VOORWOORD Wij zijn trots. Trots op wat

Wij zijn

VOO RWOO RD

Wij zijn trots.

Trots op wat wij als corporatie voor elkaar krijgen in onze samenleving. Wij vroegen u om ons te berichten over bijzondere projecten en initiatieven in uw omgeving. U reageerde met veel mooie verhalen die wij presenteren in deze themapublicatie. De zon schijnt momenteel niet uitbundig over corporatieland. Wij moeten tegenvallers incasseren door verkeerd uitgepakte beleggingsavonturen, de overheid legt ons de huurtoeslag- en andere heffingen op en de Europese regels over financiering maken het lastiger om in sociaal- en maatschappelijk vastgoed te investeren. Maar dat alles brengt u niet van de wijs, zo horen wij. U bent praktisch ingesteld, blijkt uit uw verhalen. Als kleine- en middelgrote corporatie staat u midden in uw omgeving, met beide benen op de grond. Het werken aan de leefbaarheid in kleine kernen is uw kerntaak. De lijnen tussen u en de belanghebbende partijen waarmee uw corporatie samenwerkt, zijn kort en effectief. Heeft u een vraag, dan pakt u de telefoon en vraagt een collega om raad. Heeft u een idee, dan richt u zich ook tot uw externe netwerk. Zo krijgt u veel voor elkaar, ook als er tegenwind opsteekt. Wij hopen dat u uit deze MKW themapublicatie 2012 veel energie put om uw maatschappelijke taak in uw woonomgeving voor te zetten. Hartelijk groet, Marinus Kempe, voorzitter MKW-bestuur Directeur-bestuurder De Kernen, Hedel

3

Verdunning, vergrijzing, krimp We leven langer, Nederland wordt ouder, maar het platteland – voor een groot deel uw achterland verliest bewoners aan de stedelijke gebieden. De krimp bedreigt ook uw regio, zo horen wij van veel collega’s. Hoe gaat u daarmee om? Werkt u aan een woonvisie waarin u met andere corporaties en diverse belanghebbenden een plan van aanpak opstelt? Verdunt u uw woningvoorraad en bouwt u minder huizen voor gezinnen en meer levensloopbestendige woningen die, als het even kan niet alleen voor ouderen, maar ook voor jongeren geschikt zijn? Wat doen uw collega’s? Kijk op pagina’s 8, 14, 23, 24, 36, 45 en 47.

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND >> Woontij, Den Burg Wonen, werken en zorg midden in de buurt. Lunchroom de Texelhoeve verleent zorg en is commercieel te exploiteren.

>> Patrimonium, Urk Scheiden zorg en wonen lastig? Niet op Urk. Bovendien koopt een huurder na vijf jaar zijn woning. Heel eenvoudig geregeld.

6

>> AWM, Monnickendam Brede school als opmaat naar duurzame renovatie woningvoorraad.

>> Beter Wonen, IJsselmuiden Na oplevering van veel maatschappelijk vastgoed ligt de focus op woningen voor senioren en starters in kleine kernen.

Investeer met een commerciële partij Door lastenverzwaring en bezuinigingen staat het budget van de corporaties onder druk. Maar investeren in maatschappelijk vastgoed kan wel. Als je verbinding zoekt met een commerciële partij. Woontij stond zo aan de basis van de Texelhoeve en meer, veel meer.

J

an van Andel van Woontij somt een flinke lijst initiatieven en projecten op die zijn kleine corporatie ondersteunt in de kop van Noord-Holland en op Texel: een wijksteunpunt in Julianadorp; een zorgcentrum voor Indische ouderen in Den Helder; een campus voor studenten op Texel. En de Texelhoeve, een lunchlokaal waarin mensen met een verstandelijke beperking werken, wonen en zorg ontvangen. De hoeve in het centrum van Den Burg huisvest het kantoor van zorgorganisatie De Waerden en er is ruimte voor dagbesteding en –opvang van hun cliënten.

Het werken met gehandicapten gaat prima in zo’n omgeving, merkt Van Andel. “Voor de ondernemer is het een invulling van mvo en een goede pr. Overdag heeft De Texelhoeve een maatschappelijke functie en ’s avonds is er ruimte voor vergaderingen, feesten, enzovoorts.” Woontij voert meer maatschappelijke projecten uit, waarbij de sleutel tot succes ligt in samenwerking met ondernemende partijen. “Vooral de kleine ondernemer trekt er hard aan. Die is echt scherp op de centen.” >> www.woontij.nl >> www.texel-hoeve.nl

De Texelhoeve: de buurt ontmoet de gehandicapten

Laat de business aan de ondernemer

“In de directe omgeving wonen ruim 20 mensen met een verstandelijke beperking. Voorheen gingen zij ’s morgens met busjes naar een sociale werkplaats; ze hadden nauwelijks contact met de veelal oudere buurtgenoten. Nu werken veel gehandicapten in de lunchroom en ontmoeten er de oudere buurtbewoners die voor een kopje koffie en een hapje eten komen.”

Subsidie op de investering kwam van Europa, provincie, gemeente en een lokaal gemeenschapsfonds. “Er is geen subsidie op de exploitatie. De verhuur is kostendekkend. Vooral dankzij de samenwerking met een commerciële ondernemer. Die is veel beter in het uitvoeren van een goed businessmodel dan een zorgorganisatie of een woningcorporatie.”

7

Actief in kleine kernen Eengezinswoningen, levensloopbestendige woningen, een zorgcentrum en een Kulturhus: Beter Wonen in IJsselmuiden was erg actief. Maar meer maatschappelijk vastgoed zit er niet in. “Aan de vraag is voldaan.”

D 8

irecteur Tom de Wal: “Ik weet niet wat er nog meer nodig is, behalve een zwembad of sporthal, maar dat doen wij niet. Er moet altijd een relatie met wonen zijn. Maar we zullen elke vraag goed op de merites beoordelen.” De woningstichting gaat ‘terug naar de roots’: het bouwen van een goede woning in een goede omgeving. In de pen zitten grondgebonden eengezinswoningen en levensloopbestendige woningen die inspelen op de vergrijzing die ook in zijn regio speelt, zij het misschien wat minder dan in andere gebieden. “Daar richten we onze focus op, samen met renovatie en verduurzaming van de bestaande woningen.”

‘Houd volkshuisvesting in stand’ De Wal is trots op de Nederlandse volkshuisvesting in de huursector. “Dat is goed geregeld en moeten we in stand houden.” De vraag naar een huurwoning van Beter Wonen is toegenomen: De banken zijn strenger met hypotheken en de arbeidsmarkt is onzeker. Maar ook omdat de wo-

Foto’s: BWPHOTO-Herman IJssel i.o.v. Beter Wonen

bibliotheek, huisartsen, kinderopvang, apotheek, muziekschool, cultureel werk en het centrum voor Jeugd en Gezin. ningmarkt in Zwolle, Kampen en omgeving is samengevoegd. “Mensen kunnen nu in onze dorpen gaan huren en andersom.”

Levensloopbestendig Zalk Vier levensloopbestendige woningen: de badkamer en hoofdslaapkamer op de begane grond. gelegen. Voor de landelijke sfeer zijn de woningen in de vorm van een boerenerf gebouwd. Het parkeerplein doet denken aan een mestopslag.

Wonen in Wilsum Vijf eengezinswoningen die Te Woon worden aangeboden. Plus appartementen voor senioren en starters. Ouderen én jongeren blijven in hun eigen dorp: dat bevordert de leefbaarheid.

Maarlenhof IJsselmuiden Samen met Zorgcentrum IJsselheem bouwde Beter Wonen 25 huurappartementen, 61 zorg- en verpleeghuisplaatsen, plaatsen voor dagverzorging én een kinderdagverblijf. 

Kulturhus Sonnenburgh Het Kulturhus Sonnenburgh is bijzonder: achttien huur -en achttien koopappartementen plus

>> www.bwij.nl >> www.dewoningzoeker.nl

Brede school en duurzame renovatie De gemeente Waterland verzocht woningstichting AWM om een brede school te ontwikkelen in de dorpskern Ilpendam (1.900 inwoners). Aantrekkelijk voor AWM dat nog geen maatschappelijk vastgoed in portefeuille had en zo wat afwisseling hierin kreeg.

“E

en brede school is een betrouwbare huurder en bovendien komt zo’n voorziening de leefbaarheid in het dorp ten goede”, zegt Ron Manuel van AWM. De gemeente gunde AWM de opdracht en de rol van bouwheer (en eigenaar) die het risico droeg. De gemeente sluisde de investeringssubsidie van 75% direct door naar de woningstichting die zo voor het relatief kleine aandeel van 25% van de investering van in totaal 5,5 miljoen euro garant moest staan. De moeilijke tijden die de bouwsector momenteel kent pakte in de aanbesteding gunstig uit: het leverde een besparing van 15% in de aanneemsom op.

de rol, zegt Manuel. “Een buurthuis van enkele tonnen kan nog, maar een miljoeneninvestering als deze kun je als kleine corporatie met 1.000 woningen maar een keer doen. Anders loop je het risico niet meer in je woningen te kunnen investeren. Zoals duurzaamheid realiseren bij de renovatie van bestaande woningen.” 9

De schoolkinderen beschilderen de eerste paal

Zeer energiezuinig schoolgebouw Met onder andere een warmtekoude-installatie bouwde AWM een zeer energiezuinig schoolgebouw voor de openbare en christelijke school die voorzieningen delen maar hun eigen signatuur behouden. De Grote Grutto biedt verder onderdak aan de peuterspeelzaal, kinderopvang en bso en de bibliotheek. De Grote Grutto is iets om trots op te zijn, maar meer maatschappelijk vastgoed staat niet op

De duurzame brede school is zo de opmaat voor de duurzame renovatie van bestaande woningen. Ron Manuel is benieuwd naar hoe collega’s dat aanpakken en welk resultaat ze daarbij halen. >> www.awm.nl

Van klein naar groter of juist niet? Wij staan als kleine en middelgrote corporaties met beide benen op de grond. In ons dorp zijn de lijnen kort. We weten van aanpakken. “We doen het gewoon”, zegt u. Zo krijgen we veel voor elkaar. Maar niet alles. Hoe dan verder? Een commerciële partij erbij betrekken? Een fusie met een collega? Samenwerking in de bedrijfsvoering om de kosten te drukken? U onderzoekt alle opties. Kijk op pagina’s 7, 14, 17 en 19.

Kopen na vijf jaar huren “Keep it short and simple.” Als registeraccountant kwam Johan Oosterhoff in de boeken van corporaties regelmatig ingewikkelde constructies tegen om de verkoop van huurwoningen te verantwoorden. “Een heleboel administratief gedoe”, stelt Oosterhoff die als directeur van Patrimonium in Urk geen zin had in die rompslomp.

Z

ijn huurders mogen na vijf jaar tegen negentig procent van de dan geldende taxatiewaarde hun woning kopen. Het voordeel: vanaf het begin kunnen de huurders hun keuken of badkamer al naar eigen smaak aanpassen en is er geen discussie

over de waardevermeerdering bij de overdracht. Bovendien scheelt het verhuiskosten, de huurders kunnen blijven wonen. Oosterhoff is tevreden over deze regeling. “Ik houd het graag transparant en duidelijk.”

11

Slim scheiden en verbinden van zorg en wonen Patrimonium nam ook het voortouw bij de ontwikkeling van Het Ankerlicht, dat zorg en wonen op een slimme manier scheidt én verbindt. In totaal 41 nieuwe huurappartementen voor senioren bij een bestaand zorgcentrum en aanleunwoningen bieden een breed assortiment van seniorenhuisvesting: geheel zelfstandig wonen, wonen met thuiszorg, verzorgingshuiszorg, psychogeriatrische verpleegzorg en somatische verpleegzorg. “De zorginstellingen dragen nieuwe huurders na indicatie aan, de woningtoewijzing van de

verpleeg- en zorgappartementen gaat altijd in overleg met de zorginstelling. Zo kunnen echtparen, van wie één bijvoorbeeld een verpleegindicatie heeft, toch samen blijven wonen in het appartement.” >> www.patrimoniumurk.nl

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND >> Woningstichting Tubbergen >> SallandWonen, Raalte

Krimp in de regio. Hoe los je dat op? Zeventien Twentse corporaties schreven een gezamenlijke visie.

Woningstichting neemt voortouw bij infocentrum en Kulturhus. Een maatschappelijk bestemmingsplan zou van pas komen.

12

>> Goede Woning, Rijssen De inwoners vroegen woningstichting om hulp bij oprichting hospice dat voor 90% draait op vrijwilligers.

Hospice draait op vrijwillige inzet van inwoners Het meest trots is Jan van der Spek op de betrokken samenleving die het initiatief nam voor hospice De Reggestroom, waar mensen met een ongeneeslijke aandoening in de laatste maanden, weken of dagen van hun leven verblijven. In het hospice werken 90 vrijwilligers.

D

e bijdrage van Goede Woning gaf de fondsenwerving door inwoners van Rijssen-Holten, Enter, Wierden en omgeving het beslissende zetje. De woningstichting nam een flink deel van de investering voor haar rekening en staat 25 jaar

garant voor de exploitatie en onderhoud. Het hospice betaalt huur op basis van de overblijvende rentelast. Zo blijft die laag. Directeur-bestuurder Van der Spek: “Als kleine corporatie zijn we sterk verankerd in onze om-

13 geving. De inwoners en huisartsen gaven aan dat een hospice zeer wenselijk was. Zo’n initiatief steunen wij van harte.” Hospice De Reggestroom heeft vier eenheden met elk een slaapkamer voorzien van een schuifwand naar de familiekamer, een volledig toegankelijk badkamer, een kitchenette en eigen terras. Voor alle bezoekers is er een grote woonkamer met speelruimte voor de kinderen. Daarnaast is er nog een stilteruimte ingericht, waarin mensen zich kunnen terugtrekken. >> www.dgwrijssen.nl >> www.hospicedereggestroom.nl

Woonvisie van 17 Twentse corporaties Twentse corporaties (verenigd in vereniging WoON: Wonen Oost-Nederland) lieten een demografisch onderzoek uitvoeren dat de basis is voor hun gezamenlijke woonvisie. Harro Eppinga ondertekende deze blik in de toekomst namens Woningstichting Tubbergen. “De trend is helder: de bevolking gaat krimpen en vergrijzen.”

14

O

Deuren open voor meer samenwerking

Buffer om druk op te vangen

Naast de woonvisie werken de zeventien samen in ‘zonder dak’, dat niemand in Twente zonder huis wil laten zitten. “Iemand uit Enschede moet in Tubbergen een woning kunnen krijgen.” De derde pijler onder WoON is de bouw van duurzame, energiezuinige huizen, waarvan ze er circa vijftig van gaan bouwen, verdeeld over de dorpen.

m Twente in zijn geheel aantrekkelijk te houden kiezen de corporaties voor krachtige steden en een vitaal platteland. Dat klinkt wat wollig, weet Eppinga, maar ‘de keuze die erachter ligt is helder: op het platteland gaan we niet uitbreiden, maar alleen bouwen voor de natuurlijke groei van het dorp’. De steden Hengelo, Almelo en Enschede zullen hun grondposities moeten heroverwegen, want ook daar is geen massale vraag naar nieuwbouw.

De woonvisie is geen discussie over aantallen en percentages, maar een aanbod aan belanghebbenden om mee te denken: gemeentes, zorg, welzijn en scholen. “Bijvoorbeeld: een schooldirecteur in een klein dorp kan gebaat zijn bij een uitbreidingswijk die meer inwoners met kinderen oplevert. Maar dat belang deelt niet iedereen.” De gezamenlijke woonvisie is ook een buffer

der bouwen, maar juist op behoefte bouwen. Zo houden we de dorpen vitaal.”

om de druk op te vangen die een individuele corporatie kan ervaren. “Er is vaak discussie door het korte termijnresultaat dat de gemeente nastreeft versus de lange termijnidee van een woningcorporatie.” Om het wonen aantrekkelijk te laten zijn, ‘moet elke woning raak zijn’. “We gaan niet per se min-

Samen een woonvisie uitwerken, heeft de deuren geopend voor meer samenwerking. “Je raakt intensief met elkaar in gesprek en iedereen speelt open kaart. Je leert van elkaar en dat gaan we verder uitbouwen.” >> www.wstubbergen.nl >> www.woontwente.nl

Voortouw bij infocentrum en Kulturhus Het informatiecentrum IJssel Den Nul laat de cultuurhistorie, de natuur en de rol van het water in de IJsseldelta zien. Ed Penninks van SallandWonen zette de bouw ervan in gang. “De partijen zaten al langer aan tafel, maar ontbeerden de kennis om te bouwen. Er kwamen genoeg subsidies vrij zodat onze lasten laag waren.”

M

aar SallandWonen draagt wel het risico voor de lange termijn en kijkt daarom scherp naar de exploitatie. “We hebben al langer ervaring met de ontwikkeling en exploitatie van twee Kulturhusen en een sport- en voorzieningscentrum in de kleine kernen. Gebleken is wel dat je goede afspraken met de gebruikers en huurders moet maken om die voorziening ook op langere termijn rendabel te houden.”

Huurders als vrijwilligers voor infocentrum In IJssel Den Nul verzorgen mensen met een licht verstandelijke handicap voor een deel de horeca en het centrum draait op vrijwilligers, van wie een deel ook huurder bij de corporatie is. “We hebben gebouwd voor onze huurders (de stichting voor de gehandicaptenzorg en onze gewone huurders), zo maakten we voor het ministerie aantoonbaar dat we voor onze doelgroep aan het werk waren.”

15

Prinses Margriet en meester Pieter van Vollenhove openden het infocentrum in de Duursche Waarden. In IJssel den Nul werken tal van organisaties samen: Het Olster Erfgoed, Staatsbosbeheer, J.P. van de Bent­ stichting (gehandicaptenzorg), Stichting Kulturhus Olst­Wijhe en de gemeente Olst­Wijhe.

‘Ontwikkel een maatschappelijk bestemmingsplan’ “Door onze expertise voor bouw en onderhoud in te zetten, tonen we onze toegevoegde waarde en werken we aan de leefbaarheid”, zegt Penninks die weet dat het rendabel exploiteren van een infocentrum of Kulturhus kan tegenvallen.

“Om over de lengte van jaren zo’n voorziening in stand te kunnen houden, zou je een soort maatschappelijk bestemmingsplan moeten ontwikkelen. Daarover ben ik nu aan het denken.” >> www.sallandwonen.nl >> www.infocentrumijssel.nl

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND >> De Groene Waarden, Gorssel >> Woonpalet, Zeewolde Open huis in de wijk voor mensen met een verstandelijke beperking. De koffie staat klaar voor de buurt.

Mensen met een verstandelijke beperking en gedragsstoornis leven midden in de woonwijk. Ze horen er echt bij.

16

>> Woningstichting Brummen >> Woningstichting Nijkerk Woonruimte aan de rand van het stadshart voor mensen die zorg nodig hebben.

De nummer 1 in klanttevredenheid legt uit. Je hoeft echt niet voor Sinterklaas te spelen. Maar wel je afspraken nakomen.

‘Ik heb nu eindelijk een eigen wc!’ Dat riep een van de bewoners van de Hanzeborg toen hij zijn appartement bekeek. “Van die woorden kreeg ik veel energie. Daar doen we het uiteindelijk voor. Passende huisvesting voor mensen die er niet zelf in kunnen voorzien. Daar ben ik trots op.”

D

e Groene Waarden bouwde in een renovatiewijk in Eefde een appartementengebouw voor Hanzeborg, een instelling voor mensen, van jong tot oud, met een verstandelijke beperking in combinatie met een gedragsstoornis. De zelfstandige woningen zijn, indien nodig, ook voor andere huurders geschikt. “Deze mensen woonden op het terrein van de instelling in veel te krappe huizen. Daar was geen ruimte voor nieuwbouw, dus hebben we de bewoners naar de wijk gehaald”, zegt direc-

teur Yolanda Winkelhorst. De nieuwkomers zijn opgenomen door de buurt. “De andere wijkbewoners nemen hen regelmatig ‘onder de arm’, ze maken echt deel uit van de gemeenschap.” De woningstichting nam de hele wijk onder handen: 29 naoorlogse woninkjes gingen plat en ervoor in de plaats kwamen 56 woningen in de vorm van huur – en seniorenwoningen, koophuizen voor starters en appartementen voor Hanzeborg. “Met festiviteiten tijdens de bouwperiode van vijf jaar – het ging met kleine stappen - hebben

we het buurtgevoel gestimuleerd en dat heeft geholpen om de cliënten van Hanzeborg te laten integreren.”

Heffingen en regels dwingen tot fusie De Groene Waarden fuseert met Goed Wonen Twello in 2013 tot IJsseldal Wonen. “Voor een kleine corporatie met 900 woningen is met alle heffingen en regels die ons opgelegd worden, de rek er financieel en organisatorisch uit. Het gaat niet meer zelfstandig, dus gaan we samen verder.” Na de fusie wil de nieuwe corporatie een rol spelen in het groene hart van de Stedendriehoek (de regio Zutphen, Apeldoorn en Deventer) en Winkelhorst sluit niet uit dat met een volgende partner de MKW-grens van 5.000 woningen overstegen wordt. “Dat is echter toekomstmuziek. Laten we eerst maar zorgen dat IJsseldal Wonen op de kaart komt te staan.” >> www.degroenewaarden.nl

17

Uitbreiding woonzorgzone op loopafstand binnenstad In Nijkerk nam de woningstichting verzorgingshuis Arkemheen en aanleunwoningen in de aanpalende Beatrixflat over van een kleine, plaatselijke bouwstichting.

18

D

irecteur Bertus Rakhorst is er trots op dat Woningstichting Nijkerk op een prima locatie op loopafstand van de binnenstad de al eerder ontwikkelde woonzorgzone (voor zelfstandig wonen met dienstverlening) kan uitbreiden met wonen, verzorging en verpleging.

Flexibel in gebruik Het verzorgingshuis Arkemheen gaat in twee gedeelten tegen de vlakte en herrijst in een bouwstijl die veel flexibiliteit in het gebruik krijgt. “Na de nieuwbouw van Arkemheen en renovatie en ‘optopping’ (vier nieuwe appartementen erbovenop) van de Beatrixflat kunnen 99 senioren in een prachtig appartement (83) of groepswoning (tweemaal acht personen) wonen. Hiermee dragen we weer fors bij aan onze maatschappelijke opdracht in Nijkerk.”

Verkoop woningen nodig vanwege heffingen De extra heffingen die de overheid de corporaties oplegt en gaat opleggen zijn vervelend, maar niet onoverkomelijk, meent Rakhorst. Wel nopen ze de woningstichting tot verkoop van bestaande huurwoningen om investeringen elders mogelijk te maken. “We bieden allerlei acties, zoals de startersrenteregeling, aan om de verkoop te stimuleren. Het gaat niet eenvoudig, maar we hebben zo’n 75% van de 24 woningen kunnen verkopen.”

ren. “In bijvoorbeeld een gezondheidscentrum zou je volgens de nieuwe regels onderscheid moeten maken tussen sociaal en commercieel vastgoed, zoals een apotheek. Die wil je in zo’n centrum toch graag erbij hebben. Een overweging is dan om het gebouw zo op te zetten dat je het juridisch en economisch kan splitsen.”

Ontwikkelen met meer partners

Met meer partijen aan tafel is het beheer van een gezondheidscentrum toch complexer dan als de woningstichting alleen aan zet is. “Dat is nu eenmaal de realiteit, daar kun je wel moeilijk over doen, maar dat helpt je ook niet verder”, stelt Rakhorst nuchter vast.

In Nijkerk heeft Rakhorst nog wat maatschappelijk vastgoed in de pijplijn, maar door de verminderde WSW-borging is dat wel lastiger te realise-

>> www.wsnijkerk.nl >> www.startersrenteregeling.nl

Behandel bewoner zoals je zelf behandeld wilt worden De dienstverlening in Brummen is de beste van Nederland, zo vinden de huurders van de woningstichting. Zeker, ze zijn er trots op, maar lopen er niet mee te koop. De tip moest komen van een collega uit ’s-Heerenberg.

S

inds 2008 voldoet de woningstichting aan het KWH-Huurlabel, draagt ze de goedkeuring van het Kwaliteitscentrum Woningcorporaties Huursector. Na twee jaar in de top drie staan ze in Brummen nu bovenaan de lijst. “Iedere medewerker, ook de aannemer en de onderhoudsmonteur, weet dat klantvriendelijkheid voorop staat: je maakt in overleg met de huurder heldere afspraken en komt die ook na”, zegt directeur Frans Visschedijk. Een voorbeeld: “Als je weet dat je over een paar jaar de kozijnen gaat vervangen, laat je dat zo snel mogelijk weten aan de bewoners, zodat ze weten dat ze nog even moeten wachten met het kopen van nieuwe gordijnen.”

Goed en vriendelijk Goed en vriendelijk, die twee woorden springen eruit bij de beoordeling door de bewoners die de dienstverlening door de verhuurder boven alles stellen. De woningstichting doet het

Foto: Ton van Vliet, Terborg

Mevrouw Geerling-Broijl is blij dat de onderhoudsmonteur van Woningstichting Brummen de batterijen in de rookmelder vervangt. Dat doet hij ieder jaar, gewoon service. “Je wilt toch niet dat onze senioren op een huishoudtrapje gaan staan balanceren als midden in de nacht de batterijen leeg zijn en de rookmelder gaat piepen.”

‘Niet veel extra voor hoeven doen’

in vergelijking met de collega’s erg goed in het afhandelen van klachten. “Dat is een van de moeilijkste zaken. Je kunt niet iedereen overal gelijk in geven. Maar we hebben een medewerker die alle klachten oppakt en pas loslaat als de bewoner tevreden is over de uitkomst. We nemen in een gesprek uitgebreid de tijd om de bewoner ons standpunt uit te leggen. Dat wordt gewaardeerd.” De klant is koning, maar de woningstichting geen Sinterklaas, stelt Visschedijk. “We hopen dat zo goed mogelijk uit te leggen.”

Een plaats in de top kwam niet helemaal uit de lucht vallen, maar het verraste sommigen wel. “Een collega-medewerker zei verbaasd: ‘We hebben er helemaal niet veel extra voor hoeven doen.’ Dat toont voor mij aan dat wij het als vanzelfsprekend ervaren dat we onze klanten vriendelijk behandelen. Daar ben ik trots op”, zegt Visschedijk bescheiden. Collega Arjan ter Bogt van Woningstichting Bergh tipte de redactie: “Ik ga zelf een kijkje nemen in Brummen.” >> www.wstbrummen.nl >> www.kwh.nl

19

Heffingen, de aanslag van de overheid op uw portemonnee De mislukte beleggingen van grote corporaties vangen we met zijn allen op. Dat is de grondslag van de solidariteit die ons ook veel goeds heeft gebracht. Akkoord, die heffing verwerken we wel in ons budget. Maar de huurtoeslagheffing komt er ook aan. Of een rioolheffing die voortaan via uw corporatie loopt. Dit alles gaat ten koste van mijn investeringsruimte, zegt u in koor. Hoe kunnen we woningen blijven bouwen als onze portemonnee niet veilig is? Kijk op pagina’s 17, 18 en 25.

Foto: Harrie Koelewijn

D E KOFFIE STAAT KL AAR VOOR DE BUURT

‘Open huis’ in de wijk In Zeewolde klopte zorginstantie Philadelphia aan bij Woonpalet voor een nieuw woonzorgcentrum voor mensen met een meervoudige beperking. Voor de corporatie een mooi moment om haar portefeuille te verbreden.

“O

nze kerntaak is om woningen aan te bieden aan mensen die daar zelf niet voor kunnen zorgen. Bovendien zijn er in deze jonge gemeente niet veel zorgplaatsen dus uitbreiding was welkom”, zegt de

Jos Knol geniet van zijn nieuwe woning

manager vastgoed van Woonpalet, Rudi Hol. Corporatie, zorginstelling, de buurt en vooral de bewoners zelf zijn blij met hun woningen.

Iedereen bracht expertise in Aan de Houtwal verrees een woonzorgcentrum waarin iedereen zijn stem kon laten horen. De lijnen waren kort in Zeewolde, stelt Harry Luykx, vader van een van de bewoonsters. “Ik wilde meedenken. Niet alleen voor haar, maar voor alle bewoners. Gelukkig boden Woonpalet, Philadelphia en andere betrokken partijen mij de kans dit te doen. Regelmatig kwamen we bij elkaar om onze ideeën over de realisatie aan Houtwal te bespreken. Dat was zinvol, want elke partij keek vanuit zijn eigen expertise. Woonpalet berekende bijvoorbeeld of het financieel haalbaar was, de architect bedacht een mooi en functioneel gebouw, Philadelphia bekeek of de nodige zorg goed geboden kon worden. En ik keek of het ook fijn wonen is.”

Het woonzorgcentrum bestaat uit twee vleugels in twee bouwlagen gekoppeld door een centrale entree met lift en trappenhuis. In het geheel zijn er 29 cliënten verdeeld over vier zorggroepen gehuisvest. Elke groep heeft een huiskamer met keuken, snoezelruimten en overige voorzieningen. Op de begane grond wonen onder begeleiding de mensen die redelijk zelfredzaam zijn. Op de verdieping die voorzien is van een tilliftsysteem, hebben de bewoners permanente zorg nodig. De vader die zijn dochter een prachtige woning zag betrekken, hoopt dat het open gebouw een uitnodiging voor de buurt vormt om ‘eens een kopje koffie te komen drinken’. Aan de Houtwal staat het woonzorgcentrum niet los van de wijk, maar er juist middenin. De koffie wordt vers gezet. >> www.woonpalet.net

21

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND >> Rhenense Woningstichting >> Woningbouwvereniging Reeuwijk

Grote inhaalslag om vergrijzing op te vangen. Woningstichting doorbreekt impasse bouwproces.

Medisch centrum en dorpswinkel zijn speerpunten in leefbaar houden van kleine kernen.

22

>> Goed Wonen Zederik Huren of kopen. De keuze is aan de klant. En het werkt prima, zegt het onafhankelijke rapport.

>> Jutphaas Wonen, Nieuwegein Geen grote broek aantrekken, maar wel grootse dingen doen. Het ombouwen van lege kantoren tot starterswoningen bijvoorbeeld.

Inspelen op vergrijzing Vergrijzing is ook in Rhenen een punt van zorg. De woningstichting maakte een inhaalslag en leverde 32 seniorenwoningen in het plan De Rank, negen gelijkvloerse appartementen aan de Stationsweg en het zorgcentrum De Tollekamp op.

E

venals elders in het land moesten zorgverleners en corporatie hier ook ‘elkaars taal leren spreken’. Directeur Eep van Dijk van de Rhenense Woningstichting: “De zorg kijkt, mede door de politieke ongewisheid over budgetten, anders tegen vastgoed aan. Maar wij kunnen niet bouwen zonder de lange termijn in het oog te houden. Wij moeten de risico’s beheersen, terwijl zorgverleners graag het vastgoedrisico bij de corporatie leggen.” Bij De Tollekamp duurde het liefst zeventien jaar voordat de sleutel overhandigd kon worden.

“Pas toen zorgverlener Charim, die zelf ook vastgoed bezit, instapte werd het gesprek eenvoudiger en dat versnelde het bouwproces.”

Maar voor aangepaste huizen waarin senioren ‘tot de laatste ademtocht’ kunnen wonen.

Niets dan lof voor dure tuin Het eigendom is gedeeld: de woningstichting is eigenaar van de woningen, Charim bezit het zorgdeel op grond in erfpacht (dertig jaar).

Scheiding wonen en zorg Van Dijk vraagt zich af hoe de overheid de plannen rondom het scheiden van zorg en wonen gaat uitvoeren. “Er liggen nog veel punten die om een antwoord van het Rijk vragen.” Hij koos daarom bewust niet voor speciaal zorgvastgoed.

De seniorenwoningen op De Rank kijken deels uit op een grote tuin. “De gemeente was eigenaar maar had er geen plan voor. Wij hebben de grond overgenomen en er een tuin van gemaakt. Een dure tuin op deze manier, dat klopt, maar we krijgen er van de bewoners niets dan lof over.” In zorgcentrum De Tollekamp zijn 34 extramurale huurwoningen, 25 intramurale woningen voor mensen die zelfstandig wonen maar wel regelmatig zorg nodig hebben en 50 woningen voor mensen die verpleging behoeven, zoals dementerende en mensen met een lichamelijke handicap. De Tollekamp huisvest verder een tandarts, fysiotherapeut, ergotherapeut, kapper, een winkel, restaurant en er is een multifunctionele ruimte gerealiseerd. >> www.rhenensewoningstichting.nl

23

Leefbaarheid in dorpen Woningbouwvereniging Reeuwijk heeft een schoolgebouw geheel ver(nieuw)bouwd tot een medisch centrum voor huisartsen, apotheek, enkele therapeuten en ‘priklab’. Voor nieuwe maatschappelijke projecten is wellicht geen ruimte meer.

E 24

en trotse Vincent van Luit stelt: “De toenemende vergrijzing vraagt om een goede, bereikbare eerstelijnszorg. We zijn erg tevreden dat we dit medisch centrum gerealiseerd hebben.” Het centrum is letterlijk het middelpunt van het woonzorggebied en een geweldige voorziening voor Reeuwijk.

zeker een half jaar extra, de rente is ongeveer een procent hoger en bovendien is hiermee slechts twee derde van de investeringen gefinancierd. Verder is de looptijd voor de lening vooralsnog maar tien jaar.”

genoeg alleen eengezinswoningen. We zullen seniorenwoningen gaan bouwen.”

Leningen duurder door Brussel Maar Van Luit weet dat de veranderde regelgeving over staatssteun het erg moeilijk voor de woningbouwvereniging maakt om nog zo’n investering te doen. “Brussel ziet het medisch centrum als commercieel en dus als een nietDAEB-activiteit. Daarom worden de leningen duur en borgstelling via het WSW onmogelijk.” Nu gaf de Bank Nederlandse Gemeenten wel een lening, maar dan ben je duurder uit, zegt directeur Van Luit. “Een ongeborgde financieringsaanvraag kost veel voorbereidingstijd en er wordt erg veel informatie opgevraagd. Dat kost

Zonder woningbouwvereniging geen winkel Voor nieuwe maatschappelijke projecten is het beslag op het eigen vermogen groot, wellicht te groot in relatie met de andere plannen, meent Van Luit. Maar hij kijkt graag met een positieve blik vooruit. De focus ligt voortaan op de vernieuwing en verbetering en verduurzaming van de bestaande woningen. “In onze omgeving zal de vergrijzing verdubbelen. Daarop moeten we onze voorraad aanpassen, nu hebben we na-

De vereniging heeft in Driebruggen een nieuwe dorpswinkel gebouwd. Zonder de investering van de woningbouwvereniging was de winkel in deze kleine dorpskern verleden tijd geweest. Nu kunnen de inwoners gewoon te voet hun dagelijks boodschappen blijven halen. “Zo zorgen we voor het behoud van prettig wonen in leefbare kernen. Daar zijn we trots op.” >> www.wbvreeuwijk.nl

VOORSPRONG OP KOOPRECHT HUURDER

Keuze uit huren of kopen met zekerheid “Het meest trots ben ik dat Goed Wonen Zederik een Te Woon-corporatie is”, zegt Kees Braat. “Te Woon houdt in dat de (nieuwe) bewoner zelf kan kiezen of hij de woning huurt of koopt. De korting op de koopprijs kan oplopen tot wel dertig procent.”

D

at klanten deze keuzevrijheid waarderen, blijkt volgens Braat uit de toekenning van het KWH-Huurlabel, het keurmerk van Kwaliteitscentrum Woningcorporaties Huursector. Goed Wonen Zederik uit Lexmond heeft veel gebouwd in alle prijsklassen en voor alle doelgroepen. De cijfers zijn indrukwekkend: de corporatie voegde 200 nieuwbouwwoningen en appartementen aan de voorraad van 1.100 woningen toe. Er zijn en komen nog ruim 50 woningen in aanbouw. Het aanbod is ruim en de corporatie probeert de woningmarkt op gang te houden: een huurder mag zijn woning kopen. “We hebben een voorsprong genomen op het kooprecht van de huurder”, legt de directeur uit. “De vraag van de klant staat voorop: het systeem is neutraal qua doelgroep en eigendom.”

Verkochte woningen verdwijnen niet uit de markt Het argument dat huurwoningen uit de markt verdwijnen, weerlegt de directeur met de wederzijdse verplichting tot terugkoop. “Bij terugkoop kunnen we dan altijd bepalen of de woning in de verhuur gaat of weer verkocht wordt.” Dat maakt de woning betaalbaar en geeft de koper de zekerheid dat hij zijn woning altijd weer van de hand kan doen.

Patrijs, blikvanger in De Weide De corporatie heeft in Meerkerk de Patrijs neergezet, een appartementengebouw met 48 wooneenheden met zes verschillende woningtypen. Alle woningen zijn via Te Woon in de aanbieding gegaan: de helft is verkocht, de andere helft verhuurd.

De Patrijs voldoet aan de Woonkeur SKW certificaten. De woningen zijn levensloopbestendig en rolstoeltoegankelijk; voldoen aan de eisen van groenfinanciering; zijn energiezuinig en duurzaam. “Een hoogtepunt”, meent Braat. Mooi rapport van OpMaat Goed Wonen Zederik heeft van Stichting OpMaat, dat Te Woon keurt, een prima rapport gekregen: uitstekende praktische uitvoering; tevreden klanten en belanghouders; ruimste keuzevrijheid; kasstromen perfect op orde; elk project met opbrengst vorige gefinancierd.

>> www.goedwonenzederik.nl >> www.opmaat.nl >> www.kwh.nl

25

Kantoren ombouwen tot starterswoningen Terwijl de grote broeders investeringen afzeggen en projecten stopzetten, is Margaret Zeeman, directeur van Jutphaas Wonen in Nieuwegein er trots op dat haar kleine corporatie gewoon door bouwt. “We hebben ons nooit groter voorgedaan dan we zijn en we zijn nuchter met ons geld omgesprongen.”

26

N

uchterheid tekent de corporatie ook in de manier waarop ze aanbestedingen uitschrijft. In Nieuwegein staat 26% van de kantoren leeg en een deel daarvan gaat Jutphaas Wonen ombouwen tot starterswoningen. De belegger vroeg 1,9 miljoen voor een twee verdiepingen

hoog gebouw aan de rand van een woonwijk, Jutphaas Wonen bood 9 ton en kreeg de koop rond voor dat bedrag. “Het kantoor wordt niet omgetoverd tot loftachtige woningen, maar gewoon tot verticale woningen met de slaapkamer boven en een tuintje. Daar bleek de voorkeur van de potentiële huurders naar uit te gaan.” Deze huurders heeft Jutphaas Wonen tevoren uitvoerig bevraagd. “Wij hebben direct contact met onze klanten. Zo bouw je wat zij wensen, niet wat ons idee daarover is. Dat willen we niet voor hen invullen.”

Aanbesteding niet dichtgetimmerd De aannemers die deze verbouwing voor hun rekening willen nemen hebben een kort wensenlijstje gekregen. Ze kunnen scoren op prijs, duurzaamheid enzovoorts. De keuze is aan hen.

“We timmeren de aanbesteding niet van voor tot achter dicht. Dat kost onnodig veel tijd en, erger nog, ontzettend veel geld. Daarom streven we een zo groot mogelijke transparantie na.”

Legolisering bouw Zeeman liet zich inspireren door de zienswijze over aanbestedingen van Hennes de Ridder, professor Methodisch en Integraal Ontwerpen aan TU Delft. “Hij spreekt over legolisering van de bouw. Met legoblokjes kun je alles heel flexibel bouwen. Waarom hanteer je dit principe dan niet in de echte stenen?” Een retorische vraag, vindt Zeeman. “De aannemers zijn niet gewend aan deze wijze van aanbesteden en dat vereist ook van hen anders denken en doen.” >> www.jutphaas.nl

Scheiding zorg en wonen Waar het kan wordt de zorg thuis verleend en niet in een instelling. Dat levert een bezuiniging op. Maar ook vragen over de praktische uitvoering van deze scheiding. En dat juist op het moment dat u voor mensen die zorg behoeven een ‘open’ huis in de wijk bouwt. Waar zij midden in de samenleving kunnen leven en wonen. Kijk op pagina’s 7, 8, 17, 18, 21, 23, 33, 38, 41, 43, 44 en 47 voor mooie projecten in zorg en wonen.

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND

>> Woningstichting Bergh, ’s-Heerenberg Duurzaamheid zit in de genen van de woningstichting. Het succes van PassiefHuis wordt uitgebouwd.

>> Wonion, Ulft Energieneutrale buurt als opmaat naar 2030. De corporatie wil dan onafhankelijk zijn van gas en niet-groene stroom.

28

>> De Kernen, Hedel Kleinschalige woonvoorzieningen in kleine kernen. De mensen met een beperking leven er gelukkig. De hele familie is er blij mee.

>> Destion, Gennep Leefbaarheid in kleine kernen. Van multifunctionele centra tot knusse huiskamer voor de buurt. Met jeu de boules voor de deur.

Trots op energieneutrale Bomenbuurt In het Gelderse Ulft bouwde Wonion een energieneutrale buurt met 39 sociale huurwoningen. Een opmaat naar 2030. “Dan willen we als corporatie volledig energieneutraal zijn.”

“E

en energieneutrale buurt van deze omvang is vrij uniek in Nederland, helemaal binnen de sociale huursector”, zegt directeur Harrie Kuypers. “De woningen wekken zelf de energie op voor de verwarming, de ventilatie en het warme water.” Dat gebeurt met zonnepanelen en –collectoren. “Die leveren ook de extra energie voor verlichting en overige apparaten. Of het genoeg is, hangt ook af van het gedrag van de bewoner. Wat er aan stroom over is, vloeit op zonnige dagen terug in het elektriciteitsnet.”

Mevrouw Ineke Tiek woont in een energieneutraal huis

Kuypers schets het belang voor de toekomst. “De energieprijzen blijven waarschijnlijk stijgen. Deze zeer goed geïsoleerde woningen moeten de woonlasten voor onze bewoners betaalbaar houden en het milieu meer ontzien.”

Overheid aan zet De Bomenbuurt is een van de eerste stappen die Wonion heeft gezet. Vastgoedmanager Roderik van Lith slaat de volgende mijlpalen: “In 2014 moet onze nieuwbouw al energieneutraal zijn. In 2017 willen we ons hele bezit op minimaal energielabel C brengen.”

Volledig onafhankelijk zijn van gas en nietgroene stroom in 2030 is het doel. “Dat is ambitieus en daarvoor hebben we ook de overheid nodig. Maar die wees onlangs onze aanvraag voor een ‘solarpark’ af omdat ze, ik zeg het maar cru, vreesden te veel belastinginkomsten mis te lopen”, vertelt Kuypers. De renovatie van de Vogelbuurt staat nu op de rol. Van Lith: “We strippen 115 woningen tot het casco en bouwen ze op op tot het niveau van het energielabel A en A+, zodat ze minimaal vijftig jaar meekunnen.” Of de overheid nu wel of niet over de brug komt, het brengt ze in Ulft niet van de wijs. “Wij blijven zoeken naar innovatieve oplossingen om onze doelen te realiseren.” >> www.wonion.nl

29

Duurzaamheid zit in de genen van Woningstichting Bergh Arjan ter Bogt van Woningstichting Bergh is trots op de nieuwbouw aan de Steegseweg in Beek. Hier staan de eerste dertien PassiefHuis-gecertificeerde nieuwbouwwoningen in de sociale huursector in Nederland: twee blokken van vier levensloopbestendige woningen en vijf eengezinswoningen.

30

D

oor vernieuwing in de bouwketen waren de woningen betaalbaar: een bouwconsortium zorgde voor het hele proces van ontwerp tot en met uitvoering. “De dorpsraad Beek - Loerbeek was naast de gemeente en de woningstichting deelnemer in het selectieproces en had een doorslaggevende stem in de keuze voor het bouwconsortium.”

Energierekening huurder echt lager “De woningen zijn zeer energiezuinig, zodat huurders – en de eerste resultaten bewijzen het - echt een lage energierekening hebben. We monitoren met behulp van een energiedisplay via het internet drie jaar lang hoe bewoners het wonen in een PassiefHuis ervaren. De mensen leren steeds beter hoe met energie om te gaan. Ze kunnen hun ervaringen delen en wij leren ervan voor toekomstige projecten.”

Een PassiefHuis onderscheidt zich door de bijzondere combinatie van een zeer hoogwaardig en aangenaam binnenklimaat en een zeer laag energieverbruik.

‘Cradle tot cradle’ Zoveel mogelijk duurzaam bouwen, uit zorg om onze aarde maar ook zodat de energielasten voor toekomstige huurders laag zijn; daar het is de kleine corporatie (1.500 woningen) om te doen. “Het succes van zeer energiezuinig bouwen, al dan niet in combinatie met PassiefHuis, zetten we voort in nieuwbouw in Zeddam, ’s-Heerenberg, Stokkum en Kilder, waarop we bovendien zonnepanelen aanbrengen. In Kilder voeren we ook het ‘cradle to cradle’-principe door.” >> www.wsbergh.nl >> www.passiefhuis.nl

Bouwen aan leefbaarheid in kleine kernen Destion bouwde een brede school in Nieuw Bergen en een ‘huiskamer’ voor de inwoners van het kerkdorpje Ven-Zelderheide. Meer maatschappelijk vastgoed is onderweg. “Laat ons de exploitatie en het beheer maar doen, dat is ons vak.”

D

e belanghouders zien dat het beheer van de brede school bij de woningcorporatie in goede handen is. Destion uit Gennep heeft inmiddels samen met de gemeente Mook en Middelaar het voortouw genomen voor de bouw van een volgende brede school met gymzaal in Molenhoek, waarin onder andere basisschool, bibliotheek, kinderopvang en buitenschoolse opvang deelnemen. “De gemeente zet geld in van de verkoop van de Essent-aandelen en wij nemen het beheer op ons. Na 40 jaar is het gebouw een gezamenlijk eigendom van de gemeente en de corporatie.”

Geen Sinterklaas, maar verstandig beheer Directeur Wilbert Pothoff is er trots op dat zijn corporatie wil en kan bouwen om de leefbaarheid in 14 kleine kernen te behouden. Inmiddels staan er in drie jaar tijd drie multifunctionele gemeen-

De Huuskamer in Ven-Zelderheide

schapshuizen. “We betrekken de gebruikers vanaf het begin bij het project, maar weten dat je als exploitant anders naar een gebouw kijkt dan als huurder.” Destion speelt niet voor Sinterklaas, ze brengt geen zak met geld. De corporatie investeert mee en neemt de exploitatie van het gebouwbeheer op zich. “Onze kernkwaliteit is het beheer en de instandhouding van gebouwen. Door ondeskundig beheer gaat veel maatschappelijk vastgoed verloren. Daarom zeggen wij: laat ons het doen, wij zijn er goed in.”

In het kerkdorpje Ven-Zelderheide kunnen 60-plussers koffie drinken, een spelletje doen, televisie kijken, een hapje eten en uiteraard bijkletsen in De Huuskamer. Er ligt een jeu de boulesbaan voor de deur. “Een mooie bijdrage aan de leefbaarheid in deze kleine kern”, zegt Ilse de Bokx van Destion. De dorpsbevolking was zeer betrokken bij deze woningbouw inclusief gezamenlijke huiskamer en weet die ook voor andere activiteiten te vinden. Het lokale draagvlak is groot: inwoners, woningbouwvereniging, gemeente en welzijnsorganisatie staan er vierkant achter. “Een doorslaggevend succes”, meent De Bokx. “We zien dit als een voorbeeld voor ons hele werkgebied en willen dit concept op meer plaatsen toepassen.” >> www.destion.nl

31

Duurzaam wonen Als u bouwt en renoveert, levert u bij voorkeur energiezuinige of zelfs energieneutrale woningen op. Dat scheelt in de stookkosten voor de bewoner. En is goed voor het milieu. Maar investeren in energiebesparing kost geld, het leidt vaak tot een onrendabele top. Als corporaties hebben we ons echter tot doel gesteld om de uitstoot van CO2 te verminderen. Velen van u hebben de handschoen opgepakt. U nog niet? Lees inspirerende verhalen op pagina’s 9, 29, 30 en 36.

Stimulans voor zelfstandiger leven “We bieden jongeren met beperkingen een serieus woonperspectief. Ze hoeven niet noodgedwongen bij hun ouders te blijven wonen. Een zekere zelfstandigheid helpt bij de ontwikkeling van hun leven.”

I

n La Grostraat in Ammerzoden en De Fontein in Aalst bouwde De Kernen kleinschalige woon- en leefvoorzieningen voor mensen met een beperking. Directeur Marinus Kempe is er trots op: “Zij hebben immers net zo veel recht op een passende fijne woonruimte als ieder ander. Het stopt niet bij de stenen; deze mensen en hun families zijn zeer gelukkig met de nieuwe situatie. Dat maakt ons werk zo waardevol.”

Verbinding in het dorp De Fontein ontstond in samenwerking met zorginstelling Syndion en La Grostraat met de zorgverleners van Cello. De Kernen, de naam zegt het al, bestrijkt in het zuiden van Gelderland een regio van 35 kleine dorpen. “In vier daarvan hebben we zes van dit soort huizen. De bewoners komen vaak uit het dorp zelf, de vrijwilligers zijn hun dorpsgenoten; de verbinding komt welhaast automatisch tot stand.” Het min of meer zelfstandig wonen voelt voor deze jongeren als een warm bad, leert de er-

varing. “Ze woonden vaak nog thuis bij hun op leeftijd rakende ouders. Het loslaten van hun kind is voor hen nog het moeilijkst. Dat gaat makkelijker als ze zien met hoeveel plezier de jongere leeft in dit huis.”

Vragen over scheiden zorg en wonen De Kernen steunt van harte initiatieven die zorg en wonen mogelijk maken. “Het zijn telkens weer andere constructies, waarover wij graag meedenken.” En het denkwerk zal nog toenemen als de overheid de scheiding tussen zorg en wonen duidelijker aanbrengt. “Dat wordt nog een dingetje”, zegt Kempe met gevoel voor understatement. “Even voor de vuist weg: Hoe verreken je de energiekosten in het gebouw? Wat doe je met een door het gebouw ‘zwervende’ zorgvrager die eigenlijk geen recht daarop heeft? En zo zijn er nog veel meer vragen.” >> www.dekernen.nl

33

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND >> Woningbouwvereniging Poortugaal Woningbouwvereniging werkt stevig aan historisch dorpsgezicht. Volgende stap: meer sociale huisvesting in de dorpskern.

>> Omnivera, Hardinxveld-Giessendam Stimulans woningmarkt door vlotte verkoop nieuwbouwwoningen. Met de opbrengst kan de corporatie elders investeren in huizen.

34

>> Woningstichting Hulst Duurzame investering in renovatie naoorlogse wijk. Er moet wel geld bij, maar de woonstichting heeft gespaard om het tekort op te vangen.

>> Woonservice Meander, Werkendam Kleine corporatie trekt groot woon-zorgproject vlot. Korte lijnen, duidelijke afspraken en goede communicatie zorgen voor succes.

De Dyckgraaf, renovatie van bepalende boerderij in dorpsgezicht René Kouters van Woningbouwvereniging Poortugaal is trots op het unieke project De Dyckgraaf. De authentieke kopgevels van de boerderij uit 1862, waarvan het voorhuis in gebruik is bij de woningbouwvereniging, zijn gerestaureerd. Het gehele binnenwerk is vernieuwd, maar wel afgestemd op de kopgevels.

D

e boerderij staat in de historische dorpskern van Poortugaal en is voor de Albrandswaardse gemeenschap behouden. “Deze restauratie heeft ons veel lof van de bevolking opgeleverd.”

Historisch en toch modern wonen De acht, unieke appartementen, vooral bedoeld

voor senioren, hebben allemaal authentieke elementen. “De originele houten balken zijn gerestaureerd, teruggebracht en zichtbaar boven de vides. Het is dus echt historisch wonen met alle moderne voorzieningen.” Doordat de kosten van de ingrijpende restauratie – alleen de gevel bleef overeind, hoog uitvielen gaan de acht appartementen allemaal in de verkoop.

Volgende stap: herontwikkeling dorpskern De volgende stap die Kouters wil zetten om Poortugaals dorpsgezicht te behouden, is de herontwikkeling van de dorpskern. “In de gezamenlijke woonvisie hebben we vastgelegd dat daarin een flink deel sociale huisvesting moet terugkomen. Vooral seniorenwoningen zijn gevraagd.” Kouters zit om de tafel met de gemeente en vertrouwt erop dat zij wat de van de grondprijs afhaalt om deze doelstelling mogelijk te maken. “In de huidige economische situatie is het voor ons anders niet mogelijk om zonder onrendabele top te bouwen. En die wil ik liever in zijn geheel voorkomen.”

>> www.wbvpoortugaal.nl

35

Forse investering in milieu en kwaliteit Woonstichting Hulst is de oude wijk Nieuw Hulst in een nieuw jasje aan het steken. Wat heet. De naoorlogse huizen gaan tegen de vlakte en zeer energiezuinige, levensloopbestendige woningen komen ervoor in de plaats. De eerste twaalf sleutels zijn overhandigd aan de huurders.

“I

36

n deze huizen besparen we veel energie en passen we duurzame energie toe”, zegt directeur Jos Valckx. Voor nieuwe gebouwen geldt een EPC-grenswaarde van 0,6. “Onze woningen liggen met een energieprestatiecoëfficiënt van 0,3 aanzienlijk onder de landelijke norm. Ze zijn klaar voor de toekomst.”

“Een optimaal gebruik van de installaties vraagt om een ander stookgedrag. Dat zal in het begin ongetwijfeld wat gewenning vragen”, weet Valckx. “We hebben de huurders uitgebreid voorgelicht en wij zullen regelmatig aankloppen om te zien of het systeem goed wordt gebruikt.”

Onrendabele top afgeboekt Wennen aan installaties Iedere woning heeft veel energiebesparende installaties en voorzieningen. Alle buitenkozijnen

Wethouder Diana van Damme overhandigt de sleutels aan de eerste vier bewoners

hebben drie lagen glas. Voor de verwarming zorgt een warmtepomp die is aangesloten op vloerverwarming. Elk dak heeft twee zonnecollectoren die warm water bufferen. Energiezuinig is ook de balansventilatie met warmteterugwinning. En goed geïsoleerde woningen hebben weinig zon nodig om op te warmen. De ramen zijn daarom voorzien van elektrisch bedienbare zonwering.

Met 12 huizen is Nieuw Hulst nog niet af. In totaal sloopt de woonstichting 93 huizen en bouwt er ongeveer 60 terug. “Door de verdunning zijn er minder nodig.” Alle woningen zijn tot op de oude dag bewoonbaar; de badruimte en een slaapkamer liggen op de begane grond. Deze investering kost geld, maar dat heeft de woonstichting over voor het milieu. “Op elke woning zit een onrendabele top van ongeveer een ton. In totaal boeken we dus circa zes miljoen af. Daarvoor hebben we gespaard.” >> www.wshulst.nl

Snelle verkoop woningen geeft impuls aan de woningmarkt Omnivera bouwde in de oudere wijk Over ’t Spoor in Hardinxveld-Giessendam achttien nieuwe woningen. Binnen een half jaar verkocht zij die aan achtereenvolgens elf ‘scheefwoners’, vijf starters en twee anderen.

D

irecteur Benno Gruijters is er trots op dat dankzij deze snelle verkoop de lokale woningmarkt een kleine impuls gekregen heeft. “Met het geld dat we hier verdienen kunnen we elders wat meer investeren, bijvoorbeeld om nietDAEB-projecten van de grond te krijgen.”

Gemeente draalde, ramen lang dichtgespijkerd Het duurde nogal lang voor de gemeente de vergunningen om achttien woningen te slopen en te herbouwen afgaf. De gemeente draalde en de ramen bleven dichtgespijkerd. De regelgeving was inmiddels danig veranderd waardoor ‘Bouwen voor de verkoop’ meer voor de hand bleek te liggen dan bouwen voor de verhuur. “Door de nieuwe regelgeving en onze eigen rendementsberekening zouden we een huur-

prijs van boven € 650 moeten vragen. Dan hoor je deze investering op de kapitaalmarkt te financieren, wat de huren zou doen stijgen naar € 750. Geen prijs die mensen in deze wijk willen betalen. Dus bouwen om te verkopen en zo je middelen aan te vullen voor ander maatschappelijk vastgoed of woningbouw voor je doelgroep, bleek de beste optie.”

Alles goed: locatie, architectuur en prijs Dit smaakt naar meer? “Ja, als kleine corporatie kun je met gerichte projecten tot zo’n twintig woningen een goede woning in een mooie buurt voor een kleine beurs bouwen.” Een kleinschalig project op een goede locatie en aansprekende architectuur voor een redelijke prijs heeft bijgedragen aan het succes. >> www.omnivera.nl

37

Kleine corporatie trekt groot project vlot “De woon-zorglocatie Wijkestein in Wijk en Aalburg (een van de zeven dorpen in de gemeente Aalburg in het Land van Altena) is een groot, veelzijdig project met meerdere woonvormen, dat zo speciaal is omdat er mensen met diverse zorgbehoeften samenleven.”

38

K

oningin Beatrix opende Wijkestein in oktober 2011. Het fraaie atrium is het hart van 43 eenheden voor verzorging, 16 voor verpleging en 32 voor psycho-geriatrische verpleging. Plus 97 seniorenappartementen, praktijken voor fysiotherapie, tandheelkunde, jeugd- en gezondheidscentrum, winkel, restaurant en nog veel en veel meer. Nagenoeg alles is aanwezig voor oud en jong.

Goede communicatie en korte lijnen Ap van Toor van Woonservice Meander in Werkendam trok het project vlot na de fusie in 2004 van twee woningbouwverenigingen. “Het dreigde vast te lopen op communicatie en financiën.” Woonservice Meander realiseerde Wijkestein (dat volledig rendabel is) vervolgens in verschillende fases. Van Toor zette persoon-

lijk zijn schouders eronder: “Het succes kwam toch omdat ik alle partijen met een positieve blik aan tafel kon houden. Je hoeft niet iedereen zijn zin te geven, maar je moet wel zorgen voor een goede harmonie. Negentig procent van het welslagen hangt puur af van communicatie en doen wat je zegt.”

Geen bureaucratische rompslomp Dat een kleine corporatie zo’n groot project kan ‘wegzetten’ komt door de korte lijnen. En door ieder lid van de stuurgroep verantwoordelijkheid te geven, stelt Van Toor. “We zijn niet verzand in bureaucratische rompslomp, wat al snel kan gebeuren als je met grote zorgpartijen in zee gaat.” Wijkestein verleent zorg aan een regio van ruim 12.000 inwoners. >> www.woonservicemeander.nl

Stagnatie woningmarkt Mag uw klant altijd kiezen tussen huren of kopen? Dan biedt u uw woningen Te Woon aan. “Het gaat prima”, zegt de ene collega. “Bij mij werkt het niet, ik had er meer van verwacht”, stelt een ander. Met de opbrengst uit de verkoop kunt u in nieuwe woningen investeren. Dat is belangrijk voor u. Hoe stimuleert u de woningmarkt? Kijk op pagina’s 11, 25, 26, 35, 37 en 45.

39

MK W- CORP OR ATI E S I N ' T L A ND >> PeelrandWonen, Boekel Geen zorgen meer voor de partner van een demente bejaarde, voor hem of haar wordt in huis gezorgd. Het dagelijks leven kan zo gewoon doorgaan.

>> Goed Wonen, Gemert Soepelere omgang met regels van toewijzing helpt mensen aan een passende woning.

>> Woningbouwvereniging Bergopwaarts, Deurne Ouderen wonen er als ‘studenten’, zeggen ze met een knipoog. In het eerste ‘thuishuis’ van Nederland.

40

>> Wonen Meerssen Jongeren met een beperking wonen midden in de buurt. Hun huis was betaalbaar door snelle bouwmethode.

>> Woningstichting Kessel Dag en nacht zorg in een klein dorp? Het kan. Als je er maar je schouders onder zet.

Het eerste Thuishuis in Nederland Chris Theuws van Woningbouwvereniging Bergopwaarts is trots op de nieuwe woonvorm het Thuishuis, een primeur in Nederland. “Het is een unieke woonvorm gebouwd in Deurne voor zeven alleenstaande senioren, die niet alleen willen wonen. Wij noemen het met een knipoog een studentenhuis voor ouderen.”

I

n het Thuishuis staan huiselijkheid, gezelligheid en zelfredzaamheid voorop. De bewoners hebben elk hun eigen woonruimte met een woonkamer, slaapkamer, badkamer en pantry. Met elkaar delen de bewoners een gezamenlijke keuken en woonkamer, een bijkeuken, een hobbyruimte en logeerkamer. Thuishuis Deurne is een initiatief van Bergopwaarts en Stichting Thuishuis Deurne in samenwerking met Thuis in Welzijn. Er zijn negen vrijwilligers getraind die de bewoners ondersteunen in hun zelfredzaamheid.

De Koning van Helmond in ere hersteld Naast de primeur van het Thuishuis heeft Bergopwaarts ook het uit 1930 daterende monument Christus Koning (een internaat waar jongens werden opgeleid voor het ambt van priester) volledig gerenoveerd en aangepast aan de specifieke gebruikerswensen.

hier om 28 appartementen voor jongeren die zelfstandig willen wonen, 29 kamers voor jongeren die tijdelijk zijn vastgelopen en niet zelfstandig kunnen wonen, centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie Herlaarhof en speciaal (voortgezet) onderwijs De Zwengel. >> www.bergopwaarts.nl

De unieke details van het voormalig kleinseminarie met herkenbare elementen die kenmerkend zijn voor de Amsterdamse School, zoals het glas-in-lood, de kapel en de betegeling in de centrale hal en gangen zijn zoveel mogelijk in oude stijl hersteld. Ook de buitenzijde is volledig aangepast maar niet veranderd. Het monument biedt nu voorzieningen voor jeugd en jongeren in en om Helmond. Het gaat

41

Regeltjes, regeltjes, regeltjes “De overheid komt steeds met meer regels, ik moet er een fiscalist voor in dienst nemen. Het is te ver doorgeslagen.” Velen van u hebben grote moeite om aan alle regels en andere administratieve verplichtingen te voldoen. Hoe pakt u de regeldruk aan? Door samen met een collega een fiscalist in te huren, bijvoorbeeld. Foto: Karel Curvers

Snelle bouw houdt woning betaalbaar Het begeleid wonenproject Ut Zunneke is de trots van Wonen Meerssen. Het woonhuis dat ruimte biedt aan zeven bewoners met een verstandelijke beperking, is gebouwd met het ‘Plug & Play’-bouwsysteem. De basis stond er in een flinke werkdag.

“D

oor deze innovatieve bouwmethode met prefab-delen was de bouwsnelheid hoog, terwijl de bouwkosten laag bleven. Zo konden we voor deze specifieke doelgroep betaalbare woonruimte realiseren, met alle zorg die de bewoners nodig hebben. Ut Zunneke is daarmee een mooi voorbeeld van ketensamenwerking op het terrein van wonen, zorg en welzijn”, zegt directeur Luc Van den Bergh.

‘Laat de mensen zien dat er wat gebeurt’ Wonen Meerssen is verder van plan om 32 woningen te slopen en er 28 voor terug te bouwen. “Met het snelle bouwsysteem dat we ook bij de nieuwbouw van deze woningen willen gebruiken, zien de mensen bij een renovatieproject dat er wat gebeurt en hoeven ze niet erg lang in een vervangend huis te zitten. Dat scheelt een hoop weerstand van hun kant en ons ook veel geld.” Maar de instemming vanuit het gemeentehuis

Foto: Karel Curvers

43

laat op zich wachten; de ambtelijke molen draait langzamer dan de woningstichting lief is. “Ik snap het wel, de gemeente wil de hele wijk revitaliseren en dan komen er veel partijen aan tafel. Dat vertraagt.”

Kansen om krimp tegen te gaan Vergrijzing en krimp van de bevolking. Overal in Nederland hoor je erover in de regio. In ZuidLimburg doken deze trends als eerste op. Maar er zijn in de ogen van Van den Bergh kansen om de krimp in de drielandenstreek wat te temperen. “Aan de technische hogeschool van Aken

studeren 35.000 studenten. Dat schept kansen voor de hele euregio. Kijk eens om je heen: Aken in Duitsland, Genk en Hasselt in België groeien. Dat moet toch ook in en om Maastricht kunnen.” >> www.wonenmeerssen.nl >> www.utzunneke.nl

Dagelijks leven gaat door in Doe maar Gewoon “Eindelijk kan ik mijn vrouw weer eens met een gerust hart thuislaten”, hoorde Sjraar Canjels van een bewoner. Hij loopt graag binnen bij Doe maar Gewoon waar echtparen wonen van wie de partner dementeert. “Deze mensen zijn zo blij met hoe ze nu wonen en leven.”

44

I

n huize Doe maar Gewoon in Boekel hoeft niks, maar kan van alles. De oudere echtparen wonen er samen met lotgenoten. Sjraar Canjels van PeelrandWonen: “Als van een echtpaar een partner gaat dementeren, zie je het busje naar de dagopvang al voorrijden. Omdat de gezonde partner de zorg niet meer

alleen aan kan en ook eens tijd voor zichzelf nodig heeft. Wij hebben dit patroon in deze woonvorm omgedraaid: de dementerende oudere kan naar de dagopvang in huis gaan. Hij of zij hoeft niet steeds uit de vertrouwde woonsfeer worden gehaald. Iets wat vaak voor veel onrust zorgt.” De partner heeft zo tijd en de gelegenheid om boodschappen te doen, een rondje te fietsen, de hengel uit te werpen of te buurten met vriendinnen. “Iedereen kan in dit huis veel beter zijn dagelijkse ritme houden.”

In eigen ritme blijven PeelrandWonen heeft Doe maar Gewoon samen met BrabantZorg en BrabantWonen gerealiseerd. Het zijn twaalf appartementen voor dementerenden en hun partner. Bewoners kiezen voor thuis koken en eten of

voor het gezamenlijk bereiden van de maaltijd en eten in de algemene ruimte. De gezonde partner doet mee aan de dagactiviteiten of gaat iets anders doen: kaarten, kienen, biljarten. “Echtparen werden door deze ziekte op een gegeven moment van elkaar gescheiden, omdat ze naar Veghel moesten voor een adequate voorziening. De gezonde partner was voor vervoer vaak van anderen afhankelijk; en na elk bezoek moesten ze afscheid van elkaar nemen, wat vaak tot hartverscheurende taferelen leidde.” Samen met locatiemanager Wil van de Laar van zorgcentrum Sint Petrus in Boekel is Canjels in 2007 gestart met de ontwikkeling van dit plan dat zo goed is aangeslagen. “We bekijken nu de opties voor de tweede en derde fase.” >> www.peelrandwonen.nl

VAN GROOT NAAR BETER

Medewerkers stimuleren huurders in keuze goede woning Hans Vedder van Goed Wonen in Gemert is trots op de inventiviteit en creativiteit van de medewerkers van Goed Wonen. Zij helpen op vooral informele wijze huurders aan een beter passende woning. “Je moet de ruimte in woningtoewijzing durven pakken.”

“E

en onderhoudsman spreekt tijdens werkzaamheden met de huurster die zegt dat de woning eigenlijk te groot geworden is. De kinderen zijn allang de deur uit en zij nadert de pensioenleeftijd. Dat verhaal grijpen we nu aan om die mevrouw een betere woning aan te bieden.” Wars van alle bestaande regeltjes over woningtoewijzing stelt Goed Wonen zijn medewer-

kers in staat om huurders te verleiden om in het goede huis te gaan wonen. “Dit geldt met name voor onze oudere huurders. Medewerkers hebben regelruimte gekregen om mensen te helpen. Letterlijk: tot en met de verhuisdozen toe. Maar je moet die ruimte wel durven pakken. Zo is onze pilot van ‘groot naar beter’ ontstaan.”

Gelijkwaardigheid boven gelijkheid De regelgeving rondom toewijzing is strikt, rechtvaardigheid het uitgangspunt. Vedder nuanceert: “Het principe moet niet zijn gelijkheid, maar gelijkwaardigheid. Mijn collega’s vullen dat in. Ik zeg hen: ‘Je moet hier voor het kantoor voor het oog van de camera kunnen uitleggen, waarom je het zo hebt aangepakt. Als je dat kunt, is het in orde.’” En de huurders die nog zelden zelf het initiatief nemen, zijn blij met deze doortastendheid:

45

Meneer en mevrouw Rooijackers zijn onlangs verhuisd naar een passende woning aan de Ark in Gemert. Ze krijgen uit handen van Antoinette van Grinsven, klantconsulent bij Goed Wonen, nog enkele papieren van de woning. De familie Rooijackers is erg gelukkig met het ‘nieuwe thuis’.

“Fantastisch en als wij niet waren benaderd, hadden we hier niet gewoond.” >> www.goedwonengemert.nl

24/ 7 ZORG IN KLEIN DORP IS WEL MOGELIJK

‘Geit neet besteit neet!’ Voor 24/7 zorg is een dorp als Kessel te klein, kreeg Sjef Keijsers te horen. Maar daar namen de belanghebbenden waaronder Woningstichting Kessel geen genoegen mee. “Het kan wel”, stelt Keijsers nu De Merwijck zijn deuren heeft geopend.

46

H

et dorp beschikt over een multi­ functioneel centrum. Het bevat een verpleeghuis (veertien kamers in twee woningen), gehandicap­ tenzorg (twaalf kamers in twee woningen), dertien huur­ en acht koopappartementen, een regionale tandartspraktijk die mensen in hun eigen rolstoel kan behandelen, een bibliotheek, een kinderdagopvang en een gemeenschap­ pelijke ruimte.

Kantelen refereren aan markante burgruïne Uniek voor klein dorp “Het is een uniek project voor een dorp met 4.000 inwoners.” De schotten tussen de verschil­ lende soorten zorg wegnemen, over grenzen heen kijken, verschillende financieringsstromen in kaart brengen. Dat was allemaal nodig om De Merwijck tot stand te kunnen brengen, zegt de directeur van de woningstichting die negen miljoen uittrok voor dit centrum en erin slaagde de financiële balans gezond te houden.

Met een totale hoogte van negen meter is het complex slechts een halve meter hoger dan een eengezinswoning en zo blijft het dorpsgezicht van het historische Kessel aan de Limburgse Maas intact. “De kantelen op de bovenste ver­ dieping refereren aan de markante burgruïne in het centrum.” >> www.wskessel.nl >> Tandarts De Wit heeft een unieke rolstoelkantelaar. Kijk op www.dewitkessel.nl

DAEB of niet-DAEB, dat is de vraag De Europese regelgeving verbiedt het geven van korting op de lening voor maatschappelijk vastgoed als daarin ook commerciële ondernemers onderdak vinden. Althans, zo strikt is het op papier. In de praktijk betekent dat je in het gebouw goed de zaken tussen de commercie en de maatschappelijke voorziening moet scheiden. De strenge regels kunnen de aanleiding zijn om te stoppen met niet-DAEB-activiteiten. Wat doet u? Lees meer over projecten die een sociaal maatschappelijke bijdrage leveren op pagina’s 7, 8, 9, 13, 15, 17, 18, 21, 24, 31, 33, 38, 41, 44 en 47.

47

Leefbaarheid in de kernen Een Kulturhus is populair in de kleine kernen. Een prima ­ontmoetingsplek om de dorpsgemeenschap een thuis te geven. De inwoners vragen u om raad en daad. Her en der ontstaan er zo prima initiatieven die de leefbaarheid stimuleren. U ondersteunt deze met plezier. Maar vaak bent u de enige partij aan tafel die de lange termijn in het vizier heeft: hoe houden we met zijn allen een dorpshuis voor vele jaren exploitabel? Lees meer op pagina’s 8, 9, 15, 24, 31, 33, 35 en 37.

Foto: Vincent Hartman, Het Communicatiegilde

OVER HET MKW PLATFORM MKW-corporaties zijn ondernemingen, met de schaal van hun bedrijf als gemeenschappelijk kenmerk. Het zijn allemaal kleine tot middelgrote corporaties. Alle corporaties hebben een maatschappelijke taak: het huisvesten van de financieel minder draagkrachtigen. Daarnaast dragen ze ook bij aan een plezierig woon- en leefklimaat, en nemen ze initiatieven op het gebied van leefbaarheid en wijkontwikkeling. Het voordeel van kleine(re) woningcorporaties is vooral dat de omgeving en de ontwikkelingen daarin direct zichtbaar zijn. Met belanghebbende partijen kunnen ze adequaat inspelen op de dynamiek van de (lokale) maatschappij. MKW-corporaties hechten veel belang aan samenwerking tussen corporaties onderling, en tussen corporaties en andere instellingen om hun maatschappelijke doelstellingen te realiseren. Het MKW zoekt actief de samenwerking met Aedes om in gezamenlijke activiteitenprogramma’s en in de belangenbehartiging te komen tot een goede vertegenwoordiging van MKW-corporaties. Iedereen die zich thuis voelt bij het MKW kan lid worden, mits voldaan wordt aan de Aedes Code. Als deelnemer ondersteunt u de doelstellingen van het MKW en draagt u het bestaansrecht van midden- en kleine woningcorporaties uit. Ook ontvangt u uitnodigingen voor de activiteiten van het MKW, kunt u participeren in projecten van het MKW en heeft u toegang tot het MKWnetwerk. Jaarlijks vinden in ieder geval twee deelnemersbijeenkomsten plaats alsmede een ‘Kijk bij elkaar! Dag’. Wilt u meer weten? Meer informatie over het MKW vindt u op www.mkwplatform.nl en is te verkrijgen bij Lilian van Zandbrink, netwerkmanager MKW, via [email protected]

49

CO LO FON

UITGAVE MKW, PLATFORM VOOR MIDDEN- EN KLEINE WONINGCORPORATIES © 2012 Redactie en productie Timo van Zandbrink, proMagazine.nl Vormgeving Ilse Vesters, Grafisch bureau Brust Drukwerk Van der Wiel & Rosmalen Drukkers B.V. 50

Projectbegeleiding Erik Kolkman, MKW Platform binnen Aedes, Den Haag Fotografie MKW-corporaties BWPHOTO Herman IJssel p. 8 Harrie Koelewijn p. 18 & 20 Ton van Vliet p. 19 Karel Curvers p. 42 & 43 Vincent Hartman, Het Communicatiegilde p. 15 & 48

<<