Inhoud
Voorwoord 9 Introductie 11 Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de Dolomieten 13 Achtergronden Land en volk Inleiding Zuid-Tirol in kort bestek Landschap, geografie en bevolking Cultuur en geschiedenis Geografie Geologie De Alpen Gletsjers Klimaat Flora en fauna Nationale parken en natuurgebieden Geschiedenis Andreas Hofer Kunst en cultuur Musea Mijnmusea Carnaval Evenementen Eten en drinken Törggelen Toerisme Algemeen Arrangementen Bergbeklimmen Boerderijvakanties Reinhold Messner Burchten en kastelen Familievakanties Fietsen Gezondheidsvakanties
15 15 15 15 15 18 19 19 19 22 24 24 27 28 30 31 31 33 33 33 35 36 36 36 37 37 37 39 39 39 40 40
Golfen Kamperen Mountainbiken Paardrijden Het Haflinger paard Rodelen Wandelen Via ferrata Wildwatervaren Wintersport IJsklimmen Zwemmen Reizen naar Zuid-Tirol Rijden in tunnels en over bergen De taal Inleiding Een paar woorden Duits en Italiaans
42 42 42 42 43 43 43 44 44 45 47 47 48
Praktische informatie Voor de reis Nuttige adressen Websites ter oriëntatie Gehandicapten Tijdens de reis Nuttige adressen Douane Gezondheidszorg Wereldomroep Na de reis Douane Van A tot Z
55 55 55 56 56 57 57 57 57 57 58 58 58
49 50 50 51
Bezienswaardigheden 73 Toeristische informatie algemeen per regio of district 73 Rondreis door Zuid-Tirol en de Dolomieten 73
6
Zuid-Tirol en de Dolomie te n
Eisacktal (Valle Isarco) Inleiding Van de Brennerpass tot Brixen Waar is de Brennerpass gebleven? Sterzing Brixen Ten noorden van Brixen Ten oosten van Brixen Van Brixen tot Bozen Rondje Villnöss
74 74 74 75 76 78 80 81 82 83
Dolomieten en Pustertal (Dolomiti e Val Pusteria) 85 De Dolomieten 85 Het (hoch) Pustertal 88 Inleiding 88 Innichen 88 Sexten 89 Rondje Sextner Dolomiten 89 Toblach 90 Pragser Tal 91 Welsberg en het Gsiesertal 92 Antholzer Tal 92 Rondje Oostenrijk (1) 93 Kronplatz 93 Inleiding 93 Bruneck 94 Michael Pacher, grootste zoon van Bruneck 96 Rondje Kronplatz 96 Tauferer en Ahrntal 97 Inleiding 97 Tauferer Tal 97 Ahrntal 98 Paardentrektocht 99 Muhlwalder Tal 99 Raintal 100 Alta Badia 100 Inleiding 100 Gadertal 100 Grödner Tal 102 Rondje Sellagruppe 104 Rondje Seisser AlmSchlerngebiet 104 Seiser Alm-Schlerngebiet 105 Rosengarten-Latemar 107
De waternimf van de Karersee 108 Rosengarten 109 Zuidoostelijke Dolomieten Inleiding Cortina d’Ampezzo en omstreken Titiaan, inspirator van vele grootheden Longarone Belluno Feltre Van Feltre naar Bozen Van Belluno naar Cortina d’Ampezzo Grote zuidoostelijke ronde Middenlange zuidoostelijke ronde Kleine zuidoostelijk ronde Rondje Marmolada vanuit Cortina d’Ampezzo Van Cortina d’Ampezzo naar Bozen
111 111 111 114 115 115 115 117 117 118 118 119 120 122
Het zuiden van Zuid-Tirol (Bolzano Vigneti e Dolomiti) 123 Inleiding 123 Bozen 123 Wandelen door Bozen 126 Walther von der Vogelweide 127 Ötzi, de man uit het ijs 128 Wandelen buiten het centrum 130 Rondje Südtiroler Weinstrasse 131 De grote Dolomietenroute 133 Rondje Marmolada vanuit Bozen 133 Rondje Sarntaler Alpen 134 Rondje Rosengarten-Latemar 136 Zuidwestelijke Dolomieten Inleiding Trento Rondje zuidwestelijke Dolomieten
137 137 137 141
INHOUD
Meran en omgeving (Merano e dintorni) Meran Wandelen door Meran De thermen van Meran Huur een fiets Passeiertal Rondje Oostenrijk (2) Ten zuiden van Meran Ultental Rondje Prissianer Hochwald Vinschgau (Val Venosta) Inleiding Wandelen over Waalwegen
7
Van Algund naar de Reschenpass en terug Ötzi-Alpen-Marathon Rondje Livigno, belastingparadijs Rondje Glurns-Prad Rechtspraak in Glurns Rondje Oostenrijk (3)
145 145 148 149 151 153 154 155 156
Terug naar het platteland
169
156
Plaatsnamenregister
170
159 159 159
Over de auteur
175
Register
176
Opgenomen kaarten Zuid-Tirol, ligging 12 Zuid-Tirol, indeling in provincies 14 Zuid-Tirol, overzichtskaart 16-17 Zuid-Tirol, fysisch 20-21 Sterzing 77 Brixen 79
De Dolomieten Bruneck Cortina d’Ampezzo Belluno Bozen Trento Meran
160 161 163 165 167 168
86-87 94 112 116 124-125 138-139 146-147
Zuid-Tirol en de Dolomie te n
12
Zwitserland
Frankrijk
10
Oostenrijk
Torino ●
Gènova ●
Golf van Venetië
Marseille ●
Bosnië en Herzegovina
Firenze
●
Livorno ●
Ad
t
a
Roma (Rome) ■
l
i
Nàpoli ●
Sardinië
Tyrrheense Zee
r is ch Li p a
ria
tis
ch
Montenegro
e
Ze
●
● Salerno
n den
Albanië
●Cosenza
Ionische Zee
● ● Règgio
di Calabria
Sicilië
e Tirana ●
Bari
Messina
●
● Tunis
Sarajevo ●
ië
e Eil a
Palermo
lm at
ë
40
Cagliari ●
Da
● Ancona
I
Corsica
N ▲
● Trento ● Ljubljana Triëst Venetië ● Slovenië ● Zagreb ● Kroatië
Milano ●
20
● Siracusa Pantelleria
Middellandse Zee
● Sousse
Tunesië
Malta
N ▲
0
ZWITSERLAND
Zuid-Tirol Zuid-Tirol
OOSTENRIJK
Bozen
(Bolzano)
●
TRENINO/ ●Trento ALTO ADIGE
●
Cortina d'Ampezzo Belluno ●
FRIULI/ VENEZIA GIULIA
Lago di Garda LOMBARDIA
VENETO
Po
Golf van Triëst
● Venetië Golf van Venetië
Istrië
ië at
Adriatische Zee
KROATI Ë
lm
Zuid-tirol, ligging
Po
SLOVENI Ë
Da
EMILIA-ROMAGNA
50 km
13
Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de Dolomieten Ten onrechte wordt Zuid-Tirol dikwijls verward met Tirol in Oostenrijk. Natuurlijk, jarenlang maakten ze beide deel uit van het machtige Tirol, de geschiedenis laat daar geen twijfel over bestaan. Zuid-Tirol is tóch anders en ook klimatologisch toont Zuid-Tirol (samen met het Oostenrijkse Oost-Tirol) een volko- Welkom in Zuid-Tirol men ander beeld. Zuid-Tirol is de noordelijkste provincie van Italië, ten zuiden van het Alpenmassief maar met een uitloper ervan die de provincie extra aantrekkelijk maakt voor een breed publiek: de Dolomieten of, officieel (maar niemand zegt dat), de Dolomitische Alpen. Zuid-Tirol is een van de afwisselendste delen van Italië en waarschijnlijk het meest onderschatte deel. Er is heel veel te ontdekken en veel fraais te aanschouwen. De bergen zijn er hoog (zo’n 80 toppen reiken hoger dan 3000 meter), de steden hebben een grote aantrekkingskracht vanwege hun historie maar zeker ook vanwege hun ligging en de lucht is er (langs de autobaan die de provincie doorsnijdt even daargelaten) zuiver. Het is nog geen gebied met massatoerisme. Er worden drie talen gesproken, waarbij het Duits de boventoon voert, officieel is iedereen ten minste tweetalig al wil dat in de praktijk nog weleens afwijken. Zéker is dat u er een bevolking aantreft die in elk geval vriendelijk en behulpzaam is en het maakt dan ook niet uit in welke taal u ze begroet. De steden en dorpen worden, zoals al eerder vermeld, aangeduid met een Italiaanse naam als ze in het Italiaanse deel liggen en als ze in het Duitse deel liggen met twee of zelfs drie namen. In deze wereldwijzer worden zoveel mogelijk alle namen vermeld. Dat was een probleem. Iedereen kent namen als Merano of Bolzano, maar we spreken ook over de Brennerpass en Brixen. Historisch gezien is Zuid-Tirol een Duitssprekend gebied, de Italiaanse namen zijn daar later aan toegevoegd. Om die reden is besloten om bij de behandeling van de plaatsen in dat gebied eerst de Duitse en dan de Italiaanse naam te noemen, eventueel nog aangevuld met de Ladinische naam (wat in die gevallen in feite écht de oudste is). Dat daardoor soms wonderlijke combinaties ontstonden (bijvoorbeeld een Duitse plaatsnaam met een Italiaans adres) is onvermijdelijk. In de verdere tekst wordt alleen de Duitse naam genoemd, in het plaatsnamenregister vindt u ze weer beide. In het gedeelte waar uitsluitend Italiaans gesproken wordt vond echter geen omzetting naar het Duits plaats, simpelweg omdat deze ontbreekt.
Zuid-Tirol en de Dolomie te n
14
Zuid-Tirol en de Dolomieten hebben voor de wandelaar, voor de fietser en voor de bergbeklimmer tal van attracties waarvoor niets extra betaald hoeft te worden. In de wintermaanden bieden zowel mondaine als bijna intieme wintersportgebieden u alles wat u ervan mag verwachten, terwijl in de keteldalen (waarin de grotere steden gelegen zijn) de gasten zich al heel vroeg in het jaar, terwijl er nog volop wordt geskied, laten verwennen door de vroege voorjaarszonnestralen. Zuid-Tirol vormt bovendien een ideaal uitgangspunt voor tochten naar Oostenrijk, bijvoorbeeld naar het Grossglocknergebied of via de zuidelijke Dolomieten naar beroemde Italiaanse steden zoals Venetië. Ga mee en ontdek het zelf! Grüss Gott Uitdagingen voor bergbeklimmers (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de foto: ZT Dolomieten. Informatie vooraf? Kijk bij: voor de reis, nuttige adressen.
N ▲
Taufereren Ahrntal
Sterzing ●
Eisacktal ● Bruneck
Schlanders ●
Brixen
Meran en omgeving
●
●
Dolomieten
● Klausen
Meran
Vinschgau
● Cortina
Bozen
d'Ampezzo
●
Zuiden van Zuid-Tirol
Zuidoostelijke Dolomieten
Belluno
Zuidwestelijke Dolomieten ● Trento
●
0
Zuid-tirol, indeling in regio‘s
25 km
15
Achtergronden
Land en volk Inleiding Omdat Zuid-Tirol als provincie in haar geheel behandeld wordt en Trentino slechts gedeeltelijk, wordt er vooral aandacht besteed aan Zuid-Tirol. Ook vanuit geschiedkundig oogpunt is deze provincie totaal los te zien van het Italiaanse Trentino. Het voert te ver om de hele geschiedenis van Italië in deze wereldwijzer op te nemen, er wordt uiteraard wél enige aandacht aan de geschiedenis besteed bij de behandeling van de grotere steden in het gebied buiten Zuid-Tirol, zoals bij Trento.
Zuid-Tirol in kort bestek Je hebt Tirol, Oost-Tirol en Zuid-Tirol. Dat is verwarrend en aan die verwarring komt nu een eind. Tirol is een provincie van Oostenrijk en ligt aan de noordzijde van de Alpen. Oost-Tirol behoort ook tot Oostenrijk en is een deel van Tirol (hoewel het daar niet aan grenst), maar ligt aan de zuidzijde van de Alpen. Zuid-Tirol is de meest noordelijke provincie van Italië en ligt eveneens aan de zuidzijde van de Alpen. Het grenst in het oosten aan Oost-Tirol en in het noorden aan de Oostenrijkse provincies Tirol en Vorarlberg. In het zuiden grenst het aan de Italiaanse provincie Trentino. Als u zich in de geschiedenis van Zuid-Tirol verdiept dan wordt het allemaal duidelijk, maar verwarrend is het zeker. Voordat u alle details voorgeschoteld krijgt vindt u hieronder, al een beetje gerangschikt, wat feiten over Zuid-Tirol.
Landschap, geografie en bevolking – De woest aandoende bergen die de Dolomieten vormen, bevinden zich voor een belangrijk deel op Zuid-Tirools grondgebied. – Dankzij de ligging heeft Zuid-Tirol een unieke flora, variërend van edelweiss en korstmossen tot palmbomen en cipressen. – Men claimt jaarlijks 300 dagen met zon te hebben, mede veroorzaakt door de beschutting van de Alpen aan de noordkant. – Er bestaan grote hoogteverschillen, de diepste dalen liggen op ongeveer 300 meter hoogte, de hoogste toppen reiken tot bijna 4000 meter. Bijna 90% van het gebied ligt op een hoogte van ten minste 1000 meter. – Meer dan 80 bergtoppen reiken hoger dan 3000 meter. – De oppervlakte bedraagt 7400 km², 37% ervan is in cultuur gebracht, meer dan 42% bestaat uit bos. – 40% van het totaaloppervlak is aangewezen als beschermd natuurgebied dan wel als nationaal of natuurpark.
ac htergronden
. zB Saltaus ●
▲
●
D ●
● Schenna
Astfeld ● ▲ Sarnthein ●
● Meran
●
Schlanders ● ●
▲
Tirol
Naturns ●
Tannas 38 ●
Weissenbach ●
2781 m
er
3037 m
44
● St. Leonhard
3479 m
▲
Glurns ● ● Schluderns
38 St. Vigil ● ● Burgstall 2608 m Lana ● ▲ St. Pankraz ● 38
Talvera
● Spondinig e Stilfs ● ● Adig Laas Budschen ● ● Prad Morter ● Latsch 38 Molten Nat. Park Stilfser Joch ● ● Gomagoi Tisens Martell ▲ ● ● 3256 m Zoggler- St. Walburg ● Trafoi ● Vilpian 3304 m Gampen-Joch ▲ see ● ● ●Terlan Ortler Sulden 3544 m 1518 m ● St. Maria ▲ l Nals ● St. Nikolaus 3899 m ● ta ● lten 3438 m ▲ Königs-Spitze U ▲ St. Gertraud ● ● ▲3859 m St. Felix Proveis ● ▲ 3442 m 1737 m ▲ Laurein 3370 m ● ● ▲
● Santa Maria 2502 m ●
▲
r
E ts ch
● St. Valentin Haider Kurzras See 3433 m ● 40 Thanei ▲ ● Vernagt ● ● Burgeis Sch ● Planeil ● ▲ nal 3202 m s ● ● 3205 m ● Mals Matsch ▲ 3199 m Karthaus
●
Ratschings ● ● Kalch
2744 m
Moos ● Natuurpark Texelgruppe Similaun Plan ● 3600 m Hochwilde 2865 m ▲ ▲ ▲
Sterzing
Ta lf
● Melag
● Taufers ●
●
Ridaun ●
● Obergurgl
▲ 3081 m
● Pflersch Maiern Gossensass
● Schönau
2474 m
Br
▲
sse
▲
3096 m
Zuckerhütl 3507 m ▲
Timmelsjoch-P. ●
Reschen-P.●Kaprun ● Graun Weisskugel 3736 m ▲ Reschensee
3034 m
Ru
Sölden ● ● Mittelberg ● Zwiesselstein
Belluno ●
Zuidwestelijke Dolomieten
● 1507 m
Inn
OOSTENRIJK
● Cortina d'Ampezzo Zuidoostelijke Dolomieten
E4
● Gschnitz
● Ranalt
he
Trento ●
Ac
Dolomieten
Zuiden van Zuid-Tirol
ZWITSERLAND
ler
Eisacktal Taufereren Ahrntal Meran en omgeving Vinschgau Bozen ●
Neustift ● ● Langenfeld
et
Ötzta
N ▲
Pa
16
Wa
Et
sc
h
Bozen
▲ 2699 m
▲
▲
Cogolo ●
3684 m
● P. Gavia 2621 m
Cusiano
●
2845 m
●
2655 m
e
▲
● 1883 m
Madonna ● di Campiglio
▲
3556 m
▲
Adamello
3150 m
● Pinzolo
3554 m
▲
▲ 3173 m
C. ma Tosa
▲
Lago di Molveno
3460 m Lago Ponte Pia
▲
● Blèggio
e
Lago di 2746 m Malga Boazzo
Tione ● ies
▲
Ch
2507 m
Vezzano ● Sar
Lago di Malga Bissina
12 ● Branzoli
Tramin ● Auer ● ● Neumarkt
Kurtinig ● Laag ●
2125 m
Gronlait ▲
Trento
E45/ A22
2381 m
Pergine ● Lago di Caldonazzo
Cavedine ●
● Dro Arco ●
43
● Dermulo
● Leifers
● Kaltern
●1097 48
E45/A22 Salurn Sover ● ● Mezzolombardo o ● 12 s i i v S. Michele ● Cembra A ● ● Brusago ● Lases ● ●1449 m ● Lavis ● ▲ ● Palù
239
Chiese
▲
Cles ●
Eppan
● Mendell-P. 1363 m Lago di Santa Giustina 2116 m ▲
Tuenno ●
● Dimaro
Presanella
3331 m
42
Malè ●
▲
Fondo
Noce
oc P. Tonale N
Ponte di Legno 42
● Bagni di Rabbi
●
e
3764 m S. Caterina Valf.Zufall-Spitze ●
3272 m
● Rumo
A d ig
▲
300
ca
●Bormio
Levico
●
● Viggolo ● Vattaro Caldenazzo
● ● Calliano ● ● Lavarone 12 Carbonaro
●
●
land en volk 2911 m
● Steinach
● Dornauberg
Olperer
▲
3480 m
▲ ● Gries a. Brenner Brenner- 3287 m 2251 m ● pas ▲ ● renner● ● St. Jacob
45
s●
●
▲
3251 m
● Kasern
3380 m
▲
Hochfeiler 3510 m ▲
17
▲ Gr. Venediger 3674 m ▲ Dreiherrenspitze 3499 m ● Hint. Bich Isel
St. Jacob ● .
A ● St. Johann
hrn
B
Rain Luttach ● ● E45/A22 Sand in Taufers Hochgall Lappach ▲ Wilde Kreuz Spitze 3437 m ▲ ● ● 2523 m ▲ Pfunders ● Mühlen 3105 m 3134 m ▲ ●
OOSTENRIJK Erlsbach ●
Schwarz
Staller-Sattel-P. ● 2052 m ▲ 2817 m
ach
2417 m ● ▲ Antholz M. Vals ● ● Gais ● Vintl St. Magdalena Mittewald 49 Kiens Bruneck ● St. Martin ● Mühlbach ● ● ● ● Rienz ▲2663 m Planken ● E is ac k ● Montalt ● St.●Lorenzen ● Panzendorf Welsberg Franzenfeste Lüsen 2273 m ● Rienza ● ● 100 Toblach ▲ Durnholz ● Vahrn ● ● Drau ● ● ● 49 Niederdorf ● 1759 m Pleiken ● Brixen ● Prags ● Sexten ● St. Martin ● ▲ 2581 m Plancios ● 2904 m St. Vigil ● ▲ ● Mauls
Ga
der
Klausen ●
2509 m
Villanders ●
aidbruck ● E45/ A22 ●
2874 m
Willnöss ● ● 2282 m
● Campill
St. Johann
▲
▲
3025 m
2913 m
▲
Isar
co
1442 m ● St. Ulrich
● Seis ●Völs
▲
2564 m
3023 m
▲
48
●
Auronzo
●
● 48 1814 m
Cortina 3205 m d'Ampezzo ▲
2105 m 2462 m ●
● P. Sella ● 2240 m Arabba ● Canazei ● 2239 m 2057 m 48 ●
3045 m
Cristallo Misurina ▲ ● Le Tofane 3221 m ▲ 2839 m
2172 m ●
● Stern
● 1875 m
● 1636 m
▲ Popera
1529 m ●
▲
3243 m Corvara 2192 m ▲ ● ● 48
3181 m
▲ Natuurpark ● Blumau Schlern
51
● Pederoa
▲
48
2932 m
▲
● 2709 m 2236 m ▲ San
Vito Antelao ● ● Selva di C. ▲ Pieve di C. 3265 m ● Caprile ● 1773 m ● ▲3186 m Alleghe ● Civetta 1918 m Obereggen 1530 m ▲ Moena ● Dont ● ● Falcade ● 3218 m Montalconi 2316 m ● ● 2745 m ● 1805 m ▲ ● ▲ ● Cencenighe ▲ Ospitale Forno ● 2555 m ● 2033 m 1605 m ● ● 48 di Zoldo Paneveggio ▲ 7m ● ● ● 3185 m Agordo 2546 m Tesero Cimolais 2290 m ▲ Predazzo ● ● ● ● Longarone 2784 m Frassenè Cavalese San Martino ● ▲ La Muda ● ● Lago di Vajont di Castrozza Pale S. Martino ● Monte Schiara ● 1299 m ▲ ● 1690 m ●
3342 m ▲ Marmolada
Av
isi
o
Pi
av
e
Welschnofen ● Karer-P. ● 1753 m Birchabrück ●
50
2615 m
▲
●2072 m
2105 m
▲
▲
2340 m
en
ta
n
Br
● Imer
● Grigno ● Primolano ● Arsiè
Mas ● Belluno
2185 m
Artèn ●
Monte Cavallo 2250 m ▲
Sedico ●
▲
● 1011 m
● Ponte n. Alpi
●
▲
2334 m
mo
Borgo
●
▲
●1369 m
● Fiera di Prim.
Cis
1616 m ●
Castel T. ●
2563 m
2069 m
2436 m
▲ C. d'Asta ▲ Canale 2847 m S. Bovo ●
Pi
a
ve
Lago S. Croce
● Trichiana
● Busche
●
Feltre
Passo di S. Boldo ● 706 m
●
Vittorio Veneto
Lago ●
1569 m ▲
0
▲ 1570 m
●
N ▲ 25 km
Zuid-Tirol, overzichtskaart
18
ac htergronden
– Er wordt door 68% van de bevolking Duits gesproken, 28% spreekt Italiaans en 4% Ladinisch. – Bozen is de hoofdstad van Zuid-Tirol, er wonen meer dan 100.000 mensen. – De kleinste stad is Glurns in het landsdeel Vinschgau, het telt slechts 800 inwoners. – Over Vinschgau gesproken... het is het droogste deel van het hele gebied, de hoeveelheid neerslag komt overeen met die op Sicilië. – ‘s Werelds grootste, aaneengesloten skigebied bevind zich in ZuidTirol; ruim 1200 kilometer pistes met meer dan 450 liften staan de skiër ten dienste.
Cultuur en geschiedenis – Zuid-Tirol maakte tot 1919 deel uit van Oostenrijk. – Er bevinden zich ongeveer 800 kastelen, burchten en ruïnes in ZuidTirol. – De 5300 jaar oude Ötzi, de ijsmummie, bevindt zich in het Archeologisch museum van Bozen. – Als u iets wilt doen aan uw immuunsysteem, neem dan een hooibad, samengesteld uit grassen die op de alpenweiden groeien. – De kleine St.Prokuluskerk, nabij Naturns, herbergt de oudste fresco’s van het Duitstalige gebied, de geschiedenis ervan gaat terug tot in de 8e eeuw. – De oudste kabelbaan ter wereld werd in 1908 gebouwd en bevindt zich nabij Bozen. Nog steeds brengt deze oldtimer u naar een hoogte van 1100 meter.
Eeuwenoude fresco’s
HOO FDST geologie UKKO PPEN
Geografie Er ontstaat wel eens verwarring bij de aanduiding van het gebied. Officieel is het Bozen-Zuid-Tirol (Bozen-Südtirol (BZ)), de meest noordelijke autonome provincie van Italië waar het weer deel uitmaakt van de regio Trentino-Zuid-Tirol. Zuid-Tirol grenst in het noorden en noordoosten aan Oostenrijk, in het westen aan Zwitserland. Voor het overige gedeelte grenst het aan andere delen van Italië. De bijna 500.000 inwoners hebben een oppervlakte van ruim 7400 km² tot hun beschikking, wat neerkomt op een bevolkingsdichtheid van ongeveer 63 inwoners per km². Er zijn evenwel stukken waarvan je kunt zeggen dat ze nog woest en ledig zijn, totaal ongeschikt voor bewoning of bebouwing, op andere plaatsen liggen bijna verticale landbouw- en weidegronden. De Dolomieten vormen de belangrijkste bergketen. Het is een van de jongste gebergten ter wereld: ze ontstonden ‘nog maar’ zo’n 60 miljoen jaar geleden als zogenaamd stuwingsgebergte De hoogste top in ZuidTirol wordt gevormd door de Ortler in Vinschgau met een hoogte van ruim 3899 meter. In de Dolomieten is de Marmolada het hoogst: 3342 meter. Er zijn nog tientallen andere drieduizenders en natuurlijk zijn er nog veel meer toppen die 2000 meter en meer boven de zeespiegel uitkomen. Het gebied leent zich daardoor bijzonder goed voor het beoefenen van de skisport in de winter. In de zomermaanden is het een zeer geliefd gebied bij wandelaars, fietsers, mountainbikers en bergbeklimmers. Er zijn veel bijzonderheden te vertellen over de bergen, maar het meest opmerkelijke is dat er tot op het hoogste topje fossielen gevonden worden van zeedieren en sporen van dinosaurussen. Als u iets weet over het ontstaan van de Alpen, waarvan de Dolomieten deel uitmaken, laat zich dat allemaal eenvoudig verklaren.
Geologie De Alpen De meeste toeristen worden door de hoge bergen aangetrokken en vooral wij, van het platteland, kunnen ons met verbazing afvragen waar die geweldige obstakels in het land vandaan komen. ‘Alpen’ is in feite een verzamelnaam voor een aantal bergketens en bestaat uit de Centrale Alpen en de Noordelijke en Zuidelijke Kalkalpen die ieder voor zich weer onderverdeeld zijn in andere bergketens, elk met hun eigen naam. Deze Alpen vormen een langgerekte bergkam met op tal van plaatsen zijkammen. Gewoonlijk spreken we over zijdalen, maar het mag duidelijk zijn dat er zonder bergen ook geen dalen zijn. Het zijn vooral de namen van de dalen die mensen bekend in de oren klinken. Wie heeft er bijvoorbeeld nog nooit gehoord van het Pustertal? De naam Dolomieten is al even genoemd en ook die naam is bij velen bekend. Het gedeelte dat in Italië ligt (waarvan een groot deel in Zuid-Tirol) wordt officieel aangeduid als de Dolomitische Alpen. Uiteraard gaat de naamsaanduiding door tot in
19
ac htergronden
zB et
he
OOSTENRIJK
● Cortina d'Ampezzo Zuidoostelijke Dolomieten
3205 m
3202 m
▲
Sch
3199 m
nal
sc h
(Adi
▲
Sp. ▲ Königs-Spitze Zufritt ▲ 3438 m ▲3859 m 3764 m
3370 m
3684 m ▲
ce
Cles ●
▲ Adamello ▲
▲
Madonna
3150 m
▲
Lavis
Lago di Malga Bissina
Lago Ponte Pia
Ch
ies
e
2507 m
▲ Lago di Malga Boazzo
Lago Stramentizzo
Av
●
▲
isi
o
2072 m ●
Lago di Serraia
●1449 m
2125 m
Lago di Molveno
Trento
ca
Dolomiti di Brenta
3460 m
r
ch
C. ma Brenta
3173 m
▲
2
● Auer
Salurn ●
● di Campiglio
▲ C. ma Tosa
3554 m
Roen
●1097
2655 m
Chiese
Kalterer See
Ets
3556 m 3331 m
●
2116 m ▲ M.
Pergine
Gronlait ▲ 2381 m
●
Levico
e
Presanella ▲
2746 m
Fondo
Adig
P. Tonale ● 1883 m
(Bolzano)
Noce
Ponte di Legno
No
Bozen
▲
Mendell-P. Lago di Santa Giustina 1363 m
2845 m
● P. Gavia 2621 m
●
1737 m
●
▲ 2699 m
C. Mezzana ▲
3272 m
Gampen-Joch 1518 m ●
l
▲ 3442 m
▲ Zufall-Spitze
Sar
▲
Ul
ta ten
h
●Bormio
▲
Zogglersee
▲
sc
3899 m
▲
3256 m
▲
Et
Ortler
Villanders Bg. 2509 m ▲
● Lana
2608 m
▲
▲
Meran ● (Merano)
ge)
Nat. Park Stilfser Joch 3304 m
Hirzen Spitze
2781 m
s
●
3544 m
Lang See
▲
(Silandro)
2502 m ●
▲
er
3037 m
▲
Schlanders
●
2865 m
3479 m
sse
▲ Similaun
(Talvera)
3433 m
▲ P. Sesvenna
Hochwilde ▲
3600 m
Salurn Spitze ▲
Et
ZWITSERLAND
E ts ch
Haider See
2744 m
Natuurpark Texelgruppe
Weisskugel 3736 m ▲ Reschensee
1507 m
▲
(Vipiteno) ●
Kreuz Spitze ▲
3774 m
Reschen-P.
3034 m
Sterzing
2474 m
Pa
▲ 3081 m
●
▲
Timmelsjoch-P. ●
▲ Wildspitze Inn
3096 m
Zuckerhütl 3507 m ▲
Belluno ●
Zuidwestelijke Dolomieten
Trento ●
Ac
Dolomieten
Zuiden van Zuid-Tirol
Ru
ler
Eisacktal Taufereren Ahrntal Meran en omgeving Vinschgau Bozen ●
.
Ötzta
N ▲
Ta lf
20
●
Lago di Caldonazzo ●
geologie
21
2911 m
▲ Gr. Venediger 3674 m
▲
3251 m
Olperer
▲
▲ Dreiherrenspitze 3499 m
3480 m
▲
3380 m
▲
Hochfeiler 3510 m ▲
Ah
OOSTENRIJK 3437 m ▲
2523 m
3105 m
▲
Sombock ▲
rco)
▲
(Isa
● 1442 m
▲
2564 m
● P. Sella 2240 m ● 2239 m
▲
1690 m ●
o isi Av
●
▲
Lago di Paneveggio
●
C. d'Asta ▲ 2847 m
mo n
● Borgo
Br
2105 m
▲
▲
en
ta
2932 m
Antelao
▲ 3265 m ● Pieve di C. Lago di Vodo
▲3186 m
L. di Valle
1530 m ●
Zuidoostelijke Dolomieten
Montalconi ▲ 2555 m
1605 m ●
▲
Agordo
2546 m
●
2563 m
2069 m
▲
Lago del Mis
2185 m
▲
Monte Cavallo 2250 m ▲
●
Belluno
Monte Pavione ▲
Lago S. Croce
2334 m ● 1011 m
Lago di Vajont
Monte Schiara ▲
● 1299 m
●1369 m
2436 m
Cis
1616 m ●
●
Marmarole Lago di s. Caterina ▲
Cortina 3205 m d'Ampezzo ▲
1773 m ●
Auronzo
▲
● 1814 m
▲ 3218 m
● 2033 m
C. Folga ▲
Zuidwestelijke Dolomieten
●
Civetta
Laste d. Sute ▲
▲
● 2709 m 2236 m ▲
2057 m ●
▲ Pale S. Martino
2615 m
3243 m
▲
● Cimon d. Pala 2290 m ▲ 3185 m 2784 m
Predazzo
3045 m 2839 m
Le Tofane 3221 m 2192 m ● 2105 m 2462 m ●
1918 m ● 2745 m
▲ Popera
Cristallo ▲
2172 m ●
M a r m o l a da
● Karer-P. 1753 m
Kreuzberg-P.
1529 m ●
▲
● 1875 m
3342 m ▲
2904 m
● 1636 m
3023 m
3181 m
Natuurpark Schlern
Birken Kofl ▲
Langkofel
P
v ia
e ▲ 1570 m
Feltre
●
Lago di Corlo
Drau
●
Kreuzkofel
Geissler ▲ 2913 m 3025 m ▲
2282 m
▲
Toblach ● (Dobbiaco)
Dolomieten 2874 m
7m
)
● 1759 m
Peiterkofl ▲
2316 m m ▲ 1805 ●
2663 m
(Rienza
▲
der
●
Pfannhorn
(Brunico)
2273 m
Ga
Brixen
(Bressanone) Kassian Spitze ▲ 2581 m
Bruneck
●
k
e
ac
av
Eis
ach
Rote Wand
2417 m
Rienz
Schwarz
Staller-Sattel-P. ● 2052 m ▲ 2817 m
Pi
Eisa
Isel
Hochgall
M. Spico ▲
Wilde Kreuz Spitze ▲ 3134 m
●
B.
rn
ck
Brenner- 3287 m ▲ ● pas ● 3287 m 2251 m Pfitscher Joch
Passo di S. Boldo ● 706 m
2340 m 1569 m ▲
●
Vittorio Veneto 0
N ▲ 25 km
zuid-tirol, fysisch
ac htergronden
22
hele kleine details waarbij de namen van de bergtoppen (soms meerdere per berg) de kleinste aanduiding vormt. De Alpen behoren, zoals reeds opgemerkt, tot de jongste gebergten ter wereld en je zou niet zeggen dat zich op de plaats waar nu de Alpen oprijzen zich ‘nog maar’ 200 miljoen jaren geleden een geweldige zee bevond: de Thetyszee, die zich uitstrekte tot in Azië. De bodem van die zee bestond uit koraal en graniet. De zee slibde als het ware dicht, werd althans ondieper vanwege de vele materialen die door de in zee uitmondende rivieren werden aangevoerd. Op de afscheiding van zee en land leefden onder andere dinosaurussen. De duidelijkste sporen ervan werden ontdekt in zuidelijk Trentino, in Lavini de Marco nabij Rovereto. De vroegste voetafdrukken die tot nu toe ontdekt zijn ontstonden in het begintijdperk van de Jura, ongeveer 190 miljoen jaar geleden. Laag na laag werd op de bodem van de zee afgezet in een periode die wel 150 miljoen jaar duurde. Ongeveer 70 miljoen jaar geleden kwam de zeebodem voor het eerst boven de waterspiegel uit. Tegelijkertijd verschoof Afrika in de richting van Europa en de geweldige krachten die hiermee gepaard gingen duwden de zeebodem verder omhoog. Hierdoor werd deze min of meer door elkaar gehusseld en oude en nieuwe aard- en steenlagen kwamen in willekeurige volgorde op elkaar te liggen. Toen de steenlagen hoog boven de aarde waren verheven zorgden weer en wind ervoor dat de zachtere gesteenten afbrokkelden en er gleuven in de bergen ontstonden, het begin van de dalen. In het pleistoceen, de tijd waarin de ijstijden Europa teisterden (ongeveer 2,5 miljoen jaar tot 20.000 jaar terug), werd het massief verschillende malen door een ijskap bedekt. Gedurende de periodes dat het weer warmer was voerde het water losgeraakt gesteente verder af, de bodem werd verder uitgehold, de dalen werden dieper. Die beweging heeft minimaal viermaal plaatsgevonden. Ook de gletsjers droegen bij aan de vorming van het landschap, smeltend ijs erodeerde de zachtere oppervlakken en zorgden uiteindelijk voor een grillig landschap.
Gletsjers De huidige gletsjers dateren waarschijnlijk niet uit het pleistoceen (dat ongeveer 20.000 jaar geleden eindigde), maar ze ontstonden in de zogenaamde ‘kleine ijstijd’, betrekkelijk kort geleden, ruwweg tussen de 13e en 19e eeuw. Een gletsjer bestaat uit een ijslaag, althans zo lijkt het. In feite zijn het ijskristallen die onder grote druk ontstaan zijn. In Zuid-Tirol ligt ‘eeuwige’ sneeuw. Het is algemeen bekend dat, naarmate men hoger komt de temperatuur daalt tot onder het vriespunt. We noemen dat de sneeuwgrens die in Zuid-Tirol vanaf een hoogte van ongeveer 2500 meter ligt. Daarboven is de temperatuur altijd onder het vriespunt en de neerslag valt er in de vorm van sneeuw. Op grotere hoogte ligt de sneeuw metershoog. De druk die dat op de onderste, oudere, sneeuwlagen geeft, zorgt ervoor dat er ijskristallen ontstaan. Deze vriezen aan elkaar doordat smeltwater van de oppervlakte door de sneeuw heen sijpelt en op deze manier ijs vormt. Ligt zo’n ijsmassa op een helling dan komt deze in beweging als gevolg
geologie
van het eigen gewicht en deze massa wordt steeds verder samengeperst. Het uiteindelijke resultaat wordt zichtbaar in de zogenaamde ‘gletsjerpoort’, het punt waarop de gletsjer in een gebied komt waar het smelten sneller gaat als het bevriezen. Uit zo’n poort stroomt water, soms ontstaat dat op die plek als gevolg van de temperatuur aldaar, soms komt het water uit een hoger gebied doordat stenen welke door de gletsjer zijn meegevoerd en die zich aan de oppervlakte ervan bevinden, zonnewarmte opnemen en dit aan het onderliggende ijs afstaan. Het water zakt dan door de ijsmassa heen en vindt via de poort zijn weg dieper het dal in. Het mag duidelijk zijn dat de massa die aan de onderzijde van de gletsjer verdwijnt er aan de bovenzijde weer bijkomt. Afhankelijk van de plaats waar de gletsjer zich gevormd heeft en de route die hij aflegt, verplaatst een gletsjer zich tussen de 50 en 150 meter per jaar. Onderweg is er veel gebeurd, de gletsjer heeft zich een weg gebaand door gesteente en een gletsjer kan dus veel gesteente bevatten. Op sommige plaatsen is de ondergrond zo hard dat de gletsjer er als het ware omheen gaat, vaak in verschillende richtingen. Soms breekt een gletsjer. Op deze manieren ontstaan de spleten in de gletsjer die zo diep kunnen zijn als de gletsjer dik is. Het is dan ook niet verstandig om zich op een gletsjer te begeven zonder ervaren gids.
Gletsjer
23
