voorjaar 2004

NAW

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds Ontwikkeling magazine # 12 / voorjaar 2004

Met dossier Ruimtelijke ontwikkeling

NAW actueel

proces

Groei van afgelopen jaren zullen we continueren

inhoud dossier

markt

beleid

ontwerp

Nederlands Meetinstituut is Zoeken naar de ziel op een heel bijzonder bedrijf uitleglocaties

Ruimtelijke ontwikkeling

Drie concepten voor betaalbaar wonen

Europese ruimtelijke ordening: weinig ordenend

Vrijheid, ruimte en uitzicht

En verder in dit nummer

Ondanks alle onheilstijdingen was voor Bouwfonds Ontwikkeling 2003 een goed jaar. Hoofd Marktonderzoek, Han Joosten, concludeert dat het goed gaat met de woningmarkt.

Het Nederlands Meetinstituut (MMi) krijgt in Delft een nieuw onderkomen. De eisen die aan het pand worden gesteld zijn enorm. ‘We bewaren hier ook de beste kilo van Nederland.’

Een winkelcentrum moet de ontmoetingsplek in de nieuwbouwwijk zijn. Een bindende factor die een wijk vooral ook een eigen identiteit geeft. Kortom, een zoektocht naar de ziel.

De nota Ruimte van het ministerie van VROM is aanstaande. Vooruitlopend daarop staat het dossier geheel in het teken van de inrichting van Nederland en hoe die moet worden aangepakt.

Een beschrijving van drie concepten op het gebied van betaalbare woningen: vanuit het ontwerp, via een ingenieus computerprogramma en kant en klaar vanuit de fabriek.

Hoe denkt men in Brussel over een Europees ruimtelijk ordeningsbeleid? Deze vraag is sneller gesteld dan het antwoord verkregen. De invloed uit Brussel neemt toe.

Wonen aan het water, het heeft iets speciaals. Architecten, ontwikkelaars en gemeenten bekijken steeds vaker hoe water onderdeel kan zijn van een aantrekkelijk woonmilieu.

➔ opgevallen ➔ verhuizen ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ interieur

pagina 6

pagina 8

pagina 15

middenkatern

pagina 22

pagina 28

pagina 32

omslagfotografie Peter van Breukelen

programma

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds Ontwikkeling.

4 14 20 21 38

opgevallen Doeken voor het bloeden

Een alternatief voor sloop

Toevallig in het bezit van een monumentaal maar verveloos pand, op een strategische plek gelegen in de binnensteden van Amsterda m en Den Haag? De kans is groot dat u dan wordt benaderd door een bedrijf dat gratis het schilderwerk verzorgt.

Alle muurbloempjes in de architectuur lijken op dit moment vogelvrij voor de slopershamer. De halve Grote Marktstraat (waaronder een oude C&A) in Den Haag, het informatiecentrum van het GVB voor het Centraal Station in Amsterdam, de Zwarte Madonna in Den Haag en natuurlijk de honingraatflats in de Bijlmer. Maar voor een van die flats daagt een uitzonderlijk perspectief.

Gratis, nou ja, er staat natuurlijk wat tegenover. Dat er voor uw gevel een huizenhoog banier mag worden opgehangen met een al even huizenhoge reclame: voor een sportschoen, een nieuw mobieltje of een digitale camera. Vijf bedrijven beconcurreren elkaar in deze business, met stoere namen als Blow Up Media, Bison Media of Urban Wrap. Sinds augustus wordt aldus de openbare ruimte belaagd. Welstandscommissies beoordelen hooguit of de constructies deugen en het gebouw als ‘drager’ zich ervoor leent. Het stadsdeel binnenstad in Amsterdam en de gemeente Den Haag verdedigen deze visuele binnendringer met het argument dat het tijdelijk is. Zodra de verf is gedroogd, wordt het doek weer opgerold. Intussen wordt er in Amsterdam stevig aan verdiend. Eenderde van de buit gaat naar de eigenaar van het pand, eenderde naar het stadsdeel en eenderde naar de producent van het steigerdoek. Want de reclamevoerende firma betaalt. Neem de Beurs van Berlage, voorzien van het levensgrote woord Relax (en de reclame makende mobiele telefoon). Dat levert, zegt Guus Bakker van de Beurs van Berlage, het stadsdeel als eigenaar van de Beurs 70 duizend euro per maand op. Leuke binnenkomer, als zo’n banier er een half jaar hangt.Den Haag daarentegen neemt genoegen met precario en wil na afsluiting van de proef nu beleid uitstippelen.

Toch wil één ding er bij Bakker niet in. De vice-voorzitter van het stadsdeel binnenstad is wel voorstander van de gevelbanieren maar laat de vlaggen van het dak van hotel Krasnapolsky halen. Inconsequent beleid? Bakker nuanceert. ‘Het valt niet uit te leggen.’ Het hangt er dus maar van af hoe de vlag erbij hangt. In Den Haag bestaat vooral twijfel, nu het pilotproject is afgerond, over de oprechte bedoelingen van de reclamemakers. Tijdelijk is wat Den Haag betreft drie maanden, maar de gemeentevoorlichter heeft de indruk dat die termijn ruimschoots wordt overschreden. Wat gebeurt er eigenlijk precies achter het doek?

Loungen in Maastricht

Het Lloyd komt eraan

Is het loungen als modeverschijnsel over zijn hoogtepunt heen? Het wordt beweerd door sommigen, misschien het luieren op doorgezakte banken beu. Toch werd in de zomer van 2003 nog een opvallend loungehotel geopend, nota bene in het deftige centrum van Maastricht, naast Japans aandoende couturezaken.

Geen kamer is hetzelfde in het Lloyd Hotel dat na de zomer wordt geopend in het trendy oostelijk havengebied van Amsterdam. Ooit was het de vertrekhal voor emigranten naar Amerika, na de oorlog werden er NSB’ers en landverraders opgesloten, daarna diende het als jeugdgevangenis. Een rauw gebouw dus. Zie daar maar eens een hotel van te maken.

Ontwerper Edward van Vliet is verantwoordelijk voor de herinrichting van hotel Derlon met een lobby/brasserie die je hooguit in het hippe Londen tegenkomt. Met de naturelkleurige banken en poefs contrasteert de sfeerverlichting in de niet te missen kleuren appelgroen, rood en mintblauw. Vanuit het Onze Lievevrouweplein werkt het interieur bepaald uitnodigend omdat de gevelwanden van Maastricht terughoudend zijn met grijs en wit. Interessant is ook de nieuwe formule van Derlon – hotellobby en café lopen in elkaar over. Daardoor moeten de hotelgasten tamelijk bezwaarlijk met hun koffers door de brasserie heen op weg naar de receptionist. Die huist achter een glazen designtafel, afgeschermd door een rij vlammen die uit een bak met witte keitjes likken. Er is zo een nieuwe huiskamer in Maastricht bijgekomen met een onverwacht extra attractie: vermoedelijk zie je nergens in Nederland 65-plussers zo vanzelfsprekend loungend borrelen. Dat moet er op wijzen dat de trend op zijn einde is.

4

opgevallen

De Amerikaanse architect Greg Lynn is belast met de spectaculaire metamorfose van Kleiburg. Lynn heeft in opdracht van de projectontwikkelaar Deltaforte, onderdeel van woningcorporatie Rochdale, een plan ingediend om voor de galerijen roltrappen te bouwen die langs de hele gevel omhoog schieten. Een roestvrijstalen net, dat niet wind- of waterdicht is, hangt als scherm voor die gevel. In de flat zelf worden woningen verticaal of horizontaal samengevoegd, en balkons zo bij de woning betrokken dat ze veranderen in serres - een speelse honingraat luidt de conclusie. Helaas, het is nog toekomstmuziek. Lynn heeft de opdracht aangegrepen om een futuristisch scenario te schetsen van de mogelijkheden. Voorlopig beperkt Deltaforte zich tot ‘gewone’ ingrepen die voornamelijk gericht zijn op de onderste twee etages van de flats. Dat waren bastions van bergingen en binnenstraat, die nu aan transparantie winnen door heldere en grote entrees, en met woningen op het maaiveld. De bergingen zijn als kleine units bij elkaar gegroepeerd. Dankzij die aanpassingen ogen flats als Hoogoord, Groeneveen en Florijn nu een stuk vriendelijker dan vroeger. Dat Kleiburg werd uitgekozen als icoon voor de vernieuwing, komt volgens projectmanager Wouter Hamel van Deltaforte, omdat de flat zowel ten opzichte van de metro als van het autoverkeer strategisch ligt, in een buurt die bovendien in de lift zit. Kleiburg zou zich goed lenen voor een mix van huur en koop. Het moet begerenswaardig worden voor kopers om een appartement in dat complex te betrekken, gesteld dat Lynns plan wordt uitgevoerd. Nee, niet alle honingraatflats gaan dus tegen de vlakte. Sommige worden zelfs ter plekke al liefkozend aangeduid als ‘het Bijlmermuseum’.

ruimtelijke ontwikkeling

Onder de hoede van MVRDV (Villa VPRO, Holland Expo Paviljoen) worden er grote ingrepen gepleegd. De voormalige mannenslaapzaal op de eerste verdieping heeft plaatsgemaakt voor een reusachtige vide waarin kamers als dozen worden gehangen. De andere (bestaande) kamers zijn ook allesbehalve doorsnee, soms drie vierkante meter, soms vijftig, omdat de gebouwde werkelijkheid zo is. Men zal kunnen slapen in een bedstee, onder de hanenbalken, met uitzicht op de nieuwe wijk of met een blik in het hart van het gebouw, met een open douche in de kamer of met een wand waarop naar hartelust geschilderd kan worden. Het torentje wordt documentatiecentrum annex bibliotheek. Omdat sommige gasten ook in kamerjas over de gang naar de douchecabines moeten, kunnen we op voorhand voorspellen dat het geen alledaags hotel zal zijn maar eerder een ommuurde camping. Dat malle, creatieve plan van de initiatiefnemers was dan ook voor de gemeente Amsterdam de reden om het monument te gunnen aan de BV Lloyd. Dat plan behelst een ontmoetingsplek voor kunstenaars en in cultuur geïnteresseerde gasten, waar workshops gehouden kunnen worden, of jong talent zich aan elkaar kan warmen. En dat allemaal in een omgeving van verweerde lambrisering, groengrijze tegels met een verleden en glas-in-lood-ramen.

opgevallen

5

actueel Opvallende projecten in 2004

Wonen aan water In het nieuwbouwgebied ‘De Laak’ in Amersfoort ontwikkelt Bouwfonds een grachtenstad: 500 woningen, verdeeld over meerdere eilanden, omdat wonen aan het water door de woonconsument hoog gewaardeerd wordt.

Betaalbaar wonen In Stad van de Zon in Heerhugowaard reageert Bouwfonds op de marktvraag door ruim 30 betaalbare woningen vanaf € 143.000 aan te bieden. Op dit moment worden er in hetzelfde project zo’n 135 woningen vanaf € 135.000 gerealiseerd.

Stedelijk wonen In Utrecht werkt Bouwfonds aan de herontwikkeling van de naoorlogse woonwijk Hoograven. Door sloop van bestaande flats en oude winkelstrips ontstaat hier ruimte voor een aantrekkelijke wijk met circa 150 grondgebonden woningen en 200 appartementen en 6.000 m2 winkels en voorzieningen.

Landelijk wonen In Roosendaal realiseert Bouwfonds het project ‘De Landerije’: 350 vrijstaande huizen in 4 fasen, waarbij de consument uit twaalf verschillende woningtypen kan kiezen.

Han Joosten

Terugblik en vooruitblik op de woningmarkt

‘2003 was een goed jaar’ auteur Vincent Westzaan beeld Martin van Welzen

Een jaar geleden waren de grote banken, de politiek, maar ook enkele ontwikkelaars en bouwers ronduit somber over de vooruitzichten voor de woningmarkt. Alle onheilsprofetieën ten spijt was 2003 een goed jaar. Bouwfonds Ontwikkeling verkocht ruim 6.500 woningen, tegenover 5.600 in 2002, en zag ook de omzet stijgen. Volgens hoofd Marktonderzoek Han Joosten zijn optimistische geluiden op hun plaats. ‘Het gaat goed met de woningmarkt.’ Illustratief voor het huidige klimaat is de situatie op de hypotheekmarkt. Bouwfonds Hypotheken schoot in januari met haar porte-feuille door de historische grens van € 25 miljard. Ook de hypotheekportefeuilles van onder meer Rabo en ING groeien. Dat de banken nog steeds bereid zijn woningen te financieren, zegt eigenlijk al genoeg; ze doen dat immers alleen als ze vertrouwen hebben in de markt. De belastingmaatregelen ten aanzien van de overwaarde van de woning hebben niet het door sommigen gevreesde roet in het eten gegooid. Dat de consument omzichtiger manoeuvreert dan voorheen, constateert Han Joosten wel. ‘Voordat hij een nieuwe woning koopt, wil hij vaak eerst

6

actueel

de eigen woning verkocht hebben. De doorlooptijd was in 2003 langer dan in de topjaren 2001, 2002, maar nog steeds goed als je het gemiddelde van de afgelopen tien jaar bekijkt. Ook merken we dat de consument de neiging heeft net onder de top van zijn financiële mogelijkheden te kopen. In extra’s als een dakkapel investeert hij dan wel een andere keer, als de tijden wat zekerder zijn.’ Niet alles is rozengeur en maneschijn. In het noorden en noordoosten van het land is de vraag niet groot, in het diepe zuiden verloopt de verkoop van woningen niet eenvoudig. Ook voor de allerduurste categorieën zijn de tijden moeilijk. Maar omdat dit slechts vier procent van

de woningvoorraad betreft, is er geen sprake van een breed maatschappelijk probleem. Lastiger is volgens Joosten de situatie op de appartementenmarkt. ‘Uit onderzoek van Bouwfonds in de regio’s Utrecht en Den Haag blijkt dat het appartementenaanbod op sommige Vinexlocaties respectievelijk vier keer en twee keer zo groot is als de vraag. Een belangrijke verklaring ligt in het feit dat kopers van appartementen een woonomgeving willen die ‘af ’ is, compleet met voorzieningen, groen en een kwalitatief hoogwaardige buitenruimte. Als je een appartement koopt, dan doe je dat in de eerste of de laatste fase van je leven. Deze groepen kopers willen in een ‘gestoffeerde’ omgeving wonen.’

Kritisch Ook binnenstedelijk loopt dit segment moeizaam. Joosten: ‘De overstap van een bestaande woning naar nieuwbouw is groot. Bovendien is de consument kritischer dan voorheen. De prijs-productverhouding moet dus erg goed zijn, anders treedt stagnatie op. In de categorie dure appartementen zijn in Amsterdam nu voldoende projecten te koop.’ In Rotterdam staat de appartementenmarkt minder onder druk en werden vorig jaar méér appartementen verkocht dan in 2002, maar wel tegen een gemiddeld lagere prijs. In Den Haag werden duidelijk minder appartementen aan de man gebracht, met name door het geringere aanbod. In Utrecht ten slotte lijkt de markt stabiel. Differentiatie Grosso modo ziet Joosten volop kansen voor het lopende jaar. ‘Uit het recente woonbehoefteonderzoek van VROM komt naar voren dat er een toenemende vraag is naar huurwoningen in de vrije sector.’ Ook verwacht hij landelijk een verdere groei van het aantal verkochte woningen, niet alleen op

‘Toenemende vraag naar goedkope en kleinere woningen’ de grote Vinex-locaties maar ook in binnenstedelijke (her-)ontwikkelingsgebieden. Bouwfonds zal een breed aanbod op de markt zetten, teneinde meerdere doelgroepen te bedienen: zowel goedkope, betaalbare woningen als ook middeldure woningen voor de doorstromers. Over de goedkope woningen zegt Joosten: ‘Toen we daar in 2003 mee begonnen, onder meer met de stewardessenwoningen van € 87.000 in Hoofddorp, vonden onze collegaontwikkelaars dat we de verkeerde producten op de markt brachten. Onze ervaring elders in Nederland, maar ook in Frankrijk, leert ons dat er een toenemende vraag naar goedkope en kleinere woningen is. In de grote steden is een geweldig potentieel voor woningen van circa 60 vierkante meter. Kijk naar Amsterdam, daar is nu vijftig procent van de huishoudens alleenstaand, binnenkort groeit dit naar zestig procent.’

Doorstroming Joosten beschouwt 2004 als het jaar van de waarheid voor de doorstromingsmarkt. ‘De politiek roept nu al heel lang en heel hard dat ze de doorstroming van huur naar koop op gang wil brengen. Wij zijn bereid plannen te herontwikkelen, zodat je een ander product tegen een lagere prijs krijgt. Tegenover onze bereidheid om de verkoopprijs ten behoeve van de doorstroming zo laag mogelijk te houden, verwachten we wel de bereidheid van de overheid om wat aan de grondprijs te doen. Een toenemend aantal gemeenten staat open voor deze aanpak.’ Door goedkope woningen te bouwen kan ook de bouwproductie aangezwengeld worden. ‘Minister Dekker van VROM is bezig de procedures te vereenvoudigen, maar het duurt een aantal jaren voordat de effecten daarvan ten volle merkbaar zijn. Het prijsinstrumentarium werkt sneller. Ik heb sterk het gevoel dat de doelstellingen die we met z’n allen hebben ten aanzien van de woningbouw, met deze minister goed haalbaar zijn.’ ✏ [email protected]

actueel

7

proces

Nederlands Meetinstituut verhuist naar bedrijvenpark Technopolis in Delft

‘Een bijzonder bedrijf’ auteur Dorien Kasteleijn beeld Georges van Wensveen

Na een jarenlange zoektocht naar een geschikte locatie krijgt het Nederlands Meetinstituut (NMi) binnenkort een nieuw onderkomen. Het bedrijf neemt haar intrek in een grondig gerenoveerd bestaand gebouw in het ‘Technopolis Innovation Park’ in Delft. Algemeen directeur Cees Gouwens kijkt uit naar de verhuizing: ‘Door de bodemomstandigheden is deze plek veel beter geschikt voor onze werkzaamheden dan waar we nu zitten.’ Het Nederlands Meetinstituut is een bijzonder bedrijf. Op het TNO-complex Zuidpolder in Delft, waar NMi nu nog zit, legt directeur Cees Gouwens uit dat het instituut voortkomt uit het IJkwezen, dat decennialang een overheidsdienst was. Sinds 1989 is de dienst geprivatiseerd. ‘Wij beheren hier alle nationale standaarden. De kilo, de meter en de tijd, nauwkeurig tot op dertien cijfers na de komma. Maar ook allerlei chemische grootheden en de eenheid voor gasvolume. Alle meet- en weeginstrumenten in Nederland zijn van deze standaarden afgeleid. Wij hebben dus de beste kilo van Nederland in huis. Dit blokje van platina-iridium bewaren we zorgvuldig, in een brandkast onder twee glazen stolpen.’ Breed werkgebied Het beheren en verder ontwikkelen van deze standaarden is zeker niet de enige taak van NMi. ‘Ons werkgebied is heel breed’, legt

Gouwens uit. ‘Van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek tot het controleren van weegen meetinstrumenten en kansspelautomaten. En dit alles doen we ter bescherming van de consument.’ Een belangrijk onderdeel van NMi is het Van Swinden Laboratorium. De naam verwijst naar de Nederlander Jan Hendrik van Swinden, die in de achttiende eeuw een belangrijke rol speelde bij het bepalen van de huidige standaardmeter. De laboratoria, waar allerlei proeven en metingen worden gedaan, moeten volgens Gouwens aan de strengste eisen voldoen. ‘De omstandigheden moeten zeer constant zijn. Dat wil zeggen dat er slechts heel kleine variaties mogen voorkomen in temperatuur, druk, vochtigheid en trilling. Voor elke proef gelden weer andere voorwaarden.’ Een ander onderdeel van NMi, ook gevestigd in Delft, is Verispect. Deze inspectiedienst controleert weegwerktuigen door het hele land. Niet alleen in winkels en de industrie, maar ook

het toezicht op het functioneren van benzinepompen, kansspelautomaten en de gasmeter bij de mensen thuis valt hieronder. Een derde bedrijfsonderdeel, NMi Certin, is gehuisvest in Dordrecht en zorgt voor het beoordelen op geschiktheid van allerlei meetinstrumenten. Gelukstreffer Eind 2004 verhuist NMi binnen Delft naar een bestaand pand van de Technische Universiteit. Het huidige gebouw op het TNO-complex is inmiddels verkocht aan een projectontwikkelaar. Volgens Gouwens is het waarschijnlijk dat het gesloopt wordt en dat er woningbouw voor in de plaats komt. ‘De belangrijkste reden dat we hier weggaan is dat de actuele laboratoria verouderd zijn en na al die jaren dat we hier zitten volledig versleten. We zijn al lange tijd aan het rondkijken naar een geschikte nieuwe locatie. De huidige omgeving viel af omdat deze eigenlijk minder geschikt is door de bodemCees Gouwens, algemeen directeur NMI

8

proces

proces

9

De aanwezigheid van gevoelige meetapparatuur vereist specifieke oplossingen. Waar nodig hebben de laboratoria dubbele wanden, waartussen lucht wordt geventileerd.

omstandigheden. Nieuwbouw was financieel niet haalbaar, dus moesten we uitgaan van een bestaand gebouw. Daarom is het vrijkomen van de faculteit Geodesie van de TU Delft echt een gelukstreffer voor ons. De bereikbaarheid is door de ligging, direct aan de A13 tussen Den Haag en Rotterdam, uitstekend. Verder is het een stevig, oerdegelijk gebouw met een goede fundering. Maar misschien nog wel belangrijker; de bodem is uitermate geschikt voor ons. Deze bestaat uit veengrond op een zandlaag. Het veen bevat veel water en neemt daardoor geen trillingen op. Zelfs de ligging nabij de A13 vormt geen bedreiging. De trillingen, veroorzaakt door het autoverkeer, gaan verloren in het water. Wat dat betreft zitten we op de nieuwe locatie beter dan op de huidige. Regelmatig hebben we hier last van activiteiten in de omgeving, bijvoorbeeld van de botsproeven door TNO met auto’s.’ Het oude Geodesiegebouw staat op grondgebied dat gereserveerd is voor de ontwikkeling van ‘Technopolis Innovation Park’, een terrein voor kennisintensieve bedrijven. NMi past goed in dit concept. Het gebouw moet wel grondig gerenoveerd worden. Niet alleen om aan de eisen van NMi te voldoen, maar ook om een modernere uitstraling te krijgen. Zo krijgt het gebouw een nieuwe glazen gevel. Het grootste deel van het budget is echter gereserveerd voor de installaties en laboratoria. Hiervoor is ingenieursbureau Deerns ingeschakeld. De

architectuur en bouwkundige werkzaamheden zijn in handen van het adviesbureau DHV AIB uit Eindhoven. Uitdaging ‘Het was een uitdaging om binnen het budget iets moois te maken van dit gebouw.’ Aan het woord is Robert Collignon, architect bij DHV AIB. ‘Het gebouw kenmerkt zich door een typische rijksgebouwenarchitectuur uit de jaren zeventig, met veel zichtbeton en een sterke horizontale geleding van de gevels. Al met al niet van deze tijd, maar wel met een betonconstructie die zo zorgvuldig gedetailleerd is,

bouwfysisch is deze ingreep waardevol. De ruimte die ontstaat tussen beide gevels fungeert namelijk als buffergebied, waardoor de temperatuurverschillen met buiten verminderd worden’. In verband met de bijzondere werkzaamheden van NMi wordt het gebouw opnieuw ingedeeld. Veel aandacht is geschonken aan de positionering van de verschillende functies en de interne logistiek. Uit een haalbaarheidsonderzoek, verricht door het projectmanagementbureau PKB bouwadviseurs, kwam met name naar voren dat de laboratoria op de begane grond moesten komen. Alle overige functies zijn op

‘De ruimtes moeten natuurlijk aan de strengste eisen voldoen’ dat we deze zoveel mogelijk intact houden. Het is een eerlijk gebouw en daar maken we gebruik van.’ De buitenkant van het gebouw blijft staan en krijgt een nieuwe glazen gevel. Deze wordt op enige afstand voor de bestaande gevel geplaatst, zowel aan de voor- als aan de achterzijde. Collignon: ‘Het lijnenspel dat zo ontstaat geeft het gebouw een hightechkarakter. Maar de keuze voor een tweede huid is niet alleen architectonisch van aard. Ook

de verdiepingen gesitueerd. Collignon: ‘Het laboratoriumconcept gaat uit van een ‘doos in een doos’ principe. De meetopstellingen staan dus fysiek los van elkaar. Dit biedt de mogelijkheid om voor elke proef of meting de omstandigheden optimaal te maken. Daar waar nodig hebben de laboratoria dubbele wanden, waartussen lucht geventileerd wordt. Zo kan het klimaat optimaal gecontroleerd worden. Andere meetopstellingen vereisen een

Architect Robert Collignon 10

proces

proces

11

volledig trillingsvrije ondergrond. Hiervoor komen de al in het gebouw aanwezige meetpijlers van pas, die volledig los staan van de constructie van het gebouw.’

Voor iedere proef gelden steeds weer andere voorwaarden.

‘Straks hebben wij hier de best geconditioneerde laboratoria in Nederland ’

Indeling Opmerkelijk aan dit project is dat de entree en de technische ruimtes op de eerste verdieping gesitueerd zijn. ‘Normaal gesproken bevinden de installaties voor koeling, verwarming en ventilatie zich op het dak van een gebouw. In dit geval hebben wij ervoor gekozen om ze zo dicht mogelijk bij de laboratoria te houden’, legt Collignon uit. ‘De tweede verdieping is grotendeels gereserveerd voor het bedrijfsrestaurant en vergaderruimtes. Op de derde tot en met zesde verdieping bevinden zich de kantoren. Het gebouw, dat zestig meter lang is, heeft slechts twee liften. Daarom heb ik de kantine en de vergaderruimtes centraal gehouden, zodat de werknemers straks niet te veel op en neer hoeven te lopen. Om dezelfde reden heb ik op elke etage de koffiehoek en ruimtes voor printer en fax in het hart geplaatst. Mijn idee was om op deze centrale plek een soort thuisgevoel te creëren. Veel werknemers zitten immers een groot deel van de dag geconcentreerd in de laboratoria en hebben zo nu en dan behoefte aan, simpel gezegd, contact met de buitenwereld. Een open balkon tussen de twee gevels zorgt voor dat

contact en dit wordt nog versterkt door het ter plekke toepassen van blank glas in de gevel.’ Snel bouwproces De planning van dit project, met een bruto vloeroppervlak van ruim 14.000 vierkante meter, is volgens Collignon zeer krap. ‘Het gaat allemaal heel snel. In september 2003 kregen wij de opdracht, na een Europese aanbesteding. Begin 2004 zijn het definitief ontwerp en het bestek goedgekeurd en is de ontmanteling van het interieur van start gegaan. Volgens planning moet NMi eind 2004 verhuizen. Er moet dus zeer snel gebouwd worden.

Op een paar bestaande gebouwen na, is het terrein van ‘Technopolis Innovation Park’ nu nog leeg. Dat betekent dat er de komende tijd flink gebouwd en geheid gaat worden. Directeur Cees Gouwens houdt er rekening mee dat de eigen werkzaamheden hier wel wat last van zullen ondervinden, ondanks de stevige ondergrond. ‘We zullen ons moeten aanpassen aan de omstandigheden. Misschien moeten we sommige proeven uitstellen of ’s nachts doen. Dat doen we nu ook wel eens. Bijvoorbeeld met de hoge temperaturen van de afgelopen hete zomers hebben we bepaalde metingen ’s nachts uitgevoerd, toen het wat koeler was.’

‘We zullen ons in de nieuwe omgeving snel thuis voelen’ De intentie is dat begin april wordt gestart met de bouwactiviteiten. Bijkomend voordeel van de keuze voor een dubbele huid is dat de buitenkant blijft staan en dat er twee bouwstromen naast elkaar kunnen lopen; die van de nieuwe gevel aan de buitenkant en die van de inrichting van de binnenkant.’ De architect ziet de toekomst dan ook positief tegemoet. ‘De teamspirit is goed. Ik heb er alle vertrouwen in dat het gaat lukken.’

Gouwens kijkt uit naar de oplevering. ‘Nog even en wij hebben een van de best geconditioneerde laboratoria in Nederland. En op een zeer passende plek. Ik heb dan ook het idee dat we ons er snel thuis zullen voelen. Voor alle partijen is de verhuizing een goede zet, ook voor de ontwikkelaars van het Park. Ik denk namelijk dat NMi een belangrijke trekkersfunctie kan vervullen voor andere kennisintensieve bedrijven.’ ✏ [email protected]

Het NMi beheert alle nationale standaarden, de kilo, de meter en de tijd. Dit alles zeer nauwkeurig, namelijk tot op dertien cijfers na de komma.

Technopolis Innovation Park Het Nederlands Meetinstituut is met de op handen zijnde verhuizing naar het voormalige onderkomen van de TU-faculteit Geodesie een beetje een pionier. Want wat nu nog een grotendeels leeg en verlaten terrein is, aan de A13 bij Delft, is straks een modern bedrijvenpark voor kennisintensieve bedrijven. ‘Technopolis Innovation Park’ is de naam van deze zogenaamde business campus, die de komende jaren zal verrijzen op steenworp afstand van de Technische Universiteit. Technopolis Innovation Park is bedoeld voor kennisintensieve bedrijven, oftewel bedrijven met een sterke research & development component, die op de een of andere manier gelieerd zijn aan de TU Delft. Bouwfonds Ontwikkeling werkt samen met de gemeente Delft, de TU Delft en ING Real Estate Development aan de ontwikkeling van dit gebied. De bedoeling is dat er allerlei samenwerkingsverbanden gaan ontstaan tussen de bedrijven en de Technische Universiteit. Zo kunnen zij straks gezamenlijk onderzoek doen en gebruik maken van elkaars faciliteiten. Bovendien kunnen bedrijven zorgen voor stage- en arbeidsplaatsen en andersom profiteren werkgevers van de voordelen van de TU en van ‘Delft Kennisstad’. De stad heeft een goed woon- en leefklimaat en het aanbod van

12

proces

hoogopgeleid personeel is groot. Naar verwachting zal het park zo’n 15.000 arbeidsplaatsen opleveren. Parkachtig karakter Het laatste stukje grond dat nog beschikbaar is in de gemeente Delft wordt nu gebruikt om de positie van Delft als kennisstad te versterken. Behalve het toekomstige onderkomen van het NMi, de faculteit voor Luchtvaart- & Ruimtevaarttechniek, het Interfacultair Reactor Instituut, het Waterloopkundig laboratorium en een bedrijfsverzamelgebouw, is het terrein nu nog leeg. Bouwfonds Ontwikkeling is verantwoordelijk voor de acquisitie en is al in gesprek met een aantal geïnteresseerde bedrijven. In totaal zal de gebiedsontwikkeling zo’n twintig jaar in beslag nemen, maar voor de werkbaarheid wordt deze periode opgesplitst in fasen. De eerste fase zal naar verwachting over vijf jaar worden afgerond. Bureau Gensler uit Londen heeft een Masterplan voor de inrichting van het gebied gemaakt. Het 72 hectare grote terrein krijgt een parkachtig karakter met veel groen en water. Hierdoor wordt Technopolis Innovation Park vergelijkbaar met veel buitenlandse campussen, waar behalve aan groen en water ook veel aandacht wordt besteed aan aanvullende voorzieningen en gemeenschappelijke faciliteiten, zoals horeca, een crèche en business-to-business voorzieningen. Voorzieningen die het voor de werknemers aangenamer maken en tegelijkertijd zorgen voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor de werkgever.

proces

13

Vruchtenbuurt ➔ Wateringse Veld

‘Your in Hair’ geknipt voor Wateringse Veld ‘Een zaak beginnen in een heel nieuw winkelcentrum gaat niet van de ene op de andere dag. Daar gaan jaren overheen. En dat had ik van te voren eigenlijk nooit gedacht.’ Josée van de Lans weet inmiddels waar ze over praat. Eind vorig jaar opende zij samen met haar compagnon Uli Rickes in het winkelcentrum Parijsplein in Wateringse Veld de kapsalon ‘Your in Hair’. Een grote moderne salon die naadloos lijkt te passen in deze Haagse nieuwbouwwijk. ‘Een totaal andere omgeving dan de Vruchtenbuurt, waar we al een salon hebben’, merkt Van de Lans op. auteur Hans Ouwerkerk beeld Don Wijns

programma

verhuizen

Josée van de Lans kan zich eigenlijk niet meer zo goed herinneren hoe het idee voor een nieuwe winkel in de gloednieuwe wijk nu precies ontstaan is. In elk geval dateert het plan van heel wat jaren geleden. Samen met haar compagnon Uli Rickes bestierde zij al ruim 18 jaar een kapsalon in de Vruchtenbuurt, ooit in een boterreclame omschreven als ‘de gezelligste buurt van Nederland’. ‘Ik geloof dat we op een gegeven moment ergens lazen dat er in het deelplan Lage Veld een winkelcentrum zou gaan komen. En toen dachten we ‘misschien is dat wel iets voor ons.’ Na het idee een tijdje te laten rijpen hebben we ons uiteindelijk ingeschreven.’ Het winkelcentrum Parijsplein bestaat op dat moment nog alleen op papier en ze konden uiteindelijk aan de rand van het centrum een ruimte kiezen. Van de Lans: ‘Het waren units van 90 vierkante meter. Eigenlijk vonden we dat een beetje te klein. Het liefst namen we 130 vierkante meter, maar dat kon niet. Dus bleek er niets anders op te zitten dan twee units te nemen. ‘En’ voegt zij er aan toe, ‘ik wilde persé op de hoek. En dit is het dan geworden.’ Josée kijkt trots de ruimte in. En wat waar is, is waar, direct bij binnenkomst is de grootte van de zaak het eerste dat opvalt. De diverse zogenoemde kapeilanden in de kleuren rood en wit staan op verschillende plekken in de zaak. ‘We hebben het interieur zelf ontworpen en zo ingericht dat de kapsters elkaar allemaal kunnen zien. Dat zorgt ook voor wat gezelligheid’, aldus Josée die haar aanwezigheid in de vestiging Parijsplein afwisselt met haar werk in de kapsalon in de Vruchtenbuurt. Mond tot mond Het is op dit moment rustig in de zaak. Het gure winterweer speelt daarin uiteraard een belangrijke rol. Van de Lans zegt over de eerste maanden dat Your in Hair nu open is dan ook niet te mogen mopperen. ‘We zijn weliswaar de eerste en voorlopig enige kapsalon in deze nieuwbouwwijk. Maar eigenlijk zegt dat niet zoveel. Mensen die hier al een paar jaar wonen hebben immers elders in Den Haag hun kapadres, en zijn gewend om daar misschien zelfs wel een flinke afstand voor af te leggen. Het zal vooral neerkomen op mond tot mondreclame om mijn klantenkring te laten groeien.’ En er zijn al weer grootse plannen in de maak. Josée lachend: ‘Er komt nog een tweede winkelcentrum, aan de andere kant van Wateringse Veld en ook daar hebben wij ons weer voor ingeschreven.’ De compagnons zijn dan inmiddels door de wol geverfd en zullen zich niet meer zo snel laten verrassen. Van de Lans zucht. ‘We waren met nieuwbouw echte beginnelingen. Je moet aan meer zaken denken dan wanneer je in een bestaand winkelcentrum een pand betrekt. Dat werd bijvoorbeeld wel duidelijk toen we enkele weken voor de oplevering een telefoontje kregen met de vraag wanneer de winkelpuien geplaatst zouden worden. Bleek dat wij als huurder zelf die pui hadden moeten regelen.’ Het heeft Rickes en Van de Lans in elk geval heel wat slapeloze nachten gekost. ‘En dat’, zo benadrukt zij, ‘zal ons de volgende keer niet meer overkomen.’

Voorzieningen op uitleglocaties

Zoeken naar de ziel auteur Hans Ouwerkerk beeld Martin van Welzen

Een winkelcentrum moet dè ontmoetingsplek in de nieuwbouwwijk zijn. Een bindende factor die een wijk vooral ook een eigen identiteit geeft. Twee zinnen die snel zijn opgeschreven. Maar zoals zo vaak is de praktijk een stuk weerbarstiger dan de theorie. De omvang en de branchering zijn namelijk zelden dusdanig, dat het voorzieningenniveau meer is dan een centrum voor de dagelijkse boodschappen. ‘Een gemiste kans’ zegt Rob van den Broek, adjunct directeur bij Bouwfonds Ontwikkeling hierover. Een reportage over zoeken naar de ziel op uitleglocaties.

Het is druk in de Breedstraat in Purmerend. Niet zo gek, want het is dinsdag en dus marktdag in deze Noord-Hollandse gemeente. Een lint van marktkramen slingert zich door het centrum. Op de Koemarkt staat Pluimveehandel & slachter J. Tromp zijn konijnen en kippen uit te baten. Tot voor kort vond hier de wekelijkse veemarkt plaats. Nu staan de koeien in een loods achter het plein opgesteld maar het geloei is duidelijk te horen. Dames met boodschappen-tassen staan stil om een praatje te maken en groeten een bekende die langskomt. Het is snel duidelijk: marktdag in Purmerend is de smeerolie voor de sociale contacten. Het contrast met het noodwinkelcentrum op de uitleglocatie Weidevenne kan haast niet groter. Hemelsbreed staat het misschien anderhalve kilometer van de plek waar Tromp zijn pluim-

14

xxxxxx

14

verhuizen

vee tracht te slijten, maar gevoelsmatig zijn beide plekken qua sfeer en beleving lichtjaren van elkaar verwijderd. Een kaal parkeerterrein voor een loods waarin twee supermarkten zijn gevestigd. Een Giromaat maakt het centrum ‘compleet’. P. Klaassen zet zijn karretje terug en steekt de vijftig eurocent eerst opzichtig weg alvorens antwoord te geven op de vraag ‘wat hij van deze noodvoorziening vindt?’ ‘Eerlijk gezegd’, zo steekt hij van wal, ‘waardeloos. We wachten al jaren op een beetje fatsoenlijk winkelcentrum. Het had hier allang moeten staan maar steeds wordt het opnieuw uitgesteld. Ik doe één keer per week de boodschappen en voor de rest laten we ons hier niet zien. Er is toch ook niets gezelligs aan.’ Bezwaren Eerder die ochtend op het stadhuis had Wim Jan Schotten, hoofd afdeling projecten van de

Directie stedelijke ontwikkeling & beheer van de gemeente Purmerend, hier al voor gewaarschuwd. ‘De bewoners in Weidevenne zijn het wachten een beetje zat. Sinds 1999 moeten zij het al met deze noodvoorziening doen. En dat terwijl de eerste bewoners zich al twee jaar daarvoor in de nieuwbouwwijk vestigden.’ Maar er gloort nu toch wel hoop. Jeroen Galle, projectontwikkelaar van Bouwfonds Ontwikkeling verwacht dat nog dit jaar met de bouw van het winkelcentrum, pal naast de huidige noodvoorziening, zal worden begonnen. ‘Er zijn bezwaren tegen het bouwplan ingediend’, verklaart hij de belangrijkste vertraging, ‘maar als die procedure eenmaal is doorlopen dan gaan we toch echt van start.’ Uiteindelijk moet er een centrum van zo’n 8.000 vierkante meter winkelvloeroppervlak verrijzen. ‘Met parkeren op het dak, dus dichterbij kun je haast niet komen.’

programma

15

‘Comfort is belangrijk, men moet er gewoon snel kunnen komen’

‘Echt winkelen moet men in het centrum van Purmerend’

Met de bouw van de wijk Weidevenne is in 1996 begonnen. In 2010 moet de uitleglocatie klaar zijn en bestaat de nieuwbouwwijk uit zo’n 7000 woningen. ‘Dan is ook de bevolking van Purmerend bijna verdrievoudigd. In 25 jaar tijd zijn we van 30.000 inwoners naar 78.000 nu gegroeid.’ Barrière Omdat Weidevenne aan de andere kant van het Noordhollandsch Kanaal ligt, wat dus ook als een psychologische barrière kan worden gezien, is vanaf het begin besloten dat de wijk een tijdelijk winkelcentrum zal moeten krijgen. Net als in de andere wijken in Purmerend is in de plannen ook altijd rekening gehouden met een later te realiseren definitief winkelcentrum.

16

programma

‘Maar,’voegt Schotten er veelzeggend aan toe, ‘een centrum voor de dagelijkse boodschappen. Tegelijkertijd wilden wij Weidevenne natuurlijk wel een hart geven, maar ècht winkelen moet in het centrum van Purmerend gebeuren. Feitelijk is dat op een steenworpafstand van Weidevenne. Vanaf het uiterste puntje van de uitleglocatie tot het centrum van Purmerend is hooguit een kwartiertje fietsen.’ Deze visie betekent volgens Schotten dat het winkelcentrum van Weidevenne bewust kleinschalig wordt gehouden. Om het karakter van ontmoetingsplaats of hart van de wijk te benadrukken, komen er tegen het winkelcentrum aan nog wel voorzieningen als een wijkbeheerkantoor, gezondheidscentrum, wijkcentrum, kinderopvang en algemene zorgvoorzieningen.

Wim Jan Schotten

Als straks eenmaal ook het NS-station is gerealiseerd, is er echt sprake van een centrum in de wijk. ‘Met niet te vergeten natuurlijk een horecavestiging, waar je na het boodschappen doen, terecht kan voor een kopje koffie’, zegt Schotten lachend. ‘Maar het zal duidelijk zijn dat het qua sfeer en uitstraling niet kan concurreren met het echte hart van Purmerend. Dàt moet ook het Purmerendse gevoel gaan onderstrepen. We hebben de afgelopen tijd ruim vier miljoen euro in de verbetering van de openbare ruimte in de binnenstad gestopt, en tussen de huidige binnenstad en de snelweg is ruimte voor leisure en grootschalige detailhandelvestiging. Daar is met het huidige aantal inwoners van Purmerend nu ook wel een draagvlak voor.’

Identiteit ‘Twee supermarkten, meerdere verswinkels, textiel, huishoudelijke artikelen, dienstverlening en horecavoorzieningen. Dat is de branchering voor Weidevenne’, zegt projectontwikkelaar Galle. ‘Comfort is belangrijk. De mensen moeten er goed kunnen komen en gemakkelijk de boodschappen kunnen doen.’ Rob van den Broek, adjunct directeur van Bouwfonds Ontwikkeling erkent als geen ander de noodzaak van dit soort voorzieningen op uitleglocaties. Maar diep in zijn hart zou hij er toch een schepje bovenop willen doen. ‘Ik bedoel daarmee te zeggen een nieuwbouwwijk een ziel geven, identiteit. Door nèt iets meer te doen. Echter, op het gebied van het toevoegen van extra commerciële functies zijn gemeenten

terughoudend uit vrees dat de centra op uitleglocaties, vaak dicht tegen de stad aan, concurreren met de bestaande voorzieningen. Hierdoor ontstaat doorgaans een winkelcentrum met een vrij algemeen programma.’ Het winkelcentrum Terwijde in Leidsche Rijn wordt met ongeveer 14.500 vierkante meter al weer een tikje groter. Jeroen Galle: ‘Het heeft natuurlijk ook alles te maken met het verzorgingsgebied. Dat moet groot genoeg zijn om een winkelcentrum de kans te geven uit te groeien tot hèt centrum van de wijk. Waar we altijd naar streven is het koppelen van dienstverlening en niet commerciële voorzieningen zodat verblijfstijd wordt verlengd en gedurende een groter deel van de dag mensen elkaar in het centrum tegenkomen. Dan wordt het centrum

ook meer dan alleen een plek om de dagelijkse boodschappen te doen.’ Vathorst ‘Dat wil overigens niet zeggen dat we eenheidsworsten realiseren’, zegt Van den Broek. ‘De verschijningsvormen zijn steeds weer anders. De kwaliteit van de centra is van een hoog niveau en staat ook buiten deze discussie. Wat ik alleen wil zeggen is dat je ook wel eens een stapje verder moet durven gaan.’ ‘En dat doen wij hier in Vathorst’, benadrukt Wim van Veelen, directeur van het Ontwikkelingsbedrijf Vathorst. Deze jongste nieuwbouwwijk van Amersfoort telt als die straks eenmaal klaar is ruim 30.000 inwoners. Maar het is door de bijna geïsoleerde ligging van de wijk ten

programma

17

‘Een goed centrum geeft een nieuwbouwwijk een ziel’

Onderbuikgevoel belangrijk bij invulling winkelcentrum ‘In Vathorst hebben we duidelijk gekozen voor variatie’

opzichte van Amersfoort, dat de ambities voor het winkelcentrum op z’n minst als groots te omschrijven zijn. Van Veelen: ‘Er wordt over het algemeen altijd uitgegaan van het hiërarchische model: de dagelijkse boodschappen worden in de buurt gedaan, voor de wekelijkse boodschappen gaat men vervolgens naar het wijkcentrum en voor ècht winkelen naar het stadscentrum. Maar de consument is een ander gedrag gaan vertonen. Die wil naast gemak en kwaliteit ook een behoorlijk aanbod. In Vathorst hebben we gekozen voor variatie: we versterken de bestaande bewinkeling van Hooglanderveen, het dorp dat straks in de nieuwbouwlocatie Vathorst ligt. Dit moet een dorpse sfeer opleveren. Daarnaast komt er in het uiterste westen een supermarkt. Het centrale winkelcentrum krijgt in twee fasen een

18

programma

omvang van tenminste 17.500 vierkante meter.’ Vathorst zal ongetwijfeld ook een rol gaan spelen in het grillige bezoekpatroon dat consumenten vertonen, verwacht Van Veelen. ‘Alleen al door de ligging zullen er ongetwijfeld mensen vanuit sommige kernen van de Gemeente Nijkerk en uit andere delen van Amersfoort er naar toe gaan. We krijgen ook een kans iets te realiseren met meer attractie en kwaliteit, kortom; leisure.’ ‘Een centrum’, zegt Van den Broek op zijn beurt, ‘waar mensen naar toekomen.’ Vestigingsfactor De plannen hebben inmiddels de status van Masterplan bereikt. ‘Voor ogen staat een centrum met een nieuw concept. Of, het is hoe je het bekijkt, terugvallen op een oud concept.

Wim van Veelen

In een deel van het gebied heb je straks weer de mogelijkheid om met de auto voor de winkel te parkeren’, vertelt Van Veelen. Maar dan op een moderne wijze, met een recent Amerikaans winkelcentrum als referentie. Vaststaat dat al in 2006 de eerste fase klaar moet zijn. Van Veelen: ‘We werken samen met Bouwfonds en de gemeente hard en enthousiast aan de planvorming.’ Hij is ervan overtuigd dat dit centrum, waar ook niet commerciële functies, kantoren en zelfs woningen een plek krijgen, zorgt voor identiteit. ‘Dit is ook noodzakelijk uit marketingoogpunt van de locatie. Naast mooi wonen zijn voorzieningen een belangrijke vestigingsfactor voor potentiële bewoners. Zéker in een stadsdeel dat door een snelweg wordt afgescheiden. Dan moet je toch iets meer doen.’ ✏ [email protected]

Winkelcentrum Parijsplein in de Haagse Vinex-locatie Wateringse Veld is primair een winkelcentrum voor de dagelijkse behoefte. Qua omvang met 5000 vierkante meter winkeloppervlak niet al te groot. Om een dergelijk centrum een bloeiende toekomst te geven is de zogenoemde branchering erg belangrijk. ‘Het moet een goede mix zijn van enerzijds filiaalbedrijven en anderzijds plaatselijke zelfstandigen. Onderbuikgevoel speelt bij de keuze vaak een belangrijke rol’, vertelt Mariska Bossmann, Manager winkelverhuur bij Bouwfonds Ontwikkeling. Het winkelcentrum Parijsplein is in de nieuwbouwwijk een opvallende verschijning. Dat komt vooral door de twee eclipsvormige woontorens die het centrum markeren. Hierin zijn 87 huurwoningen gevestigd. Onder het centrum bevindt zich een parkeergarage voor zowel de bewoners als bezoekers van het centrum. Het plan is ontworpen door het Haagse architectenbureau Atelier Pro. Bouwfonds Ontwikkeling heeft het centrum en de woningen gerealiseerd en in eigendom overgedragen aan Fortis Vastgoedbeleggingen. Half december was het eindelijk zover: met een groot feest werd de officiële oplevering van het winkelcentrum gevierd. De Vinex-locatie aan de rand van Den Haag heeft daarmee eindelijk zijn eigen centrum. Weliswaar bescheiden van opzet máár, aldus Bossmann, toch met een compleet winkelaanbod. ‘Voor alle dagelijkse boodschappen kan men hier terecht.’ Het winkelcentrum telt zo’n vijftien winkels. Trekkers zijn natuurlijk de twee supermarkten: Albert Heijn als fullservicewinkel en Lidl als discounter. Het samenstellen van de branchering is volgens Bossmann als het inkleuren van een tekening. ‘Er is een basis, zoals in dit geval twee

supermarkten, vervolgens wordt gekeken naar de verdere invulling van het centrum. Dan heb je het over zaken als een bakker, videotheek, snackbar, kapper, drogisterij, opticien en in het geval van het Parijsplein een Chinees restaurant.’ Invulling Bij een wijkwinkelcentrum is het gebruikelijk dat circa 70% van de oppervlakte wordt ingevuld door het landelijk filiaalbedrijf. Ook op het Parijsplein is dat het geval. De invulling door filiaalbedrijven verloopt via de contacten die Bossmann met deze ondernemingen heeft. Anders gaat het met de plaatselijke zelfstandigen. Op het moment dat bekend wordt dat er een winkelcentrum gebouwd gaat worden, stromen bij Bouwfonds Ontwikkeling de aanmeldingen binnen. ‘Voor een snackbar schrijven er al snel zo’n honderd bedrijven zich in. En dat geldt ook voor bijvoorbeeld een kapperszaak of videotheek.’ De eerste schifting heeft plaats op basis van ervaring. Bossmann: ‘Bestaande zelfstandige ondernemers kennen het klappen van de zweep en hebben de meeste kans de nieuwe winkel te laten floreren. Het moeten dus bestaande ondernemingen zijn die òf naar het winkelcentrum willen verhuizen dan wel er een tweede of derde vestiging willen beginnen. Ook is van invloed of een ondernemer is aangesloten bij een franchiseorganisatie. Dat geeft een groter gevoel van herkenbaarheid bij het grote publiek en biedt over het algemeen een meerwaarde in reclame, promotie en uitstraling van de winkel.’ Vervolgens wordt nauwgezet gekeken hoe de al bestaande zaken er uitzien. Uiteindelijk wordt een definitieve keuze gemaakt en krijgen de ondernemers een huurcontract aangeboden. ‘Het moet goed voelen. Je moet er ook zeker van kunnen zijn dat de bedrijven die je kiest een winkelcentrum kunnen laten groeien. Als we nu kijken naar het Parijsplein en de winkels die daar gevestigd zijn, dan kunnen we niet anders dan heel tevreden zijn.’

programma

19

100 jaar wonen werken winkelen

Rollend over de werkvloer De mens schijnt bij het ochtendlicht zijn beste prestaties te leveren, heeft een mij onbekend onderzoek uitgewezen. Eigenlijk is dat niet verbazingwekkend. Hebben we niet allen de suffende werknemers in zuidelijke landen voor ogen die na de lunch geen behoorlijke input meer weten te bereiken? Een listige fabrikant lijkt hier een probaat middel op gevonden te hebben: hij introduceerde verlichting die het ochtendlicht in een ruimte waar het daglicht slechts gefilterd binnendringt, op zo’n manier nabootst, dat een continue optimale prestatie gegarandeerd is. Geen stiekem hazenslaapje meer in de beweegbare kantoorstoel, niet langer gelanterfant bij de koffieautomaat. Deze regie van de arbeidsomstandigheden staat haaks op de behoefte om het personeel flexibel te laten werken. Dan is een werkgever verzekerd van een 100 procent inzetbaarheid. Immers, de (goed gemotiveerde) werknemer verschijnt op zijn werkplek op het moment dat het hem uitkomt, heeft enkele uren ter beschikking voordat hij wordt afgelost, waardoor hij binnen die termijn wel zijn taak moet afhebben. Een ander arbeidsonderzoek heeft in het verleden al aangetoond dat een werkgever meer plezier heeft van deeltijd- dan van voltijdwerkers omdat ze niet te beroerd zijn om er nog eens een uurtje aan te plakken – zonder daarvoor betaald te krijgen. Begrijpelijk dus dat de ontwikkeling in het flexwerk niet stil staat. Wat begon bij het afhalen van een computertrolley en het veroveren van een bureau, is inmiddels uitgewaaierd over een breed terrein aan faciliteiten. Achteraf bekeken is die kantoortrolley, toegepast in het Dynamisch Rijkskantoor in Haarlem en Interpolis te Tilburg, nog een rudimentair flexsysteem, dat onder de gebruikers voornamelijk onrust veroorzaakte. Want het leidde tot een race om op tijd een bureau te veroveren of geruzie wie recht had op een eigen ruimte en wie niet. Dat eigen bureau zal vermoedelijk nooit meer terugkeren, maar we zagen in het recent geopende ‘laboratorium’ Living Tomorrow, The Office of The Future in Amsterdam een milde, mensvriendelijke variant: de werknemer van de nabije toekomst, die is uitgerust met een badge. Die strijkt hij over een sensorisch bureaublad, waarna het diffuse computerscherm voor hem oplicht. Enter! Zie daar de hoogst persoonlijke computer – er is naast het beeldscherm plaats voor gedigitaliseerde foto’s van de geliefden. Nee, geen plantjes of dieren, zoals vroeger bij Centraal Beheer. Het moet in het geautomatiseerde kantoor wel een beetje netjes blijven, anders raken de chips van streek.

20

100 jaar wonen werken winkelen

De flexibiliteit strekt zich verder uit dan het bureau alleen. Bij Interpolis maar ook bij Senter, een subsidieafdeling van Economische Zaken in Den Haag, kunnen de werknemers in lounge atmosfeer vergaderen, in reusachtige fauteuils of in half open cellen met gekleurd licht, waardoor ze in verbinding blijven met de kantoortuin, voor zover daar nog sprake van is. Bij Senter – een ontwerp van Jeanne Dekkers – is er eerder sprake van een kantoorlandschap. Een slingerende wand brengt een scheiding aan tussen intieme, contemplatieve units enerzijds en open kantoren anderzijds. De koffiecorners lichten op in dit landschap, doordat ze van vloer tot plafond in een oogverblindende kleur zijn geschilderd, felrood, knalgeel of mintblauw. Over flexibiliteit gesproken: hier is de verblijfsduur niet langer dan een kop koffie. Dat vergaderen bekort kan worden door statafels, soms omringd met barkrukken, is al enige tijd doorgedrongen tot het besef van berekenende bedrijven die zo informeel maar wel efficiënt besluiten kunnen binnenhalen. In voorbereiding is een emotietafel waar een blauwe kring in het matglazen blad de stemming onder de deelnemers registreert. Heeft een van de aanwezigen tot zijn recht kunnen komen, houdt iemand iets achter, is er verborgen wrevel? Het vraagt moed van een onderneming om dit psychologische wapen in de strijd te brengen, want men riskeert zowel succes als hoon. Toch kan dat hèt instrument zijn om het in- en uitvliegend personeel aan het bedrijf te binden, per slot van rekening een van de bezwaren van flexwerk. Tenslotte de verst gevorderde vorm van flexibiliteit: dat is niet de trolley die je meerolt naar je bureau maar de trolley waarin je zelf plaatsneemt – goed beschouwd een miniatuur caravan. Er is plaats voor twee flexwerkers die een draaifauteuil ter beschikking hebben, met tussen hen in een tafeltje voor een mini-laptop. Ook een uitgeputte werknemer kan erin terecht. In dat geval wordt de fauteuil uitgeklapt tot chaise longue, zodat men even een uiltje kan knappen (om daarna weer voluit te kunnen gaan). Het belangrijkste onderdeel bevindt zich in het plafond van deze cabine: het perfecte afzuigsysteem. Zo heeft de roker geen excuus meer om de straat op te vluchten. Want het meest flexibel zijn toch wel die collega’s die zich niet aan een bureau willen binden omdat ze daar niet aan hun trekken kunnen komen. ✏ [email protected]

auteur Jaap Huisman

de verandering

Carry Abbenhues

‘Uit de waan van de dag’ auteur Boukje Klinker beeld Don Wijns

‘Eigenlijk had ik er zelf nooit serieus over nagedacht om me kandidaat te stellen voor het provinciaal bestuur. Maar toen ik gevraagd werd, heb ik de uitdaging graag aangenomen.’ Aan het woord is Carry Abbenhues, sinds vorig jaar gedeputeerde voor de provincie Overijssel met Economie & Innovatie in haar portefeuille. ‘Als je het zo bekijkt heb ik deze functie te danken aan de invoering van het duale systeem in de politiek. Dit maakte het mogelijk om iemand van buiten gedeputeerde staten aan te trekken als gedeputeerde. En dat ben ik geworden.’ Een beetje trots klinkt toch wel door in haar stem. Abbenhues is overigens geen vreemde in de politiek. Voor haar aanstelling als gedeputeerde was zij eerst raadslid, wethouder en later tien jaar lang burgemeester van de Gelderse gemeente Hattem. ‘Een leuke tijd. Hattem is een klein, aardig stadje met een sterke samenhang in de bevolking. Dat bleek bijvoorbeeld tijdens de MKZ-crisis, toen Hattem in het ziektegebied lag, uit de steun van de hele bevolking voor de agrariërs in onze stad. En in mijn begindagen als burgemeester zorgden ook de onderlinge verhoudingen in de raad voor de nodige opwinding. Ik heb altijd echt mijn best gedaan om, als het om het belang van Hattem ging, de neuzen dezelfde kant op te krijgen. Natuurlijk zijn er politieke meningsverschillen, maar soms moet je er samen voor gaan.’ Als een van de hoogtepunten uit haar tijd in Hattem ziet Abbenhues de viering van het 700 jarig bestaan van de gemeente in 1999. ‘Een uniek moment, dat we met de hele stad hebben gevierd met een heel mooi feest.’ Toegevoegde waarde De overstap van gemeente naar provincie bevalt Abbenhues goed. ‘Je zit hier wel in een heel andere situatie. De schaal is anders en mijn rol ook. Als burgemeester zit je toch veel dichter bij de bewoners, ze spreken je letterlijk aan op straat. Als provinciebestuurder zit je wat verder weg. Ik ben nu meer bezig met processen, maar natuurlijk uiteindelijk wel weer vóór de burger. Een van mijn aandachtspunten hier is bijvoorbeeld

het stimuleren van de werkgelegenheid in de hele provincie. Doel is om meer werkgelegenheid te creëren. Daarvoor is innovatie bijzonder belangrijk. Zo proberen we de samenwerking tussen het bedrijfsleven en onder andere de Universiteit Twente te stimuleren. Ik zie mijn rol hierin als ondersteuner van gemeenten en bedrijfsleven en als tussenschakel van de landelijke en Europese politiek. Daarbij heb ik er trouwens veel voordeel van dat ik voorheen burgemeester was. Ik merk dat het feit dat ik de taal van de lokale politiek spreek een toegevoegde waarde is.’ Inspiratie ‘Een groot verschil is ook’, gaat ze verder, ‘dat je bij de provincie minder in de waan van de dag werkt. Er is meer tijd voor reflectie. Ik krijg nu de ruimte om als het ware boven de problematiek te hangen en rustig te kijken naar wat er gebeurt, wat het probleem is en wat we er aan kunnen en willen doen.’ En daarbij kan Abbenhues gebruik maken van de kennis die ze opdeed tijdens haar avondstudie bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit. ‘Het leuke is dat ik daar net mee klaar was toen ik hier kwam. Als burgemeester heb ik de praktische waarde van bestuurskunde kunnen bekijken en toepassen in de gemeente. Nu kan ik alle inspiratie en kennis gebruiken op het niveau van de provincie. Wat kan een student bestuurskunde zich nog meer wensen?’

de verandering

21

markt Betaalbare woningen

Drie concepten om aan grote vraag te kunnen voldoen auteur Danny Verbaan beeld Don Wijns

‘Betaalbare woningen zijn natuurlijk niet onze grote winstpakkers’, zegt Marcel van der Werf, Hoofd Projectmanagement in de regio Zuid-West van Bouwfonds Ontwikkeling. Tegelijkertijd verdient het product wel alle aandacht. Omdat er vraag naar is, maar ook om ervoor te zorgen dat er een behoorlijke kwaliteit wordt geleverd. Een beschrijving van drie concepten op het gebied van betaalbare woningen: vanuit het ontwerp, via een ingenieus computerprogramma en klant en klaar vanuit de fabriek. ‘Concept 1: Aan de hand van het bouwbesluit een woning tekenen die niet alleen voldoet aan de voorwaarden, maar waarbij bovenal de bouwkosten tot een minimum worden beperkt.’

Voor zich op tafel heeft Marcel van der Werf een A4’tje liggen met zeven ontwerpen van een eenvoudige woning met een puntdak. De eerste in de reeks beschikt alleen over een begane grond met een eerste verdieping, aan een van de volgende is een dakopbouw toegevoegd en verderop in de reeks is het huisje verder uitgedijd met ook nog eens een uitbouw. ‘In de meest sobere vorm heb je al voor zo’n 80.000 euro vrij op naam een woning met een inhoud van ongeveer tweehonderd kubieke meter’, zegt hij. Het plan bestaat alleen nog op papier, maar volgens Van der Werf biedt het interessante

keuze hebben. Misschien zeggen ze wel: ‘ik heb een wat ruimer budget – weet je wat, doe meteen die dakopbouw er maar bij.’ En anders kunnen ze daar ook later nog toe besluiten.’ Probleemstelling Hij kwam op het idee door de probleemstelling eens vanuit een andere manier te benaderen: in plaats van te kijken hoe de bouwkosten tot een minimum kunnen worden beperkt, pakte hij het Bouwbesluit erbij. ‘Aan de hand hiervan zijn we een woning gaan tekenen die net voldoet aan de voorwaarden.’

‘In de meest sobere vorm heb je een woning voor 80.000 euro vrij op naam’ kansen op het gebied van het betaalbaar bouwen in een breed prijssegment. Alle varianten kunnen worden aangeboden, het is aan de koper om te bepalen of hij het ‘instapmodel’ neemt of toch liever het royalere, dus duurdere ontwerp. ‘Voor bijvoorbeeld starters op de woningmarkt kun je op die manier een concept aanbieden waarbij ze zelf de volledige

22

markt

Dit resulteerde vanzelfsprekend niet in wat hij noemt een ‘spectaculair stadspaleis’. Het eenvoudigste huis is acht meter diep en 4,8 meter breed, beschikt over een kamer waarin het bed kan staan, heeft een kleine keuken en een ruimte met een wastafel en douche. Via een inklapbare trap die uit het plafond dient te worden getrokken, is een

bescheiden bergzolder te bereiken. ‘Toch kan zo’n woning heel aantrekkelijk zijn, bijvoorbeeld voor mensen die net van school komen. Of voor studenten. Die vinden het misschien prettiger een kleine badkamer te hebben die helemaal van henzelf is, dan een grotere waar ook anderen gebruik van maken.’ Liever een vaste trap of een aparte slaapkamer op de eerste verdieping? Door meer te betalen kan het allemaal in orde worden gemaakt. ‘Binnen een project zou je een deel van de woningen een breedte van zes meter kunnen geven. Dat is weer net iets aantrekkelijker. Ook zijn varianten denkbaar die zich specifiek richten op senioren, eveneens een belangrijke doelgroep.’ Betaalbaarheid Eén uitgangspunt blijft echter gelden, en dat is dat er binnen het segment van de betaalbare woningen wordt geopereerd. Bouwfonds Ontwikkeling heeft gedefinieerd dat de koopprijs in dit segment voor de consument maximaal 175.000 euro (vrij op naam) bedraagt. Van der Werf heeft alle vertrouwen in de formule. ‘Natuurlijk, dit soort huizen zijn voor ons niet bepaald de winstpakkers’, klinkt het eufemis-

tisch. ‘En je moet er geen complete wijken van bouwen, al was het alleen al omdat je dan een te eenzijdige samenstelling van de bevolking zou krijgen. Maar er is wel behoefte aan. We zouden ze daarom bij voorkeur ontwikkelen in combinatie met andere woningen.’ Computerprogrammatuur Door een veel efficiënter gebruik van de grond en een optimale beheersing van de kosten kunnen enorme bedragen worden uitgespaard. ‘Dat is niet het enige’, zegt Han Moerkerken met gepaste trots. Want de door de directeur/ eigenaar van het bureau Moerkerken Broekzitter Mélis Bouwkosten bv ontwikkelde computerprogrammatuur, maakt het tevens mogelijk om in nieuwbouwplannen ook woningen in te passen met relatief lage prijzen. ‘Een kleine woning van pakweg vijftig vierkante meter kan worden verkocht voor een prijs die nog onder de 100.000 euro ligt. Als je van de meest efficiënte verkaveling uitgaat, is het geen enkel probleem dit soort huizen mee te nemen in de totale bouwstroom.’ Het project Jan van Galenstraat kan wat dat betreft als ‘testcase’ worden gezien: op een aantal sportvelden in Amsterdam wil Bouwfonds

Ontwikkeling zo’n duizend woningen en daarnaast ook kantoren, bedrijfsruimten en scholen realiseren, waarbij de methode van Moerkerken Broekzitter Mélis (MBM) een belangrijk hulpmiddel vormt. Ontwikkelingsmanager Ronald Huikeshoven van Bouwfonds Ontwikkeling

scherm verschijnt een denkbeeldig kavel. Allerlei verschillende soorten blokjes vertegenwoordigen even zovele typen woningen. Door wat klikwerk met zijn toetsen en muis zet hij de beoogde huizensoorten op hun plaats – ‘ik kan elk gewenst woningtype simuleren’ – en

‘Bij voorkeur ontwikkelen in combinatie met andere woningen’ regio Noord-West is in elk geval al erg enthousiast, maar waarschuwt dat in Amsterdam betaalbaar bouwen duurder is dan elders. ‘Ik denk dat we dertig procent van het programma in die categorie kunnen realiseren als huur- of als koopwoning. De koopsom zal liggen tussen de 130.000 en 190.000 euro vrij op naam. Ja, dat is veel geld; toch is er voor dat bedrag in deze stad bijna niets te vinden. De prijzen zijn de afgelopen jaren enorm gestegen en het aanbod bestaat vooral uit de duurdere koopwoningen.’ Laptop Moerkerken klapt zijn laptop uit om te laten zien hoe zijn methode werkt. Op het beeld-

worden vervolgens in tabellen de beoogde specificaties ingevuld. Het aantal huizen en/of bedrijfsruimten, de gevelbreedte, het aantal bouwlagen, de te kiezen steensoort, het aantal parkeerplaatsen, komen er wel of geen balkons, is er sprake van een overhangende dakrand, de beoogde aanneemsom, maar ook elementen als de grondkosten, het honorarium van de architect, de tarieven van alle adviseurs, zelfs de leges die een gemeente in rekening brengt – werkelijk alle elementen die het eindbedrag beïnvloeden worden ingevoerd. Daarna is het de beurt aan de computer om al die informatie te verwerken en per blokje, dus woning, te preciseren. ‘Het uiteindelijke resul-

markt

23

Concept 2: Het computerprogramma laat in één oogopslag alle kosten voor een woning zien: van het heien en het het grind op het dak tot aan de kosten van de notaris.

taat is, dat er, tot op de woning nauwkeurig, een complete begroting uitrolt. In één oogopslag zijn – al in de allereerste fase van een project – alle kostenposten te zien, van het heien tot aan het grind op het dak en van de deuren tot aan de rekening van de notaris.’ Zo’n drie jaar is gewerkt aan de ontwikkeling van dit programma dat de eenvoudige naam SimSys (‘van Simulatie-systeem’) draagt. ‘Een opdrachtgever kan daarna met de ‘finetuning’ beginnen. Hij kan zien wat de consequenties zijn wanneer hij overweegt om voor een duurdere gevel te kiezen. Of hij kan, zittend achter de computer, de kosten juist omlaag brengen door een andere vloer te nemen, de oppervlakte per woning te verkleinen of een minder luxe keuken te laten inbouwen. Je kunt een project net zo duur of goedkoop maken als je zelf wilt.’ ‘Kijk’, wijst Moerkerken op een eenvoudig schetsje met drie totaal verschillende bouwblokjes. ‘Allemaal hebben ze een oppervlakte van exact 120 vierkante meter, maar er zit onderling wel een prijsverschil tussen van 13.000 euro.’ Op die manier ontstaat volgens hem meteen weer financiële ruimte voor het inpassen van betaalbare woningen. ‘Het is heel makkelijk om te zeggen: voor 150.000 euro leveren we ze met

24

markt

een vloeroppervlak van vijftig vierkante meter’, zegt ook Huikeshoven. ‘Maar veel leuker is als je er, bijvoorbeeld met behulp van dit systeem, in slaagt daar zestig of misschien wel zeventig vierkante meter van te maken.’ Fabriekshal Het geautomatiseerde high tech-gecijfer in de beginfase van een project vormt een schril contrast met de werkwijze zoals die in het Overijsselse Haaksbergen wordt toegepast. In een immense fabriekshal net buiten het dorp is de vergelijking met de auto-industrie snel gemaakt: ook bij het bedrijf Flexline wordt met alleen wat losse onderdelen begonnen en staat

digheden en, minstens zo belangrijk, de verkoopprijzen zijn scherp. ‘Terwijl deze woningen wel veertig tot vijftig jaar meegaan’, zegt Henk Suvaal. Hij is bedrijfsleider bij Flexline. Zijn kantoor bevindt zich pal tegenover de fabriekshal, in een vrolijk ogend, vrijstaand gebouw met een begane grond en twee etages. Van twee verdiepingen is de gevel met hout bekleed, daar tussenin zit een laag in een roodbruine tint. De constructie blijkt uit zes verschillende modules te bestaan die afzonderlijk zijn gebouwd en pas op de plaats van bestemming werden gekoppeld. De zorgvuldig in het ontwerp ingepaste stroken langs de plafonds en de gevel zijn de enige verwijzing naar de plek waar de naden

‘Verschillende blokjes op het scherm zijn diverse typen woningen’ aan het eind van de ‘productielijn’ het kant-enklaar eindproduct. Alleen gaat het in dit geval niet om een auto maar zijn het complete woningen die worden afgeleverd. Het werken verloopt razendsnel, kan niet worden verstoord door slechte weersomstan-

zitten. ‘Alles wordt al in de fabriek ingebouwd’, vertelt Suvaal. ‘De ramen – inclusief het glas – , het sanitair, de cv-radiatoren, de leidingen, de keuken, zelfs het tegelwerk. Zodra de modules zijn geplaatst, kun je er bij wijze van spreken al intrekken.’

Concept 3: De woning wordt tot en met het behang en de wandcontactdozen in de fabriek gebouwd. Vervolgens brengt een dieplader de woning naar de kavel.

Het concept kwam eigenlijk door een toevalligheid tot stand. De Teha Elementengroep, gespecialiseerd in kozijnen, had haar activiteiten uitgebreid met de bouw van prefab woningen voor asielzoekers. Maar na de drieduizendste woning veranderde het asielbeleid van de regering en was er geen vraag meer naar. De fabriek werd met sluiting bedreigd. Totdat Teha de handen

bijzonderheid geldt dat pas over vijf jaar de definitieve locatie beschikbaar is. Geen probleem. Er hoeft niets te worden gesloopt, dit systeem maakt het mogelijk om alles volledig te demonteren en te verplaatsen.’ Onder de vloer ligt een gesloten stalen constructie, maar daar is niets van te zien, aangezien hier overheen plavuizen, parket of tapijt zijn te

‘Aan het einde van de productielijn staat de woning kant en klaar’ ineen sloeg met Bouwfonds Ontwikkeling regio Noord-Oost (beide bedrijven zijn elk vijftig procent eigenaar) en zo’n anderhalf jaar geleden Flexline ontstond. Wapenfeit Deze onderneming vercommercialiseerde het prefab product en bestormde de markt; het bekendste wapenfeit totnogtoe is de levering van de winkelunits van Batavia Stad. ‘We zijn nu onder meer bezig met de bouw van honderdvijftig woningen voor studenten in Wageningen. Eind maart moet alles klaar zijn. Waarbij als

leggen. Dezelfde metalen constructie blijkt ook achter het strak witte plafond schuil te gaan. De wanden zijn geïsoleerd en zitten ingepast tussen verticale, eveneens stalen kolommen. Wie het niet weet, zal het niet doorhebben; slechts door te kloppen valt aan de holle klank te merken dat de muren niet van steen zijn. De lengte van elke module is maximaal veertien meter, de breedte is ten hoogste vier meter. Door de modules te koppelen kan echter elke gewenste afmeting worden gecreëerd. ‘Wij hebben ook de opdracht binnen voor vijftig waterwoningen – een soort woonarken van drie

verdiepingen – die in Amsterdam komen. Wij leveren de modules af in Urk, in een konvooi worden ze daarna naar hun plek gevaren.’ Architecten Flexline werkt met twee architecten, maar desgewenst kunnen volgens Suvaal ook andere bureaus worden ingeschakeld. Zijn brochure laat zien dat zo ongeveer elk woningtype te realiseren is , ook in de lage prijscategorie en in de gestapelde sfeer. ‘Voor 65.000 à 70.000 euro vrij op naam hebben wij voor eenpersoonshuishoudens al een appartement van vier meter breed en dertien meter lang, met een gescheiden woon- en slaapkamer.’ Voordeel Suvaal noemt twee belangrijke voordelen van dit product: de snelheid en het feit dat het neerzetten van prefab huizen nauwelijks overlast geeft. ‘In binnensteden heb je smalle straatjes en haal je met de conventionele manier van bouwen soms wel jarenlang de hele buurt overhoop. Maar wij zijn twee, drie weken bezig om de units op hun plaats te hijsen en klaar is Kees. Voor veel gemeenten is dat een aantrekkelijk vooruitzicht.’ ✏ [email protected]

markt

25

Lezersaanbieding Architectuurexcursie zaterdag 22 mei 2004

De arrangementsprijs is € 37,50 per persoon (incl. koffie/gebak, dialezing, architectuurhistorische begeleiding en kosten voor exclusief bezoek aan het gebouw). Inschrijving • U kunt zich voor dit programma aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. • U kunt zich ook per brief aanmelden door uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel / De Erven 2 / 1151 AS Amsterdam. • Voor aanmeldingen per e-mail: [email protected]. • Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel o.v.v. ‘K.P.C. de Bazel’. Na uw betaling zendt men u altijd een schriftelijke bevestiging. • Voor meer informatie en annuleringsregeling: www.artifex-travel.nl

K.P.C. de Bazel

Exclusief bezoek aan het voormalig hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij te Amsterdam De lezersaanbieding in de NAW wordt georganiseerd door Cultureel Organisatiebureau Artifex. Artifex is in 15 jaar uitgegroeid tot een betrouwbare partner in de organisatie van interessante culturele evenementen voor zowel het bedrijfsleven als particulieren. Artifex organiseert culturele programma’s in Nederland waarbij inhoud en stijl op basis van het rijke Nederlandse culturele aanbod uitgangspunten vormen. Bij veel programma’s is de bijdrage van hun begeleidende (kunst)historici en architectuurspecialisten een essentieel onderdeel van het welslagen van het arrangement. De dagelijkse leiding van het bureau is in handen van kunsthistoricus René W. Chr. Dessing, die het bureau indertijd ook oprichtte. Bouwfonds organiseert samen met Cultureel Organisatiebureau Artifex een bijzondere architectuurexcursie naar het vroegere hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel- Maatschappij aan de Vijzelstraat te Amsterdam. Het gebouw is het laatste grote werk van de architect K.P.C. de Bazel en geldt als een van de architectuurhoogtepunten van ons land. Dit programma is een echte buitenkans daar het gebouw zelden toegankelijk is en vanaf medio 2004 twee jaren voor een grondige renovatie gesloten zal zijn. Hierna zal het Gemeentearchief Amsterdam er zich vestigen. Architect K.P.C. de Bazel Het voormalige hoofdkantoor geldt als een bekroning op het werk van K.P.C. de Bazel. Het gebouw ontstond tussen 1919 en 1926.

Indrukwekkend alleen al is de prachtige gevel die een afwisseling heeft van natuur- en baksteen. Het gebouw is rond twee grote lichthoven opgetrokken. K.P.C. de Bazel deed zijn inspiratie op tijdens een reis door ZuidAmerika. Dit komt met name tot uitdrukking in prachtige gevelbekroning en de vele kunstwerken in het bouwwerk. Naast het gebouw ontwierp De Bazel ook veel meubilair, tapijten en voorwerpen voor het complex. Daarnaast waren kunstenaars als J. Mendes da Costa, J.M. van der Mey en en Lambertus Zijl betrokken bij de verfraaiing van het gebouw. Niet alleen de architectuurliefhebber zal hier een genoeglijke middag beleven, ook voor liefhebbers van interieur en meubelkunst valt er veel te zien in dit gebouw dat geldt als een van onze mooiste kantoorcomplexen uit die tijd.

Tijdschema 13.30-14.00 uur Ontvangst met koffie/gebak in het NH Amsterdam Centre Hotel, Stadhouderskade 7 te Amsterdam. 14.00-15.00 uur Inleidende dialezing door een architectuurhistoricus. Tijdens deze voordracht besteedt de spreker uitgebreid aandacht aan het leven en werken van de architect K.P.C. de Bazel. Uiteraard zal het voormalige hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij hierbij centraal staan. Na afloop van de lezing is er gelegenheid tot het stellen van vragen. 15.00-15.30 uur Wandeling o.l.v. een architectuurhistoricus naar de Vijzelstraat. 15.30-17.00 uur Tijdens een speciale en exclusieve openstelling volgt een uitgebreide rondleiding door het schitterende gebouw. Naast de architectuur van K.P.C. de Bazel ziet u ondermeer beeldhouwwerken van J. Mendes da Costa, Lambertus Zijl en H.A. van den Eynde. Van het oorspronkelijke interieur is veel bewaard gebleven alsmede vele voorwerpen die door K.P.C. de Bazel speciaal voor dit gebouw zijn ontworpen. Circa 17.00 uur Einde van de excursie.

beleid Europese ruimtelijke ordening

Allesbehalve ordenend auteur Dolf Dukker beeld Don Wijns

Hoe duidelijker planologen hun visie op een grensoverschrijdend ruimtelijk vraagstuk op papier zetten, des te sneller zal hun plan in de prullenbak verdwijnen. Het tekenen van kaarten is funest. Dat scherpt de tegenstellingen in transnationale gebieden vaak alleen maar aan. Wie op Europees niveau sturing wil geven aan het gebruik van ruimte, doet er verstandig aan het vooral niet over ruimtelijke ordening te hebben. Dat doen Europese politici dus ook niet. Maar ondertussen wordt de invloed van Brussel op nationale beslissingen over ruimtegebruik wel steeds groter.

Een verhaal over ruimtelijke ordening in Europa zou eigenlijk heel kort kunnen zijn. Omdat de EU volgens het huidige verdrag alleen aan ruimtelijke ordening mag doen als alle vijftien lidstaten het erover eens zijn, staat het onderwerp slechts marginaal op de agenda. Overeenstemming tussen alle vijftien is immers zeldzaam; straks met vijfentwintig landen feitelijk nóg moeilijker. Zeggenschap over de inrichting van het land is voor alles een nationale aangelegenheid. Waar in Nederland – bij wijze van spreken – de bevoegdheid over elke stoeptegel bij een aparte commissie berust, zal men in Brussel vergeefs zoeken naar een loket dat vraagstukken op het gebied van ruimtelijke ordening behartigt. Het heet in Brussel anders. Europese wetten die raken aan de inrichting of het gebruik van bepaalde gebieden dienen andere ‘hogere’ doelen: een schoner milieu, hervorming van de landbouw, plattelandsontwikkeling, regionaal beleid, vervoerspreventie. Maar omdat voor wetgeving op deze terreinen een tweederde meerderheid in het parlement volstaat, heeft Brussel in werkelijkheid veel meer invloed op het ruimtegebruik dan de marginale aanwezigheid van het thema ruimtelijke ordening op de Europese agenda doet vermoeden. Strijd Alexander de Roo (GroenLinks), ondervoorzitter van de commissie milieubeheer, volksgezondheid en consumentenbeleid van het Europees Parlement, geeft een voorbeeld van een milieumaatregel die ingrijpende ruimtelijke consequenties kan hebben. ‘Er is momenteel een felle discussie gaande over Seveso 3, inmiddels alweer de derde richtlijn over industrieën die explosiegevaar opleveren, zoals onze eigen vuurwerkfabriek in Enschede.

28

beleid

De Duitsers en de Fransen zeggen: ‘wij willen binnen een straal van één kilometer rond een fabriek die kan ontploffen geen woningen hebben’. De Nederlandse regering zegt ‘vijfentwintig meter is wel genoeg’, want we hebben geen zin DSM te verplaatsen of woningen in Geleen te ontruimen.’ Nederland zou als de beslissing voor DSM ongunstig uitvalt naar het hof in Luxemburg kunnen stappen en aanvoeren dat het eigenlijk ruimtelijke ordening is. Kan nog een hele strijd worden en ik weet niet wie wint.’

zeggen ‘alle glastuinbouw naar Spanje’. Een dergelijke maatregel zal niet werken’, onderstreept De Roo. Ontluisterend De politieke terughoudendheid contrasteert met de omvangrijke ambtelijke en professionele productie van ruimtelijke visies op de Europese integratie. Gezien de groeiende stapel transnationale ruimtelijke plannen, ontstaat onwillekeurig het beeld van een zeer dynamisch beleidsterrein waarop men

‘In Brussel is het vergeefs zoeken naar een loket over ruimtelijke ordening’ Zo expliciet en dwingend als Europa ingrijpt in de zone rondom bepaalde, ontplofbare fabrieken, werkt het doorgaans niet. Het Europese parlement telt achttien commissies, waarvan er drie invloed hebben op het gebruik van ruimte. Naast de commissie waarvan De Roo ondervoorzitter is, zijn dat de commissie landbouw en plattelandsontwikkeling, en de commissie regionaal beleid, vervoer en toerisme. Toeval of niet, ook deze commissies hebben een Nederlandse ondervoorzitter, respectievelijk Albert Jan Maat (CDA) en Rijk van Dam (ChristenUnie). Over één ding zijn de drie het in ieder geval met elkaar eens: ‘Ruimtelijke ordening is nadrukkelijk een zaak van nationale en regionale overheden’, stelt Maat. ‘Ik kan me niet voorstellen dat op Europees niveau wordt bepaald waar bevolkingsconcentraties mogen groeien. Brussel staat te ver af van de regio’s om de specifieke belangen goed te kunnen wegen’, nuanceert Van Dam. ‘Brussel zal niet

gemakkelijk het overzicht verliest. Vision Planet, NorVision, het Europees Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief (EROP), de NWMA Ruimtelijke Visie, de Eerste en Tweede Benelux Structuurschets, VASAB, ESTIA et cetera, wie is nog in staat om aan te geven wat de relatie is tussen deze ruimtelijke visies en de daadwerkelijke beleidsvoering? In een recente studie naar de samenwerkingspraktijk – in opdracht van het Directoraat Generaal Ruimte – komt Wil Zonneveld van het Onderzoeksinstituut OTB TU Delft tot ontluisterende conclusies. Geen van de door hem geanalyseerde transnationale visies – NorVision, Vision Planet, en de NWMA – die tezamen vrijwel heel Europa omvatten, is besproken geweest door politici. ‘Het is volstrekt onduidelijk wat de toekomst van al deze ruimtelijke visies is. (...) Alle ruimtelijke concepten en kaarten die gebiedsspecifieke kwaliteiten in beeld brengen, stuiten op weerstand.’ Rijk van Dam maakt een vergelijking met de Europese grondwet die voorlopig op de lange

HUIDIGE LIDSTATEN LIDSTAAT PER 2004 NIET EU-LANDEN

baan is geschoven. ‘Daar staan teksten in, waarvan heel veel mensen zeggen: ‘wat is daar nou op tegen?’ Maar op het moment dat je deze wet in de plaats van de nationale grondwet gaat stellen, blijkt bijvoorbeeld ineens dat het ons sociale stelsel of ons ontslagrecht op de kop zet. ‘Wat staat er onder de streep?’ is de hamvraag bij rekensommen. Zo is het ook met kaarten. Die geven mensen zicht op de consequenties. En dan zal men heel gauw zeggen: ‘ja, maar er is helemaal geen rekening gehouden met dat kwetsbare gebied, of met die lawaaigevoelige voorziening’. Het belang van die specifieke kennis is per land verschillend.’ Digitale kaart Toch denkt met name De Roo dat de EU de ambitie heeft meer aan ruimtelijke ordening te gaan doen dan het huidige verdrag toestaat. Hij leidt dit af van het voornemen van de Europese Commissie een digitale kaart te laten maken, waarop per grondgebied staat aangegeven wat de relatie met Europees beleid is. Concreet: welke gebieden komen in aanmerking voor bepaalde structuurfondsen en regionale fondsen. ‘Alles wat in Europa speelt en enigszins met de geografie kan worden verbonden, komt op de kaart te staan’, zet De Roo uiteen. ‘Zo werkt de Europese Commissie meestal’, licht hij toe. ‘Eerst stuurt zij een praatpapier, een mededeling naar het parlement, de ministers, alle inspraakgroepen. Maar wat er waarschijnlijk achter zit, is dat de Commissie wel degelijk ruimtelijk ordeningsbeleid wil gaan ontwikkelen.’ Hoewel De Roo niet verwacht dat Europa zeggenschap krijgt over planologische keuzes in de lidstaten, sluit hij niet uit dat ruimtelijke ordening ‘over tien jaar het dringendste milieuprobleem is dat we hebben’. ‘Als we

serieus werk gaan maken van de plannen van de Duitse en Engelse regering om de co2-uitstoot in 2020 met dertig procent te verminderen, dan móéten onze auto’s op biobrandstoffen gaan lopen. Daar heb je ruimte voor nodig. Studies hebben uitgewezen dat een kwart van alle landbouwgrond in Engeland nodig is om voldoende biobrandstoffen te produceren om alle Engelse auto’s en vrachtauto’s te laten rijden. Die ruimte hebben we in Nederland niet. Maar in Polen is ruimte zat, in Zweden ook. Ik denk dat de Europese druk op de bestemming van landbouwgebieden zal gaan toenemen. De EU is er absoluut mee bezig. We hebben al een richtlijn die voorschrijft dat er in 2010 vijf procent biobrandstof bijgemengd moet worden.’ Lawaai-richtlijn Als ordenende factor zal de invloed van het milieu op ruimtegebruik in de nabije toekomst verder toenemen. De Roo noemt de lawaairichtlijn, waarvoor hijzelf verantwoordelijk is geweest. Die wet houdt in dat voor alle structurele bronnen van lawaai – drukke autowegen en treinverbindingen, vliegvelden

best kunnen gebeuren’, wijst De Roo op dreigende restricties voor woningbouwlocaties. Een soortgelijke werking heeft de kaderrichtlijn water. Van elk riviergebied moeten de betreffende landen een kaart maken waarop alle bronnen van vervuiling staan aangegeven, puntbronnen zoals fabrieken, maar ook de diffuse bronnen zoals de landbouw. ‘De grenzen van vervuiling worden nu vastgesteld’, vertelt De Roo en voegt er aan toe dat ‘de landbouw in Nederland al begint te piepen, uit vrees niet aan de strenge normen te kunnen voldoen.’ Landbouw is de hoek waar nog forse slagen zullen vallen. Daar valt veel te verliezen, maar ook veel te winnen. ‘We hebben het oudste, kwetsbaarste cultuurlandschap van alle handelsblokken in de wereld’, zegt Albert Jan Maat. ‘Door de schaalvergroting in de landbouw – die hoe dan ook zal voortschrijden – dreigt een verschraling van dit fantastische landschap. Het groene hart is een typerend voorbeeld. Maar ook gebieden in Zuid Europa met heel oude olijfbomen. Je ziet het in heel Europa gebeuren. Boeren verdwijnen, landschappen verrommelen.’

‘De Commissie wil wel degelijk ruimtelijk ordeningsbeleid gaan ontwikkelen’ boven 50.000 vluchten en bepaalde industriële activiteiten – een geluidscontour moet worden gemaakt. Overheden krijgen de verplichting de gemiddelde geluidsbelasting per jaar aan te geven, de burgers daarover te informeren en indien het lawaai heel erg is plannen te maken om het geluid terug te dringen. ‘Europa schrijft nog niet voor wat het maximaal toegestane geluidsniveau is, maar dat zou over tien jaar

Maat maakt zich zorgen, maar ziet ook mogelijkheden voor behoud van landschappelijke kwaliteiten. Daarvoor is wel een flexibele inzet van Europese middelen nodig, rekening houdend met de specifieke situatie en ontwikkelingen in de regio’s. Die kwaliteiten kunnen namelijk nogal verschillen. ‘Wat Brussel onder platteland verstaat, is niet hetzelfde als wat in Nederland platteland genoemd wordt’, zegt

beleid

29

‘Platteland van Nederland verdient speciale zorg’ Rijk van Dam (Christen Unie)

Rijk van Dam. ‘In Europees verband wordt bij platteland veeleer gedacht aan ver afgelegen, ontvolkte gebieden. Terwijl in Nederland het platteland pal tegen de stad aan kan liggen en als zodanig niet verstoken hoeft te zijn van alle voorzieningen. Binnen die enorme dichtheid van Nederland verdient het platteland echter speciale zorg. Nu een deel van de landbouwsubsidies verschuift naar plattelandsontwikkeling, mag het Nederlandse platteland niet via een grove definitie van die gelden uitgesloten worden’,

Alexander de Roo (Groen Links)

ruimtelijke ordening. Naar zijn idee is de rol van Europa beperkt tot het scheppen van voorwaarden om per regio de omschakeling van de landbouw te kunnen inpassen in plattelandsontwikkeling. Dat klinkt ingewikkeld, maar zou in het geval van het groene hart eenvoudigweg kunnen betekenen dat middelen voor plattelandsbeleid worden ingezet om de hogere kostprijs van een liter melk in dit deel van Nederland te compenseren. Nog simpeler gesteld: Europa betaalt niet om de melkveehouderij in het groene hart te behouden, maar behoud van de melkveehouderij is een waarborg

‘Keuze voor behoud Groene Hart is toch aan Nederland’ vertolkt Van Dam de gevoelens in het Nederlandse kamp. Waarbij het van belang is om te weten dat het om aanzienlijke bedragen gaat. Landbouwcommissaris Fischler wilde zelfs twintig procent van de begroting van 45 miljard euro uittrekken voor het stimuleren van het platteland. Het is vier à vijf miljard geworden, maar het budget zal de komende jaren groeien. Waarborg Albert Jan Maat beschouwt plattelandsontwikkeling als een afgeleide vorm van

30

beleid

voor de bescherming van het landschap. ‘De keuze voor behoud van het groene hart is aan Nederland’, benadrukt Maat de ruimtelijke soevereiniteit van de lidstaten, ‘en Europa faciliteert die keuze met het nieuwe landbouwbeleid. Andere mogelijkheden voor behoud zijn er niet’, betoogt de ondervoorzitter van de commissie landbouw. ‘Stel dat de Nederlandse overheid de veehouders in het groene hart financieel te hulp zou schieten, dan is dat verkapte staatssteun. De interne markt verbiedt dat. En dus moet er een toegevoegde waarde

zijn om er geld naar toe te brengen. Vaak is dat de ruimtelijke kwaliteit.’ Deze ideeën zijn de status van vrijblijvendheid inmiddels ontstegen. Maat: ‘Bij de laatste hervormingen van het landbouwbeleid is een koppeling gemaakt tussen het behoud van landbouw en het plattelandsbeleid. De lidstaten krijgen meer vrijheid om de middelen uit de verschillende fondsen naar eigen inzicht in te zetten.’ Landgoederen De aanleg van landgoederen op vrijgekomen agrarische gronden vindt Maat in dit verband een goede ontwikkeling. ‘Het is een van de mogelijkheden om geld uit de pot plattelandsontwikkeling aan te wenden. Aanleg van landgoederen kan een extra cultuurhistorische waarde hebben. Bovendien vermindert het de druk op de woningmarkt zonder dat de kwaliteit van het landelijk gebied wordt aangetast. Ik heb een aantal Drentse plannen gezien die ik heel geslaagd vind.’ Niettemin is zijn advies aan gretige projectontwikkelaars: ‘Als Europese subsidies de reden zijn om in plattelandsontwikkeling te investeren, moet je het niet doen. Je moet een goed idee hebben. Met een beetje geld kan de kwaliteit van dat idee toenemen. Maar je moet het niet omdraaien.’ ✏ [email protected]

Albert Jan Maat (CDA)

Bouwfonds breidt Europese activiteiten verder uit Buiten Nederland heeft Bouwfonds Property Development in vier landen een landenorganisatie operationeel met lokale medewerkers, in Duitsland, Frankrijk, België en Tsjechië. Andere landen waar Bouwfonds aan de slag wil, zijn Spanje, Scandinavië en Engeland. Acquisities in die landen zullen volgens verwachting resulteren in projectsamenwerkingen. ‘We praten over behoorlijk omvangrijke projecten met serieuze partners’, geeft Jos Franck, directeur van Bouwfonds Property Development, een indicatie van de ambities in deze delen van Europa. Het grootste deel van de projecten bestaat uit woningbouw. Dit ligt in het verlengde van de strategie van Bouwfonds om zich bij haar activiteiten in het buitenland met name op woningprojecten te focussen. De beslissing van Bouwfonds om de grens over te gaan, dateert van eind jaren 80. Het was de val van de muur die – zoals bij veel ondernemingen – de aanzet gaf het vizier oostwaarts te richten, vooral op Berlijn. Vanuit Berlijn is het kantorennetwerk in Duitsland opgezet, met vestigingen in München, Frankfurt, Düsseldorf, Stuttgart en Hamburg. ‘De resultaten bleven aanvankelijk achter bij de verwachtingen’, doet Franck verslag van de eerste schreden op de Duitse markt. ‘Deze vertraging kwam overeen met de stagnatie in de economische ontwikkeling’, is zijn verklaring. ‘Met name in het Oost-Duitse deel waren de successen wisselend. Er zijn jaren

geweest dat we 200, 250 woningen realiseerden, maar het zijn er ook wel eens minder geweest. Alles bij elkaar hebben we in Duitsland meer dan 1.000 woningen gerealiseerd.’ Over de huidige vooruitzichten is Franck positief: ‘De verwachting is dat we in 2004 meer dan 500 woningen verkopen. Wij denken dat de stagnatie inmiddels voorbij is.’ In Frankrijk ging het veel harder. Daar ligt het grootste deel van de buitenlandse activiteiten van Bouwfonds. Het verschil met Duitsland is dat Bouwfonds in Frankrijk een, zoals Franck het noemt, ‘vliegende start heeft kunnen maken’ met de overname van de Franse ontwikkelaar Marignan. Een voor Bouwfonds heel aantrekkelijke partij omdat de werkwijze van Marignan vergelijkbaar is met die van Bouwfonds. ‘In de drie jaar dat we er eigenaar van zijn, is de omzet verdubbeld. We realiseren in Frankrijk meer dan 2.000 woningen per jaar. Met deze bestaande organisatie verwachten wij in de nabije toekomst uit te groeien tot één van de grootste ontwikkelaars van Europa in alle sectoren.’ Maatgevend Over de rol van overheden in het nieuwe Europa zegt Franck: ‘Ruimtelijke ordening is niet de sleutel tot economische en maatschappelijke bloei van een regio. De wisselwerking tussen leefkwaliteit, mobiliteit en economische ontwikkeling is maatgevend. En niet de ruimtelijke ordening van de overheid.’ Het gemak waarmee economische ontwikkelingen zich verplaatsen – mede dankzij mobiliteit en telecommunicatie – staat volgens Franck in geen verhouding tot de zeer langdurige procedures voor de ontwikkelingen van infrastructuur.

beleid

31

ontwerp

Wonen in, op en boven het water

Vrijheid, ruimte en uitzicht auteur Anne Luijten beeld Reinier Gerritsen en anderen In de Nederlandse ruimtelijke ordening is water van oudsher een factor van belang. Vaak gaat het daarbij om veiligheid: waterkering en waterberging. Maar ook de inpolderingen, water als transportsysteem en uiteraard water voor natuur en recreatie: allemaal onbetwiste ‘heldenfeiten’ van ons ruimtelijk ordeningssysteem. Eén functie lijkt een beetje buiten de boot te vallen. Want hoewel men in de 17e eeuw al wist hoe aantrekkelijk water voor wonen is, bijvoorbeeld met de aanleg van de grachtengordel voor rijke Amsterdamse kooplieden, is wonen aan water zelfs in onze 21e eeuw nog lang niet vanzelfsprekend. Toch is het tij langzaam aan het keren.

Architect Willem Jan Neutelings van Neutelings Riedijk architecten

‘De randen van het Gooimeer blijven een continue ecologische zone vormen’

Wonen aan het water. Menig nieuwbouwlocatie koketteert er mee. Maar in de praktijk is het water vaak niet meer dan een vers gegraven vijvertje. De echt bijzondere projecten, waarbij water een kwalitatieve meerwaarde vormt voor het wonen, zijn nog steeds schaars. Voor een groot deel komt dat door onze strenge regels, zowel in bestemmingsplantechnische zin, als ook voortkomend vanuit het Bouwbesluit. Toch lijkt het tij langzaam te keren. Er is nu eenmaal veel water in Nederland en de roep om daar optimaal gebruik van te maken is groot. Architecten, ontwikkelaars en gemeenten bekijken steeds vaker hoe water onderdeel kan zijn van een aantrekkelijk woonmilieu. In een aantal woningbouwprojecten blijkt de factor ‘water’ heel goed te integreren in een bijzonder ontwerp, waarbij vaak gebruik wordt gemaakt van vernieuwende technieken. Neem de kustlijn van Huizen. Die is sinds vorig jaar een stuk markanter geworden met de bouw van vijf woonblokken, de Sfinxen genaamd. De vijf gebouwen, met ieder 13 appartementen, steken zo’n 50 meter het Gooimeer in en staan daar ongenaakbaar als ‘poortwachters van het oude land’. Ze vormen het sluitstuk van de uitbreidingslocatie het Vierde Kwadrant. Hun opvallende vorm is vooral bepaald door de locatie. Architect Willem Jan Neutelings van Neutelings Riedijk architecten over de opgave: ‘Het was een lastige situatie. De woningen

32

ontwerp

hebben uiteraard een fantastisch uitzicht, maar het meer ligt helaas op het noorden. Zo zijn de taps toelopende volumes ontstaan: de rug van het gebouw loopt op, zodat alle woningen optimaal kunnen profiteren van zowel de zon als het uitzicht. Aan de oplopende landgevel – de zuidzijde dus – zijn de terrassen gesitueerd. De woningen aan de kopgevel hebben ver uitstekende balkons, een soort vleugels, waardoor ze toch zon op hun balkon krijgen. Door de grote mate van transparantie van de kopgevels en het plaatsen van erkers hebben omgekeerd de woningen aan de landzijde toch een prachtig uitzicht over het Gooimeer.’ Brug De situering ìn het water vroeg niet om een speciale constructie. De blokken zijn op klassieke wijze gefundeerd en geconstrueerd. De woningen staan op een waterdichte bak, middels palen gefundeerd in de bodem van het Gooimeer. In de bak bevindt zich de parkeergarage, de woonlaag begint op de eerste verdieping en maakt dus geen direct contact met het water. Een brug verbindt de blokken met de dijk. De randen van het Gooimeer blijven zo een continue ecologische zone vormen. De bouw daarentegen was redelijk spectaculair. Met een damwand werd een droge plek gecreëerd die vervolgens werd volgestort met

zand, om gemakkelijker te kunnen bouwen. Na afloop werd het zand weer verwijderd uit deze ‘bouwkuip’. Maritiem element Neutelings vertelt dat gekozen is voor een situering ín het Gooimeer in plaats van op schiereilanden. ‘Zo nut je de relatie met het water ten volle uit. De blokken worden bijna een maritiem element, als duikboten die voor de kust liggen. De gevels zijn voorzien van mat aluminium, ook om maximaal te kunnen ‘profiteren’ van het bijzondere element van het water, in samenspel met de Hollandse luchten. Water en lucht worden weerspiegeld in de gevel, er ontstaat een spannend spel van grijstinten in reflectie en schaduwwerking.’ De meerwaarde van water voor het woongenot spreekt voor de architect dan ook voor zich. Neutelings: ‘Veel mensen willen aan of in het water wonen. Hollanders hebben toch van oudsher een binding met water: de rivieren, de zee, de meren. Vanuit historisch perspectief vormt water een bron van leven en handel. Het wonen aan een watervlakte van de omvang van het Gooimeer heeft trouwens wel zijn eigen charme. Je hebt geen referentiepunten meer, het is bijna alsof je midden op zee woont. ’s Avonds is het water een groot donker vlak. Het is onmiskenbaar ruiger: je bent onderdeel van de dynamiek van wind en water.’

ontwerp

33

Supersimpel, flexibel en duurzaam, zijn volgens architect Bart Mispelblom Beyer van TANGRAM Architekten de belangrijkste kenmerken van de 18 waterwoningen die hij samen met Charlotte ten Dijke ontwierp. De woningen staan midden in een ‘ecologisch lint’ in de nieuwbouwwijk De Aker in Amsterdam. Groen Midden in de natuur, in feite. De woningen zijn geen verstorend element maar zelf ook onderdeel van de groene corridor. Met hun begroeide gevels en grasdak leveren de waterwoningen groen aan voor de vogels en insecten die hier op doortrek zijn. Bovendien nemen de woningen door de bijzondere constructiemethode zo min mogelijk grondoppervlak in beslag. Water vormt een belangrijk onderdeel van de moerasachtige biotoop. De woningen staan gedeeltelijk in en gedeeltelijk boven het water. Bart Mispelblom Beyer: ‘In een speciaal aangelegde dijk zijn betonnen sokkels ‘geplugd’, die als een soort tafel over het water uitsteken. De sokkels vormen maar eenderde van het

oppervlak van de woningen. De woningen zelf zijn als het ware als een houten doos op de tafel gezet; het is houtskeletbouw en weegt dus praktisch niets.’ De houtskeletbouw maakt een flexibele indeling mogelijk en is simpel af te bouwen: in drie maanden zijn de woningen volledig afgemonteerd. De bouwwijze is voor Nederlandse begrippen nogal bijzonder. Architect Mispelblom Beyer: ‘Wij zijn natuurlijk gewend om betonnen huizen te bouwen. Maar die missen de flexibiliteit die je met houtskeletbouw wèl kunt bereiken, zowel wat betreft de afbouw als de indeling van de woning. Door die flexibiliteit heeft de woning bovendien een grote mate van duurzaamheid.’ Ruimte Duurzaamheid wordt ook bereikt door de gebruikte materialen en de indeling van de – zwaar geïsoleerde – gevelvlakken. De gevels zijn grotendeels afgewerkt met hout, en zijn aan de noordzijde meer gesloten dan aan de zonkant. Op de hoeken van de zuidgevels zijn oorspronkelijk grote glazen serres ontworpen.

Het zijn terrassen met een schuifpui geworden, naar keuze van de bewoners. Ook hebben de bewoners de beschikking over een vlonder in het water, door een natuurlijk privacyscherm van riet afgeschermd van de vlonders van de buren.

‘Door het gevoel van ruimte dat water schept, ontstaat een enorm gevoel van vrijheid’

Privacy Hoewel de woningen vrij dicht op elkaar staan, is daardoor de privacy toch maximaal. Dit is volgens de architect de èchte meerwaarde van water voor wonen. Bart Mispelblom Beyer: ‘Water is mooi om naar te kijken, het weerspiegelt het licht naar alle kanten. Maar dat is een subjectievere kant van het verhaal. Als je het puur objectief bekijkt, geeft water de mogelijkheid om dichter te verkavelen. Water werkt als een natuurlijke privacy-buffer: het schept afstand, je zit dicht op elkaar maar je merkt het niet. Via het ontwerp kun je zaken als inkijk oplossen door de gevel op de juiste plekken open of juist meer gesloten te maken. Maar door het gevoel van ruimte dat water schept en het onaantastbare van water – niemand kan eraan komen – ontstaat een enorm gevoel van vrijheid.’

‘In een speciaal aangelegde dijk zijn betonnen sokkels geplugd’

Bart Mispelblom Beyer van TANGRAM Architekten

Lezersaanbieding Voor de lezers van NAW Magazine heeft Bouwfonds een speciale aanbieding. Tijdelijk kunt u het boek ‘Bouwen met water’ voor € 35 bestellen (winkelwaarde is € 49,90). In het rijkelijk geïllustreerde boek komen alle aspecten rondom wonen, werken en recreëren aanwater aan de orde. In een aantal essays wordt nader ingegaan op nieuwe perspectieven met betrekking tot techniek, communicatie, economie, watermanagement, beleving en nieuwe bestuurlijke arrangementen. Uitgebreide presentaties van plannen en gerealiseerde projecten maken het boek een genot om te lezen. Bouwfonds heeft 250 exemplaren beschikbaar. Als u het boek ‘Bouwen met water’ wilt bestellen kunt u een e-mail met uw adresgegevens sturen naar [email protected]. U ontvangt dan het boek en een factuur. De bestellingen worden op volgorde van binnenkomst afgehandeld.

34

ontwerp

ontwerp

35

‘Je neemt relatief gemakkelijk je huis mee naar een andere ligplaats’

Architect Art Zaaijer

Projectmanager Gerard Klomp

‘Historische haven is paradepaardje voor Parkhaven’

‘Je draait je huis een kwartslag en ziedaar, een geheel nieuw uitzicht!’ Ramen zagen Het ultieme gevoel van vrijheid bestaat nog altijd uit wonen òp het water. En dat hoeft niet meer per se in een boot te zijn. Architect Art Zaaijer ontwikkelde zes prototypen waterwoningen, die gebruik maken van een ingenieus drijfsysteem maar absoluut niets gemeen hebben met de doorsnee ark. De woningen voldoen aan alle eisen van het Bouwbesluit en zijn onzinkbaar dankzij een Canadees drijfsysteem; ook voor de hypotheekverstrekker zijn ze daarmee volwaardige woningen geworden. Art Zaaijer: ‘Wonen op het water is fantastisch: je voelt je één met de elementen, zoals dat zo mooi heet, èn je kunt een nomadisch bestaan leiden. Je neemt immers relatief gemakkelijk je huis mee naar een andere ligplaats. Of je draait je huis een kwartslag en ziedaar, een geheel nieuw uitzicht!’ Het ontwerp van de prototypen, die nu overigens naast het IJburg-

36

ontwerp

informatiecentrum liggen, is dan ook in essentie flexibel. Afhankelijk van de locatie kan de woonkamer op waterhoogte gesitueerd zijn, of juist op de eerste verdieping om boven een dijk uit te kunnen kijken. Doos Het ontwerp bestaat uit een rechthoekige, houtskeletbouw doos met een lessenaarsdak, met een kern in het midden voor de installaties en daaromheen een vrij indeelbare ruimte. Veel kamers op de verdiepingen of juist een vide, het is allemaal mogelijk want de bewoners kunnen gemakkelijk zelf wandjes zetten of verwijderen, of een stuk uit het plafond zagen. Zo kun je ook in de gevel van aluminiumplaten je ramen aanpassen aan het gewenste uitzicht. Door de zonnecollectoren op het dak is het huis, indien gewenst, selfsupporting in energietoelevering. De constructie kan niet lek slaan en verschilt

daarin in essentie van een woonark, die drijft volgens het principe van een boot. De meestal betonnen bak, die onstabiel is, kan zinken en zorgt bovendien voor een vochtig klimaat, doordat er altijd een deel in het water ligt. De waterwoning van Zaaijer daarentegen ligt niet ìn het water, maar drijft dankzij een piepschuim blok, dat is omgeven door een dunne schil van high-tech beton op het water. Zo wordt een supersterk platform gevormd. Dankzij een speciaal ballast-systeem is het platform perfect stabiel en kan het een huis van 7,5 bij 8 meter en 10 meter hoog gemakkelijk dragen zonder storende schommelbewegingen. Zaaijer: ‘Wonen aan of liever nog midden op het water is echt grandioos. Water is altijd vol beweging en leven. Er zullen echter nog heel wat bestemmingsplannen moeten worden gewijzigd, voordat het ideale wonen op het water mogelijk is.’ ✏ [email protected]

Aan een bocht in het Merwedekanaal, dichtbij het Utrechtse centrum, verrijst Parkhaven, een nieuwe wijk die gerust bijzonder mag worden genoemd. Bijzonder, want hier is door de betrokken partijen – de gemeente Utrecht en Bouwfonds Fortis – bewust geïnvesteerd in kwaliteit van architectuur en openbare ruimte. Maar paradepaardje en trekpleister van Parkhaven is ongetwijfeld de historische haven in het hart van de wijk. Historische woonschepen, het Utrechts Statenjacht, de roeisloepen van de studentenvereniging: ze zijn allemaal te bewonderen, flanerend langs de kade of gewoon vanuit uw luie stoel. Gerard Klomp is namens Bouwfonds Fortis als projectmanager betrokken bij Parkhaven. Hij vertelt enthousiast over de metamorfose die het historische havengebied momenteel ondergaat. Aan de kades komen appartementencomplexen en ook óp het water kan worden gewoond, namelijk in authentieke, monumentale jachten. Klomp: ‘Vroeger voeren hier de boten met fruit en groente af en aan, maar de Veilinghaven functioneerde al decennia niet meer. In het plan voor Parkhaven vormt het grotendeels terugbrengen van de haven de drager voor de kwaliteit van het nieuwe woon- en werkgebied. Met name de gemeente Utrecht en de diverse stuurgroepen trekken hard aan een kwalitatief hoogwaardige inrichting van de haven, ik heb daar grote bewondering voor.’

‘De bedoeling is nadrukkelijk om de levendige, gezellige sfeer van weleer te laten herleven. Water biedt natuurlijk altijd een meerwaarde voor wonen en recreatie. Het is aantrekkelijk, het schept ruimte en uitzicht en is heerlijk om aan te wonen of langs te wandelen. Maar in Parkhaven biedt het water méér dan dat. Ook óp het water gebeurt van alles, zodat het water eigenlijk dubbel aantrekkelijk is.’ Zo komen er 15 ligplaatsen voor monumentale klippers, tjalken en platbodems. Ook het herbouwde statenjacht ‘De Utrecht’, dat nu een museumfunctie heeft, zal hier in de wintermaanden aangemeerd liggen. En de oudste tjalk van Nederland, de ‘Jonge Koop van Utrecht’, zal hier komen te liggen. Het schip vormt de thuisbasis voor de roeivereniging van de Hogeschool Utrecht, de roeiers zelf zullen zeker veel bekijks trekken. Gerard Klomp: ‘Ook de vormgeving en het gebruik van de kades passen binnen de historische en levendige sfeer. De toepassing van de oorspronkelijke klinkers, het verlagen van de kades om langs te flaneren, maar zeker ook de vier grote, originele zand- en grinttrechters die op de kade worden geplaatst. Ze worden verbouwd tot ateliers en bedrijfsruimten en dragen zo niet alleen bij tot het historische beeld van de haven, ze genereren ook bedrijvigheid door ze een moderne toepassing te geven.’ Zo zou je de toekomstige haven volgens Klomp dan ook het beste kunnen omschrijven: als een moderne versie van historische levendigheid en sfeer, waar het goed toeven is.

ontwerp

37

interieur

Ineke Grovenstein Bijlmermeer: atelierwoningen in de plint van de hoogbouwflat Florijn

Bouwfonds Ontwikkeling is een onderneming van Bouwfonds Property Development. Met de in 60 jaar in Nederland opgebouwde kennis en expertise op het gebied van wonen, werken en winkelen is Bouwfonds ook actief in Frankrijk, Duitsland, België en Tsjechië. De organisatie telt ruim 700 medewerkers en heeft naast landenvestigingen in Hoevelaken, Parijs, Düsseldorf, Brussel en Praag ruim twintig regionale vestigingen.

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds Property Development

NEDERLAND

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

UITGAVE

Bouwfonds Ontwikkeling

Zwolle

Bouwfonds Ontwikkeling voorjaar 2004

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds Ontwikkeling B.V. Westerdorpsstraat 66 Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam Postbus 15 3870 DA Hoevelaken ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam Telefoon 033 253 92 16 Fax 033 253 96 85 REDACTIERAAD Email [email protected] Walter de Boer, Jasper de Boom, Rob van den Broek, Thea van Dijk, COMMERCIEEL VASTGOED René van Gameren, Annemarie de Graaff, Westerdorpsstraat 66 Hella Hendriks, Anneke Maessen, Postbus 15 Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, 3870 DA Hoevelaken Diederik Stradmeijer, Jan Kees Visscher, Telefoon 033 253 97 15 Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw Fax 033 253 97 77 Email [email protected] AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Dolf Dukker, Jaap Huisman, Dorien Kasteleijn, REGIO NOORD-OOST Boukje Klinker, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Grote Voort 45 Danny Verbaan, Vincent Westzaan Postbus 10054 8000 GB Zwolle BEELD Telefoon 038 425 44 40 Theo Baart, Peter van Breukelen, Fax 038 425 44 41 Reinier Gerritsen, Robert Oerlemans, Email [email protected] Tijn Snoodijk, Martin van Welzen, Georges van Wensveen, Don Wijns REGIO MIDDEN-OOST en anderen De Brand 30 LITHOGRAFIE Postbus 1 3800 AA Amersfoort Nefli, Haarlem Telefoon 033 453 41 11 DRUK Fax 033 453 41 90 PlantijnCasparie, Capelle aan den IJssel Email [email protected] CONTACT Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85 REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Dit is een uitgave van Bouwfonds Postbus 4376 Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg 2003 EJ Haarlem samengesteld. U kunt er echter geen Telefoon 023 530 66 03 rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren Fax 023 536 63 94 van (delen van) de inhoud is toegestaan Email [email protected] in overleg met Bouwfonds Ontwikkeling. PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

DUITSLAND

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

Bouwfonds Immobilienentwicklung

Amersfoort

FRANKRIJK

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

Marignan Immobilier

Haarlem

BELGIË

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

Bouwfonds Ontwikkeling/ Développement

Delft

TSJECHIË

REGIOKANTOOR ZUID

Bouwfonds C`´ R

Eindhoven

COMMERCIEEL VASTGOED

Hoevelaken

REGIO ZUID-WEST

Poortweg 4 Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email [email protected] REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email [email protected]

38

interieur

Ruimte voor een vliegende start

Er is niet zoiets als ‘de’ huizenmarkt. Het is een markt die heel diffuus is. Er is de categorie van de vrijstaande villa’s, voor een doelgroep die zich wat kan permitteren. Maar ook de doelgroep die aan het eerste huis begint. Voor een ontwikkelaar als Bouwfonds is de uitdaging even groot. De uitdaging om in te spelen op uiteenlopende wensen. Met navenante budgetten. En met een eindresultaat dat in beide gevallen maximaal is. Met creativiteit en klantgericht denken, ontwikkelen we projecten die aan alle partijen tegemoet komen. Want ook voor de mensen die willen starten op de woningmarkt moet ruimte zijn. Ruimte voor woonconcepten.