voorjaar 2005

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds MAB Ontwikkeling magazine # 16 / voorjaar 2005

Met dossier Toekomst landelijk gebied

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

actueel

ontwerp

proces

dossier

markt

beleid

programma

Slagvaardig aan de gang in na-oorlogs Amsterdam

Vier etages met pret

Lonkend rivierenland

Toekomst landelijk gebied

Betaalbare koopwoning is sleutel doorstroming

Kansen en beperkingen

De wederopbouw van winkelcentrum Presikhaaf

Een unieke samenwerking met Ymere staat garant voor het uitvoeren van zeker vijf vernieuwingsprojecten.

In een van de voorsteden van Parijs is een bijzonder winkelcentrum geopend: SQY OUEST.

Staatsbosbeheer ziet meer kansen in het rivierengebied voor natuur, recreatie en wonen.

Het landelijk gebied in Nederland is aan grote veranderingen onderhevig. Wat is de stand van zaken en welke opgaven liggen er voor de komende decennia?

De woningmarkt lijkt op slot te zitten. Uit onderzoek blijkt dat het toevoegen van betaalbare woningen de oplossing is.

De Nota Ruimte verzwaart de eisen voor Dit Arnhemse na-oorlogse winkelbouwen in de Schipholregio. Wat is er centrum vraagt om een integrale nog mogelijk in de Haarlemmermeer? kwaliteitsverbetering.

pagina 6

pagina 8

pagina 16

middenkatern

pagina 24

pagina 30

omslagfotografie Peter van Breukelen

pagina 36

En verder in dit nummer ➔ vastgoed bekend ➔ verhuizen ➔ architectuurexcursie ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ architectuur ➔ interieur

4 13 15 22 23 28 42

vastgoed bekend auteur Marcel van Roosmalen beeld Reinier Gerritsen

‘Een van Rietvelds motto’s was: licht en lucht ’ Adrian Vandenberg (50) was gitarist van de legendarische popgroep

Whitesnake en Vandenberg. Na de voltooiing van zijn opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Arnhem raakte beeldende kunst tijdelijk op de achtergrond als gevolg van een stormachtige carrière in de muziek. In 1998 besloot hij definitief voorrang te geven aan beeldende kunst en verder te bouwen aan het oeuvre dat hij in de jaren daarvoor al tijdens ‘gestolen momenten’ bij elkaar had gesprokkeld. Regelmatig zijn er exposities van zijn tekenen schilderwerk. Van 15 tot en met 21 februari exposeerde hij in de Grote Kerk van Enschede.

> Waar woont u? ‘Aan de rand van Enschede. In het enige Rietveldhuis van de stad. Ik heb er jarenlang achteraan gezeten, maar twee jaar geleden lukte het me om het te kopen.’ > Met wie woont u? ‘Alleen. Bij tijd en wijle met mijn dochtertje van bijna zes.’ > Waarom woont u waar u woont? ‘Op mijn veertiende ben ik door mijn ouders naar Enschede gesleept. Ik ben het daarna erg gaan waarderen. Het bevalt me hier. Ik woon aan de rand van het bos. En je bent overal snel. Een paar keer in de maand rijd ik naar Hilversum of Amsterdam in zo’n anderhalf uur.’ > Bent u tevreden over uw woning? ‘In mijn kunstacademietijd in Arnhem heb ik veel bewondering voor Rietveld gekregen. De soberheid, de verhoudingen en de consequentheid van lijnvoeringen spreken mij erg aan en vormen een mooi contrast met het schilderwerk wat ik maak. Mijn huis is ook erg licht. Een van Rietvelds motto’s was: licht en lucht. De achterkant van mijn woning is vrijwel geheel van glas. Binnen en buiten lopen daardoor gevoelsmatig naadloos in elkaar over.’ > Hoe vaak bent u verhuisd? ‘In mijn tourneeperiode met Whitesnake verhuisde ik twaalf jaar lang iedere dag. In 1986 ben ik naar Amerika vertrokken. Daar had ik een vaste plek in Nevada, maar het kwam erop neer dat ik iedere dag ergens anders was.’ > Wie doet de onderhandelingen bij de aankoop van een huis? ‘In dit geval heb ik dat helemaal zelf gedaan. Ik heb gewoon aangebeld en met de toenmalige eigenaresse gesproken over de bijzonderheid van de woning. Een paar jaar later mocht ik het van haar kopen. Ze was blij dat een liefhebber het kocht.’

4

vastgoed bekend

> Wat is de beste plek om te wonen? ‘Nederland vind ik een erg fijne plek. Ik vind de levenskwaliteit vooral in Oost-Nederland heel hoog. Maar ik ben ook francofiel en ik vind Italië, Griekenland of Australië ook prachtig, dus ik sluit voor de toekomst niets uit.’ > Hoe ziet uw favoriete huis eruit? ‘Dat kan zowel klassieke of moderne architectuur zijn. Als het maar consequent en van architectonisch niveau is. Dit huis is in 1962 gebouwd. Het is heel compact, maar het voelt lekker aan qua hoogte en verhoudingen. Het huis dringt zich niet op.’ > Waar zou u nooit willen wonen? ‘Steden als Emmeloord of Almere. Of in zo’n naargeestige nieuwbouwpolder. Ik zou ook niet in het gemiddelde Oostblokland of in Rusland willen wonen, maar dat is meer vanwege de stemming onder de bevolking.’ > In welk huis was u het gelukkigst? ‘In dit huis.’ > Als u iets aan uw huis kon veranderen, wat zou dat dan zijn? ‘Aan het huis zelf niets. Ik zou eventueel nog wel, los van dit huis, een atelier/werkruimte/logeerverblijf willen laten bouwen. Ik heb overwogen om daarvoor de toenmalige rechterhand van Rietveld, Bertus Mulder, in te huren. Iemand van dat kaliber verstoort de verhoudingen niet.’ > Lijkt u op uw buren? ‘Nee, rechts woont een gepensioneerde patholoog-anatoom en links een uroloog. Dat is misschien wel zo makkelijk in de toekomst.’ > Waar in huis ontspant u zich het best? ‘Overal. Wonen, werken en slapen lopen bij mij door elkaar heen. Ik voel me overal erg lekker.’

vastgoed bekend

5

actueel Bouwfonds MAB Ontwikkeling sluit overeenkomst met woningcorporatie Ymere

Slagvaardig aan de gang in naoorlogs Amsterdam

���

��������������������� ������ �����������

�������������

���������

auteur Sakia van der Kam en Hans Ouwerkerk beeld Ineke Oostveen Ondanks vele plannen en goede voornemens gaat de voortgang van de stedelijke vernieuwing, zo blijkt uit regelmatige publicaties in de media, nog uiterst moeizaam. Toch zijn er ook lichtpuntjes: in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam hebben Bouwfonds MAB Ontwikkeling en de woningcorporatie Ymere elkaar gevonden in de aanpak van deze naoorlogse wijken. Ze gaan gezamenlijk zeker vijf projecten uitvoeren. ‘Een unieke samenwerking’ vinden ontwikkelingsmanager Ronald Huikeshoven van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Wienke Bodewes, lid van de Raad van Bestuur van Ymere. Ook de stadsdeelvoorzitter van Osdorp, Simon Willing is niet ontevreden: ‘Slagvaardigheid en snelheid is goed voor mijn bewoners.’

Artists impressions van Stadstuinen in Osdorp

Aan de westkant van de A10 liggen de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam. De stadsdelen Osdorp, Slotervaart, Geuzenveld-Slotermeer en een deel van Bos en Lommer vormen tezamen dit naoorlogse gebied. Hier zijn Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Ymere een samenwerking aangegaan voor de ontwikkeling van vijf projecten. ‘De periode voor de samenwerking is niet vastgelegd, we hebben onszelf de inhoudelijke opgave gesteld dat we samen vijf projecten gaan ontwikkelen. Dat is een belangrijk verschil in benadering. ‘Bovendien’, zegt Huikeshoven van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, ‘krijg je routine omdat de samenwerking zich niet tot een incident beperkt.’ Beide partijen zijn overigens geen vreemden van elkaar. Zo werken zij in de regio Amsterdam samen bij de ontwikkeling van ruim 1500 woningen, van IJburg tot aan de wijk Floriande in Hoofddorp. ‘Het is natuurlijk een groot voordeel als je elkaar al kent en vertrouwt,’ aldus Huikeshoven. Twee van de vijf projecten heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling op eigen kracht verworven door middel van uitgeschreven prijsvragen door de stadsdelen Osdorp en Bos en Lommer. In de andere drie projecten heeft Ymere woningbezit. Eind vorig jaar is het startsignaal voor de nieuwbouw in het eerste project al gegeven; de Stadstuinen in Osdorp. ‘Ik heb hiervoor een prijsvraag uitgeschreven omdat ik ontwikkelaars als een belangrijke partij zie’, vertelt stadsdeelvoorzitter Simon Willing. ‘Ik ben van

huis uit ondernemer en voorstander van een open markt. De corporaties hebben vanuit het verleden een te groot primaat en dat gooit de markt dicht. Waar geen wedstrijd is, is geen spanning, geen snelheid en ook geen kwaliteit. Eén van de spelregels is dat er snel gebouwd gaat worden en daar houd ik de partijen aan. Als je te lang wacht gaat de geest uit de fles.’ Daadkracht en draagkracht ‘In de samenwerking brengen we onze krachten samen’, benadrukt Wienke Bodewes. ‘Ymere heeft draagkracht in de buurt en inzicht in wat de bewoners willen en Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft op zijn beurt daadkracht en commercieel inzicht. Dat is een mooie combinatie.’ ‘Daarnaast’, vult Bodewes aan, ‘hebben we een zelfde visie op bouwen. We willen beide mooie, goed in elkaar zittende wijken bouwen. We hebben een zekere nuchterheid in benadering en we durven dingen aan.’ Bodewes ziet de samenwerking tevens als stimulans om investeringen en desinvesteringen te doen. ‘Het slopen van bezit is natuurlijk toch een zekere kapitaalvernietiging. Het aardige is, dat dit door samenwerking met een commerciële ontwikkelaar juist in balans komt. Wij nemen niet alleen de sociale huurwoningen af, maar we zijn ook vijftig procent risicodrager in de ontwikkeling van alle overige projecten.’ Energie ‘Als je aan stedelijke vernieuwing begint moet je er met 200 procent energie voor gaan’, zegt Huikeshoven op zijn beurt. ‘Als ontwikkelaar moet je echt geloven in de vernieuwingsopgave anders kun je het namelijk beter niet doen.’ Bodewes benadrukt dat stedelijke vernieuwing niet alleen een lange adem vereist maar ook het hebben van een lange termijnvisie. ‘Met andere woorden, houd met een lange termijn visie de kwaliteit van de wijk in de gaten, maar wél met voldoende begrip voor het korte termijn belang van bijvoorbeeld bewoners die hun huis uit moeten of politici die rust in de tent willen. Veel ontwikkelaars onderschatten dan ook het proces van communicatie in de wijk’, voegt Bodewes er aan toe.

Durf te differentiëren De vraag is natuurlijk op welke wijze de twee partijen in de Westelijke Tuinsteden aan de slag gaan. Bodewes: ‘Natuurlijk is de markt daar minder sterk dan bijvoorbeeld aan de IJ-oevers van Amsterdam, maar dat wil niet zeggen dat je niet moet differentiëren. Ook de Westelijke Tuinsteden kennen verschillende gebieden die allemaal om een andere ontwikkeling vragen. De plek bepaalt welk woonmilieu succesvol is en daarvoor is kennis van het gebied en onderzoek naar de woonwensen noodzakelijk. Het is echt een valkuil om alleen voor het gemakkelijke segment te kiezen. Op korte termijn scoor je met je woningvoorraad, maar op de lange termijn bega je een stedenbouwkundige blunder. Het codewoord blijft kwaliteit.’ Simon Willing is het daar helemaal mee eens: ‘Ik vind het belangrijk dat de bewoners van mijn stadsdeel lekker kunnen wonen. Mensen hebben nu andere woonwensen dan vroeger en de kwaliteit van de woningen moet daarin meegroeien. Daarvoor moet je ondernemers aantrekken die hun vak verstaan en die kwaliteit kunnen waarborgen.’ ‘Een ander belangrijk punt’ vult Huikeshoven aan, ‘is dat je de doorstroming in de gaten houdt. Waar we kunnen, leveren we eerst de nieuwbouw op en gaan dán pas slopen. Zo kun je de bewoners een alternatief bieden. Daarnaast worden de bewoners door Ymere heel intensief en persoonlijk begeleid in zo’n traject. Wat blijkt is dat veel van de wensen die leven ook gehonoreerd kunnen worden en dat is alleen maar winst.’ Hekel Contact met de bewoners is volgens Bodewes dan ook het sleutelwoord. ‘Wij steken daar veel tijd in. Zij zijn immers onze doelgroep, voor hen willen we bouwen.’ Bang dat alleen nog het commerciële belang van de ontwikkelaar centraal staat en dat van de bewoners wordt vergeten is stadsdeelvoorzitter Willing niet. Volgens hem is juist snelheid in de uitvoering iets waar de bewoners bij gebaat zijn. ‘Ik heb er een hekel aan om mijn mensen te lang in onzekerheid te laten zitten.’ ✏ [email protected]

Stadsdeelvoorzitter Willing (Osdorp) opent Stadstuinen, het eerste project van Bouwfonds MAB ontwikkeling en Ymere

Vijf projecten op een rij De vijf projecten waar Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Ymere uitvoeringsafspraken over hebben gemaakt zijn De Punt, Reimerswaalbuurt, Buurt 5, Stadstuinen en het Jan van Galenterrein. De herstructureringsaanpak in de Punt in Osdorp behelst onder andere de sloop van 48 woningen en de nieuwbouw van circa 150 woningen (30 procent sociale huur en 70 procent markt) en het aanpakken van de openbare ruimte. In het deelgebied Reimerswaalbuurt worden ongeveer 900 woningen gerealiseerd en ruim 1.100 woningen gesloopt (30 procent

sociale huur en 70 procent markt). Ook wordt 6.000 vierkante meter bedrijfsruimte toegevoegd. In Buurt 5 in Geuzenveld betreft het de sloop en de nieuwbouw van circa 270 woningen (30 procent sociale huur en 70 procent markt). In het project Stadstuinen, waar eind vorig jaar een begin mee is gemaakt worden 415 woningen gebouwd (100 sociale huur en 315 markt). Op het Jan van Galenterrein tenslotte verrijzen straks circa 800 woningen en worden tevens diverse sportvoorzieningen gerealiseerd.

Ronald Huikeshoven en Wienke Bodewes 6

actueel

actueel

7

ontwerp

Vier etages met pret SQY OUEST: Vernieuwend concept winkelcentrum in Parijse voorstad auteur Wilko Voordouw beeld Don Wijns

Saint-Quentin-en-Yvelines, een winkelcentrum van 40.000 vierkante meter, bestaande uit een mega-filmtheater en winkels die betrekking hebben op vrije tijd en persoonlijke verzorging. Louter ‘pret’, verdeeld over vier etages. SQY OUEST, (de juiste uitspraak luidt ‘Sky west’) is een verrijking van het vrijetijds- en winkelaanbod voor de ongeveer 150.000 inwoners van het Franse Saint-Quentin-en-Yvelines (20 kilometer ten zuidwesten van Parijs) en de nog eens 500.000 mensen in het directe verzorgingsgebied er omheen. Het centrum is afgelopen week, op 15 maart, officieel geopend. Een dag na die opening met toeters, bellen en hoogwaardigheidsbekleders kon het grote publiek bezit nemen van het vier etages tellende complex, dat aanleunt tegen een ‘gewoon’ winkelcentrum en de lokale schouwburg. In de nieuwe stad werd de afgelopen maanden met veel ongeduld naar de opening uitgekeken. Want voor veel van de voorzieningen moest men eerst naar elders. Maar hoe moet je zo’n innovatief centrum nu eigenlijk noemen? Het is deels winkelcentrum, deels bioscoop, maar ook bowlingbaan en food-court. Want met zeven restaurants, broodjeszaken en eethuisjes is ook dat deel van het kernbegrip ‘pret’ ruimschoots aanwezig. Een pretcentrum dus. Film Normaal gesproken zou je zo’n gespecialiseerd ‘winkelcentrum’ als SQY OUEST eigenlijk buiten de stad verwachten; in Saint-Quentin-en-

Marc Vaquier, Bouwfonds MAB-Frankrijk

8

ontwerp

Yvelines is daar geen sprake van. De nieuwe stad is opgebouwd vanuit zeven bestaande dorpen in het departement Yvelines, tussen Parijs en Versailles. Saint-Quentin is ontstaan op de tekentafel van de Franse overheid (zie kader), die het heft nu eenmaal graag in eigen hand houdt. ‘Dat maakte het voor ons zo leuk om dit project te ontwikkelen,’ vertelt Marc Vaquier van Bouwfonds MAB-Frankrijk vanuit Parijs. ‘Het complex ligt naast het gloednieuwe nationale theater – een gebouw waar alle grote Franse gezelschappen spelen – en het ‘gewone’ winkelcentrum,’ dat op klassieke wijze is opgebouwd rond een hypermarkt – in dit geval een Carrefour. De grote trekker in het nieuwe centrum is een filmtheater. Bioscoopketen UGC opent in het complex de grootste bioscoop uit de hele Parijse regio – die qua ambities op gelijke voet staat met de liefde voor ‘le septième art, de zevende kunst’ van de Fransen. SQY OUEST krijgt 16 zalen met maar liefst 3.640 stoelen.

‘In SQY OUEST is retail op een gepaste wijze gecombineerd met De roltrappen liggen centraal in het atrium van het centrum en brengen de bezoeker van de ene sfeer naar de andere. Elke verdieping is uniek en met veel aandacht ingericht.

�����

������ ����������

���������

�������������

Het oppervlak van UGC Ciné Cité is ondanks die indrukwekkende cijfers toch nog compact: 10.000 vierkante meter. Het is de bedoeling dat jaarlijks tussen 1,3 en 1,5 miljoen mensen een kaartje kopen voor een van de voorstellingen. Ter vergelijking: alleen in Parijs zelf met

Sofia Saavedra, Studio Bouwfonds MAB

ontwerp

9

zijn 2 miljoen inwoners zijn twee grotere bioscoopmultiplexen. Het moet gezegd: Saint-Quentin was tot de opening van SQY OUEST karig bedeeld met filmzalen. Er waren wat kleine filmzalen waar filmhuisfilms werden vertoond. Wie naar Bridget Jones wilde of de laatste Bruce Willis moest naar de hoofdstad – of naar het vijftien kilometer verderop gelegen Vélizy, één van de zeer grootschalige winkelzones net buiten Parijs. Maar SQY OUEST is meer dan alleen maar witte doeken en films in nagesynchroniseerde of ondertitelde versie. Op iedere etage van het centrum wordt gepoogd om een thema neer te zetten. ‘Het gaat hierbij om op een gepaste

contrasteert met het gebruik van warme materialen zoals hout. En het is overal erg licht,’ aldus Saavedra. Locomotieven Is UGC locomotief nummer één van SQY OUEST, de grote Megastore van Virgin is een tweede. De groep van de Brit Richard Branson ziet in de Parijse voorstad met de jonge, ambitieuze en kapitaalkrachtige bevolking een prima vestigingsplek voor een Megastore, waar boeken, cd’s, dvd’s en de bijbehorende randapparatuur worden verkocht. Virgin heeft 2.000 vierkante meter winkelruimte in bezit genomen. Bransons eerste Megastore in Frankrijk – op de Champs Elysées – brak een

‘De grote trekker in het nieuwe centrum is een filmtheater met 16 zalen’

‘In totaal zijn er zo’n vijftig winkels’

De 16 filmzalen, ruim 50 winkels en een divers aanbod van eethuisjes maakt SQY OUEST aantrekkelijk voor het hele gezin.

wijze retail met leisure te combineren,’ legt Sofia Saavedra van de Studio Bouwfonds MAB in Den Haag uit. ‘SQY OUEST is in feite opgebouwd als een groot warenhuis, een soort V&D of De Bijenkorf, waar je als bezoeker van de ene in de andere sfeer, van het ene bij het andere soort product terechtkomt. Toen we begonnen te ontwerpen stond één doel voorop: we wilden dat mensen op een aangename manier in het centrum konden verblijven, dat men er zich lekker voelde en dat alle elementen op een verfijnde, elegante manier op elkaar zouden aansluiten.’ De roltrappen, die centraal in het atrium liggen, badend in het daglicht, voeren het publiek van de ene ‘sfeer’ in de andere. Zo is de eerste etage gericht op de kernbegrippen sport, gezondheid en schoonheid, de tweede op muziek, spel, cultuur en de familie, op de derde etage zijn de eethuisjes en de bowling en de vierde etage is het domein van de filmliefhebbers. ‘We hebben in de aankleding gezocht naar elegantie, naar een decor waar het prettig verblijven is. Maar liefst drie ontwerpers hebben er hun licht over laten schijnen.’ Het resultaat mag er volgens Saavedra zijn. ‘Sommige van mijn collega’s noemden de inrichting zelfs vrouwelijk, en dan niet in de zin dat het er huiselijk of liefelijk uitziet. Er is gekozen voor strakke elegante lijnen en veel wit, dat

tiental jaren geleden het monopolie van de FNAC; nu ziet de groep mogelijkheden om de cultuur buiten de hoofdstad aan de man te brengen. Een andere belangrijke winkel is te vinden op de eerste etage. Go Sport is een supermarkt waar vrijwel alles op sportgebied te vinden is. Van kleding, via golfclubs en de nieuwste modellen mountainbikes tot fitnessapparatuur. ‘Het is heel belangrijk dat die winkel ook in ons concept gelooft,’ legt Marc Vaquier uit. ‘Saint-Quentin heeft een erg jonge bevolking. Het zijn mensen die behoorlijk kapitaalkrachtig zijn – je ziet net als in Nederland dat veel jonge mensen zodra ze een gezin gaan stichten hun studentenstad Parijs verlaten en kiezen voor ruim en groen wonen, maar niet te ver verwijderd van de grote stad. Doordat de overheid de eerste jaren veel geld heeft geïnvesteerd om van Saint-Quentin-enYvelines een succes te maken, bestaat er een grote hoeveelheid sportieve voorzieningen. Er zijn golfbanen, zwembaden en sporthallen in het heuvelachtige en bosrijke gebied rond de stad (de omgeving is enigszins te vergelijken

met het Limburgse heuvelland – red.). Er wordt veel gefietst en gewandeld; de verenigingsgraad is hier hoger dan in de rest van het land. Deze mensen investeren in hun sport en vrije tijd,’ aldus Vaquier. De derde etage van het centrum herbergt een bowlingcentrum (18 banen) van omstreeks 2.000 vierkante meter, naast broodjeszaken, snackbars, enkele kleine restaurantjes en de onvermijdelijke McDonald’s. ‘In totaal zijn er zo’n vijftig winkels,’ stelt Vaquier. Trend Het gebouw van vier etages valt op door het enorme centrale atrium, de centrale roltrappen waar het buitenlicht op binnenvalt en de ‘natuurlijke put van licht’ die het gevolg is van het glazen dak. Onder de vier etages ‘loisirs’ (letterlijk: vrijetijdsbesteding) bevindt zich een parkeergarage met ruimte voor 1.100 auto’s. De ontwikkeling van het centrum, één van de eerste in zijn soort, is volgens Vaquier niet meer dan logisch. ‘Ik weet niet of we met SQY OUEST vooroplopen en een trend gaan zetten, maar wat we hier in Saint-Quentin-en-Yvelines doen past wel in een ontwikkeling. In het verleden werden winkelcentra altijd gebouwd rond een hyper- of supermarkt. Die speelde de rol van locomotief, en daar werd de rest omheen gebouwd. Maar die tijd lijkt voorbij. Want de politiek hier in Frankrijk is in enkele jaren tijd omgeslagen. Was het binnenhalen van een winkelcentrum eerst een overwinning, een statussymbool, nu is het omstreden. De kritiek is dat de stadscentra worden doodgeslagen door de grote winkelcentra. Bovendien zou er werkgelegenheid verloren gaan. Daar is de politiek hier heel gevoelig voor, ook al klopt dat laatste niet. Er is geen enkel onderzoek dat het bewijs levert dat winkelcentra banen kosten. Wel is het waar dat de stadscentra minder aantrekkelijk zijn geworden. Maar dat is logisch. Bijna iedereen heeft tegenwoordig een auto. Parkeren in stadscentra is moeilijk en duur. Een van de meest kostbare dingen waarover de moderne mens beschikt, is tijd. Die wil hij zo prettig en

‘SQY OUEST is in feite opgebouwd als een groot warenhuis’

Van golfclubs, fitnessapparatuur, boeken en cd's tot de leukste producten op het gebied van persoonlijke verzorging; alles is te vinden in SQY OUEST. Tussen het winkelen door kunnen bezoekers terecht in één van de vele eethuisjes.

10

ontwerp

ontwerp

11

Utrecht ➔ Utrecht

Van kledingzaak naar brandweerkazerne ‘Vlak voor de opening van de winkel zaten de rolluiken van brandweerkazerne er nog in, dat was wel even spannend’, lacht Willem van Oostrum, eigenaar van Daen’s. Sinds een paar maanden is zijn nieuwe kledingzaak gevestigd in de voormalige kazerne van de Utrechtse brandweer. Eigenlijk slechts honderd stappen van zijn oude stek. Van twee winkels naar één, van 140 naar 220 vierkante meter, van de Schoutenstraat naar de Korte Minrebroederstraat in Utrecht. ‘Precies zoals ik het wilde.’ efficiënt mogelijk besteden. We hebben het de afgelopen jaren hier in Frankrijk gezien: er wordt getornd aan de wettelijke 35-urige werkweek. En dat willen de Fransen niet. Tijd is bijna belangrijker geworden dan geld. Vroeger gingen de mensen uit Saint-Quentin naar Parijs, Vélizy of Parly (twee gigantische winkelzones net buiten Parijs – red.) voor hun behoeften. Nu willen ze dat in hun eigen stad. Ze willen niet langer ook in hun vrije tijd in de file staan. Daarbij is ook duidelijk geworden dat het gigantisme uit de tijd is. Fransen willen

dichtbij winkelen, en dan liefst in aangename, gemoedelijke centra, met een menselijke maat. Welnu, dat bieden we de inwoners van SaintQuentin-en-Yvelines. En ik heb zo het gevoel dat dit type centra de winkelcentra van de toekomst wordt.’ De Franse tak van Bouwfonds MAB is op dit moment met drie grote projecten bezig in het land, dat in zoveel opzichten voorloopt in de ontwikkeling van ‘centres commerciaux’, centra waar dus meer gebeurt dan alleen maar winkelen. Naast SQY OUEST is dat een winkel-

en verbindingscentrum in het hartje van Aix-enProvence en een woonmall ‘Domus’ even ten oosten van Parijs. Daar wordt, op 8 kilometer van de Boulevard Périphérique en tegenover het ‘gewone’ winkelcentrum Rosny 2 zo’n 72.000 vierkante meter ontwikkeld. ‘We zijn gespecialiseerd in ‘commerciële urbanisatie’ en houden ons niet bezig met woningbouw. Daarvoor hebben we in Frankrijk een zuster, Marignan, die net als MAB een honderd procent dochter is van Bouwfonds,’ aldus Vaquier. ✏ [email protected]

Stad ontstaan op een tekentafel Saint-Quentin-en-Yvelines (SQY) (spreek uit als Sky West) is één van de ‘Villes Nouvelles’ (nieuwe steden) die de afgelopen decennia zijn verrezen rond Parijs. SQY ligt zo’n twintig kilometer ten zuidwesten van de Franse hoofdstad en bestaat uit zeven oude dorpskernen, die in de loop der jaren zijn samengesmeed tot een stad met ruim 150.000 inwoners. Het idee van deze ‘Villes Nouvelles’ is eind zestiger, begin zeventiger jaren ontstaan. Doel van deze nieuwe agglomeraties (naast SQY ook Marne-la-Vallée, Cergy-Pontoise, Evry en Melun-Sénart, respectievelijk oostelijk, noordelijk en de laatste twee zuidoostelijk van Parijs) was om de congestie in de hoofdstad een halt toe te roepen. Het oorspronkelijke idee was, zoals zo vaak in Frankrijk in de naoorlogse jaren, van generaal De Gaulle, toen nog president. Parijs puilde uit. Hij zag slechts toekomst als de omgeving van de stad ontwikkeld zou worden. Tegen de Rijksbouwmeester Paul Delouvrier sprak hij vlak voor zijn aftreden in 1968 de gedenkwaardige woorden: ‘Delouvrier, schep een beetje orde in die puinzooi’! Dat gebeurde, met wisselend succes. Marne-la-Vallée is uiteindelijk vooral beroemd geworden als vestigingsplaats van Disneyland Resort Parijs, terwijl Cergy, waar een deel van de uit Parijs geplaatste Renault- en Citroënfabrieken staan, Evry en Melun-Sénart meer de

12

ontwerp

plaatsen werden van de industriële productie. Volgens sociologen ontstaan in die drie steden ook de nieuwe getto’s. SQY, gelegen tussen diverse prachtige bosgebieden, kende het meest succesvolle concept: een stad die ademt als het platteland. Na ruim dertig jaar van bouwen lijkt de juiste mix gevonden tussen wonen en werken. In de dorpskernen rond de stad worden vooral woonwijken gebouwd, terwijl het centrale, nieuw aangelegde SQY de functie werken en recreëren heeft gekregen. Zo is in SQY onder meer het hoofdkantoor van Bouygues, Frankrijks grootste bouwonderneming gevestigd. Het nieuwe winkelcentrum SQY OUEST moet winkelen en recreëren in het stadshart mogelijk maken. Van oude dorpen als Voisins-le-Bretonneux of Magny-les-Hameaux is weinig anders meer te herkennen dan de bewegwijzering en verwijzingen via de namen van cafés naar de vroegere gemeentehuizen of het postkantoor. Aanvankelijk bestond de vrees dat de 150.000 inwoners zich vooral op Parijs zouden richten. Maar SQY – en dan met name de deelgemeente Montigny-le-Bretonneux, waar het winkelcentrum staat – heeft een geheel eigen centrumfunctie verkregen, ook voor de omliggende gemeenten die geen deel uitmaken van de agglomeratie.

auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

verhuizen

Van de oude situatie... Daen’s is een stijlvolle winkel waar zoals dat zo mooi heet modebewuste dames en heren tussen de 25 en de 45 jaar hun kleding kopen. Merken als Paul Smith en Hans Ubbink sieren hier de rekken. ‘We proberen een eigen beeld te creëren met de kleding die we inkopen,’ zegt Van Oostrum. ‘Er zijn wel winkels die qua merken overlappen, maar Daen’s heeft echt een eigen gezicht. Er zijn klanten die speciaal voor Daen’s een dagje in Utrecht komen winkelen.’ Wens vervuld Negen jaar geleden opende Van Oostrum zijn eigen winkel in de Schoutenstraat in het centrum van de Domstad. ‘Ik ben begonnen met alleen herenkleding. Toen de ruimte ernaast vrij kwam heb ik deze direct gehuurd. Het pand van de buren komt maar één keer vrij, zeg ik altijd maar. Daar ben ik Daen’s voor dames gestart. Eerst wilde ik de muren doorbreken, maar dat bleek technisch onmogelijk. En nu, vijf jaar later heb ik er in de oude kazerne toch één zaak van kunnen maken.’ Eigenlijk had de ondernemer het monumentale pand van de brandweer al een tijdje op het oog en schoof hij dat ook niet onder stoelen of banken. ‘Ik zat al jaren op die plek te azen en ik heb zo lang gezeurd bij Stichting Stadsherstel, dat ze bijna niet om me heen konden toen de ruimte vrij kwam.’ Eerst zou de kazerne een culturele bestemming krijgen, maar toen dat niet haalbaar bleek koos Stadsherstel voor een luxe winkelbestemming. ‘Ik heb nog wel een presentatie moeten geven, maar uiteindelijk kon ik er in en ging mijn wens in vervulling.’ Van de vijf ruimtes die Stichting Stadsherstel in de aanbieding had, huurde Van Oostrum er vier waar hij vervolgens één ruimte van heeft gemaakt. Ondanks zijn succesvolle formule heeft hij niet de ambitie om meer vestigingen van Daen’s door het hele land te openen. ‘Ik houd niet van filialen, daarmee verlies je de eigen identiteit. Bijzonderder is een winkel die echt bij één stad hoort. Bovendien zou ik het vreselijk vinden om de hele dag in de auto te zitten om van filiaal naar filiaal te rijden. Het is veel te leuk om zelf in de winkel te staan.’ Herinnering Behalve de fraai geschilderde letters op de gevel is er trouwens nog maar weinig wat nog aan de oude functie van het monument doet herinneren. Van Oostrum knikt. ‘Daarom wil ik in mijn winkel een hoekje maken dat ik inricht met brandweerspullen. Zo’n knipoog naar het verleden houdt immers de herinnering levendig.’

...naar de nieuwe situatie.

verhuizen

13

Bezoek aan de Kop van Zuid Rotterdam

Maatwerk in natuurfinanciering Het Nationaal Groenfonds financiert projecten voor natuur, bos en landschap, en geeft financieel advies over natuurprojecten. Zo draagt het Nationaal Groenfonds bij aan natuurontwikkeling en natuur behoud in Nederland.

Beeld Tom Pilzecker Fotografie, Rotterdam

Architectuurexcursie Zaterdag 14 mei 2005 De Kop van Zuid, het gebied rond de Binnenhaven, Spoorweghaven, Entrepothaven en Rijnhaven, is een markante Rotterdamse plek. Het gebied heeft een rijk verleden en was voorheen de vestigingsplaats van de Holland Amerika Lijn (HAL), de oude vemen Pakhuismeesteren en Leidsche Veem op de Wilhelminapier en het Entrepotgebouw ‘de Vijf Werelddelen’ aan de Entrepothaven. Deze zuidelijke haventerreinen zijn jarenlang onbenut gebleven. Maar daar is het laatste decennium verandering in gekomen.

•

Natuurprojecten van particuliere investeerders of overheid kunnen bij het Groenfonds een maatwerk financiering krijgen met bijvoorbeeld voorfinanciering van subsidies of een lening tegen een lager ‘groen’ rentepercentage.

•

Bosprojecten ondersteunt het Groenfonds extra met Boscertificaten. Investeerders in nieuw bos komen in aanmerking voor een bedrag per hectare.

Wilt u meer weten… (033) 25 39 255 of [email protected] www.groenfonds.nl

Het arrangement Op zaterdag 14 mei 2005 organiseert NAW in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een inetressante middag rondom de Kop van Zuid. De middag begint met een ontvangst met koffie/thee en gebak in Hotel New York op de Wilhelminakade. Vervolgens zal Joup Boute, werkzaam bij Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting van de Gemeente Rotterdam, een inleidende lezing verzorgen over projecten en ontwikkelingen van de Kop van Zuid. Hierna neemt een architectuurhistoricus van Artifex u mee voor een onderhoudende wandeling door dit markante gebied in Rotterdam.

ruimte, 30.000 m2 onderwijsvoorzieningen en 30.000 m2 voor recreatieve en overige openbare voorzieningen gerealiseerd zijn. Men wil in het gebied een juiste balans scheppen tussen wonen, werken, winkelen en ontspannen in een waterrijke omgeving. De essentie van het plan Kop van Zuid is het scheppen van een ongedeelde stad met het centrum op beide oevers van de rivier de Maas. De Erasmusbrug verbindt beide stadsdelen. De Nieuwe Maas is daarmee niet langer de natuurlijke scheiding tussen noord en zuid, maar het bindende element van een stad aan beide zijden van de rivier.

De gemeente Rotterdam heeft de Kop van Zuid een nieuwe bestemming gegeven. In 2010 zullen er ruim 5.000 nieuwe woningen, 400.00 m2 kantoorruimte, 35.000 m2 bedrijfs-

Deze excursie biedt een unieke mogelijkheid om de Kop van Zuid te leren kennen en alles te weten te komen over de plannen die de gemeente Rotterdam heeft met dit gebied.

Aanmelden De prijs voor het arrangement bedraagt € 29,50 (inclusief koffie/thee en gebak, inleidende lezing en architectuurhistorische begeleiding). U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel / De Erven 2 / 1151 AS Broek in Waterland. Dat kan ook per e-mail: [email protected]. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel onder vermelding van ‘Kop van Zuid, 14 mei’. Na betalingsontvangst, krijgt u altijd schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex-travel.nl.

Programma Het programma ziet er in tijdschema als volgt uit: 13.00 – 13.30 Ontvangst met koffie/thee en gebak in Hotel New York. 13.30 – 14.30 Informatieve lezing in Hotel New York over de projecten en ontwikkelingen op de Kop van Zuid. 14.30 – 16.00 Onderhoudende wandeling over de Kop van Zuid.

excursie

15

proces

Rijnstrangen

Lonkend rivierenland auteur Ilja Froklage en Jan Rutten beeld Martin van Welzen

Met Ruimte voor de Rivier zal de Nederlandse overheid de veiligheid bij hoog water de komende decennia aanzienlijk versterken. Staatsbosbeheer wil als ‘grootste riviernatuurbeheerder’ echter veel verder gaan dan de korte termijn benadering van Rijkswaterstaat in de lopende Planologische Kernbeslissing. Tegelijk met de veiligheid moeten ook de duurzaamheid van het riviersysteem en de ruimtelijke kwaliteit verbeteren, aldus het plan Lonkend Rivierenland. Samen met enkele marktpartijen werkt Staatsbosbeheer haar visie uit voor het totale rivierengebied, waaronder het KAN-gebied. De aanleg van nieuwe rivierarmen biedt hier fascinerende kansen voor unieke vormen van natuur, recreatie en wonen.

16

proces

Lingewaarden

Voor het eerst sinds de watersnood in 1953 werd Nederland in 1993 en 1995 ruw wakker geschud door het wassende water. Hele dorpen en woonwijken in Gelderland en Limburg moesten worden ontruimd vanwege de hoge waterstand en dreigende dijkdoorbraken. Het besef ontstond dat er snel iets moest gebeuren. Dijkverhogingen alleen waren daarbij niet langer de oplossing, zoals vroeger. Door de dijkverhogingen en vooral de bebouwing en verharding van hele gebieden langs de grote rivieren in Duitsland, Frankrijk en België kan het water niet meer op natuurlijke wijze een uitweg vinden. De komende eeuwen worden nog grotere problemen voorzien. Dit omdat het klimaat verandert en we rekening moeten houden met nattere winters, dus met meer overstromingen. De urgentie om nieuwe, originele oplossingen te vinden voor de waterproblematiek leidde tot de Planologische Kernbeslissing (PKB) Ruimte voor de Rivier. In 2000 ging het kabinet akkoord met een nieuwe aanpak van hoog water: in plaats van de dijken verder te verhogen en te versterken wordt de rivieren meer ruimte gegeven. Dit kan door het landinwaarts

(‘binnendijks’) verleggen van de dijken of door gebieden aan te wijzen die bij hoogwater tijdelijk als opvang kunnen dienen (zogenaamde retentiegebieden). In 2002 verscheen de startnotitie MER. Op het milieueffectrapport volgde de onderzoek- en planvormingfase die dit voorjaar moet uitmonden in deel 1 van de PKB. Inzet van de PKB is maatregelen te nemen waardoor de Rijn via Waal, Nederrijn en IJssel in 2015 zo’n 16.000 m2 water per seconde kunnen afvoeren. Tevens biedt de PKB een doorkijkje op de lange termijn wanneer nog meer waterafvoer nodig is. Alleen voor de Rijn gaat het dan al om 18.000 m2 per seconde en voor de Maas om 4.600 m2 per seconde. Voor de lange termijn worden geen uitspraken gedaan ten aanzien van de kosten en het beschikbare budget. Bergende stroming Medio 2004 heeft de Stuurgroep Ruimte voor de Rivier, onder leiding van de staatssecretaris Melanie Schultz van Haegen, haar voorkeur uitgesproken voor een aanpak waarbij niet alleen de veiligheid maar ook de ruimtelijke kwaliteit hoog in het vaandel stond. De kosten daarvan kwamen uit op circa 2,2 miljard euro.

������ ���

������������

������

������������

���� ����

��������

����

Omdat deze variant het beschikbare budget van 1,9 miljard overstijgt, wordt ook een alternatief achter de hand gehouden. Daarbij wordt vooral ingezet op technische maatregelen, zoals dijkaanpassingen, kribverlaging en zomerbedverdieping. Deze maatregelen garanderen tot 2015 voldoende veiligheid. Tevens is er een commissie ingesteld die kansrijke en financieel haalbare initiatieven onderzoekt. Een van die initiatieven betreft het plan Lonkend Rivierenland van Staatsbosbeheer.

proces

17

Schuitgraaf

Lingewaarden

Het Nederlandse rivierlandschap zag er ooit heel anders uit. Door zandafzettingen ontstonden oeverwallen langs het rivierbed, waar zich ook bewoners vestigden. Bij hoog water stroomde het rivierwater over de oeverwallen de kommen in. De vruchtbare komgronden waren geliefd als hooiland.

Zoeken naar kansen voor nieuwe natuur in combinatie met recreatie en wonen

Als beheerder van ruim 20.000 hectare grond langs de rivieren wordt Staatsbosbeheer ook wel de ‘grootste riviernatuurbeheerder’ genoemd. Vanuit die positie is de organisatie uitermate

bosbeheer vormt het begrip ‘bergende stroming’. Het gaat daarbij om de aanleg van ‘nieuwe’ riviertakken of het aantakken van oude rivierarmen van soms enkele kilometers

‘ Samenwerking met rode partijen en andere organisaties leidt tot allerlei onverwachte ideeën’ betrokken bij het beleid om ons tegen het wassende water te beschermen. Met de benadering van Rijkswaterstaat tot nu toe is men echter niet geheel gelukkig, aldus Femke Vergeest, werkzaam als procescoördinator Lonkend Rivierenland bij Staatsbosbeheer: ‘We zijn bang dat het Rijk vanwege de kosten vooral inzet op technische maatregelen ten koste van de ruimtelijke kwaliteit. Er wordt primair gekeken naar de gevolgen op de korte termijn. Terwijl we nu al weten dat er na 2015 veel meer maatregelen nodig zijn. Wij zeggen dan: doe het dan maar meteen in één keer goed. Binnendijks is er nu nog voldoende ruimte en er liggen ongelooflijk interessante uitdagingen om de ruimtelijke kwaliteit te verbeteren.’ Kernbegrip in de benadering van Staats-

18

proces

die extra rivierwater kunnen afvoeren. Bij hoge pieken voeren de nieuwe riviertakken een substantieel deel van het water af en ontlasten zo de bestaande rivierbedding. Vergeest: ‘Het concept van bergende stroming biedt natuurlijke veiligheid omdat menselijk ingrijpen niet nodig is. Er hoeft in onze visie bijvoorbeeld niet besloten te worden om een retentiegebied of noodoverloopgebied in te zetten omdat het riviersysteem dan zelf de afvoer kan regelen. Bovendien levert onze visie een kraan op het watersysteem in Nederland, waarmee je de afvoerverdeling over Waal en IJssel kunt regelen.’ Het plan van Staatsbosbeheer omvat een heel pakket van maatregelen voor het stroomgebied van de IJssel en de Rijn en richt zich op de

Lingekanaal

aanleg van nieuwe riviertakken in het bovenrivierengebied (met name ArnhemNijmegen) en een vlotte doorstroming in het benedenrivierengebied, zoals de Biesbosch (2x zo groot), Overdiepse Polder en VolkerrakZoommeer. Speciale oplossingen worden voorgesteld voor de stedelijke knelpunten, zoals bij Zutphen, Kampen, Deventer en Gorinchem. Ook Staatsbosbeheer maakt een knip in de aanpak vóór en na 2015. Na 2015 zet de organisatie in op nog ruimere beddingen en bergende stroming met tijdelijke waterberging bij extreme afvoeren én de aanleg van nog meer nieuwe rivierarmen over langere trajecten. Wonen en recreëren in het KAN-gebied Voor het KAN-gebied (Arnhem-Nijmegen) heeft Staatsbosbeheer haar visie verder uitgewerkt in samenwerking met landelijke en regionale organisaties en bedrijven zoals Bouwfonds MAB Ontwikkeling, AM Groen door Rood, ANWB, Gelderse Milieu Federatie en Recreatiemaatschappij Rivierenland. Vergeest: ‘Door de aanleg van nieuwe riviertakken en retentiegebieden in het landschap langs de Linge en het opnieuw openen van een oude bedding van de Rijn (Rijn-

strangen) ontstaan hele nieuwe mogelijkheden. In het Lingewaardengebied gaat het vooral om kansen voor nieuwe natuur in combinatie met recreatie en wonen. In het Rijnstrangengebied, dat trouwens tot 1960 nog kon overstromen, ligt het accent meer op een dynamische riviernatuur van formaat en extensieve begrazing en landbouw.’ Volgens Vergeest maakt deze benadering allerlei tijdelijke maatregelen van Rijkswaterstaat overbodig en liggen er kansen om publieke en private geldstromen met elkaar te combineren. In het verstedelijkte gebied kunnen ook hele aantrekkelijke nieuwe woningbouwlocaties ontwikkeld worden waarvan een deel van de opbrengst in groen en blauw kan worden geïnvesteerd. ‘Verder kan het creëren van bergende stroming als economische motor dienen door de winning van delfstoffen en het bergen van slib bij het inrichten van de rivier en dijken. Bovendien heeft onze benadering positieve effecten op de regionale werkgelegenheid in de sfeer van toerisme en recreatie.’ Vergeest wordt steeds enthousiaster naarmate het gesprek vordert. Er is volgens haar zoveel meer mogelijk dan we van huis uit gewend zijn: ‘Buitenlandse voorbeelden leveren vreselijk

veel inspiratie op. Kijk bijvoorbeeld eens naar Japan waar dijken van 300 meter breed worden aangelegd waarop weer woningen worden gebouwd. Ook de samenwerking met rode partijen en andere organisaties leidt tot allerlei onverwachte ideeën.’ Een van deze partijen is Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Ontwikkelingsmanager Ronald Lubbers is uitermate positief over de samenwerking tussen Staatsbosbeheer en andere partijen: ‘De opgave voor de toekomst is het ontwikkelen van integrale gebieden met rood, groen en blauw. Het KAN-gebied tussen Arnhem en Nijmegen is, wat mij betreft,

Draagvlak versterken Sleutelwoord bij dit soort complexe projecten die diep ingrijpen op de belevingswereld van de bevolking is volgens Lubbers draagvlak: ‘We zullen daarin de komende tijd stevig moeten investeren. Er is bij veel mensen in dit gebied geen vanzelfsprekend positief gevoel over de kansen die water biedt. Het beeld van natte voeten, zoals in 1993 en 1995, staat bij veel bewoners van het rivierengebied in de hoofden gegrift.’ Volgens Vergeest is de provincie Gelderland vooralsnog niet onverdeeld gelukkig met de plannen van Staatsbosbeheer en de private partijen: de provincie zet primair in op veiligheid en het is onduidelijk waartoe dit soort

‘ We zullen de komende tijd stevig moeten investeren in draagvlak’ daarvoor een vreselijk interessante proeftuin. Tot nu toe zijn de plannen in de praktijk toch vaak niet verder gekomen dan rood met een randje groen. Hier zouden we op grote schaal echt ontwikkelingsplanologie kunnen bedrijven.’

initiatieven leidt: ‘We hebben de plannen zeer grondig laten onderzoeken door bureaus als Royal Haskoning en Alterra. Onze voorstellen zijn geen vogels in de lucht. Het enige probleem is de financiële haalbaarheid op de korte termijn. De plannen kosten in eerste instantie

proces

19

meer dan de 2 miljard euro die het kabinet voor ogen heeft, namelijk 2,8 miljard. Daar staat tegenover dat onze plannen op de lange termijn zijn gericht. Het kabinet moet na 2015 ook weer investeren. Bovendien is het lastig om nu al alle

25.000 woningen worden gebouwd. Als een aantal kan worden gerealiseerd in een veel aantrekkelijkere omgeving, levert dat heel wat extra inkomsten op. Verder is ook de spin-off voor toerisme en recreatie zeer interessant. Een

‘ Er moet een oplossing komen voor het water én voor onze economische situatie’ opbrengsten integraal door te rekenen. Die zijn in het huidige kostenplaatje nog niet meegenomen. Ons plan is duurzaam en daarom op de lange termijn niet duurder.’ Als indicatie voor de mogelijke sociaaleconomische effecten heeft Staatsbosbeheer een onderzoek laten uitvoeren door Regenboog Advies. Daaruit blijkt dat de meeropbrengsten van woningen met uitzicht op groen 12 procent bedragen en van woningen met uitzicht op water 15 procent. Onderzoekster Helena Berens: ‘Dit soort meeropbrengsten zouden verevend kunnen worden met de kosten van de nieuwe rivierarm. Let wel: er moeten in het KAN-gebied

onderzoek van ons voor een klein gebiedje in de Brabantse Kempen kwam al op extra uitgaven van toeristen en recreanten van 180 miljoen euro per jaar. Inclusief een multipliereffect van 1.5 kwam dit neer op zo’n 270 miljoen euro per jaar extra inkomsten voor de regionale economie. Bij ruimtelijke investeringen wordt op dit moment nog nauwelijks rekening gehouden met dit soort opbrengsten.’ Ook in de gemeente Buren-Maurik die over een lengte van ongeveer 20 km grenst aan de Lek/Nederrijn wordt nagedacht over de problematiek. Wethouder Monique de BoerBeerta (Economische zaken, recreatie en

Rijnstrangen

toerisme): ‘Als gemeente met 14 kernen zien we dat de landbouw als onze traditionele economische drager steeds meer onder druk komt te staan. Om het banenverlies in de agrarische sector te compenseren zoeken wij naar nieuwe vormen van recreatie en toerisme. De huidige plannen van het Rijk maken dit soort ontwikkelingen onmogelijk. Een goed voorbeeld vormt de ambitie van de gemeente om het Eiland van Maurik voor de watersport verder te ontwikkelen. Volgens Ruimte voor de Rivier mag de campinghouder zelfs zijn toiletruimte niet uitbreiden.’ De gemeente Buren moet wat, aldus Monique de Boer-Beerta: ‘We zoeken naar nieuwe concepten waarbij waterberging wordt gecombineerd met wonen en recreatie. Want laat één ding duidelijk zijn voor het rivierengebied: er moet een oplossing komen voor het water én voor onze economische situatie. Wij waren één van de gebieden die tien jaar geleden zijn geëvacueerd. Wij zijn dus erg voor veiligheid. Maar van wind, rust en ruimte alleen kunnen wij hier niet leven.’ ✏ [email protected]

Oefenen in de praktijk Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten Bouwfonds MAB Ontwikkeling: ‘Op dit moment zijn er nog geen grote projecten die we samen met Staatsbosbeheer doen. Van beide kanten bestaat er zeker animo voor. Het was tot een aantal jaren geleden niet denkbaar dat een projectontwikkelaar en groene partijen samenwerking zochten. Zij stonden eerder met de ruggen tegen elkaar. Veranderingen in de visie en opvatting van zowel de groene organisaties als projectontwikkelaars hebben voor een toenadering gezorgd. Zo was de insteek van groene partijen zoals Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten ‘houden wat je hebt en proberen natuur en recreatie te verbeteren’. Inmiddels zien ook zij in dat niet elke grasspriet beschermd kan worden en kiezen zij meer voor het per saldo bepalen van de natuurwinst. Niet al het groen moet behouden blijven, belangrijk is het uiteindelijke saldo. Hierdoor zijn zij bijvoorbeeld bereid om de grond te ruilen of te kiezen voor rood voor groen oplossingen. Met het geld dat de grondexploitatie (vanuit het rood) oplevert kan groen worden aangekocht of groen worden verbeterd. Combinatie rood voor blauw is ook mogelijk. Overigens hoeft er niet altijd sprake te zijn van een financiële transactie als voorwaarde voor samenwerking. Ook kunnen we gezamenlijk nadenken over hoe de gebieden elkaar kunnen versterken. Daarnaast is de visie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling veranderd.

Allereerst beschouwde Bouwfonds groen vooral als iets dat bebouwd kan worden. Daarnaast werd groen voorheen vooral gezien als onderdeel van een woonwijk of bedrijventerrein. Groen in dienst van rood. Inmiddels is onze blik verbreed en wordt groen als waarde op zich gezien. Ook groene locaties buiten het stedelijk gebied horen tot de kwaliteit van ons land. Overigens vertaalt een groene woonomgeving zich niet altijd direct terug in de waarde van de woningen, zoals wel eens wordt geopperd. Een ander motief om ons meer op de groene wereld te richten is dat de landbouw als drager van het landschap economisch op zijn retour is. Als grootste ontwikkelaar voelen wij ons medeverantwoordelijk om ervoor te zorgen dat het landschap niet verrommelt en versnippert. De samenwerking met Staatsbosbeheer zit nog in een verkenningsfase. Zowel de centrale directies van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Staatsbosbeheer omarmen de ideeën en weten elkaar te vinden. Maar binnen de gebiedsgerichte projecten zelf moet de samenwerking concrete gestalte krijgen. De praktijkmensen uit de regio moeten elkaar gaan vinden. Belangrijke voorwaarde voor samenwerking is verder dat de plannen op elkaar aan moeten sluiten. De samenwerking met de groene partijen is nu nog ad hoc. We oefenen nu eerst in de praktijk en kijken of we de samenwerking verder kunnen verstevigen.’

Sinds de bedijking in de afgelopen eeuwen zijn de komgronden van het riviersysteem afgesloten en heeft de rivier minder ruimte gekregen. De klei bezinkt nu in de uiterwaarden die daardoor steeds hoger zijn geworden. Ook hierdoor is de ruimte voor het water afgenomen.

Accent op een dynamische riviernatuur en extensieve begrazing en landbouw

Rijnstrangen

20

proces

proces

21

100 jaar wonen werken winkelen

Kieskauwen Een generatieconflict over eetstijlen, kan dat? Eerlijk gezegd had ik me daar nooit het hoofd over gebroken, maar toen ik vorig jaar een lezing van de trendwatcher Carl Rohde hoorde, wist ik het zeker: ja, er bestaat een zekere tegenstelling tussen jong en oud. Rohde specialiseert zich in groepsgedragingen. Een van de verschijnselen die hij waarnam was de behoefte van jongeren – zo tussen de 18 en 24 – om zich te verzamelen in de plaatselijke McDonald’s. Dat die samenscholing plaatsvond in een Italiaans stadje was opmerkelijk, want daar zijn genoeg andere, gezelligere alternatieven, zou je denken. Toen hij vroeg naar hun beweegredenen, gaven ze drie verklaringen op: het was goedkoop, het was betrekkelijk anoniem en het paste in het moderne leven. Vanuit die McDonald’s waaierden ze met hun scooters uit over en door het nachtleven. Overal in de wereld is McDonald’s synoniem met vooruitgang, hoe erg de obsesitas ook om zich heen slaat waardoor de reputatie van de fastfoodketen onder druk staat. Ik was deze kleine sociologische schildering al weer bijna vergeten toen ik terloops vernam dat mijn dochter met vriendinnen afsprak in de Burger King op het Leidseplein in Amsterdam. Bij nader inzien is dat niet zo gek. Waar moet een 14-jarige naar toe? Cafés mogen geen minderjarigen alleen toelaten en al helemaal geen alcohol schenken. Bij Burger King worden jongeren niet weggekeken en kunnen ze afgezonderd van ouders hun geheimen delen. Slow living in een fastfood-omgeving, wie had dat gedacht? Verbazingwekkend eigenlijk, want zo gezellig zien die betegelde gaarkeukens er met hun schelle verlichting niet uit. In datzelfde Italië kwam enkele jaren geleden al weer de slow foodbeweging op, opgericht door Carlo Petrini, die de komst van een McDonald’s in Rome als aanleiding aangreep om te pleiten voor de regionale keuken. Vermoedelijk is tegen de expansie van het fastfood geen kruid gewassen – maar Petrini slaagde er wel in aandacht te krijgen

22

100 jaar wonen werken winkelen

voor de locale producten en eetstijlen die door de vervlakte Amerikaanse manier van eten dreigden te verdwijnen. Een speciale asperge uit het Noord-Italiaanse Albenga, of een kip uit het Overijsselse Welsum – dat is wel iets anders dan een quarterpounder. Het initiatief van Petrini, waaraan zelfs een soort universiteit is verbonden, is sympathiek omdat hij strijdt tegen de globalisering in het eten waardoor de mens van Las Vegas tot Bali dezelfde producten eet. De mens eet met zijn ogen en niet meer met zijn tong. Juist de diversiteit in het voedsel, die tot uitdrukking komt in lokale bereidingswijzen, dreigt het onderspit te delven. Gewapend met een dosis cultuurpessimisme zou je kunnen stellen dat Amerika opnieuw een oorlog gewonnen en verloren heeft, waarbij dit keer de goede smaak sneuvelt. Maar spreekt het jongeren ook aan? Slow food is iets voor ouderen die zich de echte smaak van tomaten en sterappels nog kunnen herinneren, fastfood is het domein van de tieners die voor elke bittere witlof wegrennen en hun tanden liever in een hamburger zetten. Wat de boer niet kent, vreet’ie immers niet. En zo zie je ineens een tegenstelling ontstaan tussen gastronomen die met aandacht een Opperdoezer naar binnen werken, bij voorkeur in een stemmige omgeving, en eetbarbaren die op plastic stoelen een stukje vlees op een dood broodje weghappen. Het is het verschil tussen fijnproeven en kieskauwen. Beiden hebben gelijk, en beide werelden moeten naast elkaar bestaan. Want, laten we eerlijk wezen, zonder fastfood was er geen slow food geweest. Pas bij het accentueren van tegenstellingen komen de verschillen naar boven. En bovendien: je moet er niet aan denken dat je dag in dag uit truffels gaat eten, net zo min als je dagelijkse kostje uit hamburgers of kroketten bestaat. Tenzij je de fastfood-restaurants gebruikt als een plek om af te spreken, want daarin vervullen ze een zeer bruikbare functie. ✏ [email protected]

auteur Jaap Huisman

de verandering

Jeltje van Nieuwenhoven

‘Mijn handtekening is nu geld waard’ auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

‘Gedeputeerde van de Provincie Zuid-Holland. Wie had dat gedacht? Ik zelf eerlijk gezegd ook niet,’ lacht Jeltje van Nieuwenhoven. Drieëntwintig jaar was ze actief in de landelijke politiek en eind vorig jaar volgde ze gedeputeerde Marnix Norder op die wethouder van Den Haag was geworden. In haar portefeuille: Mobiliteit, Bestuurlijke zaken en Regio West. ‘Waarom ik het ben gaan doen? Omdat ik gevraagd werd.’ Ze herinnert het zich nog als de dag van gisteren: ‘Toen Martin Huls, voorzitter van de statenfractie van de PvdA, mij voor deze functie benaderde dacht ik: ‘Hoe kom je er op?’ Al wordt er soms met enig dédain over de provincie gesproken, stond ik er eigenlijk toch niet afwijzend tegenover. Zo begon ik her en der wat informatie in te winnen en sprak ik er met wat mensen over. Ik zag de leuke aspecten wel en werd dan ook steeds enthousiaster, waardoor anderen op een gegeven moment tegen mij zeiden: ‘Je moet het gewoon doen, je hebt het tegenwoordig over niets anders meer’. Toen ik dat voor mezelf besloten had, was ik ook direct klaar in de Tweede Kamer.’ Dan verschijnt haar bekende lach op het gezicht: ‘Ik heb niet eens gehuild op mijn afscheid.’ Televisieprogramma Over publieke belangstelling heeft Van Nieuwenhoven nooit te klagen gehad. Niet als kamerlid en als kamervoorzitter al helemaal niet. Zo staat ze te boek als een charismatische vrouw met open oog en oor voor wat er in de maatschappij gebeurt. Sommige mensen vinden het dan ook jammer dat ze voor een functie in de provincie heeft gekozen. Mist ze zelf het contact met de burgers niet? ‘Dat televisieprogramma is me anders nog nooit aangeboden. En nu ben ik wat anders gaan doen,’ grapt Van Nieuwenhoven. ‘Ik heb als gedeputeerde juist meer met mensen gesproken dan als kamerlid. Gemeentelijke herindeling gaat natuurlijk ook veel mensen aan. En openbaar vervoer is ook bij uitstek iets dat met

mensen te maken heeft. De communicatie is er zeker, maar dan op kleinere schaal. Zo word ik morgen bijvoorbeeld om 07.00 uur ’s ochtends opgehaald om naar de Bloemenveiling in Rijnsburg te gaan. Als gebiedsgedeputeerde moet je daar natuurlijk wel een keer geweest zijn.’ In de Tweede Kamer, maar ook daarbuiten, maakte zij zich altijd hard voor cultuur, media en emancipatiebeleid. Daarmee vergeleken is de Mobiliteitsportefeuille wel even andere koek. ‘Iedereen herinnert zich altijd het laatste wat je hebt gedaan, ik heb mij veel met sociale zekerheid beziggehouden. Ik geef toe dat ik nog nooit iets in de richting van mobiliteit heb gedaan. Van huis uit ben ik erg nieuwsgierig van aard en vind ook dat ik alles moet weten. Daarom sleep ik nu elke avond alle dossiers mee naar huis om mij in te lezen. Dat kost nu nog heel veel tijd, maar levert ook wat op.’ Verschil De verschillen tussen de twee banen kan zij haarfijn aangeven. ‘Ik sta nu veel meer dan vroeger aan het begin van een heleboel processen. In de kamer heb je veel meer een controlerende en wetgevende functie. Als gedeputeerde néém je beslissingen en ben je ook verantwoordelijk voor de uitvoering. Mijn handtekening is nu geld waard, terwijl ik in de Tweede Kamer maar moest afwachten of de minister mijn advies zou gaan opvolgen…’

de verandering

23

markt Bouwen voor inkomensgroep van 1 tot 1,5 maal modaal dicht kloof met huurmarkt

Betaalbare koopwoning is sleutel doorstroming auteur Dolf Dukker beeld Don Wijns

Zolang de voorverkopen van nieuwbouwwoningen vlot verliepen, hoorde je niemand klagen. Iedereen ging er toch op vooruit? Volgens het klassieke doorstromingsmodel zou elke opgeleverde woning een keten van verhuisbewegingen op gang brengen. Iedereen een stapje omhoog op de ladder van de wooncarrière. Maar zodra de doorstroming haperde, begonnen de oude kwalen weer op te spelen. Heviger dan voorheen. Het scheefwonen, het kreupele woningwaarderingsstelsel, het zelfzuchtige grondbeleid van gemeenten, de voortwoekerende vergrijzing, de stroperige procedures en de indolentie van de corporaties. De woningnood lijkt onoplosbaarder dan ooit. Tijdelijke verhoging van het aantal betaalbare woningen kan helpen de doorstroming weer op gang te brengen, blijkt uit Bouwfonds-onderzoek. Beleggers waarschuwen echter voor bijwerkingen op de lange termijn.

Laag tot gemiddeld huursegment

Liberalisatiegrens vanaf € 600

Middensegment koop vinex

rijtjeswoning

markt

appartement

van de minister. Eens te meer blijkt er een brede kloof te bestaan tussen wat volkshuisvestelijk wenselijk is en wat politiek haalbaar blijkt. Weerstand ‘De huur is altijd kunstmatig laag gehouden’, evalueert Joosten het Kamerdebat. ‘Natuurlijk roept het loslaten van dat beleid enorme weerstand op. Elke aanpassing van het systeem van de woningmarkt gaat gepaard met pijn en met discussies. Het is en blijft een moeilijk verhaal. Huurders schrikken: ‘O, m’n huur gaat straks 200 euro omhoog’. Maar de vraag waar het écht om gaat is: waarom zou je een woning met een markthuur van 700 euro voor 200 euro verhuren aan iemand die het volle pond kan betalen? Is het sociaal beleid dat goedkope woningen niet toegankelijk zijn voor mensen die ze keihard nodig hebben?’ Slechts op één onderdeel heeft de minister haar zin gekregen: er komt een nieuw woningwaarde ringsstelsel, waarin ook de WOZ-waarde meetelt. De maatregel treft vooral huurders van binnenstadsappartementen. Door de veelal beperkte oppervlakten van deze woningen bleven ze onder de liberaliseringsgrens van 142 punten. Zo betaalden huurders van een appartement aan de Amsterdamse grachtengordel even weinig als de bewoners van een soortgelijke woning in Veendam of in Venray. Aan die misstand komt nu een eind. Tot tevredenheid van de beleggers. ‘Doordat de WOZ-waarde in de huurprijs wordt verdisconteerd, wordt het voor ons aantrekkelijker om in binnensteden te gaan bouwen’, verklaart Amvest-directeur Maas.

Duur huursegment

‘De goedkope scheefheid zit eigenlijk overal. Niet alleen bij ouderen’, antwoordt Niek Mares, marketingmanager bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling regio Zuid, op de vraag wie er nu eigenlijk te goedkoop wonen. Het gaat niet om beperkte aantallen, zoals de Tweede Kamer bij de behandeling van de huurplannen van minister Dekker wilde doen geloven. Het probleem van de goedkope scheefheid is volgens Mares structureel verbonden met de hele huursector. Hij legt uit: ‘Door het prijsbeleid van de overheid – zowel huur- als grondprijzen – is een wig gedreven tussen de huur- en de koopmarkt. De relatie tussen koop en huur is volstrekt zoek.’ Smalend: ‘Hoe er in de politiek gepraat wordt over de verschillende prijssegmenten, alsof goedkope huur uitwisselbaar zou zijn met goedkope koop. In werkelijkheid is goedkope koop niet eens te vergelijken met dure huur.’ Mares maakt een rekensom die de juistheid van zijn bewering moet aantonen. Uitgaande van een huur van 600 euro (de huurliberalisatiegrens; vanaf dit bedrag spreekt men van ‘dure huur’) komt hij bij eenzelfde bedrag aan maandelijkse lasten uit op een koopwoning van 140.000 euro. ‘Waar vind je die nog tegenwoordig? Daarom wordt de overstap van huur naar koop nauwelijks gemaakt.’ Automatisch gevolg Voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling was het al langer duidelijk. Doorstroming is een automatisch gevolg van ‘bouwen wat de klant wil’. ‘We verkopen niet voor niks ca. 7.000 woningen per jaar’, zet Han Joosten uiteen. ‘Daarvan

Huurprijs € 600 - € 1.200

Bovenkant middensegment koop

Huizenprijs € 175.000 - € 300.000

vrijstaand huis

2-onder-1-kap

doorzon

kamer

24

Des te verrassender klinkt de lof die hij de huidige minister toezwaait. En hij is niet de enige. Minister Dekker heeft meer fans op de vaktribune dan in de Tweede Kamer. ‘Zij is de eerste minister van VROM die openlijk erkent dat er iets fout zit’, zegt Joosten. ‘Zij doet in ieder geval pogingen de woningmarkt vlot te trekken.’ Of haar oorspronkelijke huurplan ook werkelijk tot meer doorstroming zou hebben geleid, is de vraag. En dat blijft het ook nu de Tweede Kamer het voorstel heeft afgewezen. Voor de Vereniging van Institutionele Beleggers in Nederland gaat het huurliberalisatieplan lang niet ver genoeg. Huurprijsverhogingen van drie procent boven de inflatie zouden volgens vicevoorzitter Menno Maas, tevens directeur van Amvest, meer effect sorteren. ‘Zeker omdat we op dit moment een hele lage inflatie hebben.’ De sector betreurt de verdere beperking die de politiek heeft gesteld aan de liberalisatieplannen

€ 85.000 - € 175.000 (tot inkomen 1,5 modaal)

schakelwoning

studio

‘Hoe is het mogelijk dat er in een welvarend land als Nederland een tekort is van 170.000 woningen?’, verzucht Han Joosten, directeur marktonderzoek van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Joosten legt de verantwoordelijkheid daarvoor primair bij de politiek. ‘Die is niet in staat gebleken de randvoorwaarden te scheppen waaronder de markt goed kan functioneren. Als we de markt definiëren als ‘de vraag van de klant’ dan zien we dat er een substantiële vraag is naar woningen die de markt niet kan beantwoorden. Omdat de markt de gevraagde producten niet kan aanbieden, danwel niet wil aanbieden, of niet mag aanbieden.’

patio

loft

penthouse

seniorenappartement

markt

25

bestaat ongeveer twintig procent uit betaalbare woningen. Daarvoor hebben wij enkele jaren geleden de bakens verzet en zijn we ons bewust op de onderkant van de markt gaan richten. Al doende viel ons op dat de afzet van woningen in het betaalbare segment een gunstige invloed had op de totale doorstroming. Hoe dat precies functioneerde, begrepen we pas later. ‘Bewijs het maar eens’, luidde destijds de uitdaging aan het adres van Friso de Zeeuw nadat hij voor de zoveelste keer had verkondigd dat het bouwen van betaalbare woningen bijdraagt aan de doorstroming.’ ‘Wij hebben inmiddels aangetoond’, verklaart Joosten, dat er meer schakels in de doorstroming zitten. Als je betaalbare koopwoningen bouwt, kun je gelijk doorstromen van de goedkope huur naar goedkope koop. Dan heb je een dubbele slag geslagen. Je hoeft namelijk niet een andere partij te motiveren te gaan verhuizen om de behoeftegroep te kunnen bedienen. Daarnaast vervullen betaalbare

Volwaardige woningen Als ‘betaalbaarheid’ de motor is van de doorstroming is het natuurlijk van cruciaal belang om vast te stellen over welke categorie woningen het nou precies gaat. Wat is betaalbaar, en voor wie? Joosten: ‘Het gaat om woningen van 85.000 tot 175.000 euro. De bovengrens is bij de huidige rentestanden bereikbaar voor inkomens van anderhalf modaal. Binnen dit segment kunnen we vrijwel alle woonvormen aanbieden, afhankelijk van de grondprijs en de lokale lasten. Het zijn beslist volwaardige woningen, is de marktonderzoeker zich ervan bewust dat betaalbaarheid gemakkelijk met te goedkoop wordt geassocieerd. ‘Als we afbeeldingen van onze betaalbare woonconcepten laten zien, zal er niet één politicus of ambtenaar zeggen ‘dit product deugt niet’. Het zijn echt volwaardige woningen. Gemeenten beseffen onvoldoende dat vaak het grondbeleid de zwakke schakel is in de prijsvorming.’ ‘Alle partijen zullen water bij de wijn moeten doen’, bepleit Niek Mares. ‘Misschien genoegen

70

blozen in eengezinswoningen.’ Om die reden stelt Maas andere financiële grenzen aan het segment waarin meer gebouwd zou moeten worden dan Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Om de woningmarkt vlot te trekken, moet je woningen bouwen in het segment tussen de 175.000 en 300.000 euro. Ik kies nadrukkelijk voor de bovenkant van het middensegment. Woningen van een lager prijsniveau zullen over het algemeen te klein zijn. Die worden het probleem van de toekomst.’ Vangnet Met 18.000 woningen behoort Amvest tot de grote ontwikkelende beleggers. Terwijl de afzet van dure koopwoningen stagneert, kunnen beleggers de vraag naar dure huurwoningen niet bijbenen. Uit onderzoeken die de IVBN (belangenbehartigingsorganisatie voor institutionele beleggers in Nederlands vastgoed) naar de markt van vrije sectorwoningen heeft gedaan, blijkt dat er tot 2010 een structureel tekort bestaat van 40.000

Amvest richt zich op de huurmarkt vanaf 700 tot en met 1200 euro per maand. ‘Het aanbod is heel divers. We duiken in alle typen woningen. Appartementen en eengezinswoningen. In uitleggebieden en in binnensteden.’ Maas onderscheidt drie doelgroepen: één- en tweepersoonshuishoudens, 55-plussers, en éénkostwinnergezinnen. ‘De eerste twee groeien sterk. Er is een ongelooflijk grote behoefte aan seniorenwoningen. Veel ouderen willen geen gedoe meer met onderhoud, verzekeringen en ander ongerief. Ze kiezen voor gemak. Willen een gelijkvloers appartement of een patiowoning.’

Hun ontvankelijkheid voor meer luxe en vierkante meters is volgens Mares betrekkelijk. Het gaat om maatwerk. ‘Heel lang is gefocust op een doorstroom naar duurdere segmenten. Er is weinig nagedacht over de mogelijkheid dat mensen soms ook een stap terug willen doen. Bovendien, senioren zijn in de loop der tijd weliswaar gemiddeld rijker geworden, maar dat neemt niet weg dat velen moeten rondkomen van een modaal inkomen of minder dan dat.’

De vergrijzing gaat het snelst in het zuiden. Niek Mares weet er alles van. ‘Brabant en Limburg behoren tot de top vijf van meest

Slimme combinaties Na jarenlang in grotere vloeroppervlaktes en nog grotere kavels te hebben gerekend, gelooft Mares dat de tijd is aangebroken om in nieuwe innovatieve vormen van grondgebruik te investeren. ‘Slimmere verkavelingen, meer aandacht voor nieuwe woonvormen. Kijk

bijvoorbeeld naar nieuwe initiatieven van Humanitas. Dat is beslist niet alleen maar oud, ziek, zwak en misselijk. Integendeel. Juist bij Humanitas leeft de wens vitale woongemeenschappen te creëren, waar jong en oud samenleven en ook iets voor elkaar willen betekenen. Crèches in seniorencomplexen, dat zijn hele slimme combinaties. Plannen van Humanitas en Bouwfonds MAB Ontwikkeling voor een integraal woon, werk en zorgcomplex in Eindhoven zijn door de gemeente met grote belangstelling ontvangen.’ Mares is ervan overtuigd dat de haalbaarheid van innovatieve projecten in de nabije toekomst zal toenemen. ‘Na jarenlange stijgingen zie je hier en daar al een stabilisatie van de grondprijzen optreden. Waar dat niet gebeurt, zal de politiek maatregelen moeten treffen. Als de markt faalt, dus niet voldoende woningen bouwt waaraan behoefte bestaat, is het de verantwoordelijkheid van de politiek om prioriteiten te stellen.’ ✏ [email protected]

2% 10%

50.000

50

40.000

40

100 betaalbare Bouwfonds woningen

63 huur

30 20 10 0

vergrijsde regio’s in heel Europa. Huisvesting van senioren is een van de ingewikkeldste opgaven. Ouderen zijn kritischer en honkvaster dan wie ook.’

60.000

22 koop

60

Ontwikkelaars van grote complexen met een lange bouwtijd zullen altijd een samenwerking aangaan met beleggers die een deel van de woningen in de huur afnemen.’

(27) (onzelfstandig) Doorstromers naar betaalbaar Meergezinskoop

Eengezinskoop

Vrijkomend aanbod doorstromers naar woningtype

Eengezinshuur Bron: WBO2002

Vrijkomende woningen bij 100 nieuwe betaalbare Bouwfonds woningen

35%

20.000

22% < € 85.000

1994

10.000

€ 85.000 - € 125.000

1998

€ 125.000 - € 175.000

2002

0 -10000

Doorstromers naar dure koop Meergezinshuur

30.000

Urgent woningtekort goedkope koop

Urgent woningtekort middeldure koop

Urgent woningtekort dure koop

Urgent woningtekort goedkope huur

Ontwikkeling urgent woningtekort 1994 - 2002

Urgent woningtekort middeldure huur

Bron: Meerdere WBO's

31%

€ 175.000 - € 250.000 > € 250.000

Urgent woningtekort dure huur

Gewenste prijsklasse potentiële kopers

Harde cijfers bevestigen eerdere waarnemingen koopwoningen een belangrijke rol voor doorstromers binnen de koopsector zelf. Het gaat hierbij vooral om huishoudens die een volgende, weliswaar kleine stap in hun wooncarrière willen maken, door van een kleine, goedkope koopwoning te verhuizen naar een wat duurdere en grotere woning. Vaak gaat het om een verhuizing van een appartement naar een eengezinswoning. Niet alle huishoudens zijn immers in staat om in één keer een stap van een ton of meer te maken. Betaalbare woningen bieden de mogelijkheid om ook kleine stappen te maken, van de onderkant van het betaalbare segment naar de bovenkant van dit segment. De stap van goedkope koop naar dure koop wordt zelden gemaakt. Evenmin van goedkope huur naar dure koop. Ons belang bij de productie van betaalbare woningen strekt zich daarom uit over een langere termijn. We gaan er vanuit dat de koper van een betaalbare woning over een jaar of tien zegt mijn inkomen is gestegen; ik heb mijn hypotheek voor een deel afgelost; ik kan nu een duurdere woning betalen.’

26

markt

nemen met minder winst, en dat elders zien te compenseren. De politiek zal nieuwe prioriteiten moeten stellen. Inzetten op betaalbare woningen. Wij zijn ervan overtuigd dat het kan. Er is intensief gestudeerd op wat wij kunnen aanbieden door efficiënter bouwen.’

duurdere huurwoningen. Maas: ‘Dit komt neer op een jaarlijkse nieuwbouwbehoefte van 8.000 woningen. Daarvan bouwen de IVBN-leden er op dit moment slechts 2.000, een aantal dat zal groeien naar ongeveer 4.000 woningen per jaar. Er zit dus een fors tekort in deze markt.’

Betaalbaarheid staat volgens hem niet op gespannen voet met de aldoor groeiende ruimteconsumptie. ‘Een groeiend ruimtegebruik per persoon betekent niet per definitie steeds groter bouwen. Het heeft ook te maken met de groei van het aantal één- en tweepersoonshuishoudens.’

Maas is daarom niet ongelukkig met de stagnerende afzet van dure koopwoningen. Want waar de koper verstek laat gaan, ruikt de belegger zijn kans. Maas: ‘Als de vereiste voorverkoop van 60, 70 procent niet wordt gehaald, komt de ontwikkelaar in een neerwaartse spiraal terecht. Omdat hij geen opleveringsdatum kan noemen, weten mensen niet wanneer ze moeten verhuizen. Opties vallen af. Het gaat van kwaad tot erger. Totdat het vangnet van de belegger redding brengt.’ Op die manier kon Amvest in 2003, toen de kooplust een eerste dieptepunt bereikte, voor 225 miljoen euro koopwoningenprojecten verwerven en in de huur afzetten. ‘Mijn verwachting is’, zegt Maas, ‘dat dit de opmaat is voor een structurele verandering van de markt.

Beleggers denken hier anders over. ‘Alle onderzoeken wijzen uit’, verklaart Amvest-directeur Maas, ‘dat onze ruimteconsumptie blijft toenemen. Over 20 jaar zal de consument groter willen wonen dan wij nu. Dat weet ik héél zeker. De ruimteconsumptie gaat ontzettend hard. Je ziet éénpersoonshuishoudens nu al met gemak woningen van 150 vierkante meter afnemen. Tweeverdieners kruipen zonder blikken en

Om de doorstroming weer op gang te brengen, moet er meer worden gebouwd in het woningsegment van 85.000 tot 175.000 euro. Dat zet meer zoden aan de dijk dan wachten tot de verkoop van duurdere koopwoningen weer aantrekt. Dit blijkt onomstotelijk uit een onderzoek van Bouwfonds MAB Ontwikkeling naar de markt van betaalbare woningen. Bouwfonds MAB Ontwikkeling kan nu met keiharde cijfers aantonen wat in de praktijk al werd waargenomen. De feitelijke doorstroming blijkt zelfs nog groter te zijn dan werd aangenomen. Terwijl iedereen klaagt dat de

huurmarkt op slot zit; dat er veel te veel mensen te goedkoop huren, toont Bouwfonds aan dat scheefwoners wel degelijk de overstap naar een duurdere woning maken mits die woning betaalbaar is. ‘Bijna de helft van de mensen die een betaalbare woning hebben gekocht, of ernaar op zoek zijn, woont te goedkoop in relatie tot hun inkomen’, zet marketing consultant Rick Kraan uiteen. ‘Die houden goedkope huurwoningen bezet die eigenlijk bedoeld zijn voor mensen met lagere inkomens.’ Kraan weet zeker dat gemeentebestuurders verrast zullen opkijken als zij kennis nemen van de uitkomsten. De cijfers waren ook voor hem een verrassing. Maar het is niet de bedoeling dat het daarbij blijft. Bouwfonds MAB Ontwikkeling wil gemeenten ertoe aanzetten om eens kritisch naar hun grondbeleid te kijken. ‘Als je weet hoe belangrijk de bouw van betaalbare koopwoningen is voor de doorstroming op de lokale markt dan kun je niet die hele hoge grondprijzen handhaven. Want dan zijn die woningen niet te realiseren.’ Het ontbreken van voldoende betaalbaar

aanbod treft vooral de middenklasse, blijkt uit het onderzoek. Kraan: ‘Het gaat niet om de laagste inkomens. Je praat over modaal tot anderhalf keer modaal. Dat zijn je onderwijzers, je politieagenten, je middenklasse. Die moet je als gemeente juist willen behouden.’ Het onderzoek geeft duidelijkheid over de demografische gegevens van de kopers van betaalbare woningen. Bouwfonds MAB Ontwikkeling weet precies wat voor huis zij nu bewonen en straks zullen achterlaten, huur of koop, en in welke prijsklasse. Een andere niet onbelangrijke doelgroep noemt Kraan ‘de terugstromers’. ‘Veelal ouderen die een koopwoning bezitten, in de categorie 175.000 tot 250.000 euro. Die willen terug, naar een kleinere woning, vaak een appartement. Ook die groep is sterk op de betaalbare markt gericht.’ U kunt het rapport bestellen door een e-mail met uw adresgegevens te sturen naar Thea van Dijk ([email protected]). U ontvangt het dan zo spoedig mogelijk. Daar zijn geen kosten aan verbonden.

markt

27

architectuur

‘Wat het wordt weten we nog niet’

‘Ik maak iets heel anders dan m'n eigen huis’

‘Mijn kasteel is bijna af’

‘Wij hebben een piramide gebouwd’

Bouwen in de Beurs

Piramides en kastelen auteur Jan Rutten beeld Peter van Breukelen

Gillende kinderen en kritische ouders en dat allemaal op een zondagmiddag in november in de Beurs van Berlage te Amsterdam. ‘Bouwen in de Beurs’ is uitgegroeid tot een evenement waarnaar kinderen en ouders al maanden uitkijken.

‘Bouwen in de Beurs’ staat voor een zaal vol kinderen die onder leiding van ‘echte’ architecten een hele middag plakken en knippen om hun eigen droomhuis te bouwen. Robert Mulder van BIK Mulder Architecten uit Leiden is initiatiefnemer van het evenement: ‘Ik ben er in 1998 mee begonnen om kinderen op een leuke manier te laten kennismaken met architectuur zonder een grote A. In het gewone onderwijs is er geen aandacht voor architectuur.’ ‘Bouwen in de Beurs’ heeft zich, aldus Mulder, de afgelopen jaren ontwikkeld tot een zeer geslaagde formule waaraan sponsors, zoals Bouwfonds MAB Ontwikkeling, graag hun naam verlenen. Het evenement in november

28

architectuur

vorig jaar was tot nu toe het hoogtepunt: meer dan 600 kinderen een middag lang in de beurs en 83 architecten die assistentie verlenen. Zoals architect Thijs Asselbergs die er voor de eerste keer bij was en onmiddellijk enthousiast werd: ‘Voor mij is het heel leerzaam. Je gaat terug naar de essentie van het vak. Je ziet dat de meeste kinderen een soort basishuis ontwerpen. Mijn eerste idee was om ze daarvan af te helpen en hen te inspireren meer hun eigen fantasie te volgen. Maar die illusie heb ik snel opgegeven en heb me vooral bezig gehouden met lesjes stabiliteit.’ De frustraties van de architect kunnen de kinderen niet deren. Esther en Isabel doen

voor de derde keer mee. Vorig jaar was hun droomhuis zelfs geselecteerd en met 20 andere ontwerpen een maand tentoongesteld in het architectuurcentrum van ARCAM. Ze verwachten ook dit jaar weer in de prijzen te vallen: ‘We hebben een piramide gebouwd in de woestijn met een meertje om te zwemmen en palmbomen eromheen. Alles is lekker blauw, geel en knal.’ De broertjes Olivier, Benjamin en Melchior strijden met elkaar om het hardst wie het mooiste huis kan ontwerpen. Wat het precies moet worden weet Benjamin, vlak voor het einde, nog niet: ‘Een paleis of een kasteel. Ziet er wel mooi uit, maar ik zou er zelf niet willen wonen.’ Het is duidelijk: Benjamin heeft talent voor architectuur. ✏ [email protected]

architectuur

29

beleid

Haarlemmermeer

Kansen en beperkingen auteur Anne Luijten beeld Sabine Plamper

De Schipholregio is een van de drukste gebieden van het dichtbevolkte Nederland. De claim op de beschikbare ruimte door de functies wonen, groen, bedrijvigheid en infra wordt nog eens bemoeilijkt door de aanwezigheid van de luchthaven. In de Nota Ruimte worden de toch al stringente eisen voor het bouwen in de buurt van een luchthaven zelfs nog aanzienlijk verzwaard. Gevolg: Haarlemmermeer dreigt de eerder afgesproken woningaantallen niet meer te kunnen realiseren. Bouwfonds MAB Ontwikkeling deed in samenwerking met Ymere een verkennend onderzoek en vraagt zich af: ‘Haarlemmermeer, wat kan er eigenlijk nog wél?’

Chris Kuijpers, directeur Realisatie en Ontwikkeling van ministerie van VROM

30

beleid

Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Dat het in een dichtbevolkt gebied vaak op eieren lopen is als het gaat om de kwaliteit van de woon- en werkmilieus, zal iedereen beamen. Dat wonen vlakbij een luchthaven ook nadelen met zich meebrengt is evident. Toch waren de betrokken partijen op zijn minst verbaasd toen minister Dekker in de Nota Ruimte een aantal eerder aangewezen uitleglocaties op slot zette. In de Nota Ruimte wordt grootschalige woningbouw binnen de 20Ke-contour (de maximaal toegestane geluidsnorm) (was 30/35Ke) en een aantal direct daaraan gelegen gebieden, verboden. Dit impliceert een forse oprekking van het gebied dat voor verstedelijking is uitgesloten. Voor onder meer Hoofddorp-West in de Haarlemmermeer en de Legmeerpolder bij Amstelveen betekent dit een bouwverbod. En dat terwijl voor deze gebieden door middel van zorgvuldige procedures met alle betrokkenen, inclusief bewoners en maatschappelijke

organisaties, al plannen waren vastgelegd. Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, vindt de nieuwe beperkingen volstrekt aanvechtbaar. De Zeeuw: ‘Er wordt een streep gezet door de bouw van zo’n 15.000 woningen in een gebied waar de vraag enorm groot is. Bijna nergens is de druk op de woningmarkt zo groot als hier, terwijl hier de meeste verboden gelden, een merkwaardige tegenstelling.’ Het oprekken van de geluidszone rondom Schiphol ziet hij vooral als een symbolische act, ingegeven door een ‘eredienst aan Schiphol’. ‘Ik weet als voormalig voorzitter van de Commissie Geluidshinder Schiphol dat de hinderbeleving van de mensen helemaal niet parallel loopt met de 20Ke-zone.’

������� ���������

���������������

��������

Urgentie Chris Kuijpers is directeur Realisatie en Ontwikkeling bij het ministerie van VROM en is

Ton Hooijmaaijers, gedeputeerde Provincie Noord-Holland

beleid

31

het niet met De Zeeuw eens. Kuijpers: ‘De Nota Ruimte heeft als ondertitel ‘ruimte voor ontwikkeling’ en betekent wel degelijk een nieuwe manier van planologie bedrijven voor Nederland als geheel. Voor een aantal uitzonderingsgebieden is echter gesteld dat deze zo belangrijk zijn dat het Rijk hier randvoorwaarden aan de ontwikkeling stelt. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Ecologische Hoofdstructuur maar ook voor het gebied rondom Schiphol. We hebben met zijn allen afgesproken dat Schiphol als economische mainport zich verder mag ontwikkelen.’ Het Rijk is bang dat bouwen in de gebieden van de 20Ke-contour een rem op de ontwikkeling van Schiphol zal betekenen, en wil terughoudend zijn met het bouwen in gebieden waar toekomstige bewoners mogelijk overlast van de luchtvaart kunnen ondervinden. Maar hoe zit

32

beleid

het dan met de eerder afgesproken aantallen nieuwe woningen? Ton Hooijmaaijers, gedeputeerde van de provincie Noord-Holland, weet het niet. Hooijmaaijers: ‘De minister heeft bij de provincie een opdracht neergelegd om 150.000 woningen te bouwen in de Noordvleugel. Die woningen zijn ook hard nodig om aan de vraag te voldoen. Maar met de nieuwe contouren in de Nota Ruimte beperkt de minister ons om de afgesproken aantallen ook daadwerkelijk te realiseren.’ Friso de Zeeuw: ‘Het tekort gaat vooral over de beginperiode van de Nota Ruimte, de periode tussen 2010 en 2020. Vanwege alle procedures

is het noodzakelijk om daar nu al op voor te sorteren. De urgentie om de zaak tijdig aan te pakken is groot, vooral omdat uit de praktijk blijkt dat vertragingen onvermijdelijk zijn.’ Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Ymere hebben daarom de handschoen opgepakt en hebben een verkennend onderzoek gedaan naar de mogelijkheden die er nog wél zijn in de Haarlemmermeer. De resultaten zijn neergelegd in een rapport waarin alternatieven voor gebiedsontwikkelingen worden beschreven én een procesvoorstel wordt gedaan (zie kader). Binnen de gegeven beperkingen van de 20Ke-contour lijkt vooral een ontwikkelings-

‘Bijna nergens is de druk op de woningmarkt zo groot als hier’

model voor een Parklandschap potentie te bieden, een combinatie van suburbane woonmilieus waarin de Haarlemmermeer sterk is, met wonen in lage dichtheden in het groen. Onevenwichtig Het zoeken naar alternatieve locaties buiten de regio is voor De Zeeuw geen werkelijke oplossing. Ten eerste omdat ook elders de mogelijkheden beperkt zijn. De Zeeuw: ‘De bollenstreek wil vanwege de consequent volgehouden mythe van ‘behoud van de bollencultuur’ geen bijdrage leveren aan de oplossing van ‘de woningbehoefte van Noord-Holland’, zoals men dat daar aanduidt. Almere heeft zelf al een enorme taakstelling op het bordje liggen en datzelfde geldt voor de Leidse regio.’ Maar bovenal vindt De Zeeuw het een kwestie die in de regio zelf opgelost moet worden. ‘Elders woningen bouwen betekent een verdere

‘De urgentie om de zaak tijdig aan te pakken is groot’ belasting van de infrastructuur. De woon-werkbalans zou nog onevenwichtiger worden dan ze al is. En dat terwijl er voor de Haarlemmermeer zeker mogelijkheden zijn om een prettig woonklimaat te scheppen, ondanks Schiphol. Je moet natuurlijk niet bouwen voor de klagers van morgen, maar er is een grote vraag in het gebied en je kunt ook afspraken maken met mensen die er zelf voor kiezen in zo’n gebied te gaan wonen. Dat daarmee hun recht op klagen vervalt bijvoorbeeld.’ Chris Kuijpers gelooft daar niet in. ‘De geluidsoverlast is echt groot. We kunnen niet aparte afspraken gaan maken met mensen, we hebben ook nog te maken met Europese regelgeving die

je niet zomaar aan de kant kunt schuiven. Maar ook de nationale wetgeving zal mensen die na verloop van tijd ondanks een contract toch gaan klagen in het gelijk stellen.’ Kuijpers ziet meer heil in het ‘slim schuiven en creatief omgaan’ met functies. Over de uitkomst van het verkennend onderzoek van Bouwfonds MAB Ontwikkeling/Ymere naar alternatieven in de Haarlemmermeer is hij dan ook positief. ‘Er is zeker vraag naar groene woonmilieus in de buurt van Schiphol. In de directe nabijheid zijn die er niet. Het is goed om de water-groenopgave eens te bekijken in het licht van de vraag naar woningen. Het zijn gegevenheden die zich

beleid

33

Visie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Ymere in principe goed laten combineren.’ Ook het initiatief op zichzelf van Bouwfonds MAB Ontwikkeling/Ymere om als marktpartijen in een vroeg stadium mee te denken over de inrichting van een gebied, juicht hij toe. ‘Er is veel kennis en creativiteit bij marktpartijen en het is goed om samen te praten over hoe de zaken kunnen worden aangepakt. Gedeputeerde Hooijmaaijers vindt het initiatief ‘ontwikkelingsplanologie in optima forma’. ‘Ik ben blij dat marktpartijen zelf nadenken over mogelijke oplossingen en een bijdrage leveren aan de discussie in de samenleving. Het doet er daarbij niet toe of die partijen daar zelf belang bij

hebben. Daar doen we in Nederland altijd zo moeilijk over: iedereen mag zich overal mee bemoeien behalve als je er iets mee te maken hebt. Wat een onzin.’ Transparant Over die belangen is het rapport dan ook helder. De Zeeuw: ‘Wij leggen onze kaarten op tafel en verzwijgen niet dat we grondposities hebben. De discussie is wat ons betreft transparant. Bovendien is het duidelijk dat we verder kijken dan onze eigen belangen, het gaat ons om een kwalitatief goede oplossing voor de Schipholregio. Niet volproppen, maar zorgvuldig kijken

‘Elders woningen bouwen betekent verdere belasting van infrastructuur’

34

beleid

naar welke woonmilieus je wilt hebben, en hoe bijvoorbeeld de aansluiting is op de infrastructuur. Primair kijken naar het gebied zélf dus, naar kwaliteiten en ontwikkelingsmogelijkheden.’ Ook Chris Kuijpers gaat het om een kwalitatieve impuls voor de regio. ‘Daarover zullen we ons met z’n allen moeten buigen. Via het instrument van gebiedsuitwerking bijvoorbeeld, dat in de Nota Ruimte is geformuleerd. De provincie moet het initiatief oppakken om met betrokkenen de mogelijkheden te onderzoeken.’ Want de gebieden binnen de 20Ke-contour zijn wat Kuijpers betreft voor nieuwe locatiesvoorlopig echt niet aan de orde. Kuijpers: ‘Dat geldt in ieder geval tot eind 2006, want dan gaan we het beleid voor de directe omgeving van Schiphol evalueren. Wellicht is er daarna wel meer mogelijk in het gebied, maar dat zullen we moeten afwachten.’ ✏ [email protected]

Wat kan er eigenlijk nog wél in de Haarlemmermeer? Het is nieuw dat marktpartijen zich in het voortraject van de planfase ‘bemoeien’ met regionale plankwesties. Ymere en Bouwfonds MAB Ontwikkeling – al eerder partners in projectontwikkeling – lieten een verkennend onderzoek uitvoeren naar de mogelijkheden voor woonlocaties in de Haarlemmermeer en omgeving. Een visie op gebiedsontwikkeling én op het proces. De visie is een reactie op de Nota Ruimte, waarin de geluidshindercontour rondom Schiphol aanzienlijk wordt uitgebreid. Binnen de 20Ke-contour mag er geen grootschalige woningbouw meer plaatsvinden. Dat geldt ook voor een aantal gebieden die direct gelegen zijn aan de 20Ke-contour. Hoofddorp-West, de Legmeerpolder en Noordwijkerhout zijn op deze manier uitgesloten als uitleggebieden. De nota doorkruist daarmee de keuzes die de Noordvleugel heeft gemaakt als het gaat om verdere verstedelijking. Want juist aan de zuidwestkant van Amsterdam zou de bouwopgave voor de Noordvleugel moeten worden ingezet. Voor de discrepantie die zo is ontstaan tussen opgave enerzijds en mogelijkheden anderzijds, wil de studie van Bouwfonds/Ymere oplossingen aandragen. De urgentie is groot: er dreigt op middellangetermijn (2010-2020) een locatietekort te ontstaan voor zo’n 15.000 woningen. Op de totale opgave van

150.000 voor de Noordvleugel lijkt dat misschien niet veel, maar het gaat toch om een omvang van bijna de grootte van IJburg (19.000). Een flinke portie dus. Parklandschap De visie richt zich nadrukkelijk op gebiedsontwikkeling. Voor een aantal gebieden is bekeken welke modellen oplossingen kunnen aandragen, waarbij de kwaliteit van woon- en groenmilieus voorop staat. Het meest perspectiefvol lijkt daarbij een het model Parklandschap. In het westen van de Haarlemmermeer wordt in de bestaande en de reeds geplande groenstructuur een recreatief woonmilieu gerealiseerd, met een lage dichtheid. ‘Buiten wonen’ wordt een vorm van recreatie aan huis. Een model dat in totaal zo’n 10.000 tot 16.000 woningen zou kunnen opleveren, al naar gelang de aard van de milieus die men wil creëren. In deze suburbane opzet is ook ruimte voor sociale huurwoningen en betaalbare koopwoningen. Er blijft ook in deze variant een tekort bestaan waarvoor elders oplossingen moeten worden gezocht. Het grote voordeel van deze variant is dat het mogelijk is een bijzondere en zeldzame kwaliteit aan groen- en woonmilieus te scheppen, dat de Noordvleugel als vestigingsplaats zeer concurrerend zou maken ten opzichte van andere, internationale metropolitane regio’s. Onder de titel ‘het proces kan sneller en beter’ doet het rapport ook nog een procesvoorstel, omdat een voortvarende aanpak van de overheid geboden is. De urgentie is te groot om keuzes uit te stellen en om te verzanden in complexe overleg- en beslissingsstructuren. Het procesvoorstel behelst de keuze voor een helder opdrachtgeverschap, de betrokkenheid van marktpartijen in een vroeg stadium, een praktische werkstructuur en een heldere fasering met tijdschema. Volgens dit voorstel kan een gebiedsuitwerking eind 2006 op tafel liggen. U kunt het rapport gratis bestellen via de antwoordkaart of via een e-mail met uw adresgegevens naar Thea van Dijk ([email protected]).

beleid

35

programma

Vernieuwen met behoud karakter

De wederopbouw van winkelcentrum Presikhaaf

Presikhaaf in de jaren vijftig

auteur Boukje Klinker beeld Georges van Wensveen

Licht, lucht en ruimte. Met die idealen van de wederopbouwarchitectuur is winkelcentrum Presikhaaf in Arnhem ontworpen. Op foto’s uit de beginjaren straalt het enthousiasme en de blijmoedigheid je dan ook tegemoet, zowel van de mensen als van de gebouwen. Maar die tijden zijn inmiddels voorbij. De structuur uit de jaren vijftig en zestig is er nog, maar die past niet meer in de huidige wensen van consumenten en in de veranderde maatschappij. Corio, gemeente Arnhem en Bouwfonds MAB Ontwikkeling werken samen om winkelcentrum Presikhaaf met behoud van zijn geschiedenis, geschikt te maken voor de toekomst.

Huidige situatie van winkelcentrum Presikhaaf vanuit de lucht 36

programma

programma

37

Presikhaaf is een wijk zoals je ze in vrijwel alle Nederlandse steden vindt. Gebouwd in de jaren vijftig en zestig, met veel hoogbouw, appartementen en sociale huurwoningen (in dit geval zelfs zo’n 90 procent). Gebouwd vanuit de idealen van licht, lucht en ruimte, met mooie, nieuwe woningen voor iedereen. Het winkelcentrum van de architect J.R. Visscher (van architectenbureau Zanstra, Gmelich Meeyling en De Clerq Zubli) werd destijds dusdanig geprezen door architectuurcritici dat talloze commissies en werkgroepen uit heel Europa in de beginjaren Presikhaaf kwamen bezoeken. Maar in de loop van de tijd is Presikhaaf veranderd in een wijk waar relatief veel mensen met lage inkomens wonen en waar sociale problemen zich voordoen. Daar komt nog bij dat veel van de gebouwen die net na de oorlog zijn neergezet niet voldoen aan de eisen en wensen van deze tijd en bouwtechnisch slecht zijn. Presikhaaf is dan ook door het ministerie van VROM aangewezen als één van de 56 prioriteitswijken waar dringend herstructurering nodig is.

Noodzakelijke vernieuwing

‘Nu waren we daar als gemeente al mee bezig,’ vertelt Ien van der Coelen, senior projectleider Presikhaaf van de gemeente Arnhem. ‘Toen in 1998 een corporatie begon met de renovatie van

van het Ontwikkelingsplan is de wijk opgedeeld in een aantal deelgebieden. Eén daarvan is het winkelcentrum en directe omgeving. Noodzaak vernieuwing Winkelcentrum Presikhaaf ligt op de grens van Presikhaaf West en Oost en heeft een geheel eigen problematiek. ‘Het winkelcentrum is al eens opgeknapt en overdekt, maar zoals het nu is, is het behoorlijk gedateerd. Al sinds eind jaren negentig is er een wens van met name de supermarkten in het centrum om uit te breiden. Maar ook de andere winkeliers hebben behoefte aan meer ruimte. In winkelcentrum Presikhaaf hebben we veel ondernemers die er al twintig of dertig jaar zitten. De grootte van de gemiddelde winkel is in de afgelopen decennia toegenomen, maar in winkelcentrum Presikhaaf is uitbreiding al lange tijd niet mogelijk. Ook voor nieuwe ondernemers is nauwelijks ruimte’, beschrijft Marianne Wesselo van Corio Nederland Retail BV – de eigenaar van het winkelcentrum – de eerste aanleiding om over herstructurering na te gaan denken. ‘Daar komt nog bij dat het een erg naar binnengekeerd winkelcentrum is. Het is een lange, afgesloten passage met een aantal onherkenbare entrees. Je ziet van buiten vrijwel niet dat hier een winkelcentrum is. Aan de buitenkant zitten de expeditiestraten en

‘Commissies en werkgroepen uit heel Europa kwamen in de beginjaren Presikhaaf bezoeken’ een aantal gebouwen in Presikhaaf, kwam al gauw het verzoek van bewoners om een bredere visie op de aanpak van de wijk. We hebben gezamenlijk met de corporaties én de bewoners het Ontwikkelingsplan Presikhaaf opgesteld. Dit plan gaat vooral over Presikhaaf West, het gedeelte van de wijk dat als eerste gebouwd is. Presikhaaf Oost kent namelijk een heel andere typologie en bevolkingssamenstelling en daardoor minder problemen. We starten de herstructurering van Presikhaaf dan ook vanuit West.’ Voor de verdere uitwerking en uitvoering

parkeerplaatsen. Dit geeft niet echt een aantrekkelijk beeld en het is een anoniem gebied. Het zijn openbare ruimtes waar niemand zich verantwoordelijk voor voelt en die dus makkelijk vervuilen en andere problemen aantrekken.’ ‘Naast die negatieve punten, heeft winkelcentrum Presikhaaf ook veel positieve punten die we graag willen behouden,’ vervolgt Wesselo. ‘Winkelcentrum Presikhaaf is een no-nonsens winkelcentrum waar mensen komen omdat het makkelijk bereikbaar is, er

������ ����������

een goed assortiment aan dagelijkse- en niet dagelijkse artikelen te vinden is (in de 3 supermarkten, de landelijke filiaalbedrijven en in de lokale en regionale winkels) en waar je gratis kunt parkeren. Daarnaast is winkelcentrum Presikhaaf een ontmoetingsplek in de wijk. Het lijkt soms net of er heel veel horeca in het winkelcentrum zit, maar dat komt vooral omdat elke keer als je er komt de terrassen vol zitten. Mensen uit de wijk en daarbuiten doen in dit winkelcentrum hun dagelijkse aankopen en praten even bij.’ Van der Coelen voegt hieraan toe: ‘Uit een onderzoek naar het imago van heel Presikhaaf bleek dat mensen in Arnhem de wijk vooral kennen van het winkelcentrum. Het is dus voor zowel bewoners als voor mensen van buiten de wijk nog steeds het hart van Presikhaaf, maar om dat te blijven is uitbreiding en vernieuwing noodzakelijk.’ Nota van uitgangspunten Voor de vernieuwing van winkelcentrum Presikhaaf werken gemeente, Corio en Bouwfonds MAB Ontwikkeling – die door Corio gevraagd is als ontwikkelaar – samen. Er is gezamenlijk een Nota van Uitgangspunten opgesteld. Bij het formuleren van deze uitgangspunten is een uitgebreid participatietraject met bewoners, eigenaars en ondernemers uit het gebied gevolgd. ‘Niet alleen omdat we dat als gemeente belangrijk vinden voor het draagvlak van het plan, maar ook omdat we in dit gebied

Extra woningen

38

programma

programma

39

Stadsdeelcentrum

te maken hebben met veel verschillende eigenaren. Het winkelcentrum is voor het grootste deel van Corio, maar de 500 woningen in het gebied zijn of eigendom van de bewoners of van kleinere particuliere verhuurders. Al die mensen moeten straks mee met het vernieuwingsplan.’ In de Nota van Uitgangspunten is dan ook zoveel mogelijk rekening gehouden met hun wensen. Een van de belangrijkste uitgangspunten is dat winkelcentrum Presikhaaf een stadsdeelcentrum blijft. Wesselo: ‘Dat betekent onder

winkelcentrum Presikhaaf. Aan weerszijden van het centrumgebied wordt ook nog een nieuwe locatie van het ROC en een Huisartsen Onder Een Dak gebouwd. Kortom: er is straks genoeg te doen in en rond winkelcentrum Presikhaaf.’ Plan Voor het zover is, moet eerst nog een plan worden gemaakt om al deze nieuwe functies (plus zo’n 400 extra woningen) in het gebied te passen. Stedenbouwkundige Jos van Eldonk van Soeters Van Eldonk Ponec architecten is hier sinds december vorig jaar mee bezig. ‘De

‘Het verzoek van bewoners om een bredere visie op de aanpak van de wijk kwam al gauw’ andere dat er ook andere functies dan alleen winkelen te vinden moeten zijn. Dat is op dit moment nog onvoldoende het geval. ’s Avonds gaan de deuren dicht en dan is het een gesloten en verlaten gebied. Naast de benodigde uitbreiding van het winkelaanbod zullen er dan ook nieuwe functies aan het centrum worden toegevoegd, zoals bijvoorbeeld kleinschalige horeca en ruimte voor leisure activiteiten (bijvoorbeeld een fitness-club). Enkele basisscholen, en kinderopvang worden ondergebracht in het multifunctionele centrum tegenover het

grootste uitdaging voor ons is om de structuur van het winkelcentrum te behouden en het licht-, lucht- en ruimtegevoel terug te brengen, en tegelijkertijd het gebied naar deze tijd te halen. Als je kijkt naar wat stedenbouwkundig het grootste probleem is in het gebied, dan is dat de anonieme openbare ruimte. De grote parkeervelden tussen de losstaande gebouwen, de expeditiestraten aan de buitenkant van het winkelcentrum en de bergingen op de begane grond. Ze dragen allemaal bij aan een unheimisch gevoel, vooral ’s avonds. Hier

willen we dus wat aan doen. Maar dan wel met behoud van de kwaliteiten: de strakke stempelstructuur van de gebouwen, de ruime opzet met veel (zicht op) groen, voldoende parkeerruimte en een heldere routing in het winkelcentrum. Daarnaast willen we een betere verbinding met het naastgelegen park creëren, zorgen voor meer diversiteit in het woningaanbod en zorgen voor meer kwaliteit in de openbare ruimte. Hoe dit allemaal in elkaar gaat passen, is op dit moment nog niet helder. We hebben onlangs een aantal maquettes met mogelijke oplossingen laten zien aan de klankbordgroep van bewoners en ondernemers, want ook voor dit stedenbouwkundige plan horen we graag hun mening. Vooral de oplossing met een verhoogd maaiveld tussen de flats met daaronder parkeren, kon op bijval rekenen. Maar we moeten dit nog verder uitwerken en, heel belangrijk, uitrekenen.’ Het is de bedoeling dat het stedenbouwkundig plan voor het gebied rond de zomer klaar is. Vervolgens moeten er dan verschillende procedures gevolgd worden, waaronder een wijziging van het bestemmingsplan. De vernieuwingswerkzaamheden kunnen dan eind 2007/ begin 2008 beginnen. Of zoveel eerder als mogelijk, want alle betrokken partijen kunnen niet wachten om winkelcentrum Presikhaaf weer net zo’n positieve sfeer te geven als in de beginjaren. ✏ [email protected]

Integrale kwaliteitsverbetering gevraagd

Ontmoetingsplek

40

programma

‘Bij de vernieuwing van winkelcentrum Presikhaaf gaat het om meer dan alleen een beter winkelcentrum’, aldus Jeroen Galle, namens Bouwfonds MAB Ontwikkeling, integrale stedelijke projecten en commercieel vastgoed verantwoordelijk voor dit project. ‘Uiteraard moet winkelcentrum Presikhaaf een breder en dieper aanbod, betere faciliteiten en een hogere verblijfskwaliteit krijgen. Maar het gaat bij de opgave voor dit gebied ook om het toevoegen van zo’n 400 woningen en het opknappen van de openbare ruimte. Die moet de kwaliteit en uitstraling krijgen die past bij het gebied. Wij maken dan ook een totaal plan voor deze multifunctionele opgave. Dat reikt wat ons betreft zelfs tot beheer en de beheerorganisatie, ook hierover willen we in de toekomst in goede samenwerking met gemeente en belegger afspraken maken.’

In nauwe samenwerking met de huidige en de toekomstige eigenaar, Corio Nederland Retail BV, ontwikkelt Bouwfonds MAB Ontwikkeling voor eigen rekening en risico de vernieuwing van het gebied. ‘De herstructurering van een winkelcentrum uit de jaren zestig is niet nieuw voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling’, vertelt Galle: ‘Zeker de helft van onze projecten zijn herontwikkelings- en vernieuwingsopgaven. Daarbij gaat het zowel om woningen, als kantoren en winkels. Inmiddels hebben we hier veel ervaring mee. Over het algemeen hebben dit soort projecten een langere aanloop en ze vragen om meer zorgvuldigheid dan nieuwbouwlocaties. Dat komt vooral door de veelheid aan verschillende belangen die spelen in zo’n gebied. Dat zie je ook in winkelcentrum Presikhaaf, waar is gekozen voor een open planproces waarbij uitgebreid wordt samengewerkt met vertegenwoordigers van buurtbewoners en ondernemers. Hier wordt overigens heel constructief meegedacht over de plannen. Iedereen heeft tenslotte dezelfde wens: gezamenlijk kwaliteitsverbetering tot stand te brengen.’

programma

41

interieur

Familie Jansen

HOOFDKANTOOR

Gepensioneerde agrariërs aan de Domineesweg te Nagele

Dit boerenhuis is nu een woonboerderij. Onze zoon heeft de boerderij overgenomen. Hij woont verderop met zijn gezin. Af en toe klim ik nog op de trekker om te helpen. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Bouwfonds MAB Ontwikkeling, actief in Nederland, is een onderneming van Bouwfonds Property Development. Met de in 60 jaar in Nederland opgebouwde kennis en expertise op het gebied van wonen, werken en winkelen is Bouwfonds ook actief in Frankrijk, Duitsland, België, Tsjechië en Slowakije. De organisatie telt ruim 800 medewerkers en heeft naast landenvestigingen in Amersfoort, Parijs, Düsseldorf, Brussel, Praag en Bratislava ruim twintig regionale vestigingen.

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds MAB Ontwikkeling B.V. Displayweg 8 Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 91 16 Fax 033 253 96 85 Email [email protected] MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

Wijnhaven 60 Bouwfonds MAB Ontwikkeling, voorjaar 2005 Postbus 19412 2500 CK Den Haag PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam Telefoon 070 306 84 00 Fax 070 354 36 18 ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam Email [email protected] UITGAVE

REDACTIERAAD

REGIO NOORD-OOST

Jasper de Boom, Rob van den Broek, Thea van Dijk, René van Gameren, Nina van Gelderen, Annemarie de Graaff, Hella Hendriks, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

Grote Voort 45 Postbus 10054 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 44 40 Fax 038 425 44 41 Email [email protected]

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

Dolf Dukker, Ilja Froklage, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Boukje Klinker, Anne Luijten, Pieter Maessen, Hans Ouwerkerk, Marcel van Roosmalen, Jan Rutten, Wilco Voordouw, Suzanne Witteman BEELD

Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Ineke Oostveen, Tom Pilzecker, Sabine Plamper, Sarah Jane Raasveld, Karel Tomeï, Martin van Welzen, Georges van Wensveen, Don Wijns en anderen LITHOGRAFIE

Nefli, Haarlem DRUK

PlantijnCasparie, Capelle aan den IJssel CONTACT

Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85 Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

42

interieur

REGIO MIDDEN-OOST

De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 453 41 11 Fax 033 453 41 90 Email [email protected] REGIO NOORD-WEST

Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem Telefoon 023 530 66 03 Fax 023 536 63 94 Email [email protected] REGIO ZUID-WEST

Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email [email protected] REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email [email protected]

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds MAB Ontwikkeling magazine # 16 / voorjaar 2005

Met dossier Toekomst landelijk gebied