VOORTGEZET ONDERWIJS
29.05.2014 - 14.09.2014
AMSTERDAM EXPO
WWW.AMSTERDAMEXPO.NL
HOME TO WORLD CLASS EXHIBITIONS
VOORBEREIDING - KLEUREN & VORMEN Iedereen heeft wel eens met LEGO® gespeeld: het is het meest populaire speelgoed aller tijden. De naam van LEGO is een verbastering van het Deense LEg GOdt, wat ‘speel goed’ betekent. Het was oorspronkelijk houten speelgoed, maar het werd pas populair toen de bouwstenen van plastic werden gemaakt. Het moderne LEGO zoals jij dat kent, bestaat inmiddels meer dan vijfenvijftig jaar. Dat betekent dat niet alleen jij, maar ook jouw ouders er mee zijn opgegroeid. Sommige mensen raken er nooit mee uitgespeeld, ook op latere leeftijd niet. Dat worden AFOL’s genoemd: Adult Fans of LEGO. Speciaal voor hen brengt LEGO superspecialistische bouwdozen op de markt die uit duizenden verschillende elementen bestaan. Maar Nathan Sawaya is niet onder de indruk van een paar duizend LEGO-steentjes. Hij heeft er wel 4 miljoen. Sawaya is een kunstenaar die van zijn hobby zijn beroep maakte. Hij volgt liever zijn fantasie dan bouwinstructies. In de tentoonstelling The Art of the Brick zie je hoe Nathan met die doodnormale LEGO-steentjes de meest wonderlijke kunstwerken maakt.
KLEUREN Tegenwoordig zijn er LEGO-steentjes in allerlei maten en alle kleuren van de regenboog. In de winkel kun je kiezen uit meer dan vijftig verschillende kleuren. Dat was in de jaren vijftig, toen de moderne LEGO voor het eerst te koop was, wel anders. Destijds was de keuze beperkt tot drie gekleurde blokjes: rood, geel en blauw. Dat is geen toeval. In de schilderkunst worden dat al eeuwenlang de hoofdkleuren of primaire kleuren genoemd. Primair betekent ‘eerste’: het zijn de kleuren die je niet kunt maken door verf te mengen. Maar die je wel nodig hebt om andere kleuren te maken. De basis dus. Als iets in de schilderkunst werkt, wil dat niet zeggen dat het er in de moderne techniek precies hetzelfde aan toe gaat. De kleuren van een beeldscherm – jouw monitor of televisie - worden bijvoorbeeld gemaakt door de kleuren rood, blauw en groen. Daar komt de afkorting RGB vandaan. Volgens de kleurentheorie van de kunstschilders kun je door twee primaire kleuren te mengen secundaire kleuren verkrijgen. Zo maakt geel en blauw samen groen, en krijg je oranje als je rood en geel mengt. Secundaire betekent ‘tweede’. En daar stopte het niet bij. Want door een primaire en een secundaire kleur met elkaar te mengen, ontstaan tertiaire kleuren. Daarvan zijn er heel veel. De Zwitserse kunstschilder en docent Johannes Itten maakte er een handige kleurencirkel van.
2
Voortgezet Onderwijs
Zwart & wit Zie jij ook welke twee kleuren er niet in de kleurencirkel staan? Inderdaad: zwart en wit. Dat zijn namelijk niet-kleuren. De reden voor die naam heeft te maken met hoe wij kleur waarnemen. Een lichtstraal is een mengsel van allerlei kleuren. Dat kun je aantonen als je de lichtstraal kunt opbreken, bijvoorbeeld door water. Dan ontstaat er een regenboogeffect waarin alle kleuren uit elkaar vallen. Als een lichtstraal niet gebroken wordt, maar ongehinderd op een oppervlak valt, dan zal dat oppervlak (afhankelijk van het materiaal) bepaalde kleuren absorberen en andere kleuren niet. Die laatste worden dan teruggekaatst naar jouw oog. Een groen oppervlak neemt bijvoorbeeld alle kleuren uit het spectrum op, behalve groen. Er zijn ook oppervlakken die alles absorberen en helemaal niets reflecteren: dat zien wij als zwart. Het tegenovergestelde is een oppervlak dat juist niets vasthoudt en alles terugstraalt. Dat zien wij als wit. Wit is dus niet één enkele kleur, maar alle kleuren samen. En dat maakt wit (en zwart) een niet-kleur.
Kleurcontrasten Johannes Itten beschreef een aantal kleurcontrasten: wat er gebeurt als kleuren elkaar raken of met elkaar in botsing komen. Dat is het Kleur-tegen-Kleurcontrast. Wat ‘doen’ twee verschillende kleuren naast elkaar? Als het om twee primaire kleuren gaat (bijvoorbeeld rood en blauw) dan is het verschil het grootst. Of in de volksmond: bont. Twee tertiaire kleuren naast elkaar geeft een veel minder duidelijk effect. Een ander belangrijk contrast in de kunst is het Licht-Donkercontrast. Het grootste contrast zit natuurlijk tussen zwart en wit, maar er zijn Licht-Donkercontrasten mogelijk van een en dezelfde kleur, want het gaat om de intensiteit. Licht- en donkergroen naast elkaar bijvoorbeeld. In het Warm-Koudcontrast gaat het om de gevoelstemperatuur. Alle kleuren die in het spectrum dicht bij rood liggen, ervaren wij mensen als warme kleuren. En de kleuren die rond blauw zijn verzameld hebben een koele uitstraling. Het Complementair Contrast is het heftigste kleurcontrast dat bestaat. Dan zijn er twee kleuren naast elkaar gebruikt die elkaars absolute tegenpool zijn op Ittens kleurencirkel. Daarop zie je bijvoorbeeld dat lichtblauw en oranje recht tegenover elkaar liggen, en geel tegenover paars. Leg twee complementaire kleuren naast elkaar en je krijgt een echt visueel knaleffect.
Voortgezet Onderwijs
3
Opdracht 1 - Kleuren naast elkaar
Een van Johannes Ittens land- en tijdgenoten was de expressionistische schilder Paul Klee (1879-1940). Een expressionistisch schilderij wil allesbehalve een realistische weergave van de werkelijkheid zijn. Klee was zeer geïnteresseerd in kleur en kleurentheorie, en kende het werk van Itten dan ook goed. Dat hij gefascineerd was door kleur kun je duidelijk aan zijn werk New Harmony / Nieuwe Harmonie (1936) aflezen. Je zou kunnen zeggen dat Klee zijn tijd vooruit was. LEGO® moest nog worden uitgevonden, maar dit werk heeft er al best veel van weg. In de tentoonstelling The Art of the Brick kun je met eigen ogen zien hoe Nathan Sawaya dit bekende abstracte schilderij naar LEGO vertaalde. a. Hoeveel kleuren gebruikte Klee. De ordening van de kleuren is allesbehalve toevallig. Zie jij welk ordeningsprincipe Klee toepaste?
Ook Vincent van Gogh maakte contrastrijke schilderijen, waar hij soms twee totaal verschillende kleuren pal naast elkaar zette. In Starry Night / Sterrennacht (1889) levert dat een heel spannend kijkspel op. Ook dit werk is in The Art of the Brick in een LEGO-uitvoering te zien. b. Welke kleurcontrast gebruikt Van Gogh hier vooral?
Ook San Giorgio Maggiore at Dusk / San Giorgio Maggiore bij Schemering, een meesterwerk van de impressionist Claude Monet is op The Art of the Brick te zien… in een LEGO-versie. Impressionisten mengden kleuren niet van te voren op hun palet, maar gaven de voorkeur om contrasterende kleuren recht naast elkaar te zetten. Als de toeschouwer van een afstandje naar het resultaat kijkt, ‘mengen’ de kleuren zich dan in diens oog. Dat maakt het effect erg levendig. Impressionistische schilders vermeden het gebruik van echt zwart. In plaats daarvan creerden zijn donkere tinten door complementaire kleuren te mixen. c. Welke complementaire kleurcontrasten gebruikte Monet hier?
4
Voortgezet Onderwijs
Opdracht 2
Hier zie je drie kunstwerken van Nathan Sawaya. Het kleurgebruik is behoorlijk verschillend. Beschrijf wat er zo opvallend aan de kleuren is en ook waarom je denkt dat Nathan voor deze kleur(en) koos. a.
b.
c.
Voortgezet Onderwijs
5
Vormen Tegenwoordig kun je LEGO® in alle vormen en maten krijgen, maar de meest voorkomende steentjes zijn nog steeds rechthoekig. Omdat het gros van de LEGO-steentjes uit rechte hoeken bestaat, zijn de meeste LEGO-bouwsels zoals je die op de doos ziet ook recht en hoekig. Vandaar dat je voornamelijk gebouwen (zoals een ziekenhuis, politiekantoor of tankstation) en voertuigen (auto’s, treinen en ruimteschepen) op de doos zult zien. Het zijn architectonische constructies, die voornamelijk uit geometrische vormen bestaan. Dat zijn vormen die je met een passer of een liniaal kunt construeren. Ze worden veel gebruikt in de architectuur, omdat ze via wiskundige formules exact te berekenen zijn en goed op elkaar aansluiten. In de natuur komen geometrische figuren niet voor: de kromme, grillige lijnen worden ook wel organische vormen genoemd. Nathan Sawaya vindt het een uitdaging om met de geometrische LEGO-steentjes toch een organische vorm te benaderen. Vandaar dat hij veel menselijke standbeelden maakt. Van een afstandje lijken die beelden toch minder recht en hoekig. Of als je je ogen een beetje dichtknijpt. Een perfecte ronding maken kan niet, maar met genoeg steentjes kun je wel aardig in de buurt komen. Omdat Nathan zo goed rondingen kan maken, mag hij zich LEGO Meester Bouwer noemen. Om die eretitel te verdienen, moest hij een moeilijk examen afleggen. Binnen drie kwartier moest Nathan een bal van LEGO-steentjes bouwen. Daarna volgde de proef op de som, want alleen als de LEGO-bal ook echt lekker rolt, mag je door voor de eretitel.
Opdracht 3
Kijk nu nog eens naar dit kunstwerk. Nathan gebruikt drie bekende vormen in plaats van de hoofden. Schrijf hier welke vormen dat zijn, in volgorde van welke vorm uit de minste en meeste bouwstenen bestaat.
1. De minste LEGO-stenen bevat: 2. Daarna komt: 3. De meeste stenen zitten in:
6
Voortgezet Onderwijs
TIJDENS HET BEZOEK In de tentoonstelling The Art of the Brick is een bijzondere verzameling LEGO®-kunstwerken te zien, bedacht en gemaakt door de Amerikaan Nathan Sawaya. Hij speelde als klein jongetje al met LEGO, maar is er eigenlijk nooit mee gestopt. Na zijn studie ontdekte Nathan dat LEGO meer is dan alleen maar speelgoed. Je kunt er ook échte kunstvoorwerpen mee maken! Op deze tentoonstelling zie je daar de mooiste voorbeelden van. Net als bij andere kunst is het niet de bedoeling dat je de voorwerpen aanraakt, want dan kunnen ze beschadigen. Bij de tentoonstelling horen een aantal vragen en opdrachten. Als je goed kijkt, dan vind je de meeste antwoorden vanzelf. Op de muur bijvoorbeeld! Heb je straks alle vragen goed ingevuld en de opdrachten gemaakt? Dan ben je hard op weg om net zo’n creatief genie te worden als Nathan Sawaya. En wie weet inspireert het jou wel om jouw LEGO (van vroeger) weer eens tevoorschijn te halen om zelf iets unieks te bouwen.
Opdracht 1 - Materiaalgebruik
Het materiaal waarmee een kunstenaar werkt, is bepalend voor hoe het kunstwerk eruit ziet en aanvoelt. De tentoonstelling van vandaag bestaat volledig uit plastic. Het leuke is dat kunstenaars met de meest uiteenlopende materialen en technieken werken. Zo zijn er schilderijen van zand gemaakt, mozaïeken van beschilderde rijstkorrels en kunstwerken van… pindakaas! Daarmee vergeleken zijn LEGO-steentjes opeens helemaal niet zo’n vreemd kunstenaarsmateriaal. Een aantal voorwerpen die je vandaag gaat zien, zijn LEGO-uitvoeringen van al bestaande kunstwerken. Hou in elke ruimte goed je ogen open, op zoek naar het materiaal van het bestaande kunstwerk dat Nathan naar LEGO-plastic vertaalde. 1. Olieverf: 2. Hout: 3. Marmer: 4. Kalksteen: 5. Botten:
Voortgezet Onderwijs
7
Opdracht 2 - Kunstenaars
Veel kunstenaars laten zich inspireren door… andere kunstenaars! Nathan Sawaya is geen uitzondering. Hij maakte met LEGO® reproducties van bekende schilderijen en beeldhouwwerken uit de kunstgeschiedenis. Misschien ben jij een echte kunstkenner en ken je namen van de oorspronkelijke makers. En anders moet je goed rondkijken, want de antwoorden vind je op de muur!
1. Kiss / De Kus is geschilderd door:
2. The Scream / De Schreeuw is een schilderij van:
3. Wie schilderde dit paard?
4. schilderde de mysterieuze lach van de Mona Lisa.
8
Voortgezet Onderwijs
Opdracht 3 - Hollands Glorie
Onder de LEGO®-reproducties van bekende schilderijen bevinden zich er drie van Nederlandse schilders. Welke Nederlanders zijn dat? 1. 2. 3.
Wist je dat? Nathan Sawaya gebruikt precies dezelfde LEGO-steentjes als jij thuis. Hij heeft er alleen ietsjes meer. In zijn werkplaats heeft hij 4 miljoen bouwstenen. Die zijn allemaal netjes geordend op kleur en vorm, want anders gaat er te veel tijd verloren aan zoekwerk. Sowieso kost het maken van een kunstwerk met LEGO aardig wat tijd. Zo doet Nathan over een menselijk figuur tussen de twee en drie weken. Hij gebruikt daar dan tussen de 15.000 en 25.000 verschillende stenen voor. Als je thuis dus zelf ook een LEGO-mens wil maken, dan is het slim om klein te beginnen. Niet meteen met een figuur met schaal 1:1 (dus ware grote), maar kleiner. Nathans Hugman (Knuffelman) is daarvan een goed voorbeeld.
Wist je dat? In de tentoonstelling is een speciale Beeldentuin, waarin beroemde standbeelden uit de geschiedenis bij elkaar staan. Nathan Sawaya is eigenlijk ook een soort beeldhouwer: een LEGO-beeldhouwer. Het grote verschil is dat beeldhouwers vormen creëren door al wat overbodig is weg te beitelen, terwijl Nathan juist vorm creëert door elementen aan elkaar toe te voegen. Daarbij behandelt Nathan de LEGO-steentjes net wat anders dan jij thuis, want hij lijmt ze aan elkaar vast. Dat doet hij omdat zijn kunstwerken de hele wereld rondreizen en dus vaak in- en uitgepakt worden. Als hij de steentjes niet vast zou lijmen, dan zou er tijdens het transport makkelijk iets kunnen afbreken. Aangezien alle kunstwerken origineel zijn, is er geen bouwinstructie om de zaak weer goed in elkaar te zetten. Dan kun je maar beter alles vastlijmen. Een nadeel is dat Nathan soms halverwege het maakproces erachter komt dat hij ergens een foutje heeft gemaakt. Als hij dan een stuk opnieuw moet doen, is dat niet gemakkelijk. Dan moet Nathan met hamer en beitel het foute gedeelte eraf slopen. Een heel ouderwetse manier van beeldhouwen dus!
Voortgezet Onderwijs
9
Opdracht 4 - Wereldbeelden
Van de oorspronkelijke beelden, of ‘sculpturen’ komen er twee uit het oude Griekenland, twee uit Egypte en twee uit Frankrijk. Kun jij het juiste land bij het juiste beeld plaatsen? En hoe zouden deze beelden eruit zien als ze in chronologische volgorde opgesteld stonden, dus met het oudste beeld aan het begin en het meest recente werk aan het eind?
a.
d.
e.
a. b. c. d. e. f.
Chronologische volgorde:
10
c.
b.
Voortgezet Onderwijs
f.
Opdracht 5 - Getallen
Je hebt vast nog nooit zoveel LEGO®-steentjes bij elkaar gezien als vandaag. Maar welk kunstwerk heeft de minste en welke de meeste blokjes? Tip: probeer eerst te raden uit hoeveel blokjes jij denkt dat het voorwerp bestaat. Kijk daarna pas op het bordje aan de muur. Had je aardig gegokt of zat je er heel ver naast met jouw schatting? a. Het voorwerp met de minste LEGO-steentjes is: Geschat aantal stenen: Werkelijk aantal stenen: b. Het voorwerp met de meeste LEGO-steentjes is: Geschat aantal stenen: Werkelijk aantal stenen:
Wat is kunst? Poeh, wat een lastige vraag! Het éne juiste antwoord bestaat namelijk niet. Omdat smaken verschillen, denkt iedereen net wat anders over wat wel kunst is en wat niet. Heel algemeen kun je zeggen dat kunst iets is wat door een mens wordt gemaakt, met het voornaamste doel om schoonheid te realiseren, een emotie op te wekken of de beschouwer aan het denken te zetten. Een kunstwerk moet het liefst origineel of uniek zijn: dingen die van de lopende band komen rollen, vinden we niet zo heel snel kunst.
Opdracht 6
Kies een van de volgende kunstwerken uit: Yellow / Geel, Red Face Mask / Rood Gezichtsmasker of Swimmer / De Zwemster. Kijk 1 minuut lang stil naar het kunstwerk. Probeer daarna hier op te schrijven wat je allemaal voelde of dacht:
Voortgezet Onderwijs
11
Opdracht 7
Kunstenaars hebben vaak een bepaalde bedoeling met een werk. Het gaat dus niet per se om het scheppen van schoonheid. In deze ruimte vind je een aantal beelden als Grasp / Greep, My Boy / Mijn Jongen en Hands / Handen. Dit zijn kunstwerken waarin Sawaya persoonlijke verhalen, angsten of dromen vorm heeft gegeven. Kies een kunstwerk uit en beschrijf hieronder wat de kunstenaar volgens jou hiermee wil zeggen, of welk verhaal er aan ten grondslag zou kunnen liggen.
12
Voortgezet Onderwijs
Waar vind je kunst? Vaak worden kunstwerken in een mooie lijst aan de muur gehangen of tentoongesteld, in een galerie of in een museum. Ook daar bestaan weer uitzonderingen op. Street art oftewel ‘straatkunst’ is kunst die je in de buitenlucht tegenkomt, vaak op de meest onverwachte plekken. Een mooie muurschildering als graffiti bijvoorbeeld. Nathan maakt ook straatkunst, met Hugman. Die zie je op deze tentoonstelling alleen binnenskamers, maar de volgende keer… misschien wel bij jou op de stoep?
Opdracht 8 - Mooi, mooier, mooist 1. Wat is volgens jou het allermooiste kunstwerk van deze tentoonstelling?
2. Wat zijn de elementen die dit werk zo mooi maken in jouw ogen?
3. Is het mooiste kunstwerk tegelijkertijd ook het meest bijzondere, of is dat verschillend?
Voortgezet Onderwijs
13
Opdracht 9 - Tekenen
Als Nathan een kunstwerk maakt, begint hij niet zomaar in het wilde weg met bouwen. Eerst gaat hij op zoek naar een goed idee. Als hij dat heeft, dan pakt hij zijn schetsblok en begint hij met tekenen. Pas als hij tevreden is met zijn tekening, gaat hij het kunstwerk uitvoeren met LEGO®-steentjes. Nathan gebruikt daar trouwens speciaal ruitjespapier voor. Als een kunstenaar iets (na)tekent om zich voor te bereiden, dan wordt dat een ‘voorstudie’ genoemd. Zo’n tekening hoeft niet tot in de puntjes perfect te zijn, of te zijn ingekleurd. Maar door te tekenen, dwing je jezelf om heel geconcentreerd en goed naar iets te kijken. Kies één interessant kunstwerk uit en teken dat na op deze pagina. Met jouw ‘voorstudie’ ga je later, terug op school, weer aan de slag. Probeer het kunstwerk daarom nu al zo goed mogelijk te bekijken en te schetsen.
14
Voortgezet Onderwijs
NA HET BEZOEK Opdracht 1 - Van schets naar LEGO®-bouwplaat
Net als de meeste beeldhouwers maakt Nathan vaak schetsen als voorbereiding op het eigenlijke werk. Hij gebruikt daarvoor speciaal millimeterpapier, waarmee hij die schetsen kan vertalen naar de LEGO®-vorm. Hieronder zie je het millimeterpapier dan Nathan gebruikt genaamd ‘brick paper’. Teken nu de ‘voorstudie’ die je op de tentoonstelling hebt gemaakt over op dit speciale raster.
Extra
Nu kun je aan de hand van jouw LEGO-tekening het kunstwerk echt gaan maken in LEGO. Misschien dat je niet genoeg stenen thuis hebt of op school, maar dat is geen probleem. Ook op de computer kun je met LEGO bouwen, via de website www.buildwithchrome.com. Daar heb je ontelbaar veel stenen om te gebruiken. Let op: misschien dat je jouw leraar of ouders even om hulp moet vragen, want deze site doet het niet op elke internetbrowser. Het beste is om de gratis Chrome-browser te downloaden en installeren via www.google.nl/intl/nl/chrome/browser.
Voortgezet Onderwijs
15
Opdracht 2 - Ontwerp je eigen Hugman Hugman is een van de kleinere creaties van Nathan Sawaya, maar zelfs die bestaat nog uit een paar honderd stenen. De kans is groot dat je die niet thuis of op school beschikbaar hebt. Toch kun je zelf, redelijk eenvoudig, een eigen Hugman van LEGO® ontwerpen. LEGO stelt namelijk een gratis computerprogramma beschikbaar, voor pc en Mac. De LEGO Digital Designer is te downloaden via ldd.lego.com/nl-nl/download. Dat programma is voor LEGO wat Word is voor documenten en Photoshop voor beeldbewerking. Dit geavanceerde designprogramma laat je met allerlei digitale gereedschappen relatief simpel een object van virtuele LEGO-steentjes ontwerpen. Knippen, plakken, kopiëren of steentjes van vorm of kleur veranderen is daarmee een fluitje van een cent. Bovendien kun je jouw ontwerp opslaan en delen. Het programma gebruikt daarvoor een eigen bestandsformat, .lxf. Als je op die extensie op internet zoekt, dan kun je veel door andere enthousiastelingen gemaakte LEGO-creaties downloaden en importeren. Gebruik de LEGO Digital Designer om een eigen Hugman te creëren. De afmetingen, kleur of precieze vorm is helemaal aan jou – het is dus niet de bedoeling om die van Nathan steen voor steen te dupliceren. Misschien is jouw Hugman wel heel wat minder knuffelig, of heeft hij eerder zijn armen over elkaar gevouwen. Begin vooral niet al te groot. Voor Nathan is een project van ‘maar’ 273 LEGOsteentjes een eitje, maar voor een beginneling is dat nog steeds behoorlijk ambitieus. Ben je tevreden over jouw virtuele Hugman? Dan kun je, als je zin hebt én genoeg LEGO in huis hebt, hem ook echt gaan maken. Een handige functie van de LEGO Digital Designer is dat hij op grond van jouw bouwplaat een automatische bouwinstructie genereert.
16
Voortgezet Onderwijs
Opdracht 3 - Geef Nathan een opdracht
Veel kunstenaars maken vrij werk. Dat betekent dat ze zelf bepalen wat ze maken en hoe ze het maken. Maar soms hebben kunstenaars ook een opdrachtgever. Die betaalt dan het materiaal en het loon, maar mag in ruil daarvoor ook zeggen wat de kunstenaar moet maken. Zo maakte Rembrandt zijn zelfportret lekker voor zichzelf, maar het beroemde De Nachtwacht was een betaalde klus van de vereniging die op het schilderij staat afgebeeld. Als jij een rijke opdrachtgever zou zijn, wat voor kunstwerk zou je dan bij Nathan bestellen? Omschrijf hieronder zo precies mogelijk hoe jouw LEGO®-droomvoorwerp eruit zou zien. Bijvoorbeeld hoe groot het moet worden, of het een 2 of 3-dimensionaal ontwerp is, welke kleuren Nathan moet gebruiken, en waar het komt te staan of te hangen.
WIN EEN SCHOOLREIS VOOR DE HELE KLAS! Heb je één van deze creatieve opdrachten gemaakt? Of misschien wel allemaal? Lever ze dan in bij jouw leraar of lerares. Als die ze naar Amsterdam EXPO stuurt, dan maak jij kans op een excursie of schoolreisje naar een volgende tentoonstelling, en dan mag je de hele klas meenemen. Vergeet niet jouw naam, school en leeftijd te vermelden! Amsterdam EXPO t.a.v. Afdeling Educatie Gustav Mahlerlaan 24 1082 MC Amsterdam Voortgezet Onderwijs
17
