VORMGEVINGSPROTOCOL
KWALITEITSBORGING VORMGEVING INFRASTRUCTUUR
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 1 van 7
Kwaliteitsborging Vormgeving Infrastructuur Inleiding De infrastructuur heeft grote invloed op de ruimtelijke kwaliteit van ons land. Wegen en vaarwegen en de daarin opgenomen kunstwerken zijn beeldbepalende elementen in landschap, dorp en stad. Sommige kunstwerken zijn zodanige landmarks, dat ze (mede) identiteit geven aan een stad of streek. De vormgeving van infrastructuur en kunstwerken draagt met andere woorden sterk bij aan de ruimtelijke kwaliteit van ons land. Het is ons visitekaartje. De vormgeving moet dan ook van een zodanige kwaliteit zijn, dat ze gedurende de vaak lange levensduur (>50 jaar) kan bijdragen aan de belevingswaarde voor gebruikers, omwonenden en (buitenlandse) bezoekers. Verkeer en Waterstaat c.q. Rijkswaterstaat heeft de maatschappelijke taak en verantwoordelijkheid om die kwaliteit voor onze samenleving te initiëren en te waarborgen. Dat houdt in dat RWS in infrastructuurprojecten niet uitsluitend moet beoordelen puur vanuit de functies van de weg en de vaarweg, maar ook gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde als belangrijke criteria in haar beoordeling van door de markt gepresenteerde oplossingen dient mee te nemen. ‘Ruimtelijke Kwaliteit’ is de resultante van gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde. ‘Vormgeving’ is hierbij een belangrijke factor en dient dan ook structureel op de agenda te staan van ieder infrastructuurproject. Reeds in de planvormingfase dient de ambitie t.a.v. de gewenste ruimtelijke kwaliteit te worden meegewogen. Door ontwikkelingen zoals vervlechting waarbij de aanbestedingsprocedure al tijdens de planvormingfase start, wordt het steeds belangrijker de gewenste ambities op het gebied van ruimtelijke kwaliteit (en daarmee ook de vormgeving) tijdig helder te krijgen en mee te nemen in de vraagspecificatie. Voorheen was Rijkswaterstaat veelal zelf verantwoordelijk voor het ontwerp van infrastructuur en kunstwerken. De kwaliteitsborging van de vormgeving kon – in theorie – relatief eenvoudig worden georganiseerd. Door de gewijzigde marktbenadering van RWS (innovatief aanbesteden), waarbij projecten als regel worden uitbesteed op basis van geïntegreerde contracten (D&C) op basis van functionele specificaties, moet de vormgevingskwaliteit op een andere wijze worden geborgd. De borging van vormgevingskwaliteit bij de toepassing van geïntegreerde contracten is het onderwerp van deze notitie.
Uitgangspunten voor de borging van vormgevingskwaliteit Aan een systeem van borging van de vormgevingskwaliteit van infrastructuur liggen de volgende uitgangspunten ten grondslag. De kwaliteit dient te voldoen aan vastgestelde, bovenliggende beleidskaders: a. een algemeen kader, verwoord in het mission statement van RWS; b. daarbij aansluitende nationale kaders voor trajectbenadering van de infrastructuur, zoals de Routeontwerpen voor autosnelwegen (A2, A4, A12 en A27) en de IJsseldelta; c. architectuurnota “Ontwerpen aan Nederland”. Binnen de bovenliggende kaders dient de vormgeving invulling te geven aan de projectspecifieke ambities van de opdrachtgever op het gebied van Ruimtelijke Kwaliteit.
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 2 van 7
De gewenste kwaliteit (ambitie) dient in de volgende fasen te worden beschouwd: Planvorming: De gewenste ambities t.a.v. vormgeving en landschappelijke inpassing dragen in belangrijke mate bij aan de ruimtelijke kwaliteit. Juist in deze fase dient de gewenst ambitie gestalte te krijgen en worden meegewogen bij de varianten die worden beschouwd. De gewenste ambitie dient daarbij als sturend mechanisme te worden beschouwd in het planproces. Ook bij mogelijke vervlechting van planvorming- en aanbestedingsprocedures dient de gewenste ambitie t.a.v. ruimtelijke kwaliteit en vormgeving tijdig te zijn vastgesteld en worden meegenomen in de vraagspecificatie. Aanbestedingsfase: De kwaliteit van de vormgeving dient een onderdeel te zijn van de Vraagspecificatie. Vormgeving kan op verschillende manieren en niveaus worden opgenomen in het aanbestedingsdossier. De vormgevingskwaliteit kan worden meegewogen bij de selectie van gegadigden en de beoordeling van aanbiedingsontwerpen van marktpartijen (doorgaans uitgewerkt op het niveau van een Voorontwerp). Dit houdt onder andere in, dat vormgevingsaspecten kunnen worden verwerkt in de selectiecriteria en moeten worden verwerkt in gunningscriteria. Per project dient dit te worden beschouwd. Realisatiefase: Na gunning dient de vormgevingskwaliteit te worden geborgd bij de nadere uitwerking van het ontwerp en de uitvoering door de aanbieder. De vormgeving moet in de diverse stadia van uitwerking van het ontwerp worden gespiegeld aan de eerder geformuleerde ambities van de opdrachtgever en het geaccepteerde aanbiedingsontwerp. Daartoe dient de borging van de vormgevingskwaliteit onderdeel uit te maken van het kwaliteitssysteem van de opdrachtnemer (ON) en de Systeem Gerichte Contractbeheersing van de opdrachtgever (OG). Beheer en onderhoudsperiode Gedurende de beheers- en onderhoudsperiode dient de gerealiseerde kwaliteit te worden gewaarborgd.
Kwaliteit dient te voldoen aan bovenliggende kaders Het realiseren van de gewenste (vormgevings)kwaliteit geschiedt doorgaans in projecten. De eerste stap wordt gezet met het formuleren van een vormgevingsambitie ten aanzien van het project door de opdrachtgever (Rijkswaterstaat). Om ervoor te zorgen dat de ambitie in het plan en deelprojecten wordt verankerd, moet dit in een vroeg stadium van het planproces gebeuren. Rijkswaterstaat dient daarbij niet alleen oog te hebben voor functionele oplossingen, maar de investeringen te spiegelen aan gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde van de openbare ruimte. De na te streven ruimtelijke kwaliteit is de synergie tussen deze waarden. De ambitie, verwoord in een projectspecifiek ambitiedocument, vormt de basis voor de te realiseren kwaliteit van de infrastructuur. Het ambitiedocument moet inzicht geven in de landschappelijke inpassing en de gewenste vormgevingskwaliteit van het gehele project en met name t.a.v. de beeldbepalende elementen, zoals de kunstwerken. Het abstractieniveau van het ambitiedocument is afhankelijk van de aard en omvang van een project. De projectambities moeten passen in de bovenliggende kaders zoals hiervoor geformuleerd; deze kaders vormen mede het uitgangspunt voor het formuleren van de ambities.
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 3 van 7
Door de omgeving (met name gemeenten, maar in voorkomende gevallen bijvoorbeeld ook provincies of ProRail) te betrekken bij het opstellen van het ambitiedocument, kan draagvlak worden gecreëerd en kan RWS zich als publieksgerichte organisatie profileren. De ontwikkeling van een projectspecifiek ambitiedocument is weergegeven in onderstaand stroomschema, waarbij in het midden de activiteit ‘formuleren ambities’ is weergegeven, links de belangrijkste input voor deze activiteit en rechts de output: het ambitiedocument zelf.
Mission Statement
Nationale kaders trajectbenadering
Start
Formuleren ambities
Ambitiedocument (projectspecifiek)
Opdrachtgever (RWS) Inbreng gemeenten + andere stakeholders
Het ambitiedocument moet in voor ontwerpers begrijpelijke taal worden opgesteld. Omdat RWS wellicht zelf onvoldoende expertise en capaciteit beschikbaar heeft om dit voor alle projecten te doen, kan zij per project een architect of landschapsarchitect inschakelen voor deze taak. Deze externe architect kan ook in het verdere projectproces een belangrijke rol vervullen bij de borging van de vormgevingskwaliteit.
Vormgeving onderdeel vraagspecificatie/aanbestedingsdossier De gewenste ruimtelijke kwaliteit, zoals verwoord in het ambitiedocument, wordt opgenomen in de vraagspecificatie en waar mogelijk ‘vertaald’ in vormgevingseisen in de vraagspecificatie. In de Vraagspecificatie kan desgewenst onderscheid worden gemaakt in: •
•
•
vormgevingseisen, waaraan het object volgens de vraagspecificatie moet voldoen (deze eisen fungeren dus als minimum criteria bij de beoordeling van inschrijvingen. vormgevingswensen, waaraan het object bij voorkeur dient te voldoen. De mate waarin een aanbiedingsontwerp aan deze wensen tegemoet komt kan worden meegewogen bij de bepaling van de Economisch Meest Voordelige Inschrijving (EMVI). vormgevingsproces-eisen waaraan het vormgevingsproces van de opdrachtnemer (na gunning) dient te voldoen.
De diepgang van de vormgevingspecificaties zal per project verschillen. RWS streeft naar optimale ontwerpvrijheid voor de marktpartijen. De gewenste ambities t.a.v. ruimtelijke kwaliteit dienen te worden beschouwd als absolute ondergrens en worden weergegeven in het ambitiedocument; het abstractieniveau zal per project verschillend zijn. Per project kan verder worden ingezoomd op vormgevingsaspecten voorzover dat wenselijk is, bijvoorbeeld t.b.v. eisen voortvloeiend uit het Routeontwerp.
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 4 van 7
Beoordeling vormgevingskwaliteit aanbiedingsontwerpen Het aanbestedingsbeleid van RWS is voornamelijk gericht op geïntegreerde contractvormen, waarbij de marktpartij zoveel mogelijk ontwerpvrijheid krijgt om een optimale prijs-kwaliteitverhouding te kunnen bereiken. De marktpartij dient een ontwerpproces in te richten en te doorlopen, waarin de ambities van het project kunnen worden gerealiseerd. Van belang is dat de component “vormgeving” voldoende aandacht krijgt om invulling te kunnen en blijven geven aan de ambities. Marktpartijen kunnen daartoe onder meer worden gemotiveerd en gestimuleerd door (afhankelijk van aard en omvang van het project): •
•
•
•
bij het opstellen van selectiecriteria eventueel eisen stellen aan de kennis en ervaring van de door de aanbieder in te schakelen vormgevingsdeskundigheid dan wel architect; De vormgeving mee te wegen bij het bepalen van de Economisch Meest Voordelige Inschrijving. De mate waarin de vormgeving meeweegt in het eindoordeel en de wijze van beoordelen van de vormgeving moeten tevoren worden vastgesteld en bekendgemaakt; Om te kunnen beoordelen dient de aanbieding c.q. het inschrijvingsontwerp een uitwerking te bevatten van enkele beeldbepalende en of karakteristieke aspecten van het project; dus beperkt tot de relevante aspecten. aantoonbaar laten maken op welke wijze het integrale vormgevingsproces door de aanbieder wordt bewaakt van aanbiedingsontwerp t/m uitvoering.
Het beoordelen van de aanbiedingsontwerpen is een cruciaal moment in de borging van de vormgevingskwaliteit. De beoordeling is kwalitatief van aard en dient te gebeuren door een deskundige jury. De samenstelling van de jury dient tevoren bij alle inschrijvers bekend te zijn en ook de wijze van beoordelen moet tevoren voor een ieder transparant en inzichtelijk worden gemaakt. Op dit moment schakelt RWS daartoe o.a. de Rijksadviseur voor de Infrastructuur in en de door RWS gecontracteerde architect als deskundigen in. Daarnaast kan de gemeente, c.q. de welstandscommissie een rol spelen bij de beoordeling; zij kan dan in de jury vertegenwoordigd zijn. Dit kan van belang zijn voor de latere bouwvergunningaanvraag, terwijl tevens wordt voorkomen dat de verschillende gegadigden separaat met de welstandscommissie moeten overleggen. De vormgevingsbeoordeling van de aanbiedingsontwerpen dient separaat van de andere beoordelingscriteria (waaronder de prijs) opgesteld te worden. Het maken van het aanbiedingsontwerp kan, afhankelijk van de gekozen aanbestedingsprocedure, bestaan uit één of meer stappen. Wanneer bijvoorbeeld de procedure van de concurrentiegerichte dialoog wordt gevolgd, zal het maken van het uiteindelijke aanbiedingsontwerp worden vooraf gegaan door enkele dialoogronden. De concurrentiegerichte dialoog wordt doorgaans alleen in grote, complexe en of specifieke projecten toegepast. Voor het formuleren van selectie- en gunningcriteria m.b.t. de vormgeving en het beoordelen van respectievelijk de aanmeldingen en de aanbiedingsontwerpen tijdens de aanbestedingsprocedure, kan RWS de architect inschakelen die ook was betrokken bij het opstellen van het ambitiedocument en de vormgevingseisen- en wensen in de vraagspecificatie.
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 5 van 7
Borging vormgevingskwaliteit engineeringproces opdrachtnemer Na gunning werkt de gekozen marktpartij zijn aanbiedingsontwerp verder uit naar een definitief ontwerp, respectievelijk uitvoeringsontwerp, dat kan worden gebouwd. Het aanbiedingsontwerp geeft inzicht in de bijdrage aan de ruimtelijke kwaliteit en vormt samen met de vraagspecificatie de basis voor zowel de verdere uitwerking en realisatie van het ontwerp, als voor de borging van de vormgevingskwaliteit na gunning. De marktpartij is verantwoordelijk voor het ontwerpproces en de bewaking van de eigen (vormgevings)kwaliteit. RWS heeft in deze fase vooral een toetsende taak. Een contractbeheersingsteam van RWS monitoort en toetst het project door middel van systeemgerichte contractbeheersing. Het toetsingskader wordt daarbij gevormd door de contractstukken, waarvan de vraagspecificatie (inclusief het ambitiedocument), het aanbiedingsontwerp en integrale vormgevingsbeheersing als onderdeel van het kwaliteitssysteem van ON de belangrijkste componenten zijn voor de kwaliteitsborging van de vormgeving. Voor het toetsen van de vormgeving kan RWS de eerder gecontracteerde architect inschakelen, die dan in feite deel uitmaakt van het contractbeheersingsteam.
Op de volgende pagina is het totale kwaliteitsborgingproces in één schema bijeengebracht.
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 6 van 7
schema kwaliteitsborging vormgeving D&C-contracten AMBITIE
EISEN
WENSEN
opstellen (RWS)
welstand 1.
PVE 2. uitvraag AANBIED. ONTW. (= beoordeling
acceptatie/gunning
toetsen (eventueel stoppunt) UITV.ONTW. 5. toetsen
toetsen (RWS)
DO 4.
ontwerpen ( MARKT )
VO)
3.
OPLEVERING 6. acceptatie
uitgangspunt: gehele ontwerpproces bij marktpartij 1. ambitiedocument opstellen waarin gewenste ambitie van opdrachtgever is verwoord welstand betrekken bij opstellen ambitiedocument t.b.v. draagvlak omgeving in ambitiedocument helder eisen en wensen formuleren 2. eisen formuleren (Systems Engineering) in PVE 3. aanbiedingsontwerp marktpartijen beoordelen door beoordelingscommissie onvoldoende ontwerp afwijzen; esthetische waarde + invulling wensen honoreren in EMVI-model 4. definitief ontwerp marktpartij toetsen (eventueel als stoppunt in contractbeheersing opnemen) 5. uitvoeringsontwerp toetsen (geen stoppunten) 6. opname werk (acceptatie).
Opdrachtgever: opstellen ambitiedocument vertalen ambities naar PVE aanbestedingsfase (inlichtingen en of dialoog) beoordeling aanbiedingsontwerpen marktpartijen toetsen Definitief Ontwerp toetsen uitvoeringsontwerp (diverse onderdelen op basis van risico's t.a.v. vormgeving)
Opdrachtnemer: kwaliteit in te schakelen vormgever (architect) afgestemd op aard en omvang project vormgevingsproces aantoonbaar bij gehele traject van aanbiedingsontwerp t/m oplevering verricht ontwerpwerkzaamheden of beoordeelt indien verricht door derden (aantoonbaar). bewaakt integraal ontwerpproces
P.W. van den Heuvel
versie 23 november 2007
pagina 7 van 7
