Voorwoord 9 Introductie 11 Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de Dolomieten 13

INHOUD

Voorwoord Introductie Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de Dolomieten

9 11

ACHTERGRONDEN Land en volk Inleiding Zuid-Tirol in kort bestek Landschap, geografie en bevolking Cultuur en geschiedenis Geografie Geologie De Alpen Gletsjers Klimaat Flora en fauna Nationale parken en natuurgebieden Geschiedenis Andreas Hofer Kunst en cultuur Musea Mijnmusea Carnaval Evenementen Eten en drinken Törggelen Toerisme Algemeen Arrangementen Bergbeklimmen Boerderijvakanties Reinhold Messner Burchten en kastelen Familievakanties Fietsen Gezondheidsvakanties

15 15 15 15

WW Zuid-Tirol Branco.indb 5

13

15 18 19 19 19 22 24 24 27 28 30 31 31 33 33 33 35 36 36 36 37 37 37 39 39 39 40 40

Golfen Kamperen Mountainbiken Paardrijden Het Haflinger paard Rodelen Wandelen Via ferrata Wildwatervaren Wintersport IJsklimmen Zwemmen Reizen naar Zuid-Tirol Rijden in tunnels en over bergen De taal Inleiding Een paar woorden Duits en Italiaans

42 42 42 42 43 43 43 44 44 45 47 47 48

PRAKTISCHE INFORMATIE Voor de reis Nuttige adressen Websites ter oriëntatie Gehandicapten Tijdens de reis Nuttige adressen Douane Gezondheidszorg Wereldomroep Na de reis Douane Van A tot Z

55 55 55 56 56 57 57 57 57 57 58 58 58

49 50 50 51

BEZIENSWAARDIGHEDEN 73 Toeristische informatie algemeen per regio of district 73 Rondreis door Zuid-Tirol en de Dolomieten 73

20-04-2007 16:26:53

6

ZUID-TIROL EN DE DOLO M I E T E N

Eisacktal (Valle Isarco) Inleiding Van de Brennerpass tot Brixen Waar is de Brennerpass gebleven? Sterzing Brixen Ten noorden van Brixen Ten oosten van Brixen Van Brixen tot Bozen Rondje Villnöss Dolomieten en Pustertal (Dolomiti e Val Pusteria) De Dolomieten Het (hoch) Pustertal Inleiding Innichen Sexten Rondje Sextner Dolomiten Toblach Pragser Tal Welsberg en het Gsiesertal Antholzer Tal Rondje Oostenrijk (1) Kronplatz Inleiding Bruneck Michael Pacher, grootste zoon van Bruneck Rondje Kronplatz Tauferer en Ahrntal Inleiding Tauferer Tal Ahrntal Paardentrektocht Muhlwalder Tal Raintal Alta Badia Inleiding Gadertal Grödner Tal Rondje Sellagruppe Rondje Seisser AlmSchlerngebiet Seiser Alm-Schlerngebiet Rosengarten-Latemar

WW Zuid-Tirol Branco.indb 6

74 74 74 75 76 78 80 81 82 83 85 85 88 88 88 89 89 90 91 92 92 93 93 93 94 96 96 97 97 97 98 99 99 100 100 100 100 102 104 104 105 107

De waternimf van de Karersee Rosengarten Zuidoostelijke Dolomieten Inleiding Cortina d’Ampezzo en omstreken Titiaan, inspirator van vele grootheden Longarone Belluno Feltre Van Feltre naar Bozen Van Belluno naar Cortina d’Ampezzo Grote zuidoostelijke ronde Middenlange zuidoostelijke ronde Kleine zuidoostelijk ronde Rondje Marmolada vanuit Cortina d’Ampezzo Van Cortina d’Ampezzo naar Bozen

108 109 111 111 111 114 115 115 115 117 117 118 118 119 120 122

Het zuiden van Zuid-Tirol (Bolzano Vigneti e Dolomiti) 123 Inleiding 123 Bozen 123 Wandelen door Bozen 126 Walther von der Vogelweide 127 Ötzi, de man uit het ijs 128 Wandelen buiten het centrum 130 Rondje Südtiroler Weinstrasse 131 De grote Dolomietenroute 133 Rondje Marmolada vanuit Bozen 133 Rondje Sarntaler Alpen 134 Rondje Rosengarten-Latemar 136 Zuidwestelijke Dolomieten Inleiding Trento Rondje zuidwestelijke Dolomieten

137 137 137 141

20-04-2007 16:26:54

INHOUD

Meran en omgeving (Merano e dintorni) Meran Wandelen door Meran De thermen van Meran Huur een fiets Passeiertal Rondje Oostenrijk (2) Ten zuiden van Meran Ultental Rondje Prissianer Hochwald Vinschgau (Val Venosta) Inleiding Wandelen over Waalwegen

Van Algund naar de Reschenpass en terug Ötzi-Alpen-Marathon Rondje Livigno, belastingparadijs Rondje Glurns-Prad Rechtspraak in Glurns Rondje Oostenrijk (3)

145 145 148 149 151 153 154 155 156

Terug naar het platteland

169

156

Plaatsnamenregister

170

159 159 159

Over de auteur

175

Register

176

OPGENOMEN KAARTEN Zuid-Tirol, ligging 12 Zuid-Tirol, indeling in provincies 14 Zuid-Tirol, overzichtskaart 16-17 Zuid-Tirol, fysisch 20-21 Sterzing 77 Brixen 79

WW Zuid-Tirol Branco.indb 7

7

De Dolomieten Bruneck Cortina d’Ampezzo Belluno Bozen Trento Meran

160 161 163 165 167 168

86-87 94 112 116 124-125 138-139 146-147

20-04-2007 16:26:54

GEOLOGIE

23

van het eigen gewicht en deze massa wordt steeds verder samengeperst. Het uiteindelijke resultaat wordt zichtbaar in de zogenaamde ‘gletsjerpoort’, het punt waarop de gletsjer in een gebied komt waar het smelten sneller gaat als het bevriezen. Uit zo’n poort stroomt water, soms ontstaat dat op die plek als gevolg van de temperatuur aldaar, soms komt het water uit een hoger gebied doordat stenen welke door de gletsjer zijn meegevoerd en die zich aan de oppervlakte ervan bevinden, zonnewarmte opnemen en dit aan het onderliggende ijs afstaan. Het water zakt dan door de ijsmassa heen en vindt via de poort zijn weg dieper het dal in. Het mag duidelijk zijn dat de massa die aan de onderzijde van de gletsjer verdwijnt er aan de bovenzijde weer bijkomt. Afhankelijk van de plaats waar de gletsjer zich gevormd heeft en de route die hij aflegt, verplaatst een gletsjer zich tussen de 50 en 150 meter per jaar. Onderweg is er veel gebeurd, de gletsjer heeft zich een weg gebaand door gesteente en een gletsjer kan dus veel gesteente bevatten. Op sommige plaatsen is de ondergrond zo hard dat de gletsjer er als het ware omheen gaat, vaak in verschillende richtingen. Soms breekt een gletsjer. Op deze manieren ontstaan de spleten in de gletsjer die zo diep kunnen zijn als de gletsjer dik is. Het is dan ook niet verstandig om zich op een gletsjer te begeven zonder ervaren gids.

Gletsjer

WW Zuid-Tirol Branco.indb 23

20-04-2007 16:28:08

VAN A TOT Z

67

Paragliden tussen de bergen is een schitterende belevenis In restaurants is de (warme) keuken, tenzij anders is aangegeven, enkele uren tussen de middag en in de avond (ruwweg) tussen 18.00 en 22.00 uur geopend.

klem, maar zeker tot een boete. Betaald parkeren is echter ook in Zuid-Tirol en de Dolomieten op grote schaal ontdekt.

Paragliden In Italië noemen ze het parapente. Op tal van plaatsen kunt u het leren, maar als u het eens meegemaakt wilt hebben dan kunt u een tandemvlucht maken, aangeboden door diverse scholen in de regio. Als u eigen materiaal meebrengt informeer dan vooraf naar de mogelijkheden, wellicht stelt men andere of aanvullende eisen. Kijk bijvoorbeeld eerst op www.fivl.it of www.aeci.it.

U kunt zich tot de ANWB wenden via het alarmnummer, maar in Italië kunt u het ook dichterbij zoeken bijvoorbeeld bij : Automobilclub Südtirol in Bozen, telefoon 04-7126 10476 www.acibz.it (vestigingen in Brixen, Neumarkt, Leifers, Meran, Innichen Schlanders en Sterzing). De zusterorganisatie van de ANWB is de Automobilclub d’Italia in Rome, dag en nacht bereikbaar via telefoonnummer 116 of 800 000 116, www.automobil club.it.

Parkeren

Pinautomaten

In de centra van steden en grotere dorpen, nabij pistes en bij startplaatsen voor wandelingen kan parkeren een probleem geven, het gebruik van een parkeerschijf is vaak verplicht. De tijdslimieten worden aangegeven bij de parkeerplaats of bij de aanvang van de speciale parkeerbepaling. Fout parkeren leidt soms tot een wiel-

Op de meeste plaatsen waar zich een bankfiliaal bevindt, kunt u met gebruikmaking van uw giropas of creditcard geld ‘uit de muur’ halen. Let bij het gebruik van een creditcard voor dit doel op de soms hoge kosten die aan geldopname verbonden zijn.

WW Zuid-Tirol Branco.indb 67

Pech onderweg

20-04-2007 16:30:12

85

Dolomieten en Pustertal (Dolomiti e Val Pusteria) DE DOLOMIETEN (Dolomiti) De Dolomieten werden ongeveer 60 miljoen jaar geleden gevormd uit gemineraliseerd koraal, het is derhalve een stuwingsgebergte en hoog in de bergen kunt u dan ook fossielen aantreffen van zeedieren. De Marmolada vormt met zijn 3342 meter het hoogste punt van het gebergte. De Dolomieten danken hun naam aan de ontdekker ervan, de Franse (amateur)geoloog Déodat Gradet de Dolomieu (1750-1801) die het gebied ten zuiden van de Brennerpass vanaf 1788 bezocht. Het gesteente dat hij daar aantrof was nieuw voor hem en onderzoek wees uit dat het een magnesiumhoudende kalksteen bleek te zijn. De reden waarom het gesteente bij zonsopkomst en -ondergang lijkt op te lichten, is daarmee verklaard. Hij noemde het gesteente dolomiet, maar het duurde tot ver na zijn dood voordat het gesteente officieel als dolomiet erkend werd. De woeste bergen, stijl opgaand met de Drei Zinnen, symbool van de Dolomieten, als een van de hoogtepunten en het natuurpark Sextner

De Marmolada

WW Zuid-Tirol Branco.indb 85

20-04-2007 16:31:14

BEZIENSWAARDIGHE D E N

86

OOSTENRIJK

E45/A22

44 Bruneck

Mittewald

�

Brixen �

�

Weissenbach

�

�

Cortina d'Ampezzo

2781 m

�

er

�

Zuidoostelijk e Dolomieten

� 2509 m �

Burgstall �

� Terlan

Bozen

� 3442 m

1737 m

�

� 2699 m �

Bagni di Rabbi

� Blumau

�

� e c No

2845 m

�

Dimaro

Tuenno

�

2116 m �

� Dermulo

Madonna

� di Campiglio

43

�

S. Michele Andalo

�

� Lavis

� 2125 m

Lago di Molveno

Arco

�

WW Zuid-Tirol Branco.indb 86

48

1097 m �

48

Predazzo�

Tesero

� �

Cavalese � Molina Lago Stramentizzo Laste d. Sute � Sover 2615 m

o

Lago di Paneve San di C

�

C. d'Asta

Brusago

�

� 2072 m Passo Manghen

Pan

�

2847 m

Lago di � 1449 m Serraia � Palù

Caoria �

Canale S. Bovo 1616 m

�

�

Trento

Pergine � Lago di Caldonazzo

ca

e

E45/ A22

Adig

Sar

� Dro

isi

�

1805 m � �

� Auer

P.

Moena

Gronlait

Cavedine

�

�

Karer-P. � 1753 m

Z u i d westelijke Dolomieten

Vezzano

Blèggio

Lases

�

Weisshorn 2316 m

Av

Cembra�

�

12

Salurn �

12

�

�

Molveno

�

�

Tramin �

E45/A22

ta id i B re n

om ol

D

Lago Ponte Pia

Kaltern Kalterer See

Neumarkt

Mezzolombardo

it

3150 m 3173 m � � Pinzolo � C. ma Tosa

Birchabrück

�

Noce

�

Lago di Tovel

239

� Welschnofen

�

2655 m

Can 48

1690 m

� Mendell-P. 1363 m

Cles �

Malè

�

�

Fondo

Lago di Santa Giustina

42

�

2564 m

�

Rumo

� St. U

318

(Bolzano)

h

�

l

sc

3438 m

nta

Et

e Ult

� Vilpian

Gampen-Joch 1518 m � Nals �

�

� 1442 m

Av

Zogglersee

2282 m

E45/ A22

co

38

�

Waidbruck �

Talvera

�

Klausen � (Chiusa)

25 km

Isar

2608 m

�

Astfeld

�

0

3256 m

2581 m (Bressanone)

�

Belluno

Trento � Zuidwestelijk e Dolomieten

Brixen

Ta lf

Bozen

�

E is a c k

�

Schlanders

V Mühlbach

o

Meran

�

isi

N �

�

� Levico

Lavarone

� �

Carbonaro

� Castel T.

�

Borgo

Br

e 2105 m n t a

�

�

� Grigno

�

Viggolo � Vattaro Caldenazzo

� Calliano 12

2381 m Vetriolo

2340 m

�

� San Lorenzo

P. di Vèzzena 1402 m

20-04-2007 16:31:16

�

Primola

DOLOMIETEN EN PUSTE RTA L �

� 2052 m

3105 m

2417 m

� 2817 m

�

Rienz

�

sack

�

�

�2663 m

Ga

St. Lorenzen 2273 m

der

Pleiken

ssanone) �

�1759 m

�

Niederdorf

Prags

�

�

� 1442 m

�

3025 m

�

2913 m

�

�

2564 m

� hnofen

3342 m

2462 m

2057 m

�

�

P. di San Pellegrino � Caviola 1918 m 2745 m �� � Falcade �2033 m

Moena

isi

o

�

48

Av

48

�

�

2847 m

Caoria �

Civetta �

50

�

� 1369 m

�

Lago di � Val Noana Imer Monte Pavione

�

� Mezzocanale

�

�

La Muda � Monte Schiara 2563 m

� Mis

Mas

�

Belluno

�

Sedico

La Secca �

�

n

Arsiè

� Feltre

�

�

Primolano

Lago di Corlo

Passo di S. Boldo � 706 m Lago 1569 m �

Monte Cavallo 2250 m �

Lago S. Croce

S. Giustina � e av � Villabruna Pi � 1011 m Trichiana �

� Artèn Fonzaso �

Lago di Vajont

� Ponte n. Alpi

Tassei � 1570 m �

� Busche � Grigno

�

Fortogna �

Polpet �

L. del Mis

Meano �

Cimolais

Longarone

2069 m

�

2555 m

�

�

2185 m

�

Ospitale

2546 m

2334 m

mo

� n Lorenzo

Montalconi

�

Cencenighe

Fiera di Prim.

1616 m

� Castel T. nta

1530 m

�

�

Canale S. Bovo �

Pieve di C. Lago � Cadore

Dont Forno � � di Zoldo

3218 m

�1299 m � Gosaldo � Tiser

2436 m

Cis

en

�

2932 m

3265 m

Monte Pelmo � � 3186 m

48

� Cima Gogna

Marmarole

3205 m

2709 m

1773 m

Paneveggio � � Cimon d. Pala Agordo Lago di Paneveggio 2290 m � 3185 m � 2784 m Frassenè San Martino � � di Castrozza � Pale S. Martino

C. d'Asta

�

Auronzo

Palus Lago di � � Santa Caterina

48

Z u i do o s t e l i j k e D o l o m i e t e n

azzo�

Sute m

�

�

1814 m

2236 m San Vito � � Antelao � Selva di C. �

Alleghe �

�

3221 m

Cortina Sorapis d'Ampezzo �

� Caprile

Marmolada

arer-P. � 753 m

�

�

48

Arabba

3045 m Misurina � 2839 m Giralba �

�

Le Tofane

�

�

2239 m

48

90 m

2105 m

1875 m

�

3243 m

�

�

� P. Sella 2240 m � Canazei �

�

2172 m

� 1636 m

� Popera

Cristallo

2192 m

Corvara

3181 m

1529 m

�

� Stern

�

� St. Ulrich

�

51 3023 m

100

�

�

2282 m

� Drau

�

49 Sexten 2904 m

Dolomieten

2874 m

E45/ A22

Panzendorf

Toblach (Dobbiaco)

�

St. Vigil �

Plancios

Welsberg

Rienza �

�

�

en � sa)

OOSTENRIJK

St. Magdalena

�

Brixen

�

�

Bruneck

49 Kiens (Brunico)

�

e

Mühlbach

av

�

Pi

Mittewald

Vintl

87

�

�

�

Vittorio Veneto

Follina

N � Sacile

�

�

0

25 km

DE DOLOMIETEN

WW Zuid-Tirol Branco.indb 87

20-04-2007 16:31:21

BEZIENSWAARDIGHE D E N

140

de Romeinse tijd werd de stad al vergaand gefortificeerd. Trento was centraal gelegen aan de handelsweg van Venetië naar de Brennerpass en herbergde de zetels van de vorstbisschoppen tussen 1027 en 1803. De stad in zijn huidige vorm ontstond aan het begin van de 16e eeuw op initiatief van prins-bisschop Bernardo Clesio. Van een aantal gebouwen gaat de geschiedenis echter aanmerkelijk verder terug, zoals de dom aan de Piazza Duomo. De kerk dateert uit de 11e en de 12e eeuw en was het middelpunt van de activiteiten rond het Concilie van Trente dat gehouden werd in de jaren 1545-1563. In de kerk kunt u fresco’s bewonderen uit de 13e en 14e eeuw en vooral in de 14e en 15e eeuw vonden er tal van bisschoppen hun laatste rustplaats. In de sacristie bevindt zich een wandkleed dat in de 16e eeuw in Vlaanderen vervaardigd werd. De koepel in zijn huidige vorm ontstond in 1889. Wanneer u vanaf de Piazza Duome schuin naar links in de richting van de rivier wandelt dan komt u bij de de Santa Maria Maggiore, een kerk die in 1523 gereed kwam en ook tijdens het concilie een belangrijke rol vervulde. In de kerk vindt u talrijke portretten van deelnemers eraan. Vooral het prachtige orgel valt op, het werd gebouwd in 1543. De mooiste straat van de stad is ongetwijfeld de Via Belenzani, vanaf de dom gerekend rechts aanhouden, langs het tot het complex van de domkerk behorende diocesaner museum waar zich de kerkschatten en De dom op de Piazza Duomo

WW Zuid-Tirol Branco.indb 140

20-04-2007 16:33:16

ZUIDWESTELIJKE DOLOM I E T E N

141

tal van herinneringen aan het concilie bevinden. Aan het einde ervan, aan uw rechterhand, ziet u het gemeentehuis van Trento: het Palazzo Municipale. Het werd gebouwd in de 16e eeuw. Een klein stukje verderop kruist de straat de Via Manci, de feitelijke hoofdstraat van Trento met tal van oude en opmerkelijke gebouwen, vele waren ooit het paleis van een der bisschoppen. Als u de Via Manci naar rechts volgt (wordt Via San Marco) bereikt u een van de fraaiste bolwerken van de stad: het Castello del Buon Consiglio, de voormalige residentie van de vorstbisschoppen. Nadien heeft het lange tijd leeg gestaan, in 1811 werd het in gebruik genomen als kazerne, na 1918 werd het als stadsmuseum ingericht. De geschiedenis van het kasteel gaat terug tot de 12e en 13e eeuw, de periode waarin het prachtige ronde bolwerk ontstond. In 1475 kreeg het zijn huidige vorm. Het museum (Museo Nazionale del Trentino) herbergt een grote collectie voorwerpen die inzicht geven in de geschiedenis van de stad en de provincie. Als u de stad goed wilt bekijken dan kunt u gebruikmaken van de Trento Card, onder andere te verkrijgen bij het toeristenbureau aan de Via Manci. Er is een dagkaart (24 uur geldig) en een kaart voor twee dagen (48 uur geldig). U krijgt daarmee toegang tot diverse musea, de botanische tuin, u kunt onbeperkt gebruikmaken van het openbaar vervoer en in veel winkels krijgt u 10% korting. Inlichtingen: kijk bij ‘Inlichtingen’ bij de aanvang van dit hoofdstuk of mail naar: [email protected].

RONDJE ZUIDWESTELIJKE DOLOMIETEN Een rit van bijna 150 kilometer stelt u in de gelegenheid om een duidelijk beeld te krijgen van dit gedeelte van de Dolomieten. U rijdt rond het Parco Naturale Adamello-Brenta waarvan Gruppo di Brenta (Brentagruppe), een prachtig berggebied ten noordwesten van Trento, deel uitmaakt. Vanuit Trento kiest u voor weg 12 naar het noorden in de richting van Mezzocorona en Mezzolombardo. Daar steekt u de rivier Adige (Etsch) over en vervolgt u de route via weg 43 die u enkele kilometers voorbij Rocchetta verlaat in de richting Denno en Tuenno. Het is een schitterende bergweg met tal van onverwachte uitzichten, die u bij Cles weer terugbrengt op weg 43. Houdt u niet zo van dit soort wegen dan kunt u uiteraard weg 43 voorbij Rocchetta blijven volgen. Aan het einde van weg 43, even voorbij Cles houdt u links aan naar weg 42 in de richting van Malè en Dimaro. Hier kiest u voor weg 239 naar Madonna di Campiglio. U rijdt nu door het hart van Parco Naturale Adamello-Brenta, met aan uw linkerhand de Gruppo di Brenta. Bij Tione houdt u links aan op weg 237. Aan het einde daarvan gaat u opnieuw naar links om via weg 45bis Trento weer te bereiken. U kunt ook bij Rocchetta naar het zuiden gaan (misschien een idee voor een andere dagtrip) via weg 421 in de richting van Spormaggiore en Cavedago. Bij Andalo kunt u met de kabelbaan de bergen in naar de 2125 meter hoge Paganella. Vanaf het bergstation kunt u fraaie wandelingen

WW Zuid-Tirol Branco.indb 141

20-04-2007 16:33:19