Vredesactivist Bart de Ligt 100 jaar Nuenen uit

de

drijehornickels

cultuurhistorisch tijdschrift

NUENEN - GERWEN - NEDERWETTEN

ECKART

THEMANUMMER

Vredesactivist Bart de Ligt

100 jaar Nuenen uit

1915 - 2015

Uitgegeven in samenwerking met de Protestantse Gemeente Nuenen (PGN) Heemkundekring De Drijehornick - jaargang 24 - nummer 3 - december 2015

www.HeemkundekringNuenen.nl

HEEMKUNDEKRING DE DRIJEHORNICK

ONS TIJDSCHRIFT DRIJEHORNICKELS

Naam en doel Heemkundekring De Drijehornick, cultuur historische vereniging voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten, is opgericht in 1971. De naam Drijehornick is een schrijfwijze van het plaatselijke toponiem Driehurk, dat driehoek betekent. De naam symboliseert de drie dorpen van de gemeente Nuenen c.a. Deze dorpen zijn het werkgebied van de heemkundekring. Aandacht is er ook voor Eckart, als onderdeel van de voormalige gemeente Nederwetten-Eckart (1810-1821).

Naam Drijehornickels is het cultuurhistorisch tijdschrift van heemkundekring De Drijehornick. De naam Drijehornickels is een samentrekking van de ver enigingsnaam Drijehornick met het Engelse woord chronicle dat kroniek of chronologisch verhaal betekent. Het tijdschrift verschijnt minimaal drie maal per jaar.

Heemkundekring De Drijehornick zet zich in voor het behoud van het cultureel erfgoed in de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten en stelt zich ten doel de belangstelling voor en de kennis over de lokale geschiedenis en cultuur te vergroten en te verspreiden. Accommodatie Heemkundekring De Drijehornick is gevestigd in het Heemhuis bij het gemeentehuis van Nuenen c.a.

Redactie Hans Korpershoek Joke van Ouwerkerk Peter van Overbruggen (gastredacteur namens de PGN) Roland van Pareren Bob de Smit Rob Verhallen Opmaak Maurice Jacobs, Helmond Druk Drukkerij Messerschmidt, Nuenen

Secretariaat Heemkundekring De Drijehornick p/a Heemhuis, Papenvoort 15A, 5671 CP Nuenen e-mail: [email protected]

Bezorging en abonnement Gratis bezorgd bij de leden, één exemplaar per adres. Abonnementen voor niet-leden € 20,00 per jaar, inclusief verzendkosten. Losse nummers € 4,50.

Lidmaatschap U kunt zich als lid opgeven via onze website of bij het secretariaat. Het lidmaatschap van de vereniging bedraagt per jaar € 25,00 en € 5,00 extra bij meer huisgenoten. Rekeningnummer NL08 RABO 0187 6587 30 t.n.v. Heemkundekring De Drijehornick, onder vermelding van lidmaatschap.

ISSN 1381-3226

Bestuur Roland van Pareren, voorzitter John Parmentier, secretaris Piet van den Heuvel, penningmeester Herman Bulle, lid Arjaan den Haan, lid

Niets uit deze en eerdere uitgave(n) mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wij ze dan ook, zonder uitdrukkelijke en voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

ONZE WEBSITE WWW.HEEMKUNDEKRINGNUENEN.NL Webmaster Herman Bulle


Omslagfoto: Bart de Ligt, plaquette gemaakt door Pier Arjen de Groot (1905-1995)

02

03

08

Van de redactie

Wie was Bart de Ligt

Bart de Ligt. Een vergeten dominee uit Nuenen

Peter van Overbruggen

1

Sjoerd de Vrij

12

16

Twee straten haalden Nuenense dominee uit de vergetelheid

Nuenen - het gedicht van mijn leven

INHOUDSOPGAVE Drijehornickels Jaargang 24 - nummer 3

Roland van Pareren

Jeanette van den Bergh van Eysinga-Elias

22

26

31

Bart de Ligt - Veni Sancte Spiritus Kom, Heilige Geest

Bart de Ligt Herdenking. Pinksteren 2015

Bovengewelddadige strijdwijze

33

36

39

Bart de Ligt nog steeds actueel

De wereld een eeuw na de preek van Bart de Ligt

Over de auteurs

Ruud Bartlema

Christien Crouwel

Wim Robben

Bart van der Sijde

Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

2

Van de redactie Honderd jaar geleden, op eerste pinksterdag 23 mei 1915, preekte de toenmalige Nuenense dominee Bart de Ligt op controversiële wijze voor vrede. De Eerste Wereldoorlog woedde in alle hevigheid. Zijn preek, bewogen en vol kritiek op de machthebbers van toen, had grote gevolgen voor hem persoonlijk en voor de verdere ontwikkeling van zijn idealen. Honderd jaar later, niet toevallig ook op eerste pinksterdag 24 mei 2015, vond in Nuenen in het Van Gogh Kerkje een bijeenkomst plaats, waarin leven en werk van Bart de Ligt werden herdacht. Deze bijeenkomst was bedoeld om de aandacht te vestigen op de nog immer actuele waarde van De Ligts gedachtegoed. De herdenking werd georganiseerd vanuit de Protestantse Gemeente Nuenen (PGN) door Niek Zonneveld, Cor IJsendoorn en Peter van Overbruggen die samen de projectgroep Bart de Ligt 1915-2015 vormden. Peter van Overbruggen presenteerde in woord en beeld een schets met als titel Wie was Bart de Ligt over diens Nuenense periode en Wim Robben, historicus en kenner bij uitstek van De Ligts werk, zette uiteen hoe diens visie vele andere intellectuelen heeft beïnvloed. De herdenking werd afgesloten met de onthulling van een bronzen herdenkingsplaquette, gemaakt door dominee Ruud Bartlema, oud-predikant te Nuenen en bewonderaar van Bart de Ligt. Predikant Christien Crouwel had eerder die pinksterdag in De Regenboog haar preek gewijd aan de persoon Bart de Ligt en plaatste met een overweging diens geestelijke erfenis in onze tijd.

Deze herdenking was aanleiding tot een speciale uitgave van de Drijehornickels als een gezamenlijk project van heemkundekring De Drijehornick en de Protestantse Gemeente Nuenen. De teksten van de presentaties en de eerder, in 2011 en 2012, in ons heemkundig tijdschrift gepubliceerde artikelen over Bart de Ligt, zijn in dit themanummer opgenomen. Ruud Bartlema schreef voor deze uitgave een korte terugblik op zijn eigen Nuenense periode en zijn relatie met zijn verre voorganger. Tot slot heeft Bart van der Sijde een bijdrage geschreven waarin hij ingaat op de vredesactiviteiten na de vroege dood van De Ligt die beschouwd kunnen worden als een vervolg op diens ideeëngoed. Wordt over De Ligt nog weleens gesproken als een vergeten dominee uit Nuenen, dan geldt dat sinds 1985 niet meer voor Nuenen, want toen kreeg hij een Bart de Ligtstraat. Tien jaar later volgde de straat Vredehof, genoemd naar zijn bekendste boek Vrede als Daad, een boek dat hem grote internationale bekendheid gaf. Ook wordt er regelmatig gewezen op de vele frappante overeenkomsten tussen Bart de Ligt en Vincent van Gogh, hoe verschillend van aard en werk ook. Beiden hebben het tot mondiale bekendheid gebracht. In het jaar dat Vincent van Gogh op grootse wijze wordt herdacht, is het terecht dat ook Bart de Ligt opnieuw wordt belicht. Hans Korpershoek

Bart de Ligt


Peter van Overbruggen

Wie was Bart de Ligt

3

Tekst uitgesproken bij de Bart de Ligt Herdenking in het Van Gogh Kerkje te Nuenen op 24 mei 2015 “Wij strijden een nieuwe kruistocht, maar zonder de wapens van de barbaren, om een heilig land: een nieuwe aarde, waarop gerechtigheid woont, uit Liefde geboren.” (Bart de Ligt, 1917) Graag wil ik met een korte schets inzoomen op de Nuenense periode van Bart de Ligt. In welke sociale context kwam hij terecht, met wie kwam hij hier in aanraking en hoe verliep zijn ontwikkeling?

Voorgeschiedenis Bart de Ligt (1883 -1938) is in de Nuenense reeks van predikanten vanaf 1648, de 16e dominee die hier voor de protestantse gemeente werkzaam is, van 1910 tot 1916. Hij is in Utrecht theologie gaan studeren, waarschijnlijk omdat hij als predikantenzoon goedkoop zo’n opleiding kan gaan volgen. Tegen het einde van zijn studie heeft hij met persoonlijke problemen te kampen, malaria en geldgebrek. Zijn vader vindt dat hij na zijn examen maar gauw een predikantenpost moet zoeken. Hij is bij zijn aantreden 27 en het is zijn allereerste aanstelling. Bart de Ligt is een gevoelsmens, en ik citeer: “sensibel voor wat anderen moeten ondergaan, met een diep religieus besef, hang naar utopie en een sterke intellectuele instelling.” Samen met studiegenoot Année Rinzes de Jong is hij actief binnen de redactie van Wereldvrede, een blad met een grote sociale betrokkenheid. Hij propageert een praktisch en getuigend christendom, waarbij de historiciteit van Christus secundair is. Om mensen niet af te stoten gebruiken ze niet de term socialisme, maar kerk met een sociale roeping. Samen met De Jong bereidt De Ligt zich voor op het proponentsexamen en op 4 mei 1909 wordt hij als kandidaat tot de Heilige Dienst toegelaten. Maar welke gemeente wil nu deze filosofisch ingestelde rode predikant accepteren? Wel, dat wordt Nuenen, waar een kleine protestantse gemeente van 150 leden in de diaspora verkeert te midden van een katholieke meerderheid. Zijn vertrekkende voorganger, de dan ook 27-jarige dominee Cornelis de Kloet weet, na de Sfeerbeeld aan de Berg anno 1900

Bart de Ligt, 1915

Cornelis de Kloet

pittige proefpreek van De Ligt die ver over de hoofden van de eenvoudige gemeente heengaat, de kerkenraadsleden ervan te overtuigen dat ze aan hem een goeie zullen krijgen! In oktober 1910 wordt De Ligt door zijn vader, predikant te Middelburg, in het ambt bevestigd. Aanvankelijk schijnt De Ligt een moeizame spreker geweest te zijn, die alles precies op papier heeft staan. Bij zijn eerste preek in Nuenen blijkt dat hij een stuk tekst thuis heeft laten liggen. Hij zegt: “broeders en zusters, de rest komt volgende keer.” Maar zijn spreekvaardigheid zal zich snel sterk verbeteren!

Predikant met een duidelijke boodschap Het is zijn eerste beroeping als predikant en het zal tevens zijn laatste worden….! Volgens Joan de Ligt, de zoon van Bart, zou zijn vader bewust op een zijspoor zijn gezet door deze benoeming in die kleine protestantse enclave in Nuenen. Hij komt in een gesloten gemeenschap binnen een andere gesloten gemeenschap. Maar De Ligt zou >>> de deuren openzetten! En hoe!

4

De protestantse gemeenteleden in Nuenen, Gerwen en Nederwetten, zijn enerzijds boeren (veelal van de Maatschappij van Welstand) en wevers en anderzijds gegoede families. Deze laatste zijn meestal ondernemers, die de cultuur van de elite bepalen, zoals de families Van Dijk, Begemann, Buijsman en De Kruijff.

Gegoede protestantse families rond 1900, onder andere Van Dijk, Begemann, Waldeck, Buijsman en De Kruijff. Uiterst rechts staat Sien Begemann

De protestanten maken zo’n vijf procent uit van de totale bevolking van Nuenen, Gerwen en Nederwetten. De Ligt vat zijn pastorale taak heel serieus op. Hij gaat op huisbezoek bij gemeenteleden van allerlei rang en stand en bemoedigt degenen die ziek en hulpbehoevend zijn. Anderzijds ergert hij zich aan lauwheid en onverschilligheid. Hij laat zijn irritatie blijken wanneer hij onder zijn mensen gebrek aan kerkelijke betrokkenheid aantreft. Ook bij dit zielenwerk blijkt zijn gedrevenheid. Daarnaast heeft hij vanwege de kleine omvang van zijn kerkgemeenschap alle ruimte om zich voluit te richten op studie, publicaties, pacifistische activiteiten en contacten met geestverwanten. De toenemende militarisering in Europa heeft invloed op de evangelische boodschap die De Ligt uitdraagt. Hij publiceert en verkondigt met grote regelmaat zijn pacifistische opvattingen. Die passen niet in de heersende tijdgeest en leiden tot conflicten met het kerkelijk en wereldlijk gezag. Als gevolg van de mobilisatie puilen de kerken uit van militairen uit het protestantse noorden. Soms moet De Ligt zijn preek zelfs op de stoep van de kerk houden! In Noord-Brabant heeft hij sympathisanten voor zijn pacifistische ideeën, ook onder zijn collega’s uit de omgeving. In Nuenen voert hij discussies met gelijkgezinden in het huis aan de Berg Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

[nu Berg 65] van Sien Begemann, het nichtje van Margot Begemann, die weer de tragische vriendin van Vincent van Gogh was. Samen met collega-predikanten De Jong uit Helmond en Van Peursem uit Eindhoven en Sien Begemann voeren ze actie tegen het alcoholisme onder de arme bevolking van wevers en boeren, maar ook onder kerkenraadsleden. Ze zien uitbuiting en kinderarbeid in de weefindustrie. De Ligt schrijft later: Als men over de Nuenense velden liep, zag men in de verte de schoorstenen roken van Helmond en Eindhoven. Overal verrezen fabrieken. Brabant wordt door stoom en electriciteit omgewenteld, maar niet opgewenteld. Maar niet alleen sociale en wereldvraagstukken worden in Nuenen besproken, ook de cultuur wordt binnengehaald in de pastorie en in het huis van Sien Begemann. Er wordt gemusiceerd, er komen musici die Corelli en Bach spelen. Een dochter van de eerste Nuenense huisarts, dokter Raupp, herinnert zich dat Bart de Ligt heel zachtaardig was en bij die bijeenkomsten rustig sprak. Ook zat De Ligt zelf aan de piano en het orgel. En na de zondagse kerkdiensten werd op maandag vaak in de pastorietuin nog nagediscussieerd. In augustus 1914 verspreidt De Ligt op grote schaal het manifest Schuld der Kerken, omdat zij naar zijn mening gezagsgetrouw meewerken aan militarisering. Het militair gezag in Eindhoven neemt het in hun ogen opruiende geschrift in beslag. Intussen raken de zuidelijke provincies overspoeld met militairen en ook de pastorie van De Ligt krijgt inkwartiering van twee officieren en drie soldaten. Hij heeft geen bezwaar, onder het motto: leve de discussie! De paarden staan in het

Geestverwanten en vrienden van Bart de Ligt in de pastorie anno 1917. Van rechts naar links: Nico Eekman, Thomas Eekman, Année Rinzes de Jong (met boordje), getrouwd met Cato Eekman. Op de foto staan ook drie ingekwartierde militairen.

koetshuis. En inderdaad, hij krijgt ook de sympathie van sommige militairen in de pastorie. Zij sluipen ’s nachts tot aan zijn deur en zelfs officieren belijden hun afschuw van het bloedige handwerk, aldus later de bekende Amsterdamse dominee Jan Buskes, een trouwe adept van De Ligt. Ook kunstenaars nemen aan de discussie deel, zoals de Belgische vluchtelingen Alfons Blomme en Nico Eekman, die al vanaf 1913 bij zijn vriend De Ligt in de pastorie woont. Later zal zijn broer Thomas, Bart de Ligt opvolgen. Vooral voor Nico Eekman betekent het verblijf van enkele jaren in Nuenen het begin van een grote carrière als kunstenaar. In en rond de groep van Bart de Ligt vinden ook een openbaar debat over vredesvraagstukken en politieke en sociale actie plaats. Zo wordt in Eindhoven een Duitse katholieke priester door een Eindhovense vredesgroep uitgenodigd voor een spreekbeurt, vertaald door een vriend en geestverwant van Bart de Ligt, dominee Van Peursem, predikant in het toen nog kleine stadje Eindhoven.

Het kerkje aan de Papenvoort ten tijde van dominee Bart de Ligt

De pinksterpreek In het kerkje aan de Papenvoort komen de ingekwartierde militairen - veelal afkomstig van boven de rivieren en protestants - de diensten bijwonen. Hier laat De Ligt regelmatig politiek getinte preken horen, die de militairen niet bevallen. Zo ook op eerste pinksterdag, 23 mei 1915. En twee weken later, op 6 juni, moet De Ligt in Eindhoven zijn collega dominee Van Peursem vervangen in een kerkdienst.

5

Interieur kerkje aan de Papenvoort, 1917

Hij schrijft daarover later: “Van Zaterdagop-zondagnacht 5-6 juni …vond ik een telegram van mijn vriend en geestverwant Van Peursem, Nederlands-Hervormd predikant te Eindhoven, met het verzoek of ik voor hem ….den volgenden morgen zou willen preeken. ...Met den nieuwen morgen, reeds tijdig gewekt, besloot ik te Eindhoven een nabetrachting op het Pinksterfeest te houden, mij zoveel mogelijk richtend naar een rede, op het Pinksterfeest uitgesproken te Nuenen….. Ik las het oorsponkelijke eenige malen door; bewerkte het met korte aanwijzingen en liet het overige over aan de inspiratie van het oogenblik. En heel poëtisch gaat zijn verslag verder: Op de fiets van Nuenen naar Eindhoven werd ik opnieuw getroffen door de waarheid van wat een mijner vrienden zo zeer schoon gezegd heeft: al het grote is een-tonig. Daar kwam nu al weer de zomer over de velden; daar steeg alweer het graan; daar rees alweer de zon…het ging van heerlijkheid tot heerlijkheid, altijd hetzelfde en altijd datzelfde weer anders; was dit niet eigenlijk de grote een-tonigheid: altijd dezelfde Geest die zich nochtans in steeds wonderlijker vormen uit? En wat was de natuur dan echo; een vaag voorspellend voorspel. Eindhoven, de lugubere fabrieksstad naderde: Geest, Geest, waar is de Geest?” Dan arriveert hij in de Ten Hagestraat, in de hervormde kerk, die in 1962 is afgebroken. Hij houdt, vrijwel voor de vuist weg, een bewogen pinksterpreek, die hard aankomt. De Ligt moet ook veel geëist hebben van het geduld van zijn gehoor; zijn preek heeft minstens een uur geduurd! Hij gaat in op de kwestie van eigen verantwoordelijkheid, de gewetensnood van dienstplichtigen en anderzijds de machthebbers die het vaderland als instrument gebruiken. Hij geeft felle kritiek op de slaafse volgzaamheid van ondergeschikten en zegt: “En zegt de generaal: “Schiet!” - zoo schieten >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

preek even en zegt dan, omdat hij bij de andere militairen enige aarzeling ziet, zoiets als: “Zijn er nog meer liefhebbers om weg te gaan, dan is er nu gelegenheid, want mijn verhaal is nog niet af, er volgt nog meer!” Er blijven nog zo’n veertig militairen zitten. Een week later krijgt hij twee marechaussees op bezoek, die hem een proces-verbaal laten zien van de preek. Heel nauwkeurig waren zijn woorden erin weergegeven, die tot een dienstweigering zouden hebben aangezet. Hij hoeft slechts een paar zaken te laten wijzigen. De kapitein heeft het in zijn verslag over een van woede trillende stem.

6

De verbanning

De hervormde kerk te Eindhoven aan de Ten Hagestraat, afgebroken in 1962. Op deze plek is nu het Karel Vermeerenplantsoen.

allen, waarop dan ook; al was het op het Hart van Jezus Christus, dat Heilig Hart van God! De eerste eis van de militaire Staat is deze: dat gij, zo nodig, uw geweten slingert uit uw borst.” Hierop staat de kapitein van de marechaussee boos op, gordt zich aan en verlaat de kerkdienst, samen met een paar van zijn manschappen. Als De Ligt dat ziet gebeuren, onderbreekt hij zijn

Al op 23 juni 1915 moet De Ligt de Nuenense pastorie verlaten; “weggerukt als een pest verspreider,” zegt hij zelf, dient hij zich in Eindhoven te melden aan het loket derde klasse van het station, om naar ‘s-Hertogenbosch te worden begeleid voor de verbanning uit het gebied ten zuiden van de Waal, dat immers in staat van beleg was. Bijzonder detail: tot ‘s-Hertogenbosch worden de reiskosten vergoed. De verdere reis moet hij zelf betalen. Deze verbanning krijgt veel aandacht in de pers. En op 27 juni laat zijn vervanger en vriend uit Helmond, dominee Année Rinzes de Jong, in het kerkje in Nuenen in een uitvoerige preek van 19 bladzijden een fel protest klinken tegen de verbanning. Hij zegt: “Wij meenden dat tenminste van de kansel in onze kerken nog de gewetensstem behoorde te weerklinken, maar waar is de eerbied voor de kansel? De militaire overheid zegt: ge zult spreken naar mijn zin, en anders zult gij zwijgen!” Het antimilitarisme was hiermee een thema geworden in Nederland. In september 1915 verschijnt onder andere door toedoen van Bart de Ligt het eerste manifest dat oproept tot dienstplichtweigering voor gewetensbezwaarden.

Vertrek uit Nuenen

De pastorie, Berg 26


Bart de Ligt neemt op 5 maart 1916 zijn ontslag en zijn uitschrijving uit Nuenen naar Utrecht geschiedt op 1 april 1916. Zelf zegt hij: “Schrijver dezes zou wellicht nooit uit Nuenen zijn gekomen, als niet een al te voortvarend generaal hem naar het midden van het land had gejaagd. Ofschoon ik in Nuenen het gevoel had, de gelukkigste jaren van mijn leven door te brengen, besefte ik toch ook geroepen te zijn tot een meeromvattende taak, dan dominee te zijn in een miniatuurgemeente van nog geen 150 zielen.”

De ontwikkeling van zijn denkbeelden leidt in 1919 tot zijn afscheid van het christendom. Hij blijft zich buiten de kerk in geschriften en spreekbeurten verzetten tegen oorlog en geweld. Het is niet verwonderlijk dat hij meegewerkt heeft aan de oprichting van de Volkenbond, de latere Verenigde Naties. Bart de Ligt sterft onverwachts in Frankrijk op 3 september 1938. Hij is dan pas 55 jaar.

Bart de Ligt blijft leven, niet alleen in Nuenen In 1985 besluiten burgemeester en wethouders van Nuenen, Gerwen en Nederwetten een straat naar Bart de Ligt te vernoemen. In oktober 1987 was er ook een Bart de Ligt Herdenking in dit Van Gogh Kerkje. Bart de Ligts zoon Joan noemde deze straatnaamgeving toen een rehabilitatie van zijn vader. Van Ruud Bartlema krijgt hij een ets aangeboden.

Op dezelfde dag onthulde Joan het straatnaambord. In 1995 volgde een tweede straat Vredehof die herinnert aan zijn werk met de mooie titel: Vrede als Daad. Er zijn wereldwijd 26 vredesmusea, waarvan de meeste in Europa, acht in Duitsland en drie in Japan, er bestaan vele vredesinstituten en talrijke leerstoelen met datzelfde thema. Onlangs is aartsbisschop Romero van El Salvador, die evenals Bart de Ligt streed tegen ongelijkheid en geweld, zalig verklaard. Nu is in de protestantse traditie een zaligverklaring bepaald niet gebruikelijk, maar met de plaquette van vandaag kunnen we laten zien dat De Ligts vurige vredesboodschap er nog steeds toe doet en velen inspireert. n

Portret van Bart de Ligt, gemaakt door zijn dochter Ingrid van Peski, ongeveer 1935


7

Sjoerd de Vrij 8

Bart de Ligt

Een vergeten dominee uit Nuenen Dit artikel verscheen eerder in de Drijehornickels van december 2011 1 en daarvoor in onder andere het Eindhovens Dagblad in oktober 1970. Voor dit themanummer is het artikel door de redactie ingekort. Het dorp Nuenen is vooral door twee inwoners, zij bleven overigens niet zo lang ingeschreven, inter nationaal bekend geworden: Vincent van Gogh, de schilder, en Bart de Ligt, de maatschappelijk ge ëngageerde dominee. Vanzelfsprekend heeft Van Gogh ongewild verreweg de belangrijkste bijdrage geleverd in de bekendheid over de wereld van het Brabantse dorp. Misschien mag men zonder over drijving wel zeggen in de onsterfelijkheid ervan. Alhoewel Bart de Ligt, die het ambt van predikant vijf jaar lang uitoefende, in Nuenen zelf nauwelijks enige zichtbare sporen heeft nagelaten, men kent hem daar zelfs niet meer, zal zijn naam mijns inziens eens toch weer met grote erkentelijkheid worden genoemd zodra de huidige maatschappelijke ontwikkeling de kloof zal hebben overbrugd die er ligt tussen zijn ver vooruitziende visie en de huidige werkelijkheid. Ik ben ervan overtuigd dat men De Ligt zal herontdekken en er verbaasd over zal staan dat het roepen in de woestijn van ongeïnteresseerdheid en onverschilligheid zo vele jaren heeft moeten duren. Wat dat betreft had Van Gogh alles mee. Die verkondigde uiteindelijk niets abstracts. Bovendien viel er over de schilder een dramatisch levensverhaal te vertellen, dat zijn weg wist te vinden naar de harten van miljoenen mensen.

De pastorie, Vincent van Gogh, Nuenen september - oktober 1885 [JH 948] Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

Veel gemeen Beide, tijdelijke, inwoners van Nuenen hadden overigens veel gemeen. Zowel de vader van Vincent als, een kwart eeuw later de vader van Bart, waren hervormde predikanten in een overwegend katholiek dorp. Vincent van Gogh en Bart de Ligt hebben in dezelfde prachtige pastorie gewoond. Wat echter sterker aanspreekt is beider bezetenheid: die van Vincent om te schilderen, die van Bart om deze wereld via een eerlijk en consequent beleden en zoals hij het zag en in praktijk gebracht, christendom leefbaarder te maken zodat bijvoorbeeld oorlog en geweld zouden verdwijnen. Op 16 oktober 1910 deed De Ligt zijn officiële intrede als predikant. In zijn eerste preek, zo schrijft een van zijn vele biografen, stelde hij, naar aanleiding van Lucas 2: 34b (Het teken dat weersproken zou worden) meedogenloos en zonder veel begrip voor zijn gehoor de eis der absolute heiligheid. Het was een typisch staaltje van puriteinse mentaliteit, Interieur hervormde kerk van profetisme, geboren uit aan de Ten Hagestraat te Eindhoven [schilder onbekend] monnikeneenzaamheid, met de uiterste consequentie van de absolute ommekeer, de grote revolutie, het Koninkrijk Gods. Vijf jaar later, in juni 1915, houdt De Ligt een preek in een protestantse kerk te Eindhoven. Het gebouw bevat behalve gewone gemeenteleden, ook veel in Eindhoven gelegerde, gemobiliseerde officieren en soldaten. Hij geeft een soort nabetrachting op het Pinksterfeest met als titel Veni Sancte Spiritus. Hij schetst in deze preek de militaire hiërarchie, die als een machine functioneert. Negen dagen later kreeg De Ligt bericht dat hij door de commandant van het veldleger uit het in staat van beleg verklaarde gebied ten zuiden van de Waal werd verbannen. Niet de bedoeling, wel het gevolg van deze actie van de generaal was, dat De Ligt niet langer in bescheiden kring, maar voor het gehele land, gelegenheid kreeg zijn zienswijze uit te dragen.

9

“De mensen in Nuenen”, zo zegt De Ligt later, “zijn goed voor mij geweest. Sommigen heel bijzonder, zoals Sien Begemann.” In haar huis werden onder meer geheelonthoudersbijeenkomsten gehouden en cursussen over wijsbegeerte gegeven. Merkwaardige parallel: domineeszoon Vincent van Gogh bezocht met Margot Begemann in zijn Nuenense jaren de gezinnen die onderwerp voor zijn schilderijen werden, Bart de Ligt was, zoals de lezer zal hebben begrepen, een controversiële figuur, weliswaar een humanist. Zijn laatste werk nog uitgegeven voor zijn dood in 1938 was een uitvoerige studie over Erasmus, maar niettemin ideologisch in conflict met wat men in Nederland acceptabel, respectabel en eigenlijk vanzelfsprekend vond. Hij probeerde de mensen te bewegen tot het accepteren van een eigen verantwoordelijkheid, van het zich rekenschap geven van eigen daden zonder te vragen naar of te wachten op richtlijnen of bevelen van leiders die bij voorbaat gehoorzaamheid eisten en verwachtten.

Gevreesde tegenstander De Canadese journalist van Nederlandse afkomst en geboortig uit Gorkum, Pierre van Paassen, schreef over hem na vele ontmoetingen in Parijs: “Na vele jaren zag ik De Ligt terug. Slank en gedistingeerd, als steeds, zijn haar weliswaar wat wit aan de slapen, maar met dezelfde blauwe vlam van goedheid in de ogen. De Ligt had het, wat bekendheid betreft, ver gebracht. Hij behoorde tot de grootste geleerden onder de aanhangers van de leer van de vrije wil, en behalve vele filosofische werken, had hij ook het grote werk Vrede als Daad geschreven, waardoor zijn naam in de geschiedenis

Bart de Ligt als beklaagde voor de rechtbank, 26 juli 1921. Tekening van Eduard Houbolt

zal voortleven. Er zijn weinig mannen in deze wereld, die zijn gelijke in wijsheid en geleerdheid zijn, maar hij had ieder vooruitzicht op succes of roem opgeofferd, door alle erkende richtingen de rug toe te keren en zijn lot aan dat der meest vervolgde wezens op aarde te verbinden. Een levend symbool van een anti-geweldenaar, niet in staat om ook maar een onvriendelijke gedachte tegen een medemens te koesteren. Niettemin was De Ligt toch een man die zo nauwkeurig door alle politie-afdelingen van heel Europa, inclusief de geheime politie van Rusland, werd gadegeslagen alsof hij het hoofd van een bende witte slavenhandelaars was geweest. Iedere regering zag in hem de voorvechter van het algemene vredesidee, en daardoor, de meest gevreesde tegenstander van de bestaande orde”.

Terug tot Nuenen En zijn vader en zijn moeder stonden verwonderd over hetgeen van Hem gezegd werd. En Simeon zegende hen en zeide tot Maria: Zie, deze is gesteld tot een val en opstanding van velen in Israël en tot een teken dat weersproken wordt. Ziedaar de bijbeltekst uit Lucas 2 >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

10

van de eerste preek, waarvan De Ligt later zei: “Al te bitter schijnt mij thans mijn woord, hard, bijna wreed. Zonder met enige aanleg of omstandigheid ook maar enigszins rekening te houden, stelde ik de eis der absolute heiligheid. Waarschijnlijk was de zwaarte van de eis daarom zoveel sterker dan de kracht van de opwekking, omdat ik het vermogen anderen op te wekken nog te zeer miste, en, wat ik anderen predikte, mijzelf al dadelijk über die Kraft ging.” Niettemin, “Nuenen was het gedicht van mijn leven” zo merkte hij later eens op. De gemeente, met Gerwen en Nederwetten, was slechts klein en de kerk telde niet meer dan 150 zielen. Hem wachtte slechts een bescheiden taak, een oppervlakkig gezien onbetekenend werk. En toch, een wereld in het klein met haar vele verschillende bewoners.

Steeds radicaler Niet iedereen was het uiteraard met De Ligt en zijn opvattingen eens. In het laatste jaar dat hij in Nuenen doorbracht, werden zijn toespraken steeds radicaler en/of consequenter. Hij trachtte zijn toeschouwers geestelijk wakker te schudden, maar er rees soms verzet tegen de toepassing van oude profetieën op toenmalige (1914) verhoudingen. Het viel te verwachten dat De Ligt, de consequente idealist, in een crisis over zijn levens- en wereldbeschouwing terecht was gekomen die zijn diepste wezen zou raken. Hij had intussen ontslag genomen als predikant, daar er zich na de militaire maatregelen tegen hem toch voorlopig geen kans zou voordoen om naar Brabant terug te keren.

Het ontslag was hem niet moeilijk gevallen omdat de Synode der Nederlandse Hervormde Kerk èn het merendeel van zijn collega’s zijn toch zuiver evangelische daad niet hadden begrepen of geapprecieerd en hem, op een enkele uitzondering na, alleen hadden laten staan. Hij kan nu objectiever over alles met betrekking tot bijbel en christendom oordelen dan anders het geval zou zijn geweest. De twee voormalige inwoners van Nuenen, Van Gogh en De Ligt, waren in wezen beiden gelijkelijk bezeten van eenzelfde ideaal, dat de ene met het penseel en de andere met het woord vorm probeerde te geven en uit te dragen. Natuur en mensen in Nuenen waren Van Gogh vertrouwd: door ze uit te beelden kon hij uiten wat hem innerlijk bewoog. De Ligt kende het werk van Vincent en daarom was het beroep als voorganger naar dit dorp hem destijds dubbel welkom. Al werd over zijn preken door gemeenteleden zeer verschillend geoordeeld, om zijn persóón was hij bij iedereen gezien en bemind. Het is de moeite waard om hem nu in 1970, bij de zestigste verjaardag van zijn intrede in Nuenen, aan de algemene vergetelheid te ontrukken. n Noot 1

Sjoerd de Vrij. Bart de Ligt. Een vergeten dominee uit Nuenen. In: de Drijehornickels, jrg. 20, nr. 3, p. 62. december 2011.

Achterzijde pastorie, Vincent van Gogh, Nuenen april 1884 (JH 475)

11

Proces-verbaal van de preek Veni Sancte Spiritus - Kom, Heilige Geest, die Bart de Ligt hield op 6 juni 1915 in de Nederlands Hervormde Kerk in Eindhoven. Als gevolg hiervan werd hij uit Nuenen verbannen.


Roland van Pareren 12

Twee straten haalden Nuenense dominee uit de vergetelheid Een persoonlijk relaas over de straatnaamgeving rond Bart de Ligt

Het is honderd jaar geleden dat in Nuenen dominee Bart de Ligt actief was. In Nederland zijn (slechts) twee straten genoemd naar Bart de Ligt: In Nuenen en in Amsterdam. Nuenen had de primeur, in 1985. Amsterdam volgde vier jaar later. Dit artikel verscheen eerder in de Drijehornickels. 1

De voormalige dominee, vredesactivist en vrijdenker Bart de Ligt heeft in Nuenen een solitaire straat. Dat wil zeggen dat andere straten in dezelfde wijk geen gelijksoortige benamingen hebben. Alleen een zijstraat is genoemd naar De Ligts bekendste werk Vrede als Daad (Vredehof). In Amsterdam maakt de Bart de Ligtstraat onderdeel uit van de woonwijk Frankendael waarin de straten naar vrijdenkers zijn vernoemd. Als lid van de commissie Straatnaamgeving heb ik indertijd geijverd voor het vernoemen van een straat in Nuenen naar Bart de Ligt. Later als wethouder met onder andere de portefeuille straatnaamgeving kon ik voorstellen de nieuwe ondertekst op het straatnaambord aan te brengen en voorstellen het nieuw aangelegde woonhof aan de Bart de Ligtstraat te vernoemen naar het boek dat Bart de Ligt zelf als zijn standaardwerk beschouwde.


In de gemeente Nuenen c.a. is de straatnaam Bart de Ligtstraat vastgesteld bij besluit van burgemeester en wethouders van 9 juli 1985. Aanvankelijk was de ondertekst op het straatnaambord: dominee te Nuenen c.a., 1910-1916.

Later is de ondertekst uitgebreid en is toegevoegd vredesactivist, zodat nu op het straatnaambord de ondertekst Dominee te Nuenen c.a., 1910-1916, vredesactivist te lezen is. De straatnaam Vredehof is vastgesteld bij besluit van burgemeester en wethouders van 10 januari 1995 en van 28 november 1995 met als ondertekst: “Vrede als daad”, standaardwerk van Bart de Ligt. De straatnaam Bart de Ligtstraat in Amsterdam is vastgesteld bij besluit van de raad van het (voormalige) stadsdeel Watergraafsmeer van 13 december 1989. Op het straatnaambord is geen ondertekst aangebracht. Tot het moment dat ik in de uitverkoop bij boekhandel Van de Moosdijk het boek Geschiedenis van het Humanisme in Nederland 2 van Anton Constandse had gekocht, was mij de naam Bart de Ligt slechts vaag bekend. In het boek stuitte ik op een passage over de vrijdenker en vredesactivist Bart de Ligt die dominee in Nuenen was geweest. Ook vond ik een artikel dat Sjoerd de Vrij in oktober 1970 had gepubliceerd in het Eindhovens Dagblad getiteld Bart de Ligt. Een vergeten dominee uit Nuenen. Bart de Ligt was inderdaad niet alleen een vergeten dominee, maar vooral een vergeten vredesactivist geworden na zijn overlijden in 1938. Dankzij journalist Sjoerd de Vrij, die veelvuldig publiceerde over Bart de Ligt, werd ik mij bewust van de betekenis die Bart de Ligt op het gebied van het antimilitarisme als vredesactivist, ook internationaal, heeft gehad. En dat zijn ideeën in Nuenen zijn gevormd, maakte mij natuurlijk nog nieuwsgieriger.

en onderhield een briefwisseling met Ghandi. Een man die het binnen de kerk niet heeft kunnen uithouden. Hier in Nuenen in de hervormde pastorie aan de Berg en in het kerkje aan de Papenvoort zijn zijn ideeën ontwikkeld. Dat trok me naar Nuenen.” 3

Toespraak van locoburgemeester Wout Smeulders bij de onthulling van het straatnaambord in het bijzijn van de dochter en zoon van Bart de Ligt, Ingrid van Peski (6e van links) en Joan de Ligt (6e van rechts) en toenmalig dominee Teun Kruijswijk Jansen (achter mevrouw Van Peski) [foto Studio BM]

Straatnaamgeving Nuenen In 1972 kwam dominee Ruud Bartlema naar Nuenen, zijn eerste standplaats als predikant. Hij werd aangetrokken door de ideeën van zijn voorganger Bart de Ligt waarmee hij tijdens zijn studie kennis had gemaakt. In een interview dat ik had met Ruud Bartlema bij zijn afscheid in 1989 zei hij over De Ligt: “Een geweldige man was dat. Hij was christen-socialist, stelde zich teweer tegen de uitwassen van het kapitalisme, schreef erg veel, ontwikkelde een ontwapeningstheorie

Onthulling straatnaambord door Joan de Ligt, zoon van Bart de Ligt, samen met locoburgemeester Wout Smeulders [foto Studio BM]

De Bart de Ligtstraat in Nuenen is op 16 oktober 1987 officieel geopend door Joan de Ligt, zoon van Bart, voorafgaand aan een speciale Bart de Ligt Herdenking in het kerkje aan de Papenvoort. Bij deze gelegenheid zei Joan de Ligt: “De Bart de Ligt-straatnaamgeving is een late blijk van erkenning door Nuenen van de betekenis van deze man, één van de grote burgers van deze gemeente, evenals Vincent van Gogh, die in dezelfde pastorie is grootgebracht als waar mijn vader in gewoond heeft.4 Bart de Ligt had al in de tijd dat hij hier verbleef een grote bewondering voor Vincent, niet zozeer voor zijn evangelisatieijver die hij getoond heeft in de Borinage onder andere, maar in het bijzonder voor zijn schilderkunst die in die tijd nog nauwelijks gewaardeerd werd en waar ieder zich nu aan vergaapt. Het is dan ook geen toeval dat de Bart de Ligtstraat de Vincent van Goghstraat kruist!”5 Sjoerd de Vrij zegt over de nieuwe straatnaam: ”De tijd dat ik nog in wonderen geloofde is al heel lang voorbij. Sinds vandaag echter geloof ik weer in een gebeurtenis die ik nooit had verwacht: een officieel eerbetoon aan een groot zoon van Nuenen die tijdens de Eerste Wereldoorlog door het toenmalige militair gezag uit zijn functie, uit zijn dorp en uit het gehele zuiden, werd verdreven. Bart de Ligt was en is nog steeds de man die de wereld met Vrede als Daad de enige begaanbare weg heeft gewezen. De eer die hem hier vandaag is bewezen is niet alleen terecht, maar verwarmt zeker de harten van al diegenen die hem hebben leren kennen, vroeger en nu, als een man die door zijn denkbeelden, zijn voorbeeld en vooral zijn groot idealisme ontelbaren heeft geïnspireerd”. Burgemeester Harry Terwisse over de straat naamgeving: “Als gemeentebestuur hebben wij echter ook een plicht ten opzichte van de historie van ons dorp en met name de verplichting de herinnering aan degenen die hier leefden en werkten, levend te houden. En onder diegenen was Bart de Ligt een hele grote! De Ligt zou zeker geen prijs gesteld hebben op een soort zalig- of heiligverklaring (op zich, in zijn ogen, al een paapse >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

13

14

ketterij, denk ik) of op wat voor verering dan ook. Voor hem was, zoals hij het zelf uitdrukte: “Het geestesleven een voortdurend verscheuren van wanen. Als je denkt dat je een waan te boven bent gekomen, zit je al weer in een nieuwe”, waren zijn woorden. Een straatnaam – wellicht de eerste op de wereld? – als eerbetuiging aan een nationaal en internationaal erkende vredesapostel die ons ook vandaag nog het nodige te zeggen heeft, is echter wel het minste wat wij doen kunnen. Een bevestiging tevens, namens de Nuenenaren van nu, van datgene wat die katholieke vrouw die zijn tuin al jaren gewied had na zijn vertrek zei: “De dominee zal wel iets gedaan hebben wat niet goed was, maar hij is de rechtschapenste mensch van heel Nuenen.” Een gewone straat in ons dorp, de Bart de Ligtstraat, vernoemd naar een ongewone mens; een straat waaraan allerlei verschillende mensen wonen en daarom ook al toepasselijk, want De Ligt kon met iedereen, rijk of arm, intelligent of simpel, autochtoon of allochtoon, gestudeerd hebbend of een ambacht uitoefenend, even goed overweg…”

Straatnaamgeving Amsterdam Het dagelijks bestuur van het stadsdeel Watergraafsmeer6 geeft in de voordracht als motivatie betreffende de naamgeving aan wegen op het terrein, gelegen tussen Gooiseweg en Hugo de Vrieslaan: “Wij achten het passend aan de

Raadsbesluit straatnaamgeving gemeente Nuenen c.a.


nieuwe wegen, die op de tekening met de cijfers 3 t/m 7 zijn aangegeven, namen te geven die herinneren aan personen die zich bijzonder hebben onderscheiden door ondogmatisch denken. Door te kiezen voor deze categorie worden personen geëerd die door hun opvattingen, studies, publicaties, contacten en naar buiten gebrachte gedachten hun intellectuele gaven ter beschikking van velen hebben gesteld. Hun oorspronkelijke gedachten, ofschoon niet altijd direct door allen gewaardeerd of op de juiste waarde geschat, boden vaak nieuwe gezichtspunten en de mogelijkheid tot het uitwisselen van ideeën.” De volgende personen worden in het voorstel aangegeven te eren door hun namen in de straatnaamgeving vast te leggen: de advocate en sociologe Clara Meyer-Wichman (18851922), publicist en vrijdenker Anton Constandse (1899-1985), pedagoog Kees Boeke (1884-1966), advocaat en politicus Benno Stokvis (1901-1977), Brits wijsgeer en Nobelprijswinnaar Bertrand Russell (1872-1970) en Bart de Ligt (1883-1938). De omschrijving bij laatstgenoemde luidt: “Voormalig predikant. Vredesactivist tijdens de Eerste Wereldoorlog. Actief in de nationale en internationale vredesbeweging (Internationale Anti-Militaristische Vereeniging). Redacteur van De Wapens Neder. Cultuurhistoricus. Schrijver van meer dan 60 boeken en 900 artikelen.”7 n

15

Raadsbesluit straatnaamgeving Stadsdeel Watergraafsmeer

Noten Roland van Pareren. Twee straten haalden Nuenense dominee uit de vergetelheid. In: de Drijehornickels, jrg. 20, nr.3 , p, 57. december 2011. Dr. A.L. Constandse. Geschiedenis van het Humanisme in Nederland. Den Haag. 1980. 3 Weekblad Middenstandsbelangen. Bart de Ligt trok me naar Nuenen. 4 april 1985. 4 Vincent van Gogh is niet grootgebracht in Nuenen, hij is geboren en opgegroeid in Zundert. Hij woonde van 1883 tot 1885 in Nuenen. 5 J.E. de Ligt. Sluitingstoespraak naar aanleiding van de officiële Bart de Ligt Herdenking. Nuenen. 16 oktober 1987. 6 Het stadsdeel Watergraafsmeer is in 1987 samengevoegd met het stadsdeel Oost tot het stadsdeel Oost/Watergraafsmeer dat vervolgens in 2010 is opgegaan in het nieuwe stadsdeel Oost. 7 Voordracht dagelijks bestuur stadsdeel Watergraafsmeer ten behoeve van de stadsdeelraadsvergadering van 13 december 1989. 1 2


Jeanette van den Bergh van Eysinga-Elias 16

Nuenen - het gedicht van mijn leven Toen Bart de Ligt in zijn in 1925 verschenen boek Kerk, cultuur en samenleving. Tien jaren strijd terugblikte op zijn jaren als dominee in Nuenen omschreef hij zijn oude standplaats als Nuenen – het gedicht van mijn leven. Tijdens zijn verblijf in Nuenen werd hij de huisvriend van het echtpaar Van den Bergh van Eysinga-Elias, collega’s dominee in Helmond. In het in 1939, een jaar na zijn dood, verschenen gedenkboek Bart de Ligt 1883 - 1938 1 schrijft Jeanette van den Bergh van Eysinga-Elias een hoofdstuk gewijd aan Nuenen (Nunen). Roland van Pareren herschreef haar bijdrage in een wat meer eigentijdse versie in 2012 in de Drijehornickels 2 en legt het accent met name op het Nuenen van Bart de Ligt tussen 1910 en 1916. De diepgaande passages over de inhoud van de preken van De Ligt zijn daarom achterwege gelaten. “Nuenen - het gedicht van mijn leven” heeft Bart de Ligt deze jaren genoemd. Inderdaad was het een tijd van schoonheid en vriendschap, van veelzijdige studie en muziek, van maatschappelijke en geestelijke arbeid in een eenvoudige dorpsomgeving, de voorbereiding tot zijn praktische en cultuurhistorische levenstaak. Nuenen was in 1910 een typisch Brabants boerendorp, ver van het grote verkeer, te midden van bos, heide en korenvelden. Er waren enkele ouderwetse herenhuizen, waaronder de protestantse pastorie, met grote tuinen, veel bloemen en vruchtbomen en daarachter de korenvelden. Voor de pastorie aan de Berg mooie, oude notenbomen, een enkele moderne villa en een paar kleine linnenweverijen. De bevolking was grotendeels rooms-katholiek, de notabelen waren protestant. De kleine Nederlands Hervormde Gemeente telde zo’n 150 zielen. Het was een bescheiden taak voor De Ligt deze, voor hem eerste, kleine protestantse gemeente. Oppervlakkig gezien misschien onbetekenend werk. En toch een wereld in het klein met zijn boeren, arbeiders, fabrikanten en de jeugd uit deze verschillende milieus. Een wereld met zijn Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

Leden van de Hervormde Gemeente Nuenen ten tijde van Bart de Ligt

drankellende en met een enkele fabrikant die worstelde met het in praktijk brengen van idealen van sociale rechtvaardigheid. Aan dit kleine arbeidsveld heeft Bart de Ligt zich volledig gegeven. Hij voelde sterker waarin hij meende tekort te schieten dan dat hij zich bewust was van de betekenis van zijn buitengewone gaven, óók voor het domineeswerk. Hij miste de plechtstatigheid en vormelijkheid die vele gemeenteleden 3 nu eenmaal ongaarne in hun voorganger missen. Hij schoot tekort in de traditionele uiterlijke waardigheid en voldeed niet genoeg aan de eisen van dorpse gezelligheid. Hij leed er onder dat hij niet in alle opzichten kon geven wat men van een dominee verwachtte. Toch kon hij niet laten zich sarcastisch over zulke plechtstatigheden (voornaamheden) vrolijk te maken! Maar hiertegenover stond zo oneindig méér dat hij kon geven en gegeven heeft, zowel aan de mensen met geestelijke belangstelling als aan de gewone mensen. Meeleven met de noden van ieder mens. Dat kon hij, omdat hij interesse toonde in ieder individu. Achter de sobere woorden en gebaren vermoedde hij intuïtief dramatische spanningen en tragedies. Zo kon hij zijn vrienden geweldige verhalen vertellen over zijn Nuenense ervaringen. Literatuur en leven, studies op sociaal gebied en de ervaringen in zijn gemeente, natuur en kunst, grijpen in elkaar, zijn één voor hem. Heide, akkers, tuin, studeerkamer: het werd één. “Mijn hart ging uit naar Vincent van Gogh en Gezelle.” 4

17

Pastorie te Nuenen bij avond, Vincent van Gogh, Nuenen november 1885 [JH 952]

In de Nuenense pastorie had Vincent van Gogh zijn jeugd doorgebracht.5 Als volwassene had hij er gewoond en er zijn sociaal streven in schilderen tekenwerk geuit. Natuur en mensen in Nuenen waren Van Gogh vertrouwd. Door ze uit te beelden, kon hij uiten wat hem innerlijk bewoog. De Ligt kende het werk van Vincent van Gogh al vóór dat zijn beroep naar Nuenen kwam. Vanwege Vincent was dit beroep dubbel welkom. De tuin van de pastorie lag daar nog met zijn bomen en vergezicht zoals Van Gogh deze had getekend. In Nuenen woonden mensen die hem hadden gekend, zoals de vrouw die de moeder van Vincents zoon was.6 Van deze jongeman wist De Ligt te vertellen dat hij zacht en handig zieken verplegen kon net als zijn vader. Meteen vond hij met zijn verering voor Vincent in Sien Begemann7 iemand die hem begreep. Door haar levenservaring, haar bekendheid met het dorp, haar openstaan voor alles waarvan De Ligt vervuld was en haar bereidheid hem in zijn werk te helpen, was zij voor hem een onschatbare steun. “De mensen in Nuenen zijn goed voor mij geweest. Sommigen heel bijzonder, zoals Sien Begemann.

Sien Begemann, 1924

De pastorietuin met figuren, aquarel van Vincent van Gogh, Nuenen november 1885 [JH 954]

Haar huis werd langzaamaan het middelpunt van een nieuw wereldje. We hadden er onze geheelont houdersbijeenkomsten. Ik gaf er aan belangstel lenden uit de buurt cursussen over wijsbegeerte. Er kwamen vrienden en geestverwanten, die zich verdiepten in discussies over cultuur en samen leving. En ondertussen werkte ik wat ik kon, vooral inzake de sociale kwestie. Want als men over de Nuenense velden liep, zag men in de verte de schoorstenen van Helmond en Eindhoven roken. Overal verrezen fabrieken en fabriekjes. Brabant werd door stoom en electriciteit zienderogen om gewenteld, maar niet opgewenteld.”8 Portret van Bart de Ligt van Alfons Blomme

Dan waren er een paar schilders, beiden jong en begaafd. Nico Eekman9 heeft een tijdlang in de pastorie gewoond, Alfons Blomme10 kwam er ook veel. Blomme heeft in de eerste oorlogsmaanden portretten geëtst van De Ligt en enkele van zijn vrienden. Buitengewoon geslaagd is eerst genoemde ets, een beeld waarin tot uiting is gebracht wat innerlijk in De Ligt leefde. De rijpe geest van De Ligt was een levensverrijking voor allen: doordrongen van het sociale, menselijke streven en de innerlijke strijd van Van Gogh, was hij voor de jonge schilders een mentor. Hij had Van Gogh dieper leren begrijpen door zijn leven in de Brabantse natuur, zijn meevoelen met de noden van de Brabantse zwoegers. Door het werk >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

18

van Vincent van Gogh was Nuenen hem nader gekomen. Zo voelde hij als weinigen de sfeer van Vincent aan. De belangstelling van De Ligt voor de schilderkunst hield niet op bij Van Gogh; geen moderne uiting op dat gebied of deze had zijn volle belangstelling. Ook muziek was voor Bart de Ligt een geestelijke levensbehoefte. Zelf speelde hij orgel, bij voorkeur Bach. Catechisaties en kerkelijke feesten luisterde hij graag op met orgelspel, zo mogelijk met medewerking van zang Harmonium in de pastorie of viool. Toen hij hoorde dat een zekere Jan Damen11, later concertmeester in Berlijn, voor muziek werd opgeleid, was Sien Begemann onmiddellijk bereid deze jongeman te logeren te vragen. Zo is Nuenen een klein centrum geweest van intens geestelijk leven en kunstgenot; de grote bekoring was juist dat muziek en schilderkunst, het genieten van hei en korenvelden, sociaal besef, religieuze en wijsgerige bezinning in zijn vriendenkring één geheel vormden. Zowel het ouderwetse mooie huis12 van Sien Begemann, “het Dickenshuis met de rozen” zoals een in Nuenen ingekwartierd officier het eens noemde, als de pastorie waar de strakke lijnen en sobere kleuren van de studeerkamer werden opgefleurd door geweldige bossen bloemen of kolossale ontluikende takken van kastanjeboom of wilg, vormden de prachtige omlijsting van deze bijeenkomsten. Hoezeer kunst, muziek, omzwervingen over bos en heide en studie hem in beslag namen, toch wijdde Bart de Ligt zich met volledige trouw en toewijding aan zijn ambtelijk werk. Ook hier zocht Huis van Sien Begemann [nu Berg 65]


hij een eigen weg. Hij brak met de gewoonte om elke twee of vier weken zijn kleine kerkgemeente in haar geheel rond te gaan. Hij bracht spaarzaam huisbezoek, slechts daar waar men hem nodig had. Maar waar hij kwam, gaf hij zich. Hij kon vertellen over zijn reizen en trekken, over grappige ontmoetingen, over zijn ervaringen op volks vergaderingen, om zo ongezocht over de grote maatschappelijke, opvoedkundige en geestelijke problemen te spreken. Men luisterde graag en gespannen naar hem. Hij wist ook op huisbezoek te boeien, hij kreeg contact met de mensen. En dan de zieken. Zelf had hij met ziekte te kampen gehad. Zijn moeder is een half jaar na zijn aankomst in Nuenen overleden. Zo kende hij uit ervaring ziekte en leed. Zijn bezoeken waren voor zieken een steun en een vreugde door zijn grote goedheid en goedhartigheid. Hierdoor won hij de harten van de bevolking, ook al begrepen velen hem niet en ook al oefenden anderen kritiek. Het zwaarst viel hem de gastvrijheid in de huizen van kerkelijk weinig belangstellende gemeenteleden, die ook geestelijk niet meeleefden. Dan kon hij zich sarcastisch uitlaten. Na een mooie avonddienst tijdens de kerstdagen, waar hij Bach had gespeeld op het orgel en het koor had geleid, waar gezongen en viool was gespeeld en een vriend had gepreekt, was hij uitgenodigd bij het avondeten. Kennelijk ter ere van de dominee was er een kerstboom en een gezwollen tafelspeech van de gastheer. Dit werd De Ligt te machtig. Hij stond op en zei: “Hoewel ik geen redenaar ben, dank ik de familie voor de vriendelijke ontvangst.” Op maatschappelijk gebied viel er in Nuenen niet veel te bereiken. Er was veel drankmisbruik, tot in de kerkenraad toe. Daartegen heeft De Ligt een geheelonthoudersvereniging opgericht. Met het doel de jeugd voor de drank te beveiligen en tegenover het herbergbezoek zuiverder, geestelijker genoegens te plaatsen, leidde hij de clubbijeenkomsten van de geheelonthouders die in het huis van Sien Begemann werden gehouden. Hij maakte muziek, las gedichten voor waarvan hij zelf ook intens genoten had. Als een collegadominee de opmerking waagde of Gorters’ Mei13 niet boven het begrip ging van de Brabantse jeugd, kon hij met vurige overtuiging zeggen: “Het beste is niet te goed genoeg voor ze, juist dat spreekt hen aan.” Maar teleurstellingen waren er ook wel. Toen hij eens uit Gösta Berlings Saga14 het verhaal van de Majoorske over haar ware

liefde voorlas, begonnen de meisjes te giechelen. Dat hinderde hem geweldig. Ook eenvoudiger ontspanning hebben de clubleden buitengewoon op prijs gesteld, namelijk het opvoeren van toneelstukjes als De ontvoering van Hugo de Groot en Het paartje van Monnikendam. Daarnaast gaf hij zich aan het moeilijker werk om drankzuchtigen van hun ellende te verlossen. Hij zocht contact met de katholieke geestelijken om samen het drankmisbruik te bestrijden. Een kapelaan15, die voor dit werk voelde, sprak hij in de dorpsstraat hierover aan. “ ‘k Mag wel even met U meelopen?” en met inwendige pret om de katholieke collega die zich nu moeilijk in het openbaar kon onttrekken in zijn gezelschap te worden gezien, legde hij de grondslag voor samenwerking. Een 17-jarige geestelijk gehandicapte jongen die een merkwaardige intuïtie had - een voogdijkind dat onder zijn toezicht was gesteld - hielp hij in zijn moeilijkheden. Moeders van opgroeiende jongens was hij tot steun in opvoedingsmoeilijkheden, omdat hij zo open kon vertellen over zijn eigen jeugdervaringen. Deze sterke herinneringen stelden hem in staat om vriendschappelijk met de jeugd om te gaan, ze te begrijpen en ze te helpen. Geen wonder dat zijn catechisaties als iets bijzonders voortleven in de herinnering van zijn leerlingen. Zijn lessen waren er op gericht religieus besef te wekken in de jonge gemoederen. Voor hem betekende religie de eenheid van het leven te beleven. Niet in abstracte termen het te begrijpen, maar in werkelijkheid dit te beleven, was het doel van zijn onderwijs. Hij begon steeds met het spelen en zingen van een psalm of gezang. ’s Zomers ging De Ligt met zijn leerlingen de tuin in om bloemen en planten in hun ontkiemen en groei te bekijken, om de groeikracht van het nieuwe leven te bewonderen: beeld en gelijkenis van wat er groeit en opwelt aan nobels en zuivers in jonge harten. Hij trachtte hun geestelijke horizon te verruimen. Zijn catechisanten stelden het op prijs dat hij over velerlei dingen met hen sprak, want hij wist de dingen van het leven in alomvattend verband te laten zien; hij had de gave om het alledaagse in het licht des geestes te stellen. Een voorbeeld daarvan was: toen een leerling over hoofdpijn klaagde, leerde hij hoe de gedachten er van af te wenden door aan iets anders en beters te denken. Hij leerde zelfbeheersing. Bart de Ligt besteedde veel zorg aan de voor bereiding van zijn prediking. Het kostte hem soms

grote moeite om een preek te maken. Als dan tegen de morgen het stuk was afgekomen en het hem maar niet kon bevredigen, gebeurde het wel dat hij na enkele uren slaap bij het overlezen, tot zijn verwondering bemerkte dat het toch werkelijk goed was. Hij schreef zijn preken in de eerste jaren nog op, las ze voor van zijn handschrift, maar zó, dat hij volkomen contact kreeg met zijn toehoorders. In de latere jaren van zijn verblijf in Nuenen sprak hij vrij naar aantekeningen. Over het tot stand komen van de preek te Eindhoven, die aanleiding tot zijn verbanning uit Brabant zou worden, vertelt hij dat hij slechts enige uren van tevoren door zijn zieke collega in Eindhoven telegrafisch te hulp geroepen, in de vroege morgen besloot een overdenking op het pinksterfeest te houden. Die pinksterpreek las hij enkele keren door, bewerkte deze met korte aanwijzingen en liet het overige over aan de inspiratie van het ogenblik. Bart de Ligt was een boeiend spreker. Zijn welsprekendheid was zakelijk, drong tot de kern der problemen door, deed de zaak zelf spreken. Hij wist in sobere, strakke bewoordingen, maar toch zeer suggestief, de conse quenties te trekken, de zakelijke eisen te stellen, het onrecht en de onzuiverheid onbarmhartig op alle levensgebieden aan te tonen. Uit de Nuenense jaren is een twaalftal preken in druk verschenen: een achttal in de bundel Christen-Revolutionair. Meteen al had de grote ernst van zijn intredepreek op 10 oktober 1910 zowel gemeenteleden als collega’s getroffen. Wat hij in die jaren in Nuenen theoretisch heeft uitgewerkt in de Beginselverklaring voor de Bond van ChristenSocialisten van 1912 en praktisch in zijn artikelen in Opwaarts16, heeft hij in zijn prediking gebracht tot zijn gemeente. In die preken kreeg de aanvankelijk abstracte eis van het alles of niets een veelzijdige en eeuwig actuele inhoud. Bart de Ligt heeft getracht voor zijn gehoor begrijpelijk te spreken, zoals bijvoorbeeld zijn kerstpreek van 1913. Het is tevens een stukje ontroerende autobiografie. Hij tracht zijn toehoorders telkens geestelijk wakker te schudden >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

19

20

en velen hebben heel goed zijn bedoeling begrepen. Vooral in zijn laatste jaar in Nuenen, toen de Eerste Wereldoorlog was uitgebroken, het dorp en de kerk vol soldaten waren, de Belgische vluchtelingen Noord-Brabant binnenstroomden en de grote historische vragen van oorlog en geweld levende vragen waren geworden. Evenals dat met de maatschappelijke vragen in Nuenen het geval was, werden ook de preken een onderwerp van gesprek in de protestantse gemeente. Er was verzet tegen de toepassing van de oude profetieën17 op hedendaagse verhoudingen. Bij gelegenheid van zo’n preek verliet een diaken18 uit protest de kerk toen de profetische lijn in het heden zou worden doorgetrokken. Tot in de tuin van de pastorie op maandagmorgen was de preek het onderwerp van discussie. Dat er nu nog profeten zouden kunnen opstaan was in het oog van de huishoudster van de pastorie een verfoeilijke ketterij!

Nederlandse militairen in de tijdelijke veldkeuken op de Berg

Binnen het jaar was de oorlog uitgebroken en De Ligt sprak over Profeet en Volksnood en verspreidde zijn manifest over De Schuld der Kerken. Nu nog zijn deze geschriften van een beklemmende actualiteit.19 Het leven in de Brabantse steden en dorpen was in de augustusdagen van 1914 sterk gewijzigd door de inkwartiering en door het spannend meeleven met de overvallen, opgejaagde en gepijnigde Belgische buren. In die zeldzaam prachtige zomer hoorde men wekenlang het kanongebulder van over de grens en al spoedig kwamen drommen vluchtelingen uit België.

Laten uw daden uitwendige gebeden en uw gebeden innerlijke daden zijn. Dit is de ware blijdschap van Jezus Christus, dat de Geest, die de wereld overwint, boven dood en leven eeuwig triompheert. Wat zoudt gij dan vrezen? Niet dan eigen zwakheid; eigen zonde; eigen onwetendheid; wat moet ik in dit geval doen, wat in dat? Wat moet ik doen met mijn geweer? Hoe, als daar vijanden naderen? En hoe meer liefde te vaster wil niet dan Gods wil te doen in vredestijd en op het slagveld; in het arbeidersgezin; op den akker; in het studeervertrek. De kapitein liet de Nuenense dominee weten dat hij anders moest preken. Voor Bart de Ligt was het echter een duidelijke aanwijzing om in de ingeslagen richting voort te gaan.20 De belangstelling voor deze gewetensvragen was gewekt, al waren er voorlopig maar zéér weinigen het met De Ligt eens. De verstandhouding met officieren en soldaten in en buiten de pastorie bleef uitnemend. Er werd veel gesproken en van gedachten gewisseld. De Ligt stelde ook belang in militaire techniek. “Je moet toch kennen wat je wilt bestrijden”, was zijn leus. Zelfs soldaten kwamen tot ‘s nachts aan zijn deur om literatuur vragen. Gevallen van dienstweigering zijn in Nuenen niet voorgekomen.

Ook Nuenen kreeg 10 augustus 1914 inkwartiering. Soldaten en officieren in de pastorie en paarden in de stal van de pastorie. ‘s Zondags zaten de kerken voller dan ooit. Ook de preek van die eerste zondag was op verzoek van één van de militairen onder het gehoor van De Ligt uitgegeven. De tekst was voor die dagen ontstellend: Verblijdt U ten allen tijde, bidt zonder ophouden. Dankt God in alles.

Toen Bart de Ligt om een zieke ambtgenoot te helpen op 6 juni 1915 in de kerk in Eindhoven een overdenking op het pinksterfeest hield, getiteld Veni Creator Spiritus,21 stelde hij daarin het beginsel ieder voor zich tegenover dat van het Evangelie en de geest van de christelijke kerken tegenover de Heilige Geest. Hij schetste de militaire hiërarchie die als één machine functioneert: “En zegt de

Cavaleriesoldaten met paarden, karren en fietsen op de Berg bij de Lindeboom. Mobilisatie 1914-1918

generaal: “Schiet!” - zoo schieten allen, waarop dan ook; al was het op het Hart van Jezus Christus, dat Heilig Hart van God.” Negen dagen later kreeg Bart de Ligt bericht dat hij door de commandant van het veldleger uit Nuenen (om precies te zijn uit het in staat van beleg verklaarde gebied ten zuiden van de Waal) werd verbannen. Niet de bedoeling, wél het gevolg van het bevel van de generaal, was dat De Ligt niet langer in bescheiden kring maar voor het hele land gelegenheid kreeg voor zijn overtuiging te strijden. De uitwerking op de eenvoudige zielen in zijn gemeente was treffend. Een oude katholieke vrouw die zijn tuin wiedde, zei: “De dominee zal wel iets gedaan hebben dat

niet goed was, maar hij is de rechtschapenste mensch van heel Nuenen.” Al werd over de preken van Bart de Ligt verschillend geoordeeld, om zijn persoon was hij algemeen gezien en bemind. Hij heeft belangstelling gewekt en velen wakker geschud. Zelfs degenen die het zogenaamd niet met hem eens waren, getuigden dat hij de mensen die luisterden het allerbeste gebracht heeft. De bewuste preek, wat daaraan vooraf ging en hoe hij uiteindelijk Nuenen gedwongen moest verlaten, beschrijft De Ligt nauwkeurig in de uitgave Veni Sancte Spiritus, die hij opdraagt aan zijn gemeente, zijn ambtgenoten en aan alle minnaars van godsdienstvrijheid. n

Noten Uitgeverij N.V. Van Loghum Slaterus, Gedenkboek Bart de Ligt 1883-1938, Arnhem. 1939. 2 Roland van Pareren. Nuenen - het gedicht van mijn leven. In: de Drijehornickels, jrg. 21, nr. 1, p.10. april 2012. 1

Lidmaten van een Nederlands Hervormde Gemeente. Guido Gezelle (1830-1899), Vlaams priester-dichter, was bekend om zijn fijnzinnige gedichten over de natuur, zijn beeldend taalgebruik en als virtuoos taalkunstenaar. 5 De auteur vergist zich hier in de levensloop van Van Gogh. Hij heeft zijn jeugd elders doorgebracht, namelijk in Zundert. 6 Bedoeld wordt Gordina (Dien) de Groot (1855-1927), schilders model van Vincent van Gogh, van wie werd beweerd dat zij zwanger was van Vincent van Gogh. 7 Amalia Polexina Rosina (Sien) Begemann (1840-1919) was de dochter van Willem Lodewijk Begemann, eigenaar van de gelijk namige linnenfabriek. Margot Begemann, die een relatie had met Vincent van Gogh in zijn Nuenense periode, was haar tante. 8 Bart de Ligt. Kerk, cultuur en samenleving. Tien jaren strijd, p. XXII, Arnhem. 1925. 9 Nicolaas Mathijs Eekman, geboren te Brussel op 9 augustus 1889 en overleden te Parijs op 13 november 1973. Hij was schilder, tekenaar, etser, hout- en kopergraveur, aquarellist, pentekenaar en architect. Na zijn studie bouwkunde komt Nico Eekman op 23 juli 1913 naar Nuenen en vindt onderdak in de hervormde pastorie bij dominee Bart de Ligt. Eekman maakt daar gebruik van de mangelkamer, het voormalig atelier van Vincent van Gogh. Ook betrekt hij samen met de kunstschilder Alfons Blomme een atelier in een schuur aan de Beekstraat. Eekman heeft contact met voormalige modellen van Vincent van Gogh, zoals wevers en boeren en met Dien de Groot. Hij maakt in Nuenen werken als Boerentypen, Landbouw, De Maaier en Herders. Nico Eekman heeft 3 4

steeds gesteld dat zijn Nuenense periode van beslissende invloed is geweest op zijn verdere kunstenaarsloopbaan. De broer van Nico Eekman, Thomas Adam Eekman, komt in 1916 naar Nuenen om daar Bart de Ligt als predikant op te volgen. 10 Alfons Jozef Blomme, geboren te Roeselare (België) op 2 februari 1889 en overleden aldaar op 19 juni 1979. Door toedoen van de schilder-tekenaar Nico Eekman vestigt Alfons Blomme zich in februari 1914 in Nuenen. Aangezien in die tijd de eerste wereldoorlog begint, laat hij zich hier, in het neutrale Nederland, als vluchteling inschrijven. Blomme en Eekman betrekken een atelier aan de Beekstraat in een, inmiddels afgebroken, schuur ter hoogte van de huidige Alfons Blommelaan. Alfons Blomme heeft daarnaast nog een atelier in Nuenen, in de oude linnenfabriek van Begemann aan de Berg 65. Hij woont tijdens zijn Nuenense periode ten huize van Sien Begemann. In Nuenen staan ondermeer voor Blomme model: Frans van Maasakkers, Mien van Maasakkers en Leen Coolen. 11 Jan Damen, geboren te Breda op 30 juni 1898, overleden 21 februari 1950, concertmeester (violist) van het Amsterdams Concertgebouw Orkest. 12 Het Begemannhuis [nu Berg 65]. 13 Herman Gorter (1864-1927) was een Nederlandse dichter. Ook was hij medeoprichter van de Sociaal-Democratische Partij. Hij is onsterfelijk geworden met zijn gedicht Mei uit 1889, waarvan de beginregel luidt: Een nieuwe lente en een nieuw geluid… Selma Lagerlöf, Gösta Berlings Saga, roman met als hoofdpersoon de uit zijn ambt gezette dominee Gösta Berling, een man vol para doxen, aan de drank verslaafd, geliefd bij alle vrouwen, sterk maar ook zwak, geestig en romantisch, vrolijk en melancholiek. 1891. 15 Kapelaan was in die tijd G.W. van der Heijden onder pastoor Jac van der Vleuten. 16 Opwaarts is het orgaan van de Bond van Christen-Socialisten waarvan De Ligt sinds 1910 lid is. 17 Profetieën zijn toekomstvoorspellingen. 18 In de protestantse kerk is een diaken iemand die gaat over de kerkelijke armenzorg. Samen met de ouderlingen en dominee vormen de diakenen het dagelijks bestuur (de kerkenraad) van de protestantse gemeente. 19 Het oorspronkelijke artikel is van 1939, een jaar voordat de Tweede Wereldoorlog zou uitbreken. 20 Bart de Ligt, Kerk, cultuur en samenleving. Tien jaren strijd, p.XXX. Arnhem. 1925. 21 De juiste titel van de preek was Veni Sancte Spiritus – Kom, Heilige Geest. 14


21

Christien Crouwel 22

Bart de Ligt - Veni Sancte Spiritus Kom, Heilige Geest Voorafgaand aan de herdenkingsbijeenkomst in het Van Gogh Kerkje aan de Papenvoort preekte dominee Christien Crouwel op eerste pinksterdag 24 mei 2015 in De Regenboog voor haar gemeenteleden, zoals precies honderd jaar eerder dominee Bart de Ligt dat deed voor zijn gehoor. Dit keer ging het over Bart de Ligt zelf, over hetgeen hij toen had losgemaakt, over welke gevolgen dat heeft gehad, maar vooral over wat zijn levenswerk op persoonlijk niveau kan betekenen.

twee weken later voorgaat in Eindhoven, waar hij zijn vriend en collega dominee Van Peursem vervangt, is de marechaussee aanwezig. Veertien dagen later, in juni 1915, volgt de verbanning van Bart de Ligt uit de zuidelijke provincies door de militaire autoriteiten.

“Zoo schieten allen...”

De Regenboog, kerkgebouw van de Protestantse Gemeente Nuenen sinds 1999 [foto Roland van Pareren]

Op eerste pinksterdag 1915 gaat Bart de Ligt voor in een dienst in het kerkje aan de Papenvoort, waarbij hij een preek houdt tegen het militaristische systeem. Niet zonder reden: In Europa woedt de Eerste Wereldoorlog steeds heviger en zuidelijk Nederland zit vol met militairen. In augustus 1914 had De Ligt al op grote schaal een manifest verspreid met de titel De schuld der kerken. Daarin hekelden hij en twee collega’s het feit dat de kerken altijd weer aan de kant van het imperialisme staan en daarom eigenlijk geen recht hebben om te bidden voor vrede. Het wordt aan alle predikanten en kerkenraden toegestuurd in het land verspreid. Niet alleen de Hervormde Synode neemt er aanstoot aan, die De Ligt onder toezicht stelt, maar ook het militair gezag in Eindhoven. De Nuenense pinksterpreek valt ook niet in goede aarde: een aantal gemeenteleden waarschuwt de militaire gezaghebbers in Eindhoven. Als De Ligt Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

Wat zei De Ligt eigenlijk in zijn preek, wat hem zo kwalijk werd genomen? “Er zijn veel Romeinen onder ons, voor wie de staat het hoogste is en zo maar, zonder meer, met goddelijk gezag bekleed. Wat de staat zegt, moet onverbiddelijk geschieden. Wij vinden het belichaamd in dat vervloekte militaristische systeem. Wat is dat voor een systeem? De soldaat staat onder de korporaal, de korporaal staat onder de sergeant, deze onder de officier, deze onder de hoofdofficier, en eindelijk komt de generaal. Maar die is het handvat van de regering, die hem richt; ‘t zij naar rechts, ‘t zij naar links. Beweegt de regering de generaal, dan bewegen allen mee; ‘t is een machine. En zegt de generaal: “Schiet!” - zoo schieten allen, waarop dan ook; al was het op het Hart van Jezus Christus, dat Heilig Hart van God! De eerste eis van de militaire Staat is deze: dat gij, zo nodig, uw geweten slingert uit uw borst.” Bart de Ligt schetst hier in een paar pennenstreken niet alleen hoe het militaire systeem functioneert, maar eigenlijk ook hoe, meer in het algemeen, macht en machtshandhaving functioneren.

Macht als bouwwerk Machtshandhaving, maar ook machtsuitoefening is altijd een bouwwerk, dat een brede basis

nodig heeft van mensen die willen uitvoeren wat van bovenaf gevraagd of geëist wordt. Zoals je in het leger de brede basis van soldaten hebt, aangestuurd door de korporaals, aangestuurd door de sergeanten, enzovoort tot aan de generaal toe. En zoals je in een mierenkolonie een oppermier hebt die aangeeft wat er wel de kolonie binnengedragen mag worden en wat niet. Dat is niet noodzakelijkerwijs iets slechts. Maar dat kan het wel worden als daarbij blinde gehoorzaamheid wordt geëist. En meer nog: als dat wat opgedragen wordt niet tegelijkertijd diezelfde basis ook dient. Dat is waar Bart de Ligt zich tegen uitsprak! De Eerste Wereldoorlog was een verschrikkelijke oorlog, waarbij alleen al 9,5 miljoen militairen sneuvelden. Velen door incompetentie van hun leiders. De frontverliezen waren enorm, aan beide kanten. Of zoals iemand het mij laatst vertelde: “Je kreeg een slok rum en als dan de artillerie stopte, klom je over de rand van de loopgraaf het niemandsland in. Recht in de mitrailleurs.” Alleen al op de eerste dag van de slag aan de Somme verloren de Britten 20.000 man. Vijftig procent van de ingezette soldaten... Terwijl alle signalen van diezelfde soldaten genegeerd werden. Dat is waar Bart de Ligt tegen ageerde: het bouwwerk van hoogmoed, de gehoorzaamheid die tot in het absurde werd geëist, de kadaverdiscipline. Het bouwwerk waardoor vandaag de dag IS (Islamitische Staat) dood en verderf kan zaaien. Het bouwwerk waardoor andere systemen kunnen blijven functioneren. Lees in dit verband eens het boek Dit kan niet waar zijn van Joris Luyendijk, over de bancaire wereld. De omslag van het boek van Joris Luyendijk toont de hedendaagse Toren van Babel

Toren van Babel Of het toeval is of niet: Vandaag staat op het oecumenisch leesrooster ook een verhaal over een bouwwerk: de toren van Babel.

23

Met zijn brede basis, steeds smaller wordend naar boven. Tenminste: zo hebben verschillende kunstenaars die toren afgebeeld. Een project dat geen genade vond in de ogen van de Eeuwige, omdat het gebouwd werd vanuit de verkeerde ambitie: om tot in de hemel te reiken en op die manier tot meerdere eer en glorie van de bouwers te strekken. Daar stak God een creatief stokje voor, lezen we in Genesis: geen donder en bliksem, maar een spraakverwarring, zodat het project uiteindelijk gedoemd was te mislukken, waarna de Heer alle mensen over de hele aarde verspreidde. Een bijna sprookjesachtig verhaal dat illustratief is voor vele projecten die niet anders op het oog hebben dan eigen macht en roem.

Pinksteren in Jeruzalem Maar wat heeft dit alles nou met Pinksteren te maken? Dat toont het andere verhaal, als tegenhanger van de Babylonische spraakverwarring: Het verhaal uit Handelingen, dat je ook zou kunnen lezen als nieuw, happy end van het verhaal over Babel. We horen hoe op Pinksteren de Joden in Jeruzalem, die afkomstig waren uit ieder volk op aarde, elkaar, ondanks alle taalverschillen, opeens verstaan. Waarom? Omdat daar Gods Geest waait, die niet de macht en eer van enkelen op het oog heeft, maar de vrede voor allen! Want vrede begint waar mensen elkaar leren verstaan en zich voor elkaar openstellen. We zien dat, in het klein, in ons eigen leven. Hoe vaak begint een ruzie niet door miscommunicatie? >>> Toren van Babel, Pieter Bruegel


24

Doordat we elkaar verkeerd begrijpen. Door al in te vullen wat een ander al dan niet zal denken of zal doen, zonder dat eerst na te vragen. Door niet te luisteren naar elkaar. De oplossing, de verzoening, ontstaat meestal als vanzelf als we dat wel doen: als we beginnen naar elkaar te luisteren, de ander laten uitpraten, ons verplaatsen in die ander, ons eigen ongeduld of irritatie temperen.

Kritische houding Vrede, in het klein, begint met elkaar leren verstaan. Vrede in het groot begint ook daarmee. Maar daar is ook nog iets anders voor nodig. Daarvoor wil ik nog even terugkomen op Bart de Ligt. Het gaat hem niet alleen om de individuele keuze voor het leven vanuit deze Geest, in het voetspoor van Christus. Dat moest ook doorwerken in de keuzes die we als maatschappij doen. Keuzes die sociale gerechtigheid nastreven. Dat vraagt om een kritische houding en een kritische analyse. Het voert te ver daar binnen het bestek van deze preek meer over te vertellen. Ik geloof dat u onrustig zou worden als die, net als de pinksterpreek van Bart de Ligt anderhalf uur zou duren, maar ik raad u wel aan u eens wat te verdiepen in het werk van Bart de Ligt. Ik geloof niet dat de Nuenense gemeente ooit een predikant heeft gehad die op zo’n consequente wijze evangelie en politiek wist te verbinden. Maar één ding wil ik u meegeven, om die kritische houding te oefenen. Dat betreft één enkele vraag die we kunnen stellen als we ons buigen over maatschappelijke en sociaal-ethische kwesties. Het is een oude vraag, die ook Karl Marx had leren stellen, toen hij nadacht over machtsverhoudingen in onze samenleving. Hoe vreemd de naam van Marx voor u wellicht klinkt in een pinksterpreek anno 2015. Als het gaat om sociale gerechtigheid zijn er meer overeenkomsten tussen zijn stem en die van de bijbelse profeten dan we ons misschien realiseren.

Cui bono? De vraag die Marx had leren stellen, en die ik zelf tot op de dag van vandaag uiterst bruikbaar vind als het gaat om sociale keuzes, luidt: cui bono? Dat betekent in het latijn: Voor wie is het goed? Of: Wie profiteert hiervan? In wiens belang is dit systeem, deze ideologie, deze gedachte? Het is een vraag waar Bart de Ligt zich ook telkens weer mee bezig hield. Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

De lage lonen en de erbarmelijke omstandigheden in de textielindustrie: cui bono? Wie profiteert daarvan? De arbeiders? Nee! De industriëlen. Het hele militaire apparaat en de oorlogsindustrie: cui bono? In wiens belang is dat? Dat van de frontsoldaten? Het volk? Nee, de wapenfabrikanten en degenen die de macht in handen hebben. Wie, met Marx, deze vraag stelt, legt al snel de vinger op de zere plek en ontmaskert belangen van een enkele groep, die vaak verpakt worden als algemeen belang. Bezuinigingen in de zorg: wie profiteert daarvan, wie vaart daar wel bij? Het afschaffen van statiegeld op plastic flessen: wie komt dat goed uit? De productie van onze consumptiegoederen uitbesteden aan lage lonen landen: wie heeft daar baat bij? En hoe? Cui bono is een vraag die zich niet al te makkelijk neerlegt bij eenvoudige antwoorden, het is een vraag die achterdochtig durft te zijn. Het is ook een vraag die de keerzijde van een kwestie bloot legt. Die niet alleen de stem van de mondige groep laat horen, maar juist ook van de onmondigen, die niet zo snel gehoord worden. Het is een vraag die aansluit bij het appèl van Jezus om oog te hebben voor juist de kwetsbare groepen. Voor hen die geen verweer hebben, zoals Huub Oosterhuis schrijft. Voor degenen die de onderste laag van het kapitalistische bouwwerk vormen.

Moed door de Heilige Geest Er is soms moed voor nodig om die vraag te durven stellen. Pinksteren is niet alleen het feest van bezieling en wederzijds begrip, maar ook het feest waarop die moed ons wordt gegeven. Het feest waarop ons Gods Geest, Gods Heilige Geest,

wordt geschonken. Om buiten de vastgestelde kaders te durven gaan. Om de vragen te durven stellen die misschien niemand wil horen. Om aan te klagen wat godgeklaagd is. Om weerstand te bieden tegen wat van bovenaf opgelegd wordt. Al word je daarvoor verbannen, zoals Bart de Ligt. Of gekruisigd, zoals Jezus Christus. Het gaat in het evangelie niet alleen om ons persoonlijk heil, om onze persoonlijke vrede. Het gaat om Gods vrede die de hele schepping op het oog heeft. Een Geest van vrede die alle verstand te boven gaat. Die mensen in staat stelt elkaar te verstaan. Die Geest hebben wij nodig, om die Geest bidden wij: Veni Sancte Spiritus. Kom, Heilige Geest en vernieuw ons! Opdat wij niet door hoogmoed verblind raken, opdat we niet in blinde gehoorzaamheid vervallen, maar, zoals De Ligt het zei: “met het oog op een nieuwe aarde, waarop gerechtigheid woont, uit Liefde geboren.” n

25


26

Bart de Ligt Herdenking Pinksteren 2015

[foto Joop Kerssen]

De laatste brief De wereld scheen vol lichtere geluiden En een soldaat sliep op zijn overjas. Hij droomde lachend dat het vrede was Omdat er in zijn droom een klok ging luiden. Er viel een vogel die geen vogel was Niet ver van hem tusschen de warme kruiden. En hij werd niet meer wakker want het gras Werd rood, een ieder weet wat dat beduidde.

Suus Lier leest ‘De laatste brief’ [foto Joop Kerssen]

Het regende en woei. Toen herbegon Achter de grijze lijn der horizon Het bulderen – goedmoedig – der kanonnen. Maar uit zijn jas, terwijl hij liggen bleef, Bevrijdde zich het laatste wat hij schreef: Liefste, de oorlog is nog niet begonnen. Bertus Aafjes


n

Ruud Bartlema (1944) is opgeleid als beeldend kunstenaar en studeerde theologie aan de Universiteit van Amsterdam. Van 1972 tot 1985 was hij predikant van de Reformatorische Gemeente Nuenen. In de Nuenense pastorie ontstond veel artistiek werk. Vanuit Nuenen vertrok Bartlema

27

“W

kru

wa

hei

wa

uit

(Ba

naar de oecumenische studentengemeente in Groningen. Zijn veelzijdige kunstuitingen hebben talrijke inspiratiebronnen: poëzie, literatuur, joods-mystieke tradities. Zo maakte hij veel tekeningen, etsen en schilderijen rond Bijbelverhalen, (wand)schilderingen en gedachtenispanelen. www.ruudbartlema.nl

“Wij strijden een nieuwe

Bart de Ligt Bart de Ligt

kruistocht, maar zonder de

1915 Pinksteren 2015

wapens van de barbaren, om een


heilig land: een nieuwe aarde,

Herdenkingsprogramma Herdenkingsprogramma

Een bijzonder woord van dank aan degenen die deze herdenking en de totstandkoming van de herdenkingsplaquette met hun financiële steun mogelijk hebben gemaakt

Welkomstwoord Welkomstwoord door Niek door Zonneveld Niek Zonneveld

waarop gerechtigheid woont, uit Liefde geboren.“

Cultuurfonds Nico en Zingra Nagtegaal - Geerts Protestantse Gemeente Nuenen www.pgn-nuenen.nl

“Wie was “Wie Bartwas de Ligt?” Bart de Ligt?”

(Bart de Ligt, 1917)

door drs. Peter door van drs. Overbruggen Peter van Overbruggen

Stichting Van Goghkerkje www.vangoghkerkje.nl

Komm, Gott, Komm, Schöpfer, Gott, Schöpfer, Heiliger Heiliger Geist, BWV Geist, 631BWV 631 Johann Sebastian Johann Sebastian Bach Bach

Bart de Ligt

Kees Veldhoen, Kees Veldhoen, orgel orgel

Leen Kaptein Drs. Roland van Pareren Stichting voor Actieve Geweldloosheid www.samenvoorvrede.nl

“Bart de“Bart Ligt, nog de Ligt, steeds nogactueel” steeds actueel” door drs. Wim door Robben, drs. Wimkenner Robben, vankenner De Ligt’s vanwerk De Ligt’s werk

Op eerste pinksterdag, Op eerste pinksterdag, zondag 24zondag mei 2015, 24 mei is het2015, honderd is hetjaar honderd geleden jaar datgeleden de dat de

“De laatste “DeBrief” laatstevan Brief” Bertus vanAafjes Bertus Aafjes voordrachtvoordracht door Suus door Lier Suus Lier

Nuenense Nuenense dominee Bart dominee de Ligt Bart eenderoemruchte Ligt een roemruchte vredespreek vredespreek uitsprak. Deze uitsprak. Deze

te

bewogen oproep bewogen hadoproep verstrekkende had verstrekkende gevolgen, voor gevolgen, hem persoonlijk voor hem persoonlijk en voor en voor

Bart de Ligt Herdenking Van Goghkerkje Nuenen 24 mei 2015


de ontwikkeling de ontwikkeling van zijn ideeën. van zijn Zijn ideeën. leven Zijn en werk levenwerden en werk bepaald werden door bepaald een door een sterke vredesgedachte. sterke vredesgedachte. In onze wereld In onze is die wereld boodschap is die boodschap nog steedsnog actueel. steeds Om actueel. die reden Om vindt die reden vindt vandaag een vandaag De Ligtherdenking een De Ligtherdenking plaats in het plaats Vanin Goghkerkje het Van Goghkerkje in Nuenen.inInNuenen. In

Komm, heiliger Komm, Geist, heiliger Herre Geist, Gott’ Herre Gott’ DieterichDieterich Buxtehude Buxtehude Kees Veldhoen, Kees Veldhoen, orgel orgel

Onthulling Onthulling herdenkingsplaquette herdenkingsplaquette en toelichting en toelichting door ds. Christien door ds. Crouwel Christien Crouwel

deze bijeenkomst deze bijeenkomst willen we zijn willen gedachtenis we zijn gedachtenis en gedachtegoed en gedachtegoed levend houden levend enhouden en concreet maken concreet door maken de onthulling door de onthulling van een herinneringsplaquette van een herinneringsplaquette van de hand van de hand van ds. Ruud vanBartlema. ds. Ruud Bartlema.

Ontmoeting Ontmoeting onder het genot onder van het genot een drankje van een drankje

Programmaboekje

Toespraak door dominee Christien Crouwel bij de onthulling van de plaquette Namens Ruud Bartlema mag ik u vanmiddag de plaquette onthullen die hij voor deze heuglijke herdenking maakte. Zelf kan hij, zoals u al vernam, niet aanwezig zijn vanwege andere verplichtingen. Toen Peter van Overbruggen mij verzocht deze honneurs waar te nemen, motiveerde hij dat verzoek met de opmerking: “Er moet toch in ieder geval één dominee bij zijn!” Ja, een dominee erbij kan meestal geen kwaad. Al bewijst de geschiedenis die we ons vandaag in herinnering brengen, dat dominees niet altijd de dingen zeggen die gemeente, kerk of overheid welgevallig zijn. Voor je het weet preken ze een heel ander evangelie dan dat van volgzaamheid en aanpassing... Maar nu dan het moment waarop u met spanning hebt gewacht. De plaquette die u zo zult zien, is

B

Christien Crouwel [foto Joop Kerssen]

gebaseerd op een ets die Ruud Bartlema in 1987 maakte als eerste eerherstel voor zijn Nuenense voorganger en die ook afgebeeld is in het boek Van domineeshuis tot Van Goghhuis. De ets met de vier driehoeken, die elk een fase uit het leven van De Ligt beslaan. (op pagina 29 is de ets afgebeeld >>> met een toelichting op de symboliek).


Ba Va 24

28

Bart de Ligt, plaquette van Ruud Bartlema, 2015

Op de plaquette zien we, van links naar rechts, allereerst het kerkje waar we ons nu bevinden en de pastorie. Twee belangrijke plekken voor De Ligt, waar hij zijn ideeën vormde, uitte en besprak. Dat deed hij niet alleen met collega’s, vrienden en gemeenteleden, maar ook met de twee officieren en drie soldaten die bij hem ingekwartierd worden in 1914, als zich vanwege de mobilisatie een groot aantal militairen in zuidelijk Nederland bevindt. Na de kerkdiensten op zondag was de tuin een geliefde plek om te verwijlen. Dan was er tijd voor kunst, cultuur, de natuur, filosofie en muziek van Bach. Allemaal in en om die pastorie, waar in die tijd ook de Belgische kunstschilder Nico Eekman woonde, die gevlucht was voor de dreiging van de Eerste Wereldoorlog. In de afgebeelde bomen ziet u de wind van Pinksteren waaien: de Geest van God die vernieuwing brengt en moed inblaast. Die Heilige Geest wordt in de christelijke traditie ook afgebeeld als een duif, die we in het midden zien. En zo wordt, door die wuivende bomen en die duif, de link gelegd naar de roemruchte pinksterpreek van De Ligt in 1915. Natuurlijk is de duif ook het symbool van vrede. Het was de duif die ooit, met een olijftakje in haar snavel, aan Noach in zijn ark het bewijs leverde dat de wereld, na de zondvloed, weer bewoonbaar was. Als wereld waar God een nieuw begin wilde maken. Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

Duiven zijn dus ook brengers van nieuws. Rechts op de plaquette zien we de vele brieven, als beeld van de uitgebreide correspondentie die De Ligt voerde met onder andere Mahatma Ghandi over geweldloosheid en met tal van anderen over de hele wereld, omwille van de vrede.

Michiel de Ligt en Christien Crouwel [foto Joop Kerssen]

Ik spreek de hoop uit dat deze plaquette niet alleen zal dienen als herinnering aan Bart de Ligt en zijn strijd voor vrede en sociale gerechtigheid, maar ook als zichtbaar appèl aan onszelf en hen die na ons komen, om ons daarvoor blijvend in te zetten. n

29

Toelichting op de ets door Ruud Bartlema Een ets in de aquatint techniek bestaande uit drie delen, welke tezamen vier driehoeken vormen, die ieder weer een periode uit Bart de Ligts leven beslaan.

De eerste driehoek, links onder De periode van de Eerste Wereldoorlog. Deze verbeeldt links boven oorlogsvuur, gifgas en de onafzienbare doden en rechts onder oorlogsgeweld en slachtoffers.

De tweede driehoek Deze boort zich als het ware in de eerste: Bart de Ligts profetisch verzet tegen het oorlogsdenken. Deze driehoek verbeeldt de Nuenense periode van Bart de Ligt, de pastorie, het kerkje en rechts de contouren van de fabrieken met handen en vaandels als symbool van Bart de Ligts sociale bewogenheid (de oprichting van de Bond van Christen-Socialisten). Rond zijn portret een beweging van brieven: het symbool van zijn honderden gevoerde correspondentie met evenzovele wetenschappers, politici en vredesdenkers.

’Hommage aan Bart de Ligt’, ets van Ruud Bartlema, 1987

De derde driehoek en (klein) rechts boven de vierde De breuk tussen de tweede en derde driehoek markeert De Ligts verbanning uit het zuiden van Nederland. Maar waar hij aan begonnen is, zet zich in deze derde periode door. Handen, brieven, duiven, ze markeren zijn enorme inzet en daadkracht voor de vrede. Een visioen van een wereld zonder oorlog, gesymboliseerd in het licht van de zon, omvleugeld door de vredesduiven. Maar het duister van het opkomende nazisme, gesymboliseerd door de twee kleine driehoeken rechts boven, knaagt al aan dit visioen. De Ligt heeft het zien aankomen, maar is in 1938 gestorven en heeft de verschrikking zelf niet meer lijfelijk ondervonden. Zo bleef hij een strijder tussen twee wereldoorlogen met een profetische visie, welke nog niets aan actualiteit heeft ingeboet. Vandaar deze hommage. n


30

Michiel de Ligt bezoekt de straat en pastorie van zijn grootvader Bart Michiel de Ligt, de kleinzoon van Bart de Ligt, was aanwezig tijdens de Bart de Ligt Herdenking op 24 mei 2015. Na afloop van de herdenking bezocht hij met zijn partner Ciska de Hartogh de straat die naar zijn grootvader is genoemd. Nadat in 1985 de naam Bart de Ligtstraat door burgemeester en wethouders is vastgesteld, heeft de vader van Michiel, Joan de Ligt, op 16 oktober 1987 het straatnaambord officieel onthuld. Ook de naam Vredehof herinnert aan Bart de Ligt. De naam Vredehof verwijst naar het boek met de titel Vrede als Daad. Bart de Ligt heeft dat als zijn standaardwerk beschouwd. Na de wandeling werd de kleinzoon van Bart de Ligt met zijn partner door dominee Christien Crouwel rondgeleid in de pastorie aan de Berg. n

Michiel de Ligt met zijn partner Ciska de Hartogh in de straat die naar zijn grootvader is genoemd

[foto’s: Gemma van den Hooff en Roland van Pareren]

Michiel de Ligt wordt ontvangen door dominee Christien Crouwel

Ook Vredehof herinnert aan Bart de Ligt

Het boek De straatnamen van Nuenen, Gerwen en Nederwetten, met daarin de beschrijving van de straatnamen Bart de Ligtstraat en Vredehof, en de nummers van het tijdschrift de Drijehornickels met de artikelen over Bart de Ligt worden overhandigd door Roland van Pareren.

Een scheut van de kastanjeboom uit de pastorietuin gaat mee naar Den Haag Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

Ruud Bartlema

Bovengewelddadige strijdwijze Toen ik in mei 1972 bevestigd werd als predikant in Nuenen gebeurde dat in de nu al verdwenen rooms-katholieke Sint Andrieskerk. Het monu mentale gebouw in de typische stijl van Dom van der Laan bood plaats aan een paar honderd belangstellenden uit de diverse geloofs gemeenschappen. Het open en oecumenische karakter van die bevestigingsdienst, waarin ook gemeenschappelijk avondmaal en communie werd gevierd, gaf een duidelijk signaal af van openheid en wil tot samenwerking binnen de verschillende plaatselijke en regionale religieuze gemeenschappen. Voor mijzelf was een indrukwekkend moment de handoplegging door een groot aantal collega’s, waaronder een aantal van mijn hoogleraren uit Amsterdam. Eén van die hooggeleerde heren, voor wie ik veel waardering had, prof. dr. Krijn Strijd, schreef mij een paar dagen vóór de bevestiging een brief dat het hem speet dat hij de zondag van mijn bevestiging verhinderd was om naar Nuenen te komen. Hij feliciteerde mij nogmaals met mijn benoeming in Nuenen en bond mij het volgende op het hart: “Je zult natuurlijk wel van alle kanten met anekdotes en verhalen over de relatie tussen Nuenen en Vincent van Gogh bestookt zijn en nog worden. Je mag zelfs wonen in de beroemde pastorie waar hij met zijn ouders ook heeft gewoond. Dat mag allemaal waar zijn en belangrijk, maar besef zelf, dat het op zich niet zo belangrijk is dat Van Gogh in Nuenen heeft gewoond, maar dat jij in de voetsporen mag treden van de grote en door mij zeer bewonderde Bart de Ligt. Een bijzonder theoloog en een scherpzinnig denker, die vanwege zijn ongewone ideeën en zijn gedurfde preken in de Eerste Wereldoorlog, ten tijde van de mobilisatie in 1915, door de provinciale overheid uit Nuenen werd verbannen! Dus, trek je niets aan van de Van Goghmanie waar je mee te maken zult krijgen, maar verdiep je in het gedachtegoed van deze grote vredesapostel, die de motor is geweest achter de beweging van Kerk en Vrede! Van harte een gezegende tijd in Nuenen toegewenst!” Je Krijn Strijd

31

Ruud Bartlema, 1985

Interieur Sint Andrieskerk [foto Jan Cunnen]

Persoonlijk had ik de naam van De Ligt ooit weleens gehoord, maar in de tijd dat ik met de predikantsplaats in Nuenen bezig was, me nooit gerealiseerd dat juist in die pastorie Bart de Ligt ook gewoond en gewerkt had. Via onze bijzondere archivaris Nico Nagtegaal kreeg ik inzage in een grote hoeveelheid literatuur rond Bart de Ligt en via onze oude kosteres Mien van der Burg, die al in de negentig was, hoorde ik een aantal bijzondere ooggetuigeverhalen, omdat zij als meisje De Ligt nog in levende lijve had meegemaakt. Dat gold ook voor een ander gemeentelid die als soldaat in 1915 gemobiliseerd lag in Eindhoven en me verslag kon doen van de beruchte pinksterzondag van 1915, waarbij hij met de soldaten die in de kerk zaten tijdens de preek, in opdracht van zijn meerdere, de kerk moest verlaten. Dat maakte me nieuwsgierig en zo las ik naast De Ligts preek Veni Sancte Spiritus, die bij Kruyt in Amsterdam werd gedrukt en uitgegeven, ook het Protest tegen zijn verbanning door zijn Helmondse collega A.R. de Jong, die op 27 juni en 4 juli in de kerkdiensten in Nuenen zijn >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

verdediging van Bart de Ligt liet horen aan de hand van een tekst uit Handelingen 4 : 19 b : Oordeelt gij, of het recht is voor God, ulieden meer te hooren dan God. Daarin troffen mij de Schilderij ‘Kerkje te Nuenen en dominee’, heldere gedachtegang Ruud Bartlema, 1977 en de bewogen verteltrant. Wat te denken van deze zinnen die De Ligt uit het hart gegrepen zouden zijn. “De overheid heeft door de wereldgeschiedenis heen nooit op bijzonder goeden voet gestaan met het Evangelie – tot op de huidige dag niet. Zij is gemeenlijk conservatief geweest. Haar macht was haar alles. (…) Een dergelijke conservatieve houding der overheid nu, hoewel verklaarbaar, dient van christelijk standpunt steeds bestreden en wel aller meest, wanneer dit conservatisme overgaat tot onder drukking en vervolging van andersdenkenden. En dit is bijna altijd het geval geweest. Tot op de huidige dag toe. Zelden heb ik mij met meer verontwaardiging en groter ernst voorbereid tot een krachtig protest van de kansel dan thans. Onze gewetensvrijheid is ernstig aangerand door onze militaire overheid, die (…) een prediker der waarheid den mond heeft gesnoerd, om een woord gesproken van den kansel.”

32

Ook de literatuur van Bart de Ligt zelf, zijn Wereldcrisis en wijsbegeerte maakte op mij grote indruk. Zijn denkbeelden in De wetenschap van de vrede zijn ronduit modern en hebben nog niets van hun uitdagende kracht verloren. Hij stelt daarin dat de ontwikkelingen in de wetenschappelijke wereld alle intellectuele meer en meer ondergeschikt maken aan een volstrekt absurd en verwerpelijk nationaal belang. Scherp zag hij het gevaar van een wetenschap die zich voor het karretje van commerciële belangen van de oorlogsindustrie laat spannen. Uiterst actueel, waar in onze dagen de vervlechting van universiteiten en publiek gefinancierd onderzoek met de industrie wacht op een kritische doorlichting en stellingname.

Bart de Ligt pleit daarin voor niet zozeer een houding van geweldloosheid, maar voor een “bovengewelddadige strijdwijze” zoals hij dat noemt om het onrecht en de oorlog in onze wereld te bestrijden. Een prachtig pleidooi voor een houding waarin overtuigingskracht tot een wapen gesmeed wordt om de oorzaken van de vele misstanden in onze wereld te bestrijden. Het is erg bemoedigend geweest dat de aandacht voor het denken van Bart de Ligt in de jaren tachtig van de vorige eeuw ertoe heeft geleid dat er in juli 1985, 47 jaar na het overlijden van De Ligt in 1938, een straat in Nuenen naar hem werd genoemd en dat hij daardoor ook voor veel inwoners van Nuenen uit de schaduw van de historie werd gehaald en naast een beroemdheid als Vincent van Gogh, naar voren kwam. Die straat is er mede dankzij de inspanningen van Roland van Pareren, toenmalig raadslid, gekomen.

Ruud Bartlema overhandigt zijn ets ‘Hommage aan Bart de Ligt’ aan Joan de Ligt, 1987

Tegelijk werd er onder redactie van Herman Noordegraaf en Wim Robben een prachtig herdenkingsboek geschreven en gepresenteerd in het kerkje van Nuenen. Zelf maakte ik ter gelegenheid van die bijeenkomst een driedelige ets waarin de bevlogenheid van Bart de Ligt tot uitdrukking is gebracht en het was mij een eer deze ets te mogen aanbieden aan Joan de Ligt, de zoon van dominee Bart de Ligt. Terwijl ik de ets ontwierp en uitvoerde realiseerde ik me hoezeer het denken van Bart de Ligt, als zeldzaam erudiet theoloog en als zeer belezen filosoof, ook mijn theologisch bezig zijn heeft beïnvloed en gevormd. n Ik eindig met zijn woorden uit 1917:

Het meest bijgebleven is mij de briefwisseling tussen Bart de Ligt en M. Gandhi, die in 1983 door Anarchistische Uitgaven Amsterdam gebundeld werd uitgegeven, een uitgave die gebaseerd is op De Ligts boek Een wereldomvattend vraagstuk. Gandhi en de oorlog. Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

“Wij strijden een nieuwe kruistocht, maar zonder de wapens van de barbaren, om een heilig land: een nieuwe aarde, waarop gerechtigheid woont, uit Liefde geboren.”

Wim Robben

Bart de Ligt nog steeds actueel

33

Tekst uitgesproken bij de Bart de Ligt Herdenking op 24 mei 2015 te Nuenen Bart de Ligt, die in 1910 in Utrecht afstudeerde als theoloog en daarna dominee in Nuenen werd, zou zich ontwikkelen tot één van de belangrijke vredesactivisten van voor 1940. Was zijn houding aanvankelijk nogal anti gericht: tegen geweld, tegen oorlog, tegen het militaire systeem, gaandeweg richtte hij zich steeds meer op de vraag: maar wat dan wel. Zeer belezen als hij was, al vanaf zijn tijd op het gymnasium, had hij bijna ongemerkt kennisgenomen van die andere weg die al duizenden jaren daarvoor in praktijk gebracht werd. Ja, zijn eigen Jezus Christus, diens Bergrede en zijn bereidheid daarvoor te sterven, was een van zijn grote inspiratiebronnen. En Tolstoy die uit dezelfde bron putte. Dan was er natuurlijk zijn tijdgenoot Gandhi in India, die op zo’n indrukwekkende en massale wijze die andere aanpak in praktijk bracht. Híj putte uit het Jain-Hindoeïsme, dat 4000 jaar geleden in Noord-India een geweldloze levenshouding ontwikkelde. Hun kernbegrip was ahimsa: niet beschadigen, terwijl himsa betekent beschadigen.

[foto Joop Kerssen]

De andere wang Geweldloosheid is dus iets anders doen dan activiteiten of reacties die beschadigend zijn. Hier ligt ook de overeenkomst met wat Christus ons voorhield in de Bergrede: keer je andere wang toe. De wang die niet beschadigd is door een klap. Daar bedoelde hij onder andere mee: toon een andere benadering, als reactie op geweld. Laat zien dat

het ook anders kan. Niet de weg van agressie en destructie, maar de weg van assertiviteit en constructiviteit. Nog altijd behoren de Jains tot een van de kleinere wereldreligies. Jain betekent overwinnaar: zij die het geweld overwonnen hebben, althans hun verlichte leraren die mensen inspireren, in woord en in daad, om zich te bevrijden van beschadigend gedrag. Om Bart de Ligt te kunnen plaatsen, zijn betekenis te duiden en zijn actualiteit te onderbouwen, is deze informatie belangrijk. Hij opereerde niet in het luchtledige, maar staat in een traditie die duizenden jaren oud en mondiaal aanwezig is. Daar zou zijn hoofdwerk, het tweedelige Vrede als Daad over gaan.

Vrede als Daad Nog even twee belangrijke feiten. In 1918 trouwde hij met Ina van Rossem, in wie hij een fantastische geestverwante vond. Zij kwam uit een welgestelde familie wat het mogelijk maakte dat hun gezin van haar vermogen, op bescheiden wijze, kon leven. In 1925 verhuisden ze, met hun twee kinderen, naar Zwitserland. De plek waar de Volkenbond gevestigd was en waar veel invloedrijke mensen uit de hele wereld samenkwamen, zoals Gandhi waarmee hij najaar 1931 een gesprek had. Ook vond hij in Zwitserland de rust, èn grote bibliotheken, om Mahatma Ghandi 02 oktober 1869 - 30 januari 1948 aan zijn boek Vrede als Daad te werken. Geen vrede dus als ideaal, maar als een daadkrachtig te realiseren werkelijkheid. Gevoed vanuit zielskracht en levenskracht; via geweldloze middelen en methoden; gericht op ieders welzijn. Dit als een drie-eenheid van beginsel, middel en doel, zoals het door Gandhi verwoord en nagestreefd werd. Bart de Ligt schreef begin jaren dertig, als eerste, de geschiedenis van de geweld loze levenshouding en het vreedzame, maar vaak niet minder moedige en volhardende, verzet tegen onrecht, geweld en oorlogsvoering. Dit via middelen en methoden als: gewenste veranderingen in gang zetten, overleg, dialoog, >>> Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

34

bemiddeling, onder handeling, bijeenkomsten, manifestaties, democra tiseringsprocessen, inge zonden stukken en artikelen, protesten, vasten, demonstraties, stakingen, boycot-acties, sancties etc. etc., mits ze zonder geweld, zonder te beschadigen, worden ingezet. Ik noem dit allemaal om aan te geven hoe normaal het geworden is om dit soort instrumenten te gebruiken.1

Vredesacademie Vrede als Daad verscheen ook in het Frans, wat er toe leidde dat er in 1937 een aangepaste Engelse uitgave verscheen met de titel The Conquest of Violence (De Overwinning op het Geweld). Een half jaar later werd het ook in Amerika uitgebracht. Dit gaf Bart de Ligt internationale bekendheid.

Gene Sharp Tijdens mijn deelname aan vele grote inter nationale vredesconferenties merkte ik vaak hoe bekend Bart de Ligt is, vooral door The Conquest of Violence, dat nog altijd in herdrukken uitgegeven wordt. Eén van de meest invloedrijke onderzoekers van de afgelopen jaren, die door hem geïnspireerd werd, is Gene Sharp, die 30 jaar hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Harvard Universiteit in Boston is geweest, en inmiddels richting de negentig gaat. Hij schreef: “Op het terrein van de geweldloze strijd, acties, voorbereiding en onderzoek zijn we veel dank verschuldigd aan Bart de Ligt. Zijn bijdrage is ongekend …. en heeft ons werk beduidend gemakkelijker gemaakt.”

Hij kwam met de opzet van een internationale werkgroep voor een wetenschap van de vrede - het eerste initiatief tot de latere Polemologie en met de oprichting van een Vredesacademie in augustus 1938 in de omgeving van Parijs. Hij kon de start ervan tijdens de eerste zomerschool van de academie niet meemaken omdat hij, totaal uitgeput door zijn vele activiteiten, ernstig ziek was. Op 3 september 1938 werd hij getroffen door een longembolie en overleed hij in luttele seconden. Drijehornickels - jaargang 24 - nummer 3

Gene Sharp

De bijdrage van Gene Sharp is, op zijn beurt, ook weer ongekend. Voortbouwend op het werk van De Ligt ging hij zich onder andere verdiepen in het ontstaan van dictaturen en van oorlogen, waarbij

die het einde van de Koude Oorlog inluidde. Niet op basis van militair geweld, maar door breed gedragen en goed voorbereid moedig geweldloos verzet door burgers. En 1990 was het jaar waarop het apartheidsregime in Zuid-Afrika het begaf en Mandela in vrijheid werd gesteld. Dit na twee jaar voorbereiding door de kerken via het programma effectieve geweldloze actie dat zij in heel het land hadden opgezet.2

Investeren in een geweldloze aanpak

hij uitvoerig het Hitler regime en de Tweede Wereldoorlog bestudeerde. Welke strategie en wat voor soort trainingen zijn nodig om dictators en oorlogen via geweldloze methoden aan te pakken. In 1986 verrasten miljoenen ongewapende burgers van de Filippijnen de wereld door op geweldloze wijze de brute dictatuur van Marcos omver te werpen. Daar was overigens wel drie jaar van wijdverspreide trainingsbijeenkomsten in actieve geweldloosheid aan vooraf gegaan. Eveneens viel dat jaar het wrede regime van Duvalier op Haïti en in 1988 dat van dictator Pinochet in Chili. Eind jaren tachtig vielen overal in Latijns-Amerika de dictaturen als dominostenen om. Niet door gewapende opstanden maar door het vastberaden en overwegend geweldloos verzet van studenten, moeders, arbeiders, religieuze groepen. Precies zoals Gene Sharp, en Bart de Ligt voor hem, hadden beschreven. In 1989 viel de Berlijnse Muur

Deze voorbeelden noem ik om duidelijk te maken dat de aanpak van problemen en conflicten, ook op deze grote schaal, wel degelijk mogelijk en doeltreffend is. En ook goedkoper, veiliger, sneller, milieuvriendelijker, democratischer. Dat u direct niet naar huis gaat en denkt: ”hij had wel een aardig verhaaltje maar kon niet één voorbeeld noemen waar die geweldloze aanpak gewerkt heeft.” Welnu: ik zou er ontelbare kunnen noemen, van duizenden jaren geleden tot vandaag aan toe. En eigenlijk is ieder mensenleven gebaseerd op een redelijke hoeveelheid vreedzame aspecten. Prettig behandeld worden voelt toch fijner dan afgesnauwd te worden en echte democratie is toch aangenamer dan een echte dictatuur. Zo alledaags en dichtbij is het dus. Zo invoelbaar. Conflicten zullen er altijd blijven. Hoe we daar constructiever en doeltreffender mee om kunnen gaan, welke instrumenten en vaardigheden we daarvoor verder moeten ontwikkelen, en erin investeren, zou veel meer nadruk dienen te krijgen. Bart de Ligt heeft daar mede de basis voor gelegd en in die zin blijft zijn werk en streven actueel. n

Noten Behalve hetgeen in deze bijdrage gezegd is wordt de geweldloze benadering ook op vele andere levensgebieden ingezet en verder ontwikkeld zoals: geweldloze communicatie, buurtbemiddeling, conflicthantering, geweldloos weerbare opvoeding etc. De geweldloze aanpak is voor ongeveer 90 procent gericht op constructieve activiteiten en voor ongeveer 10 procent op vormen van protest. Veel NGO’s (Niet-Gouvernementele Organisaties) baseren zich op een geweldloze benadering. Volgens een artikel in Wikipedia (Engelstalige versie) zijn er op wereldschaal miljoenen NGO’s actief.

1

2

In deze bijdrage wordt Gene Sharp naar voren gehaald maar er zijn uiteraard ook vele anderen die door Bart de Ligt beïnvloed zijn. Op zijn beurt heeft ook Gene Sharp weer velen geïnspireerd, onder andere via zijn onderzoeksinstituut (zie: www.aeinstein. org). Einstein had veel sympathie voor de geweldloze benadering zoals die met name door Gandhi naar voren gebracht werd. Vandaar dat Gene Sharp zijn instituut naar hem vernoemd heeft. Overigens: op dit moment onderzoeken zij de mogelijkheden om het IS-regime (Islamitische Staat) via geweldloze methoden aan te pakken.


35

Bart van der Sijde 36

De wereld een eeuw na de preek van Bart de Ligt Vragen met verschillende antwoorden. Als de vraag gesteld zou worden: wanneer komen Nederland en België opnieuw met elkaar in oorlog vanwege een verdelingsprobleem (1830-1839) of een grensconflict, dan kan het antwoord daarop volmondig zijn: nooit meer. De vraag wanneer Duitsland en Frankrijk (na 1870-1871, 1914-1918 en 1939-1945) weer met elkaar in oorlog zullen komen, verdient hetzelfde antwoord. Maar de opluchting is niet 175, maar 70 jaar oud en het betrof het conflict dat de grondslag van de preek van Bart de Ligt vormde. De oudsten van ons, vanaf 75 jaar, hebben nog herinneringen aan de barbaarse tijd van de Tweede Wereldoorlog en het resolute antwoord op de vraag heeft de verhoudingen in ons deel van Europa fundamenteel veranderd. Maar de vraag wanneer de volgende barbaarse daden van IS (Islamitische Staat) zullen plaats vinden, luidt: misschien morgen. De woorden van Bart de Ligt: “En zegt de generaal: “Schiet!” - zoo schieten allen, waarop dan ook; al was het op het Hart van Jezus Christus, dat Heilig Hart van God!” zijn nog steeds van toepassing.

De wereld bij de dood van Bart de Ligt in 1938 Wat heeft Bart de Ligt nog meegemaakt in de rest van zijn leven, van 1915 tot zijn vroege dood in 1938? Uiteraard het einde van de Eerste Wereldoorlog, ook wel de Grote Oorlog genoemd, met daarna een schatplichtig Duitsland vanwege de aangerichte oorlogsschade. Ook de oprichting van de Volkenbond in 1919/1920, op voorstel van de Amerikaanse president Harold Wilson (maar het Congres verhinderde participatie van de VS zelf).

Monument van de ‘knotted gun’ voor het gebouw van de Verenigde Naties in New York

Bart de Ligt (vijfde van rechts) tijdens het Internationaal Vredescongres in Parijs, 1937


De Volkenbond kan bogen op een aantal kleine successen, maar was door de pertinente onwil van een deel van de bepalende landen niet bij machte zijn hoofddoel, vrede op aarde, te volbrengen. Japan (1931) en ook Italië (1936) gooiden al snel roet in het eten door veroveringen in China en Afrika. En ook de onweerstaanbare opkomst van Hitler-Duitsland vanaf 1933 moet voor Bart de Ligt een overduidelijk teken zijn geweest dat de Volkenbond uiteindelijk zou eindigen in een groot fiasco. Hij zou het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in 1939 zelf en de massale Jodenvervolging en eliminatie, de Holocaust of Shoah, niet meer meemaken. Het verschil tussen 1915 en 1938 was een daadwerkelijke strijd op leven en dood op de slagvelden van België en Noord-Frankrijk en anderzijds de opkomst van een barbarij die sinds eeuwen in Europa niet was voorgekomen.

Nieuw elan na 1945, de Verenigde Naties

Het Internationaal Recht

De opvolger van de Volkenbond, de Verenigde Naties, is breder opgezet, maar heeft als kerntaak toch opnieuw het voorkomen en bezweren van gewapende conflicten. Het is helaas niet moeilijk om een schier eindeloze rij van conflicten op te sommen die desondanks plaatsvonden. Een niet geheel willekeurige greep: de oorlog tussen de staat Israël en de Palestijnen in 1948, 1967 en 1973, de inval van Noord-Korea in Zuid-Korea in 1953, de Vietnamoorlog van 1964 tot 1973, de inval van Irak in Koeweit in 1990, de volkerenmoord in Rwanda in 1994 en Bosnië met onder andere de moord op 8.000 Bosnische mannen in juli 1995 in Srebrenica, de Amerikaans-Britse inval in Irak in 2003, de Amerikaanse inval in Afghanistan in 2001.

Reeds vanaf 1864 bestaat een beperkte vorm van Internationaal Oorlogsrecht, waar Nederland zich als een van de eerste twaalf staten bij aansloot. Het betrof vooral verbetering van het lot van gewonden en bescherming van de burger. Daarna zijn in de sfeer van de Mensenrechten nog wel honderd verdragen afgesloten, met als kern vier verdragen uit 1949, met aanvullende protocollen uit 1977. Bepaalde soorten wapens zoals antipersoneelsmijnen en chemische wapens worden uitgesloten van gebruik. Kernwapens stonden daar niet bij. Dat veroorzaakte een kort moment van verwondering bij mij, maar ik realiseerde me meteen dat kernwapenstaten sinds jaar en dag weigeren dit uiterste recht van gebruik dus uit handen te geven. Een hele reeks van wandaden is niet toegestaan: marteling, verminking, lijfstraffen, terrorisme, de aantasting van de menselijke waardigheid zoals verkrachting, gedwongen prostitutie en terechtstelling zonder proces. Deze zaken zijn als misdaden tegen de menselijkheid eveneens verboden in niet-oorlogstijd. Het belangrijkste punt is echter de eis dat oorlog zo gevoerd dient te worden dat burgers niet of minimaal het slachtoffer worden of zijn van de >>> gevoerde oorlog. Dit lag al voor 1939 vast!

Ook momenteel zijn er conflicten te over: IS in Syrië en Irak, de stammenoorlog in Zuid-Sudan, de chaos in Libië, de spanningen rond de Oekraïne, de religieus getinte oorlog in de Centraal Afrikaanse Republiek. De conclusie kan getrokken worden, dat de Verenigde Naties evenzeer als de Volkenbond gefaald hebben in hun hoofdtaak. Vooral doordat staten en partijen zich, als het erop aankomt, niets gelegen laten liggen aan het Internationaal Recht.

Rotterdam

Coventry

Dresden

37

38

Het is niet moeilijk om hier een rij van flagrante schendingen uit de vorige eeuw op te sommen: bombardementen op Warschau (1939), Rotterdam (1940), Coventry en andere steden in Engeland van de nazi-Duitse kant, maar ook later de bombardementen op Dresden, Hamburg en vele andere Duitse steden door de Britten en Amerikanen en als een soort overtreffende trap het gebruik van de atoombom door de VS in augustus 1945 op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki, met honderdduizenden burgerdoden als resultaat. President Harry Truman verdedigde deze dubbele daad met de bewering dat een langere oorlog tegen Japan aan Amerikaanse kant nog zeer veel slachtoffers onder de soldaten zou hebben gekost. Het hemd is nader dan de rok, ook al moet het oorlogsrecht daarvoor even terzijde worden geschoven! Het Internationaal Recht functioneert vaker als een spiegel voor de weergave van mislukkingen dan als het begin van werkelijke vooruitgang.

Vormen van geweld in deze wereld IS spant wat dat betreft de kroon: als je geen gelovige bent naar hun opvatting of weigert je te bekeren, is er maar één straf: de dood door onthoofden, kruisigen of fusilleren. Er behoeft geen enkele wandaad, hoe klein ook, van de kant van de slachtoffers tegenover te staan. Een tweede schandelijke vorm is beschreven in de bijbel (Genesis 4, verzen 23 – 24), waar Lamech zich


erop beroemt een striem zevenenzeventig maal te wreken, tot de dood toe, een tegenactie zonder enige echte grens. En een uitstekende weg om van kwaad tot erger te komen. De huidige premier van Servië is berucht om een uitspraak van misschien twintig jaar geleden, waarin hij eiste dat elke door Bosniërs gedode Serviër honderdvoudig gewroken zou worden. Lamech ligt nog niet echt in het verleden. Het volk Israël leefde onder de wet (Leviticus 24, verzen 19 tot 22) die samen te vatten is als het principe oog om oog, tand om tand en leven om leven. Een wet die velen interpreteren als fors barbaars, maar die bij nader inzien duidelijke, beperkende grenzen stelt. De huidige staat Israël zou er ten aanzien van de bombardementen op Gaza een voorbeeld aan kunnen nemen! Jezus van Nazareth doorbreekt ook dit principe radicaal met zijn uitspraak dat wie je op de rechterwang slaat, je die ook de linker moet toekeren (Mattheus 5, verzen 38 tot 48). Geweldloosheid dus. Hij houdt dit principe vol tot en met zijn laatste dagen: hij beveelt Petrus in de hof van Getsemané zijn zwaard op te bergen, met zijn kruisdood tot gevolg. Is Zijn principe ook toe te passen in groter verband, denk aan de barbaarsheid van IS? Jezus spreekt over een Koninkrijk van Gerechtigheid en Vrede. Na tweeduizend jaar is de vraag of we moeten hopen op een groei naar een meer humanitaire wereld of een soort wonder dat ooit, in een korte tijd, neerdaalt vanuit de hemel op aarde. n

Over de auteurs ds. Ruud Bartlema is in 1944 in Diepenveen geboren, is opgeleid als beeldend kun stenaar en studeerde theo logie aan de Universiteit van Amsterdam. Van 1972 tot 1985 was hij predikant van de Reformatorische Gemeen te Nuenen, die tijdens zijn predikantschap tot stand kwam als een samenwerkingsverband van diverse protestantse kerken. In de Nuenense pastorie aan de Berg ontstond ook veel artistiek werk van zijn hand. Vanuit Nuenen vertrok Bartlema naar de oecumenische studen tengemeente in Groningen. Zijn veelzijdige kunst uitingen hebben talrijke inspiratiebronnen: poëzie, literatuur, joods-mystieke tradities. Zo maakte hij tekeningen, etsen en (wand)schilderingen rond bij belverhalen. Vanuit zijn huidige woonplaats Soest organiseert hij cursussen en kunstreizen (o.a. over het werk van Chagall). Zie ook zijn website www.ruudbartlema.nl

dr. Jeanette van den Bergh van Eysinga–Elias (1880-1957), was letterkundige, medeoprichtster van de School voor Wijsbegeerte te Amersfoort en leidster van de Volksuniver siteit te Haarlem. Schrijfster over godsdienstige, wijsgerige en historische onderwerpen, onder andere van Multatuli’s Leven en Werken (1920) en van een bloemlezing uit die werken. Zij trouwde in 1906 met prof. dr. G.A. van den Bergh van Eysinga, predikant en bijzonder hoogleraar te Utrecht. Zij en haar echtgenoot waren bevriend met Bart de Ligt.

39

ds. Christien Crouwel is in 1965 in Eibergen geboren. In 2009 werd ze beroepen tot predikant van de Protes tantse Gemeente Nuenen. Voor haar verblijf in Braun schweig, Duitsland, waar ze onder andere gastvoorgan ger was van de Reformierte Gemeinde Braunschweig, was ze van 1998 tot 2003 predikant van de Protestantse Gemeente Boxmeer-Vierlingsbeek. Na haar studie theologie aan de Universiteit van Amsterdam en de Freie Universität Berlin was ze onder andere eindredacteur en regisseur radiokerkdiensten bij de Ikon (Interkerkelijke Omroep Nederland). Zie ook haar website www.christiencrouwel.nl

drs. Peter van Overbruggen is in 1947 in Nuenen geboren, naast de protestantse pastorie aan de Berg. Hij is on der andere actief als schrijverredacteur van diverse cultuurhistorische tijdschriften. Hij verzorgt lezingen voor het Vincentre en is medeauteur van een historisch boekwerk over het Augustinianum (1998) en het Van Goghhuis (2014). Hij is bestuurslid van de Brabantse Stichting Knippenbergprijs. Na zijn gymnasiumopleiding studeerde hij theologie en Nederlandse Taal- en Letterkunde aan de Univer siteit van Nijmegen. In 1973 werd hij benoemd als neerlandicus aan het Augustinianum te Eindhoven, waar hij vanaf 1985 tot zijn pensionering conrector en plaatsvervangend rector was.

>>>


40

drs. Roland van Pareren is in 1948 in Geldrop geboren. Hij is voorzitter van heem kundekring De Drijehornick, redacteur van het cultuur historisch tijdschrift de Drije hornickels en voorzitter van de commissie Straatnaam geving in de gemeente Nu enen c.a. Hij was onder andere werkzaam als raadsgriffier in de gemeente Rucphen (2003-2013), wethouder van de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten (1990-1998) en redacteur-verslag gever bij de regionale Omroep Brabant. Van 1976 tot 2002 was hij lid van de gemeenteraad van Nuenen, Gerwen en Nederwetten. Hij studeerde rechten te Amsterdam en Tilburg.

dr. ir. Bart van der Sijde is in 1938 in Soest geboren en was vanaf 1964 aan de TUE werkzaam als plasma f ysicus en van 1993 tot 2001 als hoofddocent Natuurkunde en Samenleving. Hij heeft vanuit die functie ook jaren lang geparticipeerd in het Vredescentrum van de TUE, als organisator van de collegereeks Techniek, Vrede en Veiligheid en als redacteur van het blad VredesTerts Periodiek. Hij is tevens oud-beraadslid van het IKV en oudsecretaris van Pugwash Nederland. Pugwash is een wereldomvattende vredesorganisatie, oorspron kelijk vooral gericht tegen de kernbewapening en opgericht in 1957, gebaseerd op het Russell-Einstein Manifesto van 1955.

drs. Wim Robben is in 1949 in Boxtel geboren. Hij is sinds 1969 werkzaam voor de Stichting voor Actieve Geweldloosheid. Hij rondde zijn studie geschiede nis af met de doctoraalscriptie De Nederlandse vredes-aktivist Bart de Ligt (1883-1938), zijn leven en denken tot 1919. Via Internationale Vredesconferenties kwam hij in contact met vredesactivisten uit andere landen. Hij ondernam een groot aantal activiteiten op het gebied van voorlichting (de uitgave van een tijd schrift, de publicatie van ongeveer 120 boeken en brochures, voorlichtingsbijeenkomsten) en training (de Opleiding Sociale Vredesdienst, de Basisop leiding Actieve Geweldloosheid). Op dit moment werkt hij aan de publicatie van een Handboek Ge weldloze Kracht voor een Vredevolle Samenleving. Zie ook de website www.samenvoorvrede.nl

Sjoerd de Vrij is in 1913 in Jou re geboren en overleden op 31 juli 1992 in Eindhoven. Hij was vanaf 1938 perschef en directeur bij het opleidings instituut van de schoenindus trie Bata in Best. In 1944 werd hij oorlogscorrespondent bij Radio Herrijzend Nederland en in 1946 trad hij in dienst bij Philips als hoofd van de Philips Persdienst. Na 1970 werkte hij als freelance journalist voor ondermeer de Brabant Pers, De Leeuwarder Courant, De Gelderlander, Het Parool en weekblad De Tijd. Hij leerde Bart de Ligt, voor wie hij altijd een zeer grote waardering heeft gehad en daar ook over publiceerde, kennen tijdens een conferentie in de jaren 1930.


Begunstigers Drijehornickels ACCOUNTANTS EN BELASTINGADVISEURS VAN GASTEL EN NEIJNENS Postbus 110, 5670 AC Nuenen AUTOBEDRIJF JANSEN BV, TOYOTA-DEALER De Pinckart 10, 5674 CC Nuenen - www.jansenauto.nl BOEKHANDEL BRUNA, Parkstraat 13 BOEKHANDEL VAN DE MOOSDIJK BV, Parkhof 5 CAFÉ SCHAFRATH, Park 35 CROOIJMANS MANNENMODE, Parkstraat 9b DRUKKERIJ MESSERSCHMIDT, Berkenbos 6 EVERT TEBAK ‘KEURSLAGER’, Parkstraat 12 FYSIO- & MANUELE THERAPIE F.J.A.L. KOOTSTRA, Weverstraat 16 HOUTHANDEL VAN HOORN, Wettenseind 2a HOVENIERSBEDRIJF FONS LINDERS Broekdijk 1, 5674 SJ Nuenen - www.fonslinders.nl HOVENIERSBEDRIJF LE JARDIN, Ruiterweg 1 IT PRO SERVICE EN PROFESSIONALITEIT IN ICT Berg 41a, 5671 CB Nuenen JO KLOMP, MODE EN QUILTSTOFFEN Park 17, 5671 GB Nuenen LE SOURIS, ETEN & DRINKEN, Berg 16 RISJAMO KANTOORBOEKHANDEL, Hoge Brake 66 TAXI JANSEN BV, Hogeweg 14, 5611 LP Zeeland (NB) VAN LIESHOUT & VAN DE GRIENDT BV, ADMINISTRATIE EN BELASTINGADVISEURS Collse Hoefdijk 16, 5674 VK Nuenen - www.vanlieshoutvandegriendt.nl VAN SANTVOORT MAKELAARS EN ARCHITECTEN, Berg 2-4 WINKELIERSVERENIGING KERNKWARTIER, Hoge Brake


Vredesactivist Bart de Ligt 100 jaar Nuenen uit

Recommend Documents