Vetex er is, het team van Galschiot klaarstaat met het Gouden Kalf op wieltjes, en het publiek talrijker wordt, zijn we

klaar voor de start van de interventie. Op het podium verduidelijkt Inez de onderzoeksbevindingen van Netwerk. De eisen uit de campagne “Mijn geld. Goed geweten?” komen aan bod. Dat banken investeringen in ondernemingen die in opspraak komen omwille van ernstige mensenrechtenschendingen moeten onderzoeken, en stopzetten. En dat ze hun klanten moeten laten weten wat er met hun geld gebeurt. Daarna is het de beurt aan Jens Galschiot. Hij verduidelijkt de symboliek van het beeld dat op wieltjes voor het podium staat, tussen de deelnemers aan de interventie. Het Gouden Kalf staat voor de blinde verering van het geld. Een Gouden Kalf langs de banken dragen, is die banken een spiegel voorhouden. Zo een interventie past perfect in de reeks van acties die Jens Galschiot al tientallen jaren onder de titel ‘Art In Defense Of Humanism’ organiseert. Zelf leg ik nog kort uit wat er gaat gebeuren, en we zijn klaar voor vertrek. Een eerste energiestoot. De fanfare zet aan, en de gouden sambadansers kruisen de menigte die nog voor het podium staat. De sfeer zit meteen goed. Goes-

ting om op pad te gaan langs de banken verovert harten en kleurt gezichten. Klezmer en sambapasjes, je kan het zo gek niet bedenken, en er was eigenlijk ook helemaal niet over nagedacht, maar het werkt. Temidden de menigte een gouden sculptuur, misschien geen kalf, maar alleszins een beeld met uitstraling, dat mysterieus naar de hemel kijkt. De optocht trekt zich op gang in de richting van een drukke winkelstraat. Voor Fortis en Dexia wordt even halt gehouden. Hun controversiële investeringen weerklinken. In de Veldstraat wordt duchtig geflyerd. In geen tijd hebben duizend passanten een pamflet ontvangen. We keren een rustigere straat in en komen daarna in een wandelzone. De fanfare is op dreef. Snelle nummers die ons aan het dansen brengen, wisselen af met meer subtiele solo’s. Jens Galschiot trekt breed glimlachend met anderen het Gouden Kalf voort. Op weg naar de laatste banken. Daar gebeurt wat een beetje gepland was, maar onzeker bleef tot het einde of het zou lukken. Als een vloedgolf spoelen we de enorme hal van KBC binnen. De tactische frivoliteit van de sambadansers en de clowns op z’n best. In ING gebeurt hetzelfde. Voor de ramen die op de binnenhal uitkijken, verschijnen mannen in maatpak. Nieuwsgierige en glimlachende gezichten. De fanfaremuziek galmt tot diep in de beveiligde kluizen. Het bankleven valt stil. Het Gouden Kalf blinkt. Er omheen een gekke menigte. Terug buiten richt het team van Jens het Gouden Kalf op. In een half uur is de klus geklaard. De

TAM TAM Gouden Kalf siert Kouter in Gent tot eind december 9

zes meter hoge poten worden in een twee ton wegende fundering vastgevezen. Het kalf reikt acht meter hoog, lange benen, een gouden lichaam met duivelsstaart, een kop met horens. Op vijf meter van de gevels van de banken. Een bordje wordt bevestigd:

Sculptuur opgezet door de Deense kunstenaar Jens Galschiot tijdens de interventie Goudkoorts. Het Gouden Kalf houdt de wacht bij de banken tot aan de internationale dag van de mensenrechten op 10 december. De kunstenaar en Netwerk Vlaanderen vzw willen de banken wijzen op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Voorbij de blinkende façade ligt de realiteit. Banken moeten investeringen in bedrijven die mensenrechten schenden, stoppen.

Jens Galschiot: vader van het Gouden Kalf

De volgende dag sta ik terug op de Kouter. In de verte het Gouden Kalf. Haast iedere passant houdt even halt. Leest het bordje. Een vraag nestelt zich in het hoofd, een beeld brandt zich op het netvlies. Is het de amorele willekeur van het beursspelletje dat de loop van miljoenen levens wereldwijd bepaalt? Hebben de banken geen nood aan een ethische maatstaf? Ze weten elkaar te vinden, de mensen met vragen. Zoals tijdens Goudkoorts. En het ziet er niet naar uit dat zoiets minder zal gebeuren, als het zo leuk is wanneer we elkaar ontmoeten en iets doen Mathias Bienstman

10

Anders omgaan met geld

Duurzaam geld

NIEUWE DEXIA-AANPAK LEIDT TOT WAARDEVERLIES Dexia maakte onlangs bekend dat ze een eigen onderzoeksdienst voor duurzaam beleggen heeft opgericht die, in de plaats van Ethibel 1, het duurzaamheidonderzoek voor hun duurzame fondsen zal doen. In de vorige Nieuwsbrief kon je lezen dat Dexia haar bestaande Ethibel klanten voor voldongen feiten stelt. Intussen peilde Netwerk naar de intenties van de verantwoordelijken van deze onderzoeksdienst. Volgens Netwerk dreigt een ernstig waardeverlies.

Waaruit zal de nieuwe aanpak van Dexia bestaan?

Dexia Asset Management (AM) zal zijn duurzaamheidanalyse baseren op twee basispijlers: · de belangen van alle bij een bedrijf betrokken partijen: werknemers, klanten, aandeelhouders, milieu, leveranciers, maatschappij. · de kansen en bedreigingen inzake duurzame ontwikkeling, die een investering in een bedrijf met zich meebrengen voor Dexia Eerst gaat Dexia AM per sector onderzoeken welke specifieke kansen en bedreigingen investeringen in de betrokken sector met zich mee brengen. Vervolgens gaat men na in welke mate een onderneming deze uitdagingen integreert in haar werking, om zo te komen tot een intersectorale rangschikking van ondernemingen. Het gewicht dat aan bepaalde onderzoekscriteria gegeven wordt, zal van sector tot sector verschillen. Zo zal de score op milieuvlak in de textielsector 13% van de totale score uitmaken terwijl dit in de energiesector, 1

die een grotere bedreiging vormt voor het milieu, 21% bedraagt. De beoordeling zal rekening houden met het beleid én met de effectieve prestaties. Naast eigen onderzoek zal Dexia AM gebruik maken van gespecialiseerde externe onderzoeksbureaus. Globaal genomen hanteert Dexia AM een werkwijze die verschillende bestaande aanpakken integreert en van eigen accenten voorziet. Welk waardeverlies?

Op het eerste zicht ziet deze nieuwe Dexia aanpak er behoorlijk uit. Als we echter dieper ingaan op de concrete implicaties stoten we op een ernstige achteruitgang. De tabel op pagina 12 geeft een overzicht. Wat kan je eraan doen?

Je hebt belegd in een door Ethibel gelabeld Dexia-fonds en gaat niet akkoord met de nieuwe Dexiaaanpak? Wie niet akkoord gaat met de koerswijziging en al belegt in de Ethibel gelabelde fondsen van Dexia, heeft geen andere keuze dan uit te stappen en zijn geld elders te beleggen. Het betreft

hier immers een wijziging van het beleggingsbeleid. Maar je kan niet meer bij Dexia terecht. Wie verwacht dat de nieuwe manier van werken louter op de nieuwe fondsen zal slaan, heeft het fout. De nieuwe manier van werken zal betrekking hebben op alle bestaande fondsen die gebruik maakten van het Ethibelregister. Je zal dus moeten overstappen op fondsen die nog wel beroep doen op Ethibel. Het betreft ISIS Ethiglobal (Bank Degroof), PAM Equities Europe Ethical (Petercam), Athena World Equities (Bank Delen) en AlterVision, een gemengd fonds dat ook in overheidsobligaties belegt (Fortis Bank). Je steunt op die manier ook Ethibel die door het wegvallen van Dexia als opdrachtgever zowat de helft van de inkomsten zien verdwijnen. Indien dat niet je zorg is, kan je ook kiezen voor de fondsen aangeboden door Triodos. Ook deze fondsen zijn duidelijk veel meer waarde-gedreven.

Luc Weyn en Anton Gerits Overzichtstabel en besluiten

Ethibel is een onafhankelijke vzw die een register samenstelt van bedrijven waaruit duurzame beleggingsfondsen mogen putten. Ethibel stelt het register samen aan de hand van bedrijfsprofielen opgemaakt na duurzaamheidonderzoek door het onafhankelijk onderzoeksbureau Stock At Stake.

11

Nieuwe Dexia aanpak: Dexia AM doet onderzoek

Oude Dexia aanpak: samenwerking met Ethibel

Mening van Netwerk

‘Best in class’ bedrijven opgenomen in duurzame fondsen

30% van de beste bedrijven per regio + 5% uit de middengroep

Lager percentage per regio

Lat komt lager te liggen, minder kwaliteitsvolle selectie 2

Uitsluiting van wapenindustrie

Alleen als wapenindustrie een hoofdactiviteit is 3

Als wapenindustrie meer dan 0% van omzet is  uitsluiting

Groot waardeverlies

Uitsluiting van kernenergie

Neen, enkel een negatieve score 4

Als kernenergie meer dan 5% van Groot waardeverlies omzet is  uitsluiting

Uitsluiting van schadelijke stoffen

Neen, enkel een negatieve score

Ja, afhankelijk van de aard van de stof 5

Groot waardeverlies

NGO-betrokkenheid

Zeer beperkt

Hoog

Inhoudelijk verlies

Onafhankelijkheid van het onderzoek

Groot risico op belangenvermenging 6 (in house screening)

Beperkt risico op belangenvermenging (out house screening)

Sterk verlies van onafhankelijkheid

Transparantie: bv.Bekendmaking investeringsregister 7

Register wordt niet bekend gemaakt

Register wordt wel bekend gemaakt

Ernstig verlies van transparantie

Besluiten  Het heeft er alle schijn van dat Dexia met deze nieuwe aanpak een flinke stap achteruit zet. De belegger wordt geconfronteerd met een groot waardeverlies: meer bedrijven geraken door het onderzoek omdat de lat lager ligt, meer controversiële activiteiten worden toegelaten, het risico van belangenvermenging neemt toe en de verstrekte informatie wordt beperkt.  De manier waarop Dexia bedrijven zal onderzoeken op duurzaamheid heeft haar eigen accenten die op termijn een meerwaarde kunnen betekenen. Bovendien toont Dexia met het opzetten van een eigen onderzoeksdienst dat ze werk willen blijven maken van haar duurzame producten.  Maar of die nieuwe dienst nu persé nodig was en of de nieuwe aanpak gepaard moet gaan met een dermate verlies aan waarden, daar zijn we verre van overtuigd. Vergeet niet dat Dexia steeds van haar ‘oude producten met Ethibel’ gezegd heeft dat ze evenveel opbrengen als haar klassieke producten die in een doorsnee economie investeren, en dat ook het risico op lange termijn gelijkaardig is.  De nieuwe Dexia-aanpak zorgt bovendien voor een verschraling van het aanbod. De gehanteerde werkwijze vertoont toch wel veel gelijkenissen met het aanbod van andere grote spelers op de markt met name KBC en Fortis (voor wat betreft hun producten i.s.m. Dow Jones en SAM). Het wordt dringen in het centrum.  De nieuwe Dexia-aanpak had zich, net als de oude via Ethibel, kunnen blijven profileren door duidelijk te kiezen voor grenzen en praktijken die meer beantwoorden aan wat één van hun belangrijke doelgroepen, namelijk de openbare besturen, belangrijk vinden. Openbare besturen hebben immers een maatschappelijke opdracht en werken bovendien met gemeenschapsgelden. Het ziet er echter naar uit dat Dexia AM hier slechts in beperkte mate aan tegemoet komt.

2

3

4

5 6

7

12

Anders omgaan met geld

Erg belangrijk is hier in welke mate grote bedrijven onder de lat zullen scoren. Het concreet register is evenwel nog niet gekend. We kunnen daarover dus nog geen uitspraak doen. Dexia vond vroeger wel dat de Ethibelmethodiek al te veel grote bedrijven uitsloot. Gerust zijn we dus niet. Een multinational kan met bijvoorbeeld 10% van zijn omzet een fikse wapenafdeling opzetten. Dergelijk bedrijf zal evenwel niet uitgesloten worden. Deze 10% is immers geen hoofdactiviteit van het bedrijf. Een negatieve score op dit punt is slechts een van de tientallen scores die toegekend zullen worden. Deze slechte score is makkelijk goed te maken door een goede score via de tientallen andere indicatoren. De kans dat dergelijke negatieve score tot uitsluiting leidt is zeer klein. Een aanzienlijke betrokkenheid bij de productie van of handel in controversiële producten zoals bijvoorbeeld DDT leidt automatisch tot uitsluiting van dat bedrijf. Voorbeelden: methodiek en het scoren aangepast aan wensen van vermogensbeheerders (bv. niet al te veel grote bedrijven uitsluiten). Het scoren van bedrijven waar klassiek vermogensbeheer van de bank sterk bij betrokken is, is delicaat. Een voorkeur voor effecten die verkrijgbaar zijn op beurzen waar goede zakelijke relaties mee zijn enz. Het investeringsregister is de lijst van bedrijven waaruit de fondsenbeheerder put om zijn portefeuille samen te stellen.

Portfolio Het project is goed, de middelen schaars. Zonde om dan nog rente te betalen. Daarom vragen we jou om mee te stappen in het verhaal van rentevrij lenen. Voor iedere euro die jij rentevrij ter beschikking stelt, doen wij er twee bovenop.

THEATERWERKPLAATS DE SCHADUW VZW Even voorstellen

In 1994 is de theaterwerkplaats De Schaduw vzw opgericht. De Schaduw verblijft sindsdien in de oude Wezekapel in Ardooie. Deze kapel bleek een ideale inspirerende locatie om, weg van de stadsdrukte, een artistiek verhaal op te starten. Precies door de rustgevende plattelandsomgeving van Ardooie kan de theaterwerkplaats voor artiesten een bron van creativiteit zijn. In 2001 werd de Kapel aangekocht door een groep enthousiastelingen. Hiervoor richtten zij de ‘cvba Schaduwhuis’ op die de kapel beheert en deze volgens de statuten exclusief ter beschikking stelt om cultuurwerking mogelijk te maken. Dit zorgde voor een solide economische onderbouw waarop allerlei artistieke projecten konden gedijen. Zo werden er nog verscheidene theaterproducties gecreëerd zoals S.t.o.u.t., Groensels, De Russen komen, Sihanouk en Memory Palace, die telkens meer dan 1000 bezoekers naar de kapel lokten. Sinds september 2003 trok De Schaduw een voltijdse coördinator aan die het Theater uitbouwde tot een cultuurhuis.

Zo werd Strategocafé opgestart waarbij bezoekers elke vrijdag de mogelijkheid krijgen om gratis kennis te maken met verschillende live optredens, en worden op verschillende weekavonden culturele activiteiten als muziek, dans, theater, stand-up comedy en workshops georganiseerd. Financieringsbehoefte

In de Kapel moeten een aantal kosten gemaakt worden, te beginnen met een betere geluidsisolatie. Indien er extra middelen zijn, staan ook een nieuwe keuken en een paar extra toiletten hoog op het verlanglijstje. Oproep Rentevrij

Het Schaduwhuis cvba werkt al van bij haar ontstaan volgens de geest van Netwerk Rentevrij: het pand werd aangekocht door middel van de zoektocht naar aandeelhouders en leninggevers. Voor de extra investeringen is Het Schaduwhuis op zoek naar nieuwe aandeelhouders, of naar mensen die rentevrij geld willen lenen. Voor elke euro die de organisatie verzamelt legt Netwerk Rentevrij er twee euro bovenop.

Theaterwerkplaats De Schaduw in Ardooie

Voel jij je aangesproken door deze organisatie?

Cultuurkapel De Schaduw vzw Wezetstraat 32 8850 Ardooie Jonah Muylle www.deschaduw.net

Netwerk Rentevrij cvba so Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel 02/274.00.17 [email protected] www.rentevrij.be

13

Portfolio

COHOUSING Even voorstellen Een nieuw concept? C’est Grand! Recent kwamen twee startende initiatieven aankloppen bij Rentevrij, het eerste heet ‘La Grande Cense’, het tweede ‘La Grande Pièce’. Dat ze het groot zien blijkt uit het voorwerp waarvoor ze financiering willen: een oude herenboerderij voor La Grande Cense, en een hectare grond - waarop zes onafgewerkte gebouwen van serviceflats - voor La Grande Pièce. Bovendien zien ze het groot in hun doelstellingen. Ze willen samenwonen en -werken opzetten voor meerdere gezinnen en alleenstaanden. Een ander woon- en werkmodel Men wil de bewoners op harmonieuze wijze doen wonen en leven met elkaar, met de buurt en met de natuur. Dit gebeurt volgens het ‘cohousing’model. Cohousing is een vorm van gemeenschappelijk wonen waar naast de privé-woonsten een uitgebreid aanbod is aan gemeenschappelijke voorzieningen. Een ”cohousing community” bestaat uit meerdere families (en al-

“La Grande Cense” in Clabecq

14

Anders omgaan met geld

leenstaanden), die elk hun eigen huis of appartement bewonen en daarnaast gemeenschappelijke delen gebruiken en beheren. Deze gemeenschappelijke delen bevatten de tuin, leefruimte, wasfaciliteiten en kinderopvang. Dit garandeert zowel privacy als gemeenschappelijkheid. Er zijn gemeenschappelijke activiteiten: koken en eten, onderhoud, kinderopvang, en ontspanning. Het initiatief ‘La Grande Pièce’ gaat nog een stap verder met het starten van een gezamenlijke economische activiteit. Op twee jaar willen ze een atelier voor de bouw en verkoop van tegelkachels klaar hebben. Om de eigendomsverhouding te regelen gaan de groepen verschillend te werk. La Grande Cense, een boerderij in Clabecq, Waals Brabant, zal door de leden van de vzw ‘Samenhuizing West Brabant’ bewoond worden. De eigendom zal echter particulier zijn: elk gezin of alleenstaande wordt eigenaar van een wooneenheid. De vijf initiatiefnemers van La Grande Pièce, in het dorpje Poncelle, provincie Luxemburg richten een coöperatieve vennootschap op die eigenaar wordt van alle grond en gebouwen. De gezinnen en alleenstaanden worden aandeelhouders van “het cooperatief” zoals ze het zelf noemen, en hebben daar dan ook verplichtingen tegenover. Bij de start verwacht men van elke deelnemer om maandelijks dertig uur arbeid te presteren als inbreng.

Financieringsbehoefte

La Grande Cense had geld nodig om het pand te kunnen aankopen (in onverdeeldheid) om het daarna aan de individuele leden/ gezinnen te kunnen doorverkopen. Netwerk Rentevrij stond een korte termijn lening toe om deze periode te overbruggen. La Grande Pièce cvba heeft geld nodig voor de aankoop van het pand. Netwerk Rentevrij staat een lening toe op lange termijn om deze aankoop mogelijk te maken. Het coöperatief zoekt zelf 62.500 euro rentevrije leningen of aandelenkapitaal bij de achterban.

Heb je belangstelling? Kriebelt het? Wil je mee ondersteunen? La Grande Pièce kan nog rentevrije leningen of aandelenkapitaal gebruiken. La Grande Cense/Samenhuizing West Brabant vzw p/a Luk Jonckheere Alsembergsteenweg 1117 1650 Beersel 02 / 380.24.62 [email protected] www.lagrandecense.be La Grande Pièce cvba p/a Ward Ceuppens Lageweg 17, 2570 Duffel 0477 920 125 [email protected] Informatie over cohousing en centraal wonen op www.samenhuizen.be

Blik op nieuws

WAAROM ZIJN 400.000 MANNEN ZO BANG VAN 1 VROUW? Ze werd onlangs 60, maar lijkt met haar charismatische glimlach en gladde gelaatstrekken de tijd te overstijgen. Aung San Suu Kyi, de Birmese Nobelprijswinnares voor de Vrede, heeft nochtans al een bewogen leven achter de rug. Ze greep haar verjaardag aan om ons nogmaals te vragen haar te steunen in de strijd voor democratie in haar land. “Moge uw vrijheid de onze dienen.”, klinkt haar ingetogen oproep. Vrijheid is iets wat deze vrouw allang niet meer heeft geproefd. Op haar zestigste verjaardag had ze al 2.523 dagen detentie achter de rug. Begin december besliste de Birmese overheid haar huisarrest nog maar eens met een jaar te verlengen. Haar misdaad? Aung San staat aan het hoofd van de National League for Democracy (NLD), een democratisch verkozen oppositiepartij, in een land dat geleid wordt door één van de beruchtste dictaturen ter wereld. Ze weigert zich gewonnen te geven, en is uitgegroeid tot een symbool van hoop voor de miljoenen slachtoffers van het regime. Ze was 17 toen generaal Ne Win in 1962 via een staatsgreep aan de macht kwam. Aung San besloot niet in Birma te blijven. Ze trok naar het buitenland om te studeren en vestigde zich uiteindelijk in Groot-Brittannië. Maar een aantal jaren later kwam er een drastische wending in haar leven. Toen ze in 1988 naar haar land terugkeerde om haar zieke moeder te verzorgen, belandde ze in de turbulentie van een massale

studentenopstand. Na de bloedige represailles van de militairen, besloot ze zich in het politieke toneel te gooien. Ze richtte de NLD op en reisde het hele land af met haar boodschap over democratie en vrijheid. Onder zware internationale druk werden uiteindelijk verkiezingen georganiseerd, die

De middelen die het leger inzet om mensen te ‘overtuigen’, tarten elke verbeelding. Verkrachting is een veel gebruikt oorlogswapen tegen vrouwen en kinderen van etnische minderheden. Wie kan werken, wordt meegenomen als drager van munitie of zelfs ingezet als menselijke mijnenveger. “Toekijken hoe zakenmensen naar Birma komen met de bedoeling zichzelf te verrijken is zoals observeren hoe voorbijgangers in een boomgaard ruw de bloesems afrukken om hun kwetsbare schoonheid, blind voor de lelijkheid van geplunderde takken, vergetend dat ze met hun daden toekomstige vruchten in gevaar brengen en een onrecht begaan tegen de rechtmatige bezitters van de bomen.” Aung San Suu Kyi - Letters From Burma

de NLD met 82 % van de stemmen won. Maar dat was buiten de militaire machthebbers gerekend. De Junta weigerde de macht af te staan en schoof de partij aan de kant. Het regime dat sindsdien aan de macht is heeft een triest palmares. De Birmese overheid maakt zich al jaren schuldig aan folteringen, dwangarbeid en andere ernstige mensenrechtenschendingen. Talloze waarschuwingen van de Internationale Arbeidsorganisatie en economische sancties hebben hierin nog maar weinig verandering gebracht. Nog steeds worden overal burgers ingezet bij de aanleg van wegen en andere infrastructuur voor grootschalige industriële projecten. Voor dit soort projecten wordt het leger vaak ingezet om mensen van hun grond te verdrijven.

Het rekruteert grote aantallen kindsoldaten. De Amerikaanse mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch schat dat kindsoldaten 35 tot 45 procent uitmaken van de nieuwe rekruten in het nationale leger. Ondanks de extreme armoede, vloeit ongeveer 50% van het overheidsbudget naar defensie-uitgaven en slechts een fractie naar gezondheidszorg en onderwijs. Genoeg redenen om het regime op alle fronten te lijf te gaan. Ze vraagt al jarenlang economische sancties tegen Birma. Omdat zakendoen in Birma altijd direct en indirect het regime verrijkt, roept ze de internationale bedrijven op zich uit het land terug te trekken.

Inez Louwagie

15

Achter de schermen

BEZETEN

COLOFON Anders Omgaan met Geld. De nieuwsbrief van Netwerk Vlaanderen Verschijnt vier maal per jaar REDACTIE EN ADMINISTRATIE

Als ik in mijn familie of vriendenkring uitleg dat ik geen les meer geef maar nu bij Netwerk Vlaanderen werk, vragen ze me wel eens. “Je had het toch goed op school, vlakbij huis, veel vakantie, schoon uren, waarom dan een andere job aannemen?” Ik kan deze reactie heel goed begrijpen. Nu zit ik vier dagen per week gedurende 160 minuten per dag op de trein tussen Hasselt en Brussel en heb ik minder vakantie. Meestal vraag ik dan ‘Doe jij je werk graag?…’ Willem Vermandere, een groot muzikant en filosoof (nochtans geen Limburger) zei eens in een interview ‘Je moet bezeten zijn van je werk’. Dat is de reden waarom ik naar Netwerk ben gekomen: voor een job waarin ik mij volledig kan uitleven. Netwerk is geen onbekende voor mij. Enkele jaren geleden begeleidde ik de regio Limburg voor Netwerk, en reeds meer dan tien jaar lees ik met belangstelling de nieuwsbrief. Mijn ervaringen uit het bewegingswerk opgebouwd bij het ACW en 11.11.11 evenals mijn economische vorming zullen zeker van pas komen. Voor Netwerk ga ik het duurzaam sparen en beleggen opvolgen, met als voornaamste doelstelling hier meer Vlamingen voor warm te krijgen. Van de 140 miljard euro spaarcenten in België zit momenteel maar 0,30% in ethische spaarrekeningen. Een toename van 0,05% lijkt weinig, maar leidt tot aanzienlijke meerinkomsten voor tientallen organisaties en kleinschalige bedrijven actief in sectoren als onderwijs, sociale huisvesting of cultuur die nu veel plannen hebben, maar ze niet kunnen uitvoeren wegens gebrek aan middelen. Verder hebben we de ambitie om enkele pensioenfondsen, waar het grote geld zit, te overtuigen van de maatschappelijke meerwaarde van duurzaam beleggen. Bovendien zal ik het beheer van de financiële producten waar Netwerk begunstigde van is voor mijn rekening nemen. Tenslotte ga ik ook mijn bijdrage leveren aan de realisatie van de campagnedossiers die Netwerk publiceert. Dat zal geen sinecure zijn, maar met de ruggesteun van enthousiaste en deskundige collega’s zie ik het volledig zitten.

Anton Gerits

Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel Tel: 02/201 07 70, Fax: 02/201 06 02 [email protected] www.netwerkvlaanderen.be WERKTEN MEE AAN DIT NUMMER Mathias Bienstman, Johan De Vriendt, Anton Gerits, Nancy Govaerts, Inez Louwagie, Frederik Matthijs, Christophe Scheire, Hugo Wanner, Luc Weyn VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Kristien Vermeersch Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel DRUKKER Druk in de weer, Gent ONTWERP EN LAY OUT Iguane, Brussel Tel. 0498 14 16 64 ABONNEMENTEN Jaarabonnement: 10 euro Contacteer ons Tel. 02/201 07 70 Mail [email protected]

Netwerk Vlaanderen vzw promoot het anders omgaan met geld. Geld is een instrument dat een duurzame en eerlijke samenleving kan bevorderen als het goed wordt aangewend. Netwerk voert campagne met de slogan ‘Mijn geld. Goed geweten?’ en wil zo het investeringsbeleid van de banken publiek maken en inspraak afdwingen voor de spaarder/belegger in de bestemming van zijn geld. Netwerk is een wegwijzer op de markt van ethische en duurzame spaar-en beleggingsvormen. Netwerk Rentevrij ondersteunt, adviseert en financiert organisaties en bedrijven die mens-en milieuvriendelijk (willen) omgaan met geld.

De nieuwsbrief wordt gedrukt op kringlooppapier, met vegetale inkten.

16

Anders omgaan met geld