Introductie. Voorwoord

Een vorm van kleur

Introductie Voorwoord De Pont is een museum voor hedendaagse kunst. Volwassenen vinden deze kunst vaak moeilijk. Voor kinderen biedt een museum een bron van fantasie die goed aansluit bij hun belevingswereld. Het is voor hen niet raar om in een legoblokje een vliegtuig te zien. Om betekenissen te vinden in de speelse, complexe beeldtaal van hedendaagse kunstenaars, is het belangrijkom te kunnen associëren als een kind. Kunst moet! Maar waarom in een museum? Een museum vraagt om concentratie. De omgeving maakt de kijkervaring optimaal. Het gebouw, de combinatie van kunstwerken, de gezamenlijke aandacht... Er wordt een natuurlijk respect opgeroepen voor het werk. In een museum nodigen kunstenaars de kijker uit in hun wereld. Kinderen betreden die wereld vrijwel moeiteloos. Laten we ze maar eens volgen.

2

Introductie Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave Inleiding Lesprogramma Week 1 – Kennismaken met kunst Het koffertje Leren kijken Beeldaspecten Week 2 – Museumbezoek Museum De Pont Huisregels De kleurenmenger maken Week 2 - Opdrachten Fluweel: doorzichtige kleurlagen Kleurenwaaier: duizend tinten Bloempotje: ecoline stempelen Verfblikje: olie en water mengen Dvd-doosje: geheime kamer Achtergrondinformatie bij de vijf kunstwerken Fluweel: Anish Kapoor Kleurenwaaier: Jan Andriesse Bloempotje: Anton Henning Verfblikje: Bernard Frize Dvd-doosje: Marien Schouten

2 3 4 5 7 7 9 10 12 12 13 14

Colofon

30

3

15 16 17 19 21 22 24 25 26 28

Introductie Inleiding De komende twee weken heeft u het kleurenkoffertje in de klas. Hiermee bieden wij een educatief programma voor een bezoek aan museum De Pont. Het achterliggende idee van het lespakket is, dat hedendaagse kunst de dagelijkse blik verruimt. Je leert met andere ogen kijken. Kinderen hebben hier gelukkig al aanleg voor. In de eerste les prikkelen we de nieuwsgierigheid van de kinderen door hen vijf voorwerpen te laten zien. Dan krijgen ze een introductie over kijken en praten over kunst. Het tweede deel van het programma is een bezoek aan museum De Pont. De kinderen gaan op zoek naar het kunstwerk dat hoort bij het voorwerp dat ze gekozen hebben en ze gaan zelf een kleurenmenger maken in het museum. Het derde deel van het programma gebeurt weer op school, als ze een opdracht krijgen, passend bij het klassikaal gekozen voorwerp. De vijf voorwerpen uit het koffertje vormen de rode draad. De Pont biedt een volledig educatief programma, aanvullend op dit lespakket. Daarbij kan het accent bijvoorbeeld gelegd worden op samenwerken of ervaren. Ook is het mogelijk om in het museum onder begeleiding lessen te volgen. Voor meer informatie: De Pont, tel.: 013-5438300, of: www.depont.nl. 4

Introductie Lesprogramma Het kleurenkoffertje blijft twee weken bij u op school. In het koffertje zitten spullen voor een volledig educatieprogramma.

Week 1 – Kennismaken met kunst In een introductieles worden de kinderen voorbereid op het museumbezoek. Bij deze les horen de vijf voorwerpen uit het koffertje. Bij de voorbereiding horen ook de huisregels die in het museum gelden.

Week 2 – Museumbezoek In het museum gaan jullie met een gids op zoek naar de vijf kunstwerken die horen bij de voorwerpen uit het koffertje. De kunstwerken zijn onderdeel van de vaste museumcollectie, maar het zou kunnen dat één ervan net tijdens jullie bezoek niet te zien is. Dit kan op de website van De Pont worden gecheckt. Natuurlijk worden er tijdens het bezoek meer kunstwerken bekeken dan alleen deze vijf. Na de rondleiding gaan de kinderen in het museum knutselen en tot besluit nogmaals het museum in. Terug op school kan een van de vijf opdrachten worden uitgevoerd. Elke opdracht is in een creatieve les die bij een van de vijf voorwerpen uit het koffertje hoort. De opdrachten sluiten 5

Introductie nauw aan op de kunstwerken die de leerlingen in het museum hebben gezien. Voor deze les is eventueel een museumdocent beschikbaar. Voor informatie hierover neemt u contact op met de administratie van De Pont, telefoon: 013 543 8300, of via de website www.depont.nl.

6

Week 1 - Kennismaken met kunst

Week 1 – Kennismaken met kunst Vertel eerst iets over museum De Pont, gebruikmakend van de tekst op pagina 12. Probeer in een vraaggesprek de verwachtingen van de leerlingen te peilen ten aanzien van een museumbezoek. Vraag bijvoorbeeld: Wat is hedendaagse kunst? Wie heeft er wel eens kunst gezien? Wie is er wel eens in een museum geweest? Wat voor soort musea zijn er? Wie werken er in een museum? Wat denk je dat je in De Pont te zien krijgt? In het koffertje zitten vijf voorwerpen die de nieuwsgierigheid prikkelen. Het zijn aanwijzingen voor vijf van de kunstwerken die jullie in De Pont zullen gaan bekijken. Op pagina 22 en verder staat achtergrondinformatie over de kunstwerken die bij deze voorwerpen horen.

Het koffertje Open het koffertje en laat de vijf voorwerpen zien: een stukje fluweel, een bloempotje, een verfblikje, een kleurenwaaier en een dvd-doosje. Deze voorwerpen hebben allemaal iets met het 7

Week 1 - Kennismaken met kunst museum te maken, maar wat? Dat is een raadsel dat ze pas in het museum kunnen oplossen. Deel de klas in vijf groepen in. Elk groepje krijgt een voorwerp. Ze gaan nu per groepjes associëren over het voorwerp. Dit kan met een woordspin, of ‘mindmap’, een techniek waarbij je wordt uitgedaagd om voor alle associaties open te staan. Eén kind van het groepje is de schrijver. Deze maakt drie kolommen, met boven de kolommen de woorden ‘Museum’, ‘Kunstwerk’ en een met de naam van het voorwerp. Daarna noemen alle kinderen om de beurt een woord dat te maken heeft met deze woorden.

8

Week 1 - Kennismaken met kunst Bijvoorbeeld:

Museum

Kunstwerk

Fluweel

kunst beeld Jas saai breekbaar Zacht restaurant schilderij Naaien alarm duur Knuffelbeest Mr. Bean ijssculptuur Stoel Amsterdam zandkasteel Nacht Maak de lijst zo lang mogelijk. Kunnen de leerlingen nu met al die woorden bedenken wat het voorwerp met een kunstwerk of museum te maken heeft? Is het een aanwijzing voor de techniek? Is het een aanwijzing over betekenis, kleur of materiaal? Wat is er speciaal aan dit voorwerp? Hoe zou een kunstwerk eruitzien dat met dit voorwerp te maken heeft?

Leren kijken In een museum zullen de kinderen zich soms verbazen, soms moeten ze lachen als er iets onverwachts gebeurt, en dan weer vinden ze iets spannend. In ieder geval moeten ze er heel goed kijken, willen ze echt snappen wat ze zien! En dat kijken is belangrijk, want het is met kunst eigenlijk net als met mensen: soms ben je op het eerste gezicht verliefd, maar meestal moet je iemand eerst wat beter leren kennen. 9

Week 1 - Kennismaken met kunst Bij die titel krijg je misschien al meteen een beeld in je hoofd. Je kunt iets zeggen over de kleur of over het formaat. Hoe zou jij een beeld beschrijven? Zulke beschrijvingen heten in de kunst ‘beeldaspecten’. Tijdens het museumbezoek zul je van deze beeldaspecten veel plezier hebben, want het zijn net puzzelstukjes, waardoor je de beelden in De Pont beter kunt bekijken en beter kunt benoemen wat je dan ziet. Twee leerlingen komen met verschillende beschrijvingen van hetzelfde werk. En toch zal er nog wat ontbreken om een goede beschrijving te maken van het beeld.

Beeldaspecten Een beeld kan helemaal ‘uit elkaar worden geplozen’ door de verschillende waarnemingen te benoemen. Daarin kunnen de leerlingen ook verder kijken dan alleen het onderwerp. Probeer hen eens te verleiden om wat meer over kleur, vorm en vlakverdeling te zeggen. Dit lijstje beeldaspecten kan daarbij van pas komen. Het is een greep uit de acht beeldaspectgroepen.

10

Week 1 - Kennismaken met kunst Kleur primaire kleur secundaire kleur tertiair (aardkleur) kleurvervaging kleurfamilie kleurcontrasten warme kleur koude kleur

Vorm organisch anorganisch positief negatief open gesloten massief lineair

Vlakverdeling verticaal horizontaal diagonaal centraal symmetrisch asymmetrisch algehele compositie

Licht & schaduw strijklicht voetlicht natuurlijk licht kunstlicht lichtbron tegenlicht slagschaduw eigen schaduw

Beweging lijn ritme herhaling stapeling schuine lijn kromme lijn

Beeldende middelen techniek materiaal

Textuur huid van het werk

Ruimte standpunt vogelperspectief kikkerperspectief vormverkleining vormoverlapping vormverkorting vormvervaging 11

Week 2 - Museumbezoek

Week 2 – Museumbezoek Museum De Pont Het museum is genoemd naar Jan de Pont, geboren in 1915 in Tilburg. Hij begon als advocaat, en in de oorlog stond hij veel mensen bij die in Duitse gevangenschap zaten. Daarvoor kwam hij ook zelf in de gevangenis terecht. Na de oorlog ging hij auto’s importeren, en verdiende daarmee veel geld. In zijn bedrijf plaatste hij veel kunst, zodat zijn personeel ervan kon genieten. Dit was de eerste bedrijfskunstgalerie in Nederland. Toen hij in 1987 stierf, wou hij dat zijn erfenis werd gebruikt om hedendaagse kunst te stimuleren. Het huidige gebouw was vroeger een textielfabriek, waar wol gesponnen werd. Jan de Pont had deze fabriek in de jaren zestig nog gered uit een faillissement. Wie goed kijkt, kan je nog elementen van de fabriek herkennen. Bijvoorbeeld het dak, dat is helemaal van glas omdat voor het werk veel daglicht nodig was. De hokken in de grote zaal waren de wolhokken waar de schapenwol werd opgeslagen, voordat ze gesponnen werd. De wol werd van over de hele wereld naar Tilburg gebracht. In het restaurant hangen foto’s van hoe het vroeger was. Museum De Pont ging kunstwerken verzamelen. De verzameling is gegroeid naar meer dan 400 op dit moment. De kunstwerken lijken niet gemaakt om in de huiskamer te zetten. Sommige zijn daarvoor veel te groot en andere werken vinden veel bezoekers 12

Week 2 - Museumbezoek niet mooi. Kunst hoeft niet mooi te zijn, zij kan ook uitdagen. De Pont selecteert karakteristieke kunstenaars die een belangrijke rol spelen in de kunst van nu. Elk jaar organiseert het museum drie overzichtstentoonstellingen van zulke kunstenaars, waaruit werken worden gekocht voor de verzameling. De Pont streeft naar een collectie die inzicht geeft in het gedachtegoed van de hedendaagse kunstenaar en de wijze waarop hij dit gedachtengoed verbeeldt.

Huisregels In De Pont zijn kunstwerken te vinden die je graag even zou willen aanraken, omdat je wilt weten van welk materiaal ze zijn gemaakt, of omdat je die gladheid van het oppervlak wilt voelen, of omdat je bijenwas ruikt maar zonder te voelen niet kunt geloven dat dit gebruikt is. Maar dat mag natuurlijk niet! Juist omdat kunstwerken vaak van kwetsbaar materiaal gemaakt zijn, zijn we er extra voorzichtig mee. Je moet je ook realiseren dat er vaak maar één enkel exemplaar is op de hele wereld. Mocht het per ongeluk kapotgaan, dan is het onvervangbaar. Kortom, niets aanraken. Je gaat op bezoek bij kunstwerken die van alle bezoekers alle aandacht vragen. Daarom is een beetje rust voor iedereen prettig. Dus niet rennen. Het stoort andere bezoekers als er veel lawaai is. Praten mag 13

Week 2 - Museumbezoek wel, maar gewoon om de beurt. Dus niet door elkaar praten. Verder is het verstandig om de rugzakken in de bus of auto’s te laten liggen. Uiteraard zijn kauwgom, eten en drinken verboden. De jassen kunnen allemaal in de garderobe, die de gids zal wijzen. Foto’s maken mag, maar alleen zonder flits.

De kleurenmenger maken Na de rondleiding door het museum gaan jullie in De Pont een kleurenmenger maken.

Als de kleurenmenger af is, gaan jullie ermee het museum in om de gemengde kleuren te zoeken in de kunstwerken.

14

Week 2 - Opdrachten Opdracht bij het fluweel: Doorzichtige kleurlagen Kunstwerk: Descent into Limbo van Anish Kapoor Wat heeft deze opdracht met het werk van Anish Kapoor te maken? Het gat in de grond is aan de binnenkant bestreken met pigment, waardoor er weinig licht weerkaatst wordt. Het gat lijkt vanaf een afstand een zwart vilten kleedje op de vloer. Ook zwart vilt weerkaatst geen licht. Als je doorzichtig papier op een wit vel plakt weerkaatst het papier veel licht door de folie heen. Hoe meer lagen folie, hoe minder licht er teruggekaatst wordt. Veel lagen folie lijken dus donker, diep. Opdracht Doorzichtige kleurlagen Nodig Schaar Lijm Gekleurd transparant plastic of papier Witte kartonnen vellen Potlood Gum Les Elke leerling krijgt een vel karton om op te werken. Ze mogen het transparante materiaal in stukjes knippen en hiervan een collage maken. Het onderwerp is een onderwaterwereld, of een eigen gekozen thema. Ze moeten verschillende kleurdieptes maken door lagen over elkaar te plakken. Voor lichtere plekken hoeft er maar één laag opgeplakt te worden. 15

Week 2 - Opdrachten Opdracht bij de kleurenwaaier: Duizend tinten Kunstwerk: Regenboog van Jan Andriesse Wat heeft deze opdracht met het werk van Jan Andriesse te maken? In een regenboog zitten alle kleuren die we kennen, maar soms zie je niet alle kleuren even goed. Infrarood aan de buitenkant en Ultraviolet aan de binnenkant zie je niet. In Regenboog van Jan Andriesse heeft hij alle kleuren gebruikt die hij zien kan. Een regenboog wordt gemaakt door zonlicht en waterdruppels. Als het licht op een waterdruppel valt, wordt het opgedeeld in rood, oranje, geel, groen, blauw, paars en roze. Tussen deze kleuren zitten ontelbaar veel varianten van dezelfde kleur. Met deze duizend tinten gaan we een tekening maken. Opdracht Duizend tinten Nodig Wit tekenpapier Potlood Gum Gele, blauwe en rode verf Kleine kwasten Les De leerlingen krijgen elk een vel papier en tekenen met potlood een geschubd dier.Elke schub moet met een andere tint van dezelfde kleur worden geverfd. Hiertoe moeten ze twee primaire kleuren grofweg door elkaar roeren. De derde primaire kleur, dus de kleur die niet gebruikt is bij het mengen, noemen we de complementaire kleur. Hiermee wordt de achtergrond geverfd. 16

Week 2 - Opdrachten Opdracht bij het bloempotje: Ecoline stempelen Kunstwerk: Blumenstilleben van Anton Henning Wat heeft deze opdracht met het werk van Anton Henning te maken? De zwierige vorm van het beeld stelt een bloem voor, maar je moet goed kijken om het te zien. De kleur op de glanzend witte bladeren is de weerkaatsing van de groene ondergrond. Henning werkt veel met kleurvlakken en kronkelende lijnen. Daarom gaan we gebogen lijnen trekken met lijm, en daar overheen bloemen stempelen met aardappelstempels. Opdracht Ecoline stempelen Nodig Witte tekenvellen Watervaste lijm met een spuitdop Gele, rode en blauwe ecoline Schoteltjes Tissues Aardappels Aardappelmesjes Les De leerlingen maken eerst een schets van een bloem of plant. Dan kunnen ze met de lijm een figuur tekenen op het witte papier. Dit figuur zal na het stempelen nog steeds een witte lijn zijn. Snij de aardappels doormidden. Eventueel kunnen er vormen ingesneden worden: blaadjes, golfjes, takken, enzovoort. Of de lichaamsdelen van een dier, om erbij te stempelen. 17

Week 2 - Opdrachten Leg op elk schoteltje een opgevouwen tissue en schenk er ecoline op. Vervolgens kan er met de aardappels gestempeld worden. Het is de bedoeling dat ze mengkleuren maken door over elkaar heen te stempelen. Stempel het hele blad vol. Ze kunnen als laatste nog met een penseel wat witte vlakken inkleuren. Met een vochtige tissue kunnen ze de witte lijmlijnen schoonwrijven. De lijnen zie je het beste als het hele vel is ingekleurd.

18

Week 2 - Opdrachten Opdracht bij het verfblikje: Olie en water mengen Kunstwerk: Suite Segond van Bernard Frize Wat heeft deze opdracht met het werk van Bernard Frize te maken. Frize wil dat zijn schilderijen helemaal niets voorstellen. Hij besteedt veel aandacht aan de manier waarop hij werkt: welke kwast, welke verfsoort, welke handeling. Hij werkt met patronen, en vermijdt elementen die met zijn eigen persoonlijkheid samenhangen. De eigenschappen van het materiaal dat hij kiest, bepalen zijn werk, evenals de werkwijze die hij tevoren kiest. De kinderen gaan de eigenschappen van verschillende materialen ervaren: inkt en wasco laten zich niet mengen. Opdracht Olie en water mengen Nodig Ecoline in vier kleuren Wasco in alle kleuren Stevig wit papier Penselen Les Verdeel de bladen in twee gelijke delen. De leerlingen tekenen met potlood in elk kader een leuk voorwerp in een andere kleur. Elk voorwerp krijgt een andere kleur met de oliepastel. Ze kunnen experimenteren met witte oliepastel. Wat gebeurt er als je begint met een vlak wit? Wat gebeurt er als je met witte oliepastel over gekleurde oliepastel heen gaat? De achtergrond verven ze met een contrasterende kleur ecoline. 19

Week 2 - Opdrachten Na het aanbrengen van de ecoline, kun je nog met oliepastel verder werken. Je kunt ook dezelfde kleur oliepastel en ecoline over elkaar heen gebruiken, om een effen kleur te krijgen.

20

Week 2 - Opdrachten Opdracht bij het dvd-doosje: Geheime kamer Kunstwerk: Groene Kamer/Slang van Marien Schouten Wat heeft deze opdracht met het werk van Marien Schouten te maken. We gaan in groepjes een groene kamer maken, net als de Groene Kamer in het museum, maar dan als kijkdoos. Alle wanden worden bedekt met verschillende groene kleurvlekjes. Onze kamer heeft alleen een geheime toegang naar een tweede kamer, waar de leerlingen een geheim in mogen opbergen. Opdracht Geheime kamer Nodig Kartonnen dozen, bijvoorbeeld kleine schoendozen Tijdschriften Lijm Schaar Witte vellen papier Overtrekpapier of doorzichtig plastic voor de deksel Les Vorm groepjes van vier. De leerlingen gaan alle groene kleuren uit de tijdschriften scheuren. Ze plakken deze op witte vellen papier en behangen daarmee de wanden van de doos. Ze maken ook een dubbele wand met de groenbeplakte vellen, en een deurtje in de dubbele wand In de buitenwand komt een kijkgat. De buitenkant van de doos kan worden afgewerkt met papier (of verf). Het lichtdoorlatende deksel wordt gemaakt van plastic of overtrekpapier. Tot slot wordt er een geheim in de kamer gelegd. 21

Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie bij het fluweel Kunstwerk: Anish Kapoor, Descent into Limbo

Het materiaal en de intense kleur van pigmenten spreekt Anish Kapoor al lang aan, en in veel van zijn werk maakt hij er gebruik van. Na eerst veel vormen te maken die uitstaken, ging hij later over op uithollingen. Ook bij Descent into Limbo gaat het om het innerlijk, om de leegte. Van een afstand denk je dat er een zwarte cirkel op de vloer is geschilderd, en als je ernaast staat denk je dat het een oneindig diep gat is. Wie naast het werk 22

Achtergrondinformatie staat, is ongewild voorzichtiger in zijn bewegingen. Het is een kijkervaring die je bijblijft. De binnenkant van de holte is bestreken met pigment dat het licht absorbeert. In latere werken maakt Kapoor juist gebruik van spiegelende en transparante materialen. De grens tussen werkelijkheid en illusie vervaagt, bij Descent into Limbo. En dat soort tegenstellingen is een terugkerend thema in Kapoors werk.

23

Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie bij de kleurenwaaier Kunstwerk: Jan Andriesse, Regenboog

Voor Andriesse gaat een schilderij niet om een verhaal of een abstract begrip. Het zijn zinloze objecten die niets zeggen over de werkelijkheid. In Regenboog heeft hij een ongrijpbaar fenomeen vastgelegd. Er is geen kwastspoor zichtbaar en je kunt niet zien waar de ene kleur overgaat in de andere kleur. Het daglicht vermengt zich met het schilderij op een manier die kunstlicht niet zou kunnen. In winters daglicht ziet dit werk er anders uit dan op een hete zomerdag. Het uiteindelijke resultaat is dat de toeschouwer een regenboog kan ervaren alsof hij werkelijk in de museumzaal is verschenen.

24

Achtergrondinformatie

Achtergrondinformatie bij het bloempotje Kunstwerk: Anton Henning, Blumenstilleben

Het werk van Henning heeft veel verschillende onderwerpen. Geregeld zit hij in het overgangsgebied tussen abstract en figuratief, bijvoorbeeld als een herkenbare bloem wordt uitgebeeld met zwierige vlakken en bewegende, repeterende lijnen. Sommige voorstellingen komen steeds weer terug in zijn werken. Zijn kleuren en lijnen vormen een duidelijk eigen handschrift. Hij maakt fascinerende composities van kronkelende kleurbanen en wervelende patronen. Zijn meer figuratieve werk bevat vaak een verwijzing naar andere kunstwerken, met een speelse of ironische draai.

25

Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie bij het verfblikje Kunstwerk: Bernard Frize, Suite Segond

Frize wil dat zijn schilderijen helemaal niets voorstellen en vermijdt elementen die met zijn eigen persoonlijkheid samenhangen. Hij besteedt altijd veel aandacht aan de manier waarop hij werkt: welke kwast, welke verfsoort, welke handeling. Het effect of patroon dat ontstaat, is dus volledig afhankelijk van het materiaal dat hij kiest. Het schilderij moet voor zichzelf spreken. Ook Suite 26

Achtergrondinformatie

Segond is op een bijzondere manier gemaakt. Bernard Frize heeft de velletjes opgedroogde verf uit verfblikjes gehaald, en een voor een op schildersdoek geplakt.

27

Achtergrondinformatie

Achtergrondinformatie bij het dvd-doosje Kunstwerk: Marien Schouten, Groene Kamer / Slang

Groene Kamer is een van de meest monumentale, architectonische werken van Schouten. Het heeft ook veel te maken met zijn schilderijen, waarvan De Pont er enkele in zijn collectie heeft. Schouten maakt schilderijen die drie-dimensionaal zijn en maakt ruimtes die op schilderijen lijken. Hij werkt al langer met het overgangsgebied tussen schilderijen en ruimtes. Hij onderzoekt wanneer het schilderij geen schilderij meer is maar een ruimte is geworden. Dit gebeurt ook in Groene Kamer. De ruimte is helemaal behangen met groen geglazuurde tegels, die allemaal door hem op maat zijn gemaakt. Hij heeft met het glazuur geëxperimenteerd zoals een schilder met verf experimenteert. De hoeken zijn met speciale kromme tegels afgerond. Ze hangen in een verspríngend motief, en elke tegel wordt overlapt door de tegel erboven, waardoor ze een schubbenpatroon vormen. De 28

Achtergrondinformatie toevoeging Slang in de titel verwijst hiernaar en drukt iets uit van de beweeglijkheid van het sobere patroon.

29

Achtergrondinformatie

Colofon

Een vorm van kleur is een idee van Ine Vermee, uitgevoerd in samenwerking met museum De Pont en de Academie voor Beeldende Vorming. Samenstelling: Ine Vermee en Helma Molenaars Tekst: Helma Molenaars Copyright foto’s: De Pont en Helma Molenaars

30