Visies van hulpverleners op familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2010-2011

Visies van hulpverleners op familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen

Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van master in Pedagogische Wetenschappen, optie: Orthopedagogiek door Debbie De Neve

Promotor: Prof. Dr. Eric Broekaert Thesisbegeleidster: Mevr. Jente Vandeburie

Dankwoord Graag wil ik een woord van dank uiten aan de personen die gedurende mijn opleiding en bij het schrijven van mijn thesis een belangrijke rol hebben gespeeld. Allereerst wil ik Prof. Dr. Eric Broekaert bedanken voor het opnemen van het promotorschap van deze thesis. Vervolgens wil ik Jente Vandeburie danken voor de vele tijd die ze voor mij heeft vrijgemaakt. Bij haar kon is steeds terecht met vragen en ze heeft mij steeds terug op de goede weg gezet wanneer het moeilijker ging. Verder wil ik graag alle hulpverleners bedanken die bereid waren deel te nemen aan mijn onderzoek en niet alleen hun visies, maar ook hun kennis en ervaring te delen. Vervolgens wil ik mijn familie bedanken, en in het bijzonder mijn ouders die mij onvoorwaardelijk hebben gesteund het voorbije jaar, maar zeker ook gedurende mijn gehele studieloopbaan. Ik wil hen bedanken voor de motiverende woorden en het geduld dat zij meermaals hebben opgebracht wanneer het moeilijk ging en het geloof dat zij in mij hebben gehad om deze studies goed te volbrengen. Tot slot wil ik mijn vrienden bedanken voor de raad, de hulp, de steun en de ontspannende momenten.

Inhoudstafel Inleiding ......................................................................................................................... 1 1 1.1

Literatuurstudie............................................................................................... 4 Visies op familieleden van drug- of alcoholgebruikers............................................................... 4 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.1.5

1.2

Familiepathologie model .............................................................................................. 4 Codependency concept ................................................................................................ 5 Familiesysteemperspectief........................................................................................... 7 Stress-strain-coping-support model ............................................................................. 10 Sociaal-contextuele stroming ....................................................................................... 13

Verslavingsmodellen................................................................................................................... 13 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6

Moreel model ............................................................................................................... 13 Farmacologisch model.................................................................................................. 14 Symptomatisch model .................................................................................................. 14 Leertheoretische model ............................................................................................... 15 Biopsychosociaal model ............................................................................................... 17 Hersenziekte model ...................................................................................................... 18

1.3

Samenvatting: Evolutie en linken tussen visies op familieleden en verslavingsmodellen ......... 19

1.4

Hulpverlening ............................................................................................................................. 20 1.4.1 1.4.2

Huidige trends .............................................................................................................. 20 Vlaamse situatie ........................................................................................................... 24

1.5

Conclusie..................................................................................................................................... 27

1.6

Onderzoeksvragen ...................................................................................................................... 27

2

Methodologie .................................................................................................. 29

2.1

Deelnemende voorzieningen en respondenten ......................................................................... 29

2.2

Dataverzameling ......................................................................................................................... 30 2.2.1 2.2.2

Kwantitatief luik ........................................................................................................... 31 Kwalitatief luik .............................................................................................................. 32

2.3

Data-analyse ............................................................................................................................... 32

2.4

Kwaliteitscriteria ......................................................................................................................... 33 2.4.1 2.4.2

Betrouwbaarheid.......................................................................................................... 33 Validiteit ....................................................................................................................... 33

3

Resultaten ....................................................................................................... 35

3.1

Voorstelling van de steekproef................................................................................................... 35

3.2

Kwantitatief gedeelte ................................................................................................................. 36 3.2.1 3.2.2

3.3

Attitudes ....................................................................................................................... 37 Variantie-analyse .......................................................................................................... 38

Kwalitatief onderzoek ................................................................................................................. 38 3.3.1 3.3.2 3.3.3

Visies van hulpverleners op verslaving......................................................................... 39 Visies van hulpverleners op familieleden ..................................................................... 40 Voor- en nadelen van familiebetrokkenheid................................................................ 41

3.3.3.1 Familie .......................................................................................................................... 41 3.3.3.2 Cliënt ............................................................................................................................. 42 3.3.3.3 Hulpverleners ................................................................................................................ 43 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.3.9 3.3.10

4 4.1

Werken rond het thema familie ................................................................................... 44 Vorm ............................................................................................................................. 45 Functie van familiebetrokkenheid ................................................................................ 47 Aanbod voorgelegd aan familie.................................................................................... 47 Werken rond het thema ‘familie’ en de ervaringen hierover ...................................... 48 Familievriendelijke voorziening .................................................................................... 49 Belangrijke thema’s bij familiebetrokkenheid ............................................................. 50

Discussie .......................................................................................................... 52 Bespreking van de resultaten ..................................................................................................... 52 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5

Attitudes van hulpverleners ......................................................................................... 52 Visies van hulpverleners ............................................................................................... 53 Voor- en nadelen van familiebetrokkenheid................................................................ 54 Familiebetrokkenheid in bevraagde voorzieningen ..................................................... 55 Belangrijke thema’s bij familiebetrokkenheid ............................................................. 56

4.2

Sterke aspecten en kritische bedenkingen van het onderzoek .................................................. 56

4.3

Aanbevelingen voor de praktijk en verder onderzoek ............................................................... 58

Referenties .................................................................................................................... 59 Bijlage 1: Criteria classificatiesystemen ........................................................................ 66 1.

Misbruik van een middel volgens DSM-IV .................................................................................. 66

2.

Afhankelijkheid van een middel volgens DSM-IV ....................................................................... 66

Bijlage 2: Attitudes to Addiction-Related Family Problems Questionnaire (AAFPQ) ... 68 Bijlage 3: anamnetische vragenlijst .............................................................................. 74 Bijlage 4: Semigestructureerde interviews ................................................................... 75

Inleiding Familie en meer bepaald het gezin heeft een prominente plaats in het leven, wordt gezien als een eigen entiteit en wordt ook vaak omschreven als ‘de hoeksteen van onze samenleving’. Wanneer er zich geen significante problemen voordoen wordt aan deze entiteit veel zelfstandigheid toegekend en wordt er niet geïntervenieerd. Wanneer het echter minder goed gaat worden individuen uit de familiale context weggehaald, worden behandeld en er daarna terug in geplaatst terwijl de context niet betrokken wordt bij de behandeling. Er is dus sprake van een sterke individuele aanpak. Hierin is de laatste jaren echter verandering gekomen. Het thema ‘familiebetrokkenheid’ krijgt in de praktijk en op beleidsniveau steeds meer aandacht. In de praktijk worden internationaal steeds meer interventies ontwikkeld voor familieleden of waar familieleden een belangrijke plaats hebben. Op beleidsniveau wordt in het recentste beleidsplan Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen van de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin eveneens meer aandacht besteed aan familieleden van personen met psychische problemen, met inbegrip van familieleden van druggebruikers. Toch blijkt ‘familiebetrokkenheid’ geen evidentie en is dit thema grond van discussie. Er wordt binnen dit onderzoek geopteerd om hulpverleners te bevragen rond dit thema om zicht te krijgen hoe zij staan tegenover ‘familiebetrokkenheid’ en in hoeverre ‘familiebetrokkenheid’ aanwezig is in de voorziening waar zij tewerk zijn gesteld. Er is gekozen om hulpverleners binnen één specifieke vorm van hulpverlening te bevragen namelijk de drug- en alcoholhulpverlening waar familiebetrokkenheid minder evident lijkt dan in andere hulpverleningssectoren, mede omdat het hier voornamelijk over jongvolwassenen en volwassenen gaat en omdat er soms negatieve visies zijn ten overstaande van familieleden. Onder hulpverleners worden hierbij enerzijds familiewerkers en anderzijds hulpverleners die primair met de cliënt werken verstaan. Deze thesis is ontstaan vanuit een aantal belangrijke bevindingen uit de literatuur en is opgebouwd uit 4 hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk, de literatuurstudie bestaat uit twee grote delen. In het eerste deel worden de visies op familieleden van drug- of alcoholgebruikers doorheen de tijd besproken die in de drughulpverlening en in onderzoek aanwezig zijn. Er wordt ook ingegaan welke verslavingsmodellen er zijn. Een verslavingsmodel is een gangbare visie die meestal in een bepaalde tijdsperiode naar voor komt en wordt gezien als een verklaring of verduidelijking van een bepaald fenomeen. In onderstaande tekst wordt het fenomeen van het

1

gebruik van drugs en alcohol behandeld. Er worden eveneens linken gelegd met de evolutie in visies op verslaving. In het tweede deel wordt de organisatie van hulpverlening aan familieleden (doorheen de tijd) in de internationale literatuur en in Vlaanderen besproken. Uit deze 2 delen worden 7 onderzoeksvragen gedestilleerd. In het 2de hoofdstuk wordt stil gestaan bij de methodologie van deze masterproef. Er is een overzicht te vinden van de respondenten en de verschillende settings die deelgenomen hebben aan dit onderzoek. Daarnaast wordt het kwantitatieve en kwalitatieve luik van het onderzoek toegelicht. Het derde hoofdstuk geeft een weergave van de belangrijkste onderzoeksresultaten, geïllustreerd met citaten. Er wordt afgesloten met het hoofdstuk ‘discussie’. Dit omvat de bespreking van de resultaten, de sterke punten en beperkingen van het onderzoek en het besluit met aanbevelingen voor de praktijk en voor verder onderzoek. Bij het schrijven van een thesis betreffende het thema alcohol- en druggebruik is het belangrijk om stil te staan bij het gebrek aan eenduidigheid wat betreft de terminologie, die zowel binnen onderzoek als binnen de praktijk aanwezig is. Er zijn verschillende wetenschappelijke scholen en verschillende visies betrokken binnen de drughulpverlening waardoor het niet evident is om een gemeenschappelijke taal te vinden. Als er gesproken wordt over stoornissen in het gebruik van middelen maakt de DSM-IV een onderscheid tussen ‘misbruik’ enerzijds en ‘afhankelijkheid’ anderzijds (zie bijlage 1) (Broekaert, et al., 2005). Wanneer er gesproken wordt over ‘misbruik’ van een middel dan wijst men op ‘een patroon van onaangepast gebruik van een middel dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt, zoals in een periode van twaalf maanden blijkt uit één (of meer) van de indicatoren’ (Broekaert, 2005, p 306). De DSM-IV stelt hierbij 4 criteria voorop (APA, 1994). Wanneer er gesproken wordt over ‘afhankelijkheid’ van een middel dan wijst men op ‘een patroon van onaangepast gebruik van een middel dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt, zoals in een periode van twaalf maanden blijkt uit drie (of meer) van de indicatoren’ (Broekaert, 2005, p 307). De DSM-IV stelt hier 7 criteria voorop (APA, 1994). Tussen ‘misbruik’ en ‘afhankelijkheid’ bestaat een hiërarchische relatie. Voor iemand afhankelijk wordt van een bepaald middel zal deze eerst een middel misbruiken. Dit heeft ook tot gevolg dat afhankelijkheid misbruik impliceert (Broekaert, et al., 2005).

2

Hoewel er een specifiek classificatiesysteem bestaat waarbij de termen misbruik en afhankelijkheid duidelijk omschreven worden, zijn er heel wat andere termen in omloop. Meer algemeen wordt in onderstaande tekst gesproken over alcohol- of drugproblemen of middelenmisbruik om het volledige spectrum van drugproblemen te benoemen. Middelenmisbruik verwijst ‘naar die groep van gebruikers die één of meer middelen op dusdanige manier gebruiken dat dit leidt tot problemen op één of meer leefgebieden’ (Vanderplasschen, Mostien, Claeys, Raes, & Van Bouchaute, 2001, p 22). Voor het weergeven van de geraadpleegde bronnen is de APA-stijl (5de editie) gehanteerd.

3

1 Literatuurstudie 1.1 Visies op familieleden van drug- of alcoholgebruikers De ervaringen van familieleden van personen met een alcohol -of drugprobleem zijn doorheen de geschiedenis door professionelen en academici geïnterpreteerd vanuit verschillende modellen. Orford en collega’s (2005) onderscheiden de volgende dominante verklaringsmodellen: het familiepathologie model, het codependency concept, het familiesysteemperspectief en het stressstrain-coping-support model. Hieronder wordt elk model kort geschetst. 1.1.1 Familiepathologie model Het oudste model is het familiepathologie model (Orford et al., 2005). Als basisassumptie wordt gesteld dat familieleden van drug- of alcoholgebruikers zelf deel uitmaken van het probleem. Ze worden gepercipieerd als personen die zelf aan psychopathologie lijden. Dit wordt nader omschreven als de gestoorde persoonlijkheidshypothese. De assumptie hierbinnen is dat significante anderen gezien worden als mensen die baat hebben bij het alcoholprobleem van hun partner/familielid (Holmila, 1994). Deze disfunctionaliteit zou zich concentreren rond een vervaging van een gevoel van eigenwaarde en het opnemen van de slachtofferrol. Aanvankelijk heeft dit model vooral toepassing gekend op vrouwen van alcoholici. Deze theorieën argumenteren daarenboven dat vrouwen een alcoholgebruikende partner kiezen en dit probleemdrinken onderhouden om eigen intrapsychologische noden te bevredigen. Binnen dit model is men ervan uit gegaan dat vrouwen psychologische problemen ontwikkelen, meer gestresseerd worden of gaan decompenseren wanneer de partner stopt met drinken. Bij deze visie wordt uitgegaan dat deze vrouwen het drinken van hun partner gaan aanmoedigen. Whalen (in Orford et al., 2005) heeft vier persoonlijkheidstypetjes beschreven, die ze veel heeft opgemerkt bij vrouwen van alcoholici. Het eerste typetje is Suffering Susan. Bij deze vrouw staat de behoefte om zichzelf te straffen centraal (masochisme). Daarnaast beschrijft ze Controlling Catherine. Vrouwen die gelinkt worden aan dit type bepalen en regelen elk aspect van het huwelijk (dominantie). Vervolgens bestaat volgens haar Wavering Winifred. Bij deze vrouwen staat twijfel en onzekerheid centraal (afhankelijkheid). Tot slot is er ook Punitive Polly. Hierbij gedraagt de vrouw zich als iemand die snel geïrriteerd is en dus snel opmerkingen geeft, maar tegelijkertijd als een vergevingsgezinde moeder optreedt, waarbij het feit bedekt wordt met de mantel der liefde (agressie). Aan ieder type wordt een ongunstige eigenschap verbonden, die tussen haakjes bij ieder type staat vermeld. Vrouwen met deze eigenschappen zouden relaties met alcoholisten opzoeken om hun eigenschap te kunnen uiten en ontladen (Knibbe & Abbenhuis, 1991). 4

Aanvankelijk zijn het vooral de vrouwen van mannen met drankproblemen die de focus zijn van familiepathologie modellen. Wanneer de problematiek van drugsmisbruik bij adolescenten en jongvolwassenen actueel wordt, verschuift de focus naar de ouders en gaat men ervan uit dat ouders een disfunctie hebben en falen in hun ouderschap. Deze aspecten zullen volgens dit model bijdragen aan het druggebruik van de jongere (Orford et al., 2005). Kooyman (1993) heeft een aantal specifieke factoren beschreven van families die de verschijning van drugsmisbruik van de kinderen met zich mee kunnen brengen. Een eerste factor situeert zich in de relatie tussen de druggebruiker en zijn/haar ouders. Kinderen die een drugprobleem hebben zouden meer overbeschermende en overbetrokken ouders hebben of ouders die zeer afstandelijk zijn of hun kind negeren. Een tweede factor is het belang van de kwaliteit van de relatie. Er wordt aangegeven dat een groot aantal van de vaders in deze gezinnen een drinkprobleem heeft. Daarnaast hebben veel kinderen die een drugprobleem hebben een scheiding of een plotse dood van een ouder ervaren en dit voor ze 16 jaar oud zijn. Regelmatig worden er traumatische ervaringen aangegeven binnen deze families. Het gaat dan om onder andere geweld, incest, zelfmoord of psychiatrische problemen. Tot slot is er ook een tekort aan grenzen tussen de generaties. 1.1.2 Codependency concept Een relatief recente variant van het pathologiemodel is het codependency concept. Familieleden worden hierbij gezien als codependent of mede afhankelijk en spelen een rol binnen de problematiek. Belangrijk bij dit concept is de link die gelegd kan worden met de 12 stappen-cultuur van de AA en meer bepaald van de Al-Anon (zie ook,-p) (Orford et al., 2005). Hoewel het codependency concept een populair concept is, is dit model niet onomstreden. Er heerst heel wat onduidelijkheid voor welke personen dit concept van toepassing is en waarvoor dit concept staat. Eerst en vooral zoals hierboven vermeld is het niet altijd even duidelijk op welke personen dit concept wordt betrokken: Hands & Dear (1994) geven een specifieke invulling van het codependency concept waarbij ze ervan uitgaan dat vrouwen van probleemdrinkers en kinderen die opgegroeid zijn met probleem-drinkende ouders worden beïnvloed door het gebruik. Daarnaast vermelden Cullen en Carr (1999) dat codependency slechts één aspect is van wijdere multigenerationele familiesysteemproblemen; het beperkt zich niet enkel tot families waar er alcohol- en drugsmisbruik is. 5

Meer algemeen is codependency een term die voorbehouden wordt voor individuen die relationeel verbonden zijn met een chemisch afhankelijke persoon (Cermak in Shorkey & Rosen, 1993). Naast onduidelijkheid over personen bestaat er ook onduidelijkheid over de inhoud. Dit is te merken aan de verschillende visies die er bestaan rond het ontstaan van codependency. Enerzijds zijn er definities die codependency zien als een primaire stoornis, anderzijds wordt dit gezien als uitkomst van het samenleven met iemand met een afhankelijkheidsproblematiek. Codependency is volgens Gierymski en Williams (1986) een primaire ziekte bij elk lid van een ‘alcoholische familie’, dewelke vaak nog erger wordt gezien dan de afhankelijkheid van alcohol op zich, omdat deze zijn eigen fysieke verschijningsvormen heeft en als dusdanig als een behandelbare diagnose wordt geprofileerd. In de klinische literatuur wordt codependency volgens Haaken (1990) beschreven als een toestand met

verschillende

kenmerken

waarvan

de

basis

teruggaat

naar

de

gestoorde

persoonlijkheidshypothese zoals is beschreven bij het familiepathologie model (Hands & Dear, 1994; Orford et al., 2005). Aanhangers van deze visie beogen dat significante anderen zelf therapie of andere vormen van individueel advies moeten volgen. Morgan (1991) ziet de symptomen van codependency als het resultaat van de ervaring te leven met een alcohol- of drugsafhankelijk individu. Hij stelt eveneens vast dat wanneer de gebruiker stopt of herstelt van zijn afhankelijkheid, het gedrag van de samenwonenden gewoon verder gaat en in sommige gevallen zelfs verergert. Hetgeen Morgan (1991) vermeldt, kan gelinkt worden aan de decompensatiehypothese. Zoals hierboven duidelijk is geworden kent het codependency concept een verscheidenheid aan definities waardoor er heel wat onduidelijkheid hieromtrent bestaat. Doordat er zoveel onduidelijkheid bestaat rond dit concept is er in de literatuur heel wat kritiek geuit op dit codependency concept. Deze kritiek is op te splitsen in twee belangrijke pijlers. Er komt nogal wat kritiek op het feit dat er geen empirisch onderzoek is gebeurd. Cull en Carr (1999) schrijven bijvoorbeeld dat er een gebrek is aan empirische validiteit voor welke definities van codependency dan ook, waardoor dit concept met veel sceptisme wordt onthaald. Daarnaast zijn Gierymski en Williams (1986) de mening toegedaan dat de aangehaalde voorbeelden waar de term “codependency” wordt gebruikt, uit de context van willekeurige studies zijn gehaald. Hierbij tonen ze aan dat ze ernstige bedenkingen hebben bij het codependency concept. Haper & Capdevila (1990) uiten eveneens hun kritiek op het feit dat er een operationele definitie van 6

codependency ontbreekt, waarbij heel wat verwarring bestaat rond symptomatologie, etiologie en prognose. De kritiek centraliseert zich vooral rond het feit dat dit concept de personen waarop gedoeld wordt, heel negatief behandeld. Orford et al. (2005) geven aan dat er veel kritiek is gekomen op deze codependency visie, veelal omdat het familieleden negatief bejegent, beschuldigt en stigmatiseert. Naast Orford et al. hebben ook Cull en Carr (1999) hun kritiek geuit. Zij verklaren dat vele auteurs het concept afwijzen op basis van de denegratie van de vrouw en het verwijten van onschuldige slachtoffers van middelenmisbruik. In het verlengde van deze beschuldiging en stigmatisering is er ook kritiek geuit vanuit feministische hoek op het codependency model. Vrouwen worden disfunctioneel gekarakteriseerd, waarbij hun grootste probleem hun eigen pathologische afhankelijkheid is van hun drinkende man of geliefde. De conceptualisatie van het codependency model helpt het status quo te onderhouden tussen vrouwelijke en mannelijke machtsrelaties: wanneer niet alleen de mannelijke alcoholgebruiker maar eveneens de echtgenote als ziek of slecht wordt gepercipieerd, zal de man niet aan macht inboeten niettegenstaande er meer mannelijke dan vrouwelijke drinkers zijn (Holmila, 1994). Betty Tallen in Haaken (1993) vult deze kritiek nog aan, zij wijst erop dat codependency gecommercialiseerd wordt in de medische wereld, zogenaamd ter bevordering van de behandeling van vrouwenkwalen, met als gevolg dat het leven van deze vrouwen wordt gedomineerd door onzekerheden en onderdrukking omdat ook aan hen een ziekte wordt toegeschreven. 1.1.3 Familiesysteemperspectief Als volgend model wordt door Orford et al. (2005) het familiesysteemperspectief belicht. Eerst wordt de familiesysteem theorie algemeen beschreven, alvorens in te gaan op het hanteren van dit model binnen een verslavingsproblematiek. Als men de term systeem van naderbij bekijkt, wordt ‘systeem’ gezien als een groep individuen waartussen relaties bestaan, de leden gaan met elkaar in interactie. Door wat hier boven is beschreven is het evident om familie te linken aan deze definitie. Families veranderen onafgebroken naar een hoger niveau van organisatie en functioneren, tegelijk proberen ze naast deze verandering ook hun evenwicht te bewaren. De wisselwerking tussen verandering en stabiliteit zorgt ervoor dat het gezin en het individu zich makkelijker kunnen aanpassen aan elkaar en situaties die zich voordoen (Kaslow, Dausch, & Celano, 2005; Steinglass, 1984).

7

De familiesysteemtheorie is een conceptueel model met een aantal kernconcepten. Drie belangrijke concepten zullen hieronder overlopen worden: Het eerste kernconcept is de familie als een systeem zoals hierboven reeds eerder aangegeven. Daaruit volgt dat gedrag gezien wordt als het resultaat van verschillende interacties en organisatorische karakteristieken tussen de familie als zijn geheel. Een tweede kernconcept is het concept van controle. Hier wordt ingegaan op de morfostatische (regulatie)principes. Deze principes handelen over homeostase en cybernetische regulatie. Deze termen beschrijven het vermogen van levende systemen om stabiliteit te behouden in hun interne omgeving in interactie met de externe omgeving (Steinglass, 1984). Gezinssystemen geven voortdurende informatie door, door middel van ‘feedback loops’; dit zijn circulaire patronen van communicatie. Positieve feedback zorgt ervoor dat een gezin verder kan evolueren terwijl negatieve feedback zorgt dat het gezin opnieuw kan stabiliseren (Kaslow, Dausch, & Celano, 2005). Een laatste kernconcept is het concept van systemische groei. Het denkbeeld hierover is dat families, als open systemen, voortdurend ontwikkelen naar grotere organisatorische complexiteit doorheen de tijd. Het maakt een evolutie naar een grotere voorspelbaarheid van gedragspatronen in de familie (Steinglass, 1984). Als er specifiek wordt gefocust op een verslavingsproblematiek zijn er twee belangrijke aspecten die geschetst worden in onderstaande tekst. Enerzijds worden de disfunctionele patronen besproken waarbij men stelt dat dan het hele gezin als het ware ziek is. Anderzijds heeft het gebruik een functie binnen het systeem van de familie Binnen de verslavingszorg wordt de nadruk gelegd op de relatie tussen familieleden en hun drinkend of druggebruikend familielid. Binnen families worden zelfregulatiemechanismen gehanteerd die de relatie met de interne en de externe realiteit mediëren. Het is bij verstoorde familiesystemen dat een familie nood heeft aan iemand die steeds de schuld krijgt, waarbij deze laatste hierdoor vaak in de richting van een druggebruikende peergroup wordt gestuurd. Eens gebruiker wordt hij niet alleen beschuldigd maar ook door de familie als zondebok beschouwd (Reilly, 1979). Enerzijds is schuldgevoel volgens Kaufman (1981) een vorm van manipulatie die veel voorkomt en kan gehanteerd worden door het middelengebruikend individu om familie te dwingen hem te ondersteunen in zijn drugsmisbruik. Anderzijds gaat men binnen dit systeemdenken ervan uit dat de familie, als een geheel, een functie toekent aan deze disfunctionele patronen van interactie. Met deze visie mag of kan de alcoholicus of de verslaafde niet slechter (of beter) gezien worden dan degene die de zelfdestructieve gewoonte persisteert (Haaken, 1990). Schuldgevoel wordt door de 8

ouders hier dan gehanteerd om de eigen persoonlijkheid van het middelenmisbruikende individu in te perken (Kaufman, 1981). Reilly (1979) benoemt een aantal karakteristieke interacties van druggebruikende families waarvan er een aantal hieronder nader worden besproken. Ten eerste heeft hij het over negativisme: Het leven van druggebruikende families wordt als saai, vervelend en oppervlakkig ervaren. Personen die op grote schaal drugs gebruiken geven aan vaak gemotiveerd te zijn om te gebruiken om persoonlijke stress te verminderen, om een plaats te geven aan negatieve emoties (zoals eenzaamheid en verveling) of om hun zelfbeeld te verhogen (Marsh & Dale, 2005). Daarenboven geeft Reilly (1979) ook het kenmerk van mislukte expressie van woede aan: Deze families hebben moeite met het uitdrukken van zowel positieve als negatieve gevoelens. Druggebruik wordt hierbij door de kinderen soms gehanteerd als een uiting van emoties. Zelfmedicatie wordt eveneens als een kenmerk gezien: Men is tot de vaststelling gekomen dat een jonge druggebruiker niet altijd de enige persoon is in zijn familie die gedragsveranderende middelen gebruikt. Dikwijls kampt de gehele familie met onaangename gebeurtenissen en zoekt aangename sensaties en ervaringen door het gebruik van genotsmiddelen (Reilly, 1979). Er wordt geleerd dat misbruik in de familie acceptabel is, op die manier wordt middelengebruik als copingstrategie bekrachtigd (Marsh & Dale, 2005). Familiegeoriënteerde

clinici

en

onderzoekers

hebben

aangetoond

dat

gezinnen

met

middelengebruikende familieleden zeer complexe gedragssystemen vertonen, waarbij een hoge tolerantie voor stress en een sterk adaptief gedrag twee componenten zijn (Steinglass, Bennett, Wolin, & Reiss, 1987). Steinglass (in Orford et al., 2005) concludeert dat familieleden zich over een lange periode gaan aanpassen aan de afhankelijkheid van de drinker, en dat de effecten van het drankgebruik positief en adaptief kunnen zijn voor de familie-interacties. In navolging van het bovenstaande wordt gesteld dat het excessief middelenmisbruik, hoewel het op sommige vlakken disfunctioneel is, voor de familie ook adaptief en functioneel is op andere manieren. Het kan bijvoorbeeld gezien worden als een signaal dat er stress aanwezig is in het systeem en kan zijn functie hebben als uitlaatklep. Steinglass (in Collins, 1990) onderkent een aantal kernideeën die ontegensprekelijk samenhangen met deze familiesysteembenadering. Aanvullend bij het voorgaande stelt hij dat de familie algemeen kan gezien worden als een organisatorische eenheid. Wanneer men deze eenheid koppelt aan alcoholmisbruik, suggereert hij dat het misbruik een impact heeft op het middelenmisbruikend 9

individu zelf en zijn familie. Soms dient het alcoholmisbruik als mediërende factor om bepaalde families te stabiliseren. Ondanks de ondervonden nadelen kunnen adaptieve veranderingen in het drinken op weerstand stuiten omdat deze veranderingen gezien worden als destabiliserende factoren voor het familiaal evenwicht. Bovendien is het zo dat in de gehele familie een ander familielid zich kan ontwikkelen tot een geïdentificeerde patiënt. Hij zal klinische symptomen vertonen die een uitdrukking zijn van de probleemsituatie. Zijn pathologische symptomen zorgen ervoor dat de situatie stabiliseert waardoor de andere familieleden normaal kunnen functioneren en beschermd worden. Deze visie zorgt er enerzijds voor dat er meer aandacht is voor het gezin als geheel. Anderzijds is de ziektebenadering hier nog steeds duidelijk aanwezig, het is niet één persoon die als ziek wordt gezien maar een volledig systeem dat als ziek wordt beschouwd. 1.1.4 Stress-strain-coping-support model Het meest recente model is het stress-strain-coping-support model ontwikkeld door Orford et al. (2005). Dit model is gebaseerd op het stress-coping model van Lazarus en Folkman (1984). Orford et al. (2005) gaan ervan uit dat drug- en alcoholproblemen in de familie zowel stressvol zijn voor de persoon met een drug- of alcoholprobleem, als voor zijn/haar dichte familie. De impact van excessief drug- en alcoholgebruik op familieleden wordt gezien als iets universeel en is dus niet gebonden aan een specifieke cultuur. Deze conclusie is gemaakt op basis van onderzoek in verschillende culturen. Orford et al. (2005) conceptualiseren deze impact in een aantal facetten die elkaar beïnvloeden. Deze facetten zijn stress die familieleden ervaren, de belasting die het middelengebruik met zich meebrengt, de manier van omgaan met dit gebruik en de sociale steun (Velleman, Arcidiacono, Procentese, Copello, & Sarnacchiaro, 2008). Familieleden die bezorgd zijn over, en beïnvloed worden door een probleem van middelenmisbruik zullen waarschijnlijk spanning en stress ondervinden. Verschillende elementen dragen ertoe bij dat het samenleven met een persoon die middelen misbruikt als zeer stresserend ervaren wordt. Bij het facet stress komt duidelijk naar voor dat de kwaliteit van de relatie tussen familieleden en het individu dat middelen misbruikt slechter wordt. Er wordt ook aangegeven dat dit gebruik een negatieve invloed heeft op het zelfbeeld en het zelfvertrouwen van de familieleden. Daarnaast halen Orford et al. (2005) het begrip ‘humbug’ aan. Het handelt over de soms opdringerige vraag aan de kant van de gebruiker om geld te krijgen en het dilemma dat deze vraag teweeg brengt aan de kant van familieleden.

10

Een derde aspect dat stress veroorzaakt bij familieleden gaat over het feit of de gebruiker al dan niet zal thuiskomen en in welke stemming hij of zij zal zijn bij thuiskomst. Uit dit alles kan de conclusie getrokken worden dat er een groeiend onbehagen ontstaat bij familieleden die leven met personen met alcohol- en/of drugproblemen. Het tweede facet belicht ‘belasting’. Hierin wordt de link besproken die bestaat tussen negatieve gevoelens en de ervaringen van het leven met problematisch alcohol- of druggebruik. Familieleden ondervinden problemen op fysisch en psychisch vlak en ervaren onder andere gevoelens van bezorgdheid, angst, schuld, boosheid, hulpeloosheid en depressie. Daarnaast ervaren familieleden symptomen van ziekte wanneer men samenleeft met iemand die middelen misbruikt. Familieleden zeggen onder andere last te hebben van slapeloosheid, eetproblemen te ondervinden of zelf middelen te gaan misbruiken. Een verdere aanname is dat de stress voor familieleden in relatie met de persoon die alcohol- of drugproblemen heeft, hen er toe aanzet een manier te zoeken om er mee om te gaan; dit kunnen we zien als copinggedrag, het derde facet van het model. Er kan hierbij een onderscheid gemaakt worden tussen een aantal copingstrategieën; deze zijn de geëngageerde, de tolerante en de teruggetrokken copingstrategie (Butler & Bauld, 2005; Orford et al., 2005). Bij de geëngageerde copingstrategie probeert men om te gaan met het gebruik, door te pogen controle te herwinnen op de situatie die zich voordoet. Familieleden proberen de persoon die middelen misbruikt te confronteren met zijn gebruik. Daarnaast trachten familieleden verzoeken te weigeren of weerstand te bieden. Men probeert grenzen te stellen en zichzelf en de andere familieleden te beschermen tegen de gebruiker. Een andere copingstrategie is de tolerante copingstrategie. Familieleden zullen geen actie ondernemen tegenoverstaande van het probleem en proberen de dingen te accepteren zoals ze zijn. Anderen gaan zichzelf opofferen door zich in hun eigen zijn en handelen te beperken en nog anderen gaan het gebruikend familielid ondersteunen. Een derde strategie is de vermijdende copingstrategie. Familieleden die deze strategie hanteren proberen hun onafhankelijkheid terug te winnen door afstand te nemen van het probleem zowel fysisch, door bijvoorbeeld te verhuizen of emotioneel, door zich bijvoorbeeld geen zorgen te maken over

het

gebruikend

familielid.

Doorheen

de

tijd

gaan

familieleden

verschillende

copingsvaardigheden hanteren en verschuiven ze op het continuüm van geëngageerde, tolerante en vermijdende coping. 11

Tot slot moet vermeld worden dat heel veel familieleden hun copingstrategie bepalen via trail en error. Men probeert verschillende zaken uit en kijkt wat het meeste werkt. Ondanks het feit dat familieleden een bepaalde strategie hanteren om om te gaan met middelenmisbruik geven zij aan dat ze dilemma’s ervaren. Aan de ene kant vraagt men zich bijvoorbeeld af hoe men best kan opkomen tegen het excessieve gebruik terwijl men op hetzelfde moment ook ondersteunend wil zijn. Andere families komen tot de conclusie dat boos worden op hun verslaafd familielid contraproductief is, maar ze toch in hun schoenen willen staan om ‘humbug’ te weigeren (Orford et al., 2005). Coping is een mediërende factor in de relatie tussen stress en welzijn van de familieleden (Orford, Natera, Velleman, Copello, Bowie, Bradbury, Davies, et al., 2001). Orford et al. (2005) zijn de mening toegedaan dat verschillende mensen elk op hun eigen manier reageren op stressvolle gebeurtenissen. Daarnaast wordt aangegeven dat sommige geuite reacties beter zijn voor hun gezondheid dan andere. In het verlengde hiervan stellen Templeton, Zohhadi en Velleman (2007) dat sommige vormen van coping of antwoorden, in bepaalde situaties enerzijds beter zijn om de spanning te verminderen maar in andere situaties de spanning waarschijnlijk zal doen verhogen. Tot slot wordt het facet van sociale steun besproken. Het sociaal netwerk kan een buffermechanisme zijn voor het omgaan met stresservaringen. Velleman en collega’s (2008) nuanceren dit enigszins door te stellen dat familieleden inderdaad kunnen geholpen, maar eveneens gehinderd kunnen worden in hun reactie, afhankelijk van hoe andere mensen reageren en interageren. Deze benadering erkent dat families een impact kunnen hebben op de familieleden met een verslavingsproblematiek en dat dit naast positieve ook negatieve consequenties met zich mee kan brengen (Orford et al., 2005). Eén van de bevindingen van het onderzoek van Orford et al. (2005) is, dat het vaak voorkomt dat mensen geen ondersteuning krijgen van diegene van wie ze steun verwachten. Ook van professionelen bijvoorbeeld, wordt maar een geringe mate van steun ervaren. Als ideale steun zien familieleden iemand die over de kennis beschikt wat het probleem betreft en bereid is naar de familieleden te luisteren zonder een oordeel te vormen. Daarnaast vinden familieleden het belangrijk dat deze persoon op de gepaste momenten de gepaste hoeveelheid informatie geeft en de familie helpt in het weerwerk bieden tegen het misbruik (Orford et al., 2005). Cronkite, Finney, Nekich, & Moos (1990) oordelen dat dit SSCS-model veronderstelt dat familieleden normale individuen zijn. Dit in tegenstelling tot andere visies hiervoor besproken. Jackson (in Finney, Moos, Cronkite, & Gamble, 1983), een stresstheoreticus, is in zijn onderzoek naar de gestoorde 12

persoonlijkheidstheorie, tot de bevinding gekomen dat de geobserveerde dysfunctie bij familieleden die leden met een individu die middelen misbruikt, een normale reactie van stress is. 1.1.5 Sociaal-contextuele stroming Tot slot wordt door Orford en collega’s (2005) het sociaal-contextueel model beschreven. Dit moet echter gezien worden als een nieuwe stroming of idee, in plaats van een nieuw model. Deze stroming probeert tegemoet te komen aan wat ontbreekt in voorgaande modellen. De sociaal-contextuele stroming brengt de bredere contexten waarin familieleden leven in rekening. Bij deze stroming ontbreekt het algemeen aan onderzoek, daarom wordt er hier slechts in beperkte mate op ingegaan. Er is vastgesteld dat er geen wereldwijde erkende contextuele stroming is van middelenmisbruik in de familie maar dat culturele definities van alcoholmisbruik een grote invloed hebben op familieleden (Jackson, 1956). Meestal zal vanuit sociaal-culturele veranderingen, zijnde verlies van traditionele familie- en gemeenschapsregels, familiaal een verhoogd risico voor drank en andere substantieproblemen ontwikkeld worden, waarbij de familie de last draagt of fungeert als een kanaal voor dergelijke invloeden en veranderingen. Daarenboven toont de sociaal-culturele benadering dat alcohol een geslachtsspecifieke symboliek draagt; alcohol wordt in bepaalde culturen meer gelinkt aan mannen dan aan vrouwen (Holmila, 1994).

1.2 Verslavingsmodellen Hoewel deze masterproef specifiek focust op visies op familieleden van mensen met alcohol- en/of drugproblemen, is het interessant om de visies op verslaving nader te bekijken, om hierbij na te gaan welke rol familieleden hierin toebedeeld krijgen. Mede ook omdat er in het voorgaande duidelijk is geworden dat culturele definities een rol spelen voor familieleden. Modellen van verslavingen hebben gedurende de geschiedenis een evolutie doorgemaakt. Afwisselend zijn de oorzaken gezocht bij het individu, in de verslavende stof, in de sociale omstandigheden of in een combinatie van voorgaande factoren. 1.2.1 Moreel model Vanaf 1750 komt het moreel model op de voorgrond, hierbij wordt middelenmisbruik gezien als een teken van morele zwakte (Van den Brink, 2005). Het probleem wordt gezien als een schandelijk maatschappelijk verschijnsel. In die tijd is men van mening dat de enige manier om dit verschijnsel tegen te gaan er één is door een preventieve en in het verlengde daarvan politionele benadering. 13

Middelenmisbruik wordt dus gezien als een vorm van immoreel gedrag waarbij men via strakke regelgevingen, sancties en morele veroordelingen de symptomen probeert te beteugelen. Er wordt kortom aan beschavingsoffensieven gedaan. Daarbij staat zelfdiscipline en wilskracht centraal, het individu moet zelf voor zijn bestaan en zelfbesturing instaan. Hierbij verwacht men van personen met een alcohol- of drugprobleem dat ze vaste leefregels naleven en niet toegeven aan sterke verlangens om te gebruiken (Van der Stel, 1995, 2004). Deze visie legitimeert dat verslaafde personen met een alcohol-

of

drugprobleem

voor

lange

tijd

worden

opgesloten

in

gevangenissen

of

heropvoedinggestichten (Van den Brink, 2005). Niettegenstaande dit model niet meer wetenschappelijk is onderbouwd krijgt het toch nog steeds zijn uitwerking door middel van de werking van zorgboerderijen en strafrechtelijke opvangvoorzieningen voor verslaafden (Van den Brink, 2005). 1.2.2 Farmacologisch model In de jaren 1850 ontwikkelt zich het farmacologisch model. De schuld van alcohol- of drugproblemen wordt bij het middel gelegd in plaats van bij het individu. Als reactie komt er prohibitie op het consumeren en verstrekken van drank, volledige onthouding wordt gezien als de oplossing voor dronkenschap (Heather & Robertson, 1981; Van den Brink, 2005). De ‘temperance movement’ maakt in deze periode zijn opgang, het doel van deze beweging ligt op het herstel van de alcoholicus (Jellinek, 1960). Deze visie wordt ten aanzien van alcoholmisbruik als te simplistisch gezien, maar voor illegale drugs wordt dit model actueel nog steeds gebruikt bv. ‘The war on drugs’ in de VS (Van den Brink, 2005). 1.2.3 Symptomatisch model Na het farmacologisch model doet het door psychoanalytisch geïnspireerd symptomatisch model zijn intrede. Hier wordt opnieuw de oorzaak bij het individu gelegd, met name dat mensen vastlopen in hun ontwikkeling en dat de symptomen het gevolg zijn van onderliggende psychische problemen. Alcohol- of drugproblemen worden hierbij niet gezien als een op zichzelf staande aandoening (Van den Brink, 2005). Erfelijkheid bij alcoholisme staat volgens artsen centraal, wat eind de negentiende eeuw en begin de twintigste eeuw tot eenzijdige opvattingen over de rol hiervan leidt. Hierdoor worden eugenetische concepten geïnstalleerd, dit vindt zijn uitvoering in gedwongen sterilisatie en er wordt gepleit voor een huwelijksverbod voor alcoholisten (Van der Stel, 2004).

14

1.2.1

Ziektemodel

Vanaf 1940 tot 1960 kent het ziektemodel zijn aanvang, met als basisassumptie de drager van kwetsbaarheid (Van den Brink, 2005). Er wordt uit gegaan dat er voor alcohol- of drugproblemen een biomedische verklaring is (Van der Stel, 2004). Dit model oordeelt dat de pathologie onderliggend aan alcohol- of drugproblemen veranderingen in de hersenen veroorzaakt (West, 2006). Deze veranderingen zou de reden zijn waarom mensen dingen doen tegen hun wil. Alcohol- en drugproblemen krijgen binnen dit model de definitie ‘medische ziekte’ opgekleefd. Middelenmisbruik wordt door middel van standaard criteria vastgesteld en is normaliter behandelbaar. Het ziektemodel telt een drietal concepten die centraal staan namelijk het verlies van controle, het belang van craving en zelfzorg. Binnen deze visie zal een individu dat middelen misbruikt oprecht verlangen te stoppen met gebruik en zal zware inspanningen ondernemen om te stoppen met het middelenmisbruikend gedrag. Tezelfdertijd echter, ondanks het feit dat hij zich vooropstelt niet te gebruiken, blijft hij gebruiken ondanks alles, hij verliest de controle (West, 2006). Een ander concept is het belang van craving. Het individu dat middelen misbruikt ervaart een overweldigend verlangen dat ervoor zorgt dat hij stappen zal ondernemen die nodig zijn om het middel te verkrijgen. Dit gevoel overweldigt de persoon in zijn totaliteit, overheerst zijn gedachten, gevoelens en acties. Er wordt van dwang gesproken. Tot slot wordt er over zelfzorg gesproken. Vele individuen die middelen misbruiken stoppen plots met hun gebruik zonder er kennelijk moeite mee te hebben. Door de jaren heen wordt hun gedrag volledig door dwang beheerst maar dan beslissen ze van de één op de andere dag dat het voldoende is geweest en stoppen ze er mee (West, 2006). Bij deze visie gaat men ervan uit dat volledige abstinentie bij individuen die middelen misbruiken noodzakelijk is. De Anonieme Alcoholisten (AA) werken met deze visie (Van den Brink, 2005). 1.2.4 Leertheoretische model De jaren ‘60, ‘70 worden gekenmerkt door het leertheoretische model waar men uit gaat van de veronderstelling dat middelenmisbruik aangeleerd gedrag is, dat ook kan afgeleerd worden. De voornaamste uitwerking van deze visie is gedragstherapie. In het kader van de leertheoretische visie bestaan verschillende perspectieven (Van den Brink, 2005). 15

De klassieke conditionering stelt dat er een connectie bestaat tussen twee stimuli. Een ongeconditioneerde stimulus zal een ongeconditioneerde reactie teweeg brengen. Wanneer deze ongeconditioneerde stimulus verbonden wordt met een neutrale stimulus en deze stimuli een aantal keer samen voorkomen, zal de neutrale stimulus transformeren naar een geconditioneerde stimulus en zal dit een geconditioneerde respons met zich meebrengen (Heather & Robertson, 1997). Mensen die drinken zullen in bepaalde situaties meer consumeren dan in andere situaties, deze situaties waarin men meer drinkt worden ontlokt door ‘cues’. Nagenoeg alle drinkers hebben een geconditioneerde hunkering naar het drinken onder bepaalde omstandigheden. Het verschil tussen probleemdrinkers en niet-probleemdrinkers verklaart zich in hoe omvangrijk en in hoeverre cues aanwezig zijn voor het drankgebruik (Heather & Robertson, 1997). De klassieke conditionering stelt verschillende behandelingen voorop. De eerste behandeling is de elektrische aversie therapie. Er wordt gepoogd het zicht, de geur of de smaak van alcohol te linken met een elektrische shock. Deze elektrische shock wordt toegediend om een angstrespons op te wekken, op die manier probeert men de drang om te drinken te verminderen. Daarnaast bestaat er ook de covert sensitization treatment. Hierbij wordt gevraagd aan de cliënt om beelden gerelateerd aan alcohol of alcoholgebruik op te roepen. Direct daarna wordt er gevraagd om zich onaangename gevoelens zoals overgeven en misselijkheid in te beelden (Heather & Robertson, 1981). Vanuit de visie van de operante conditionering komt verslaving aan drugs tot stand door de mechanismen van beloning en straf. De afhankelijkheid van drugs komt tot stand door normale instrumentele leermechanismen die functioneren buiten het bewustzijn. Het proces is verbonden met twee kernconcepten namelijk positieve en negatieve bekrachtiging. Drugs worden ervaren als een beloning of positieve bekrachtiging (West, 2006). Een positieve bekrachtiger kan bijvoorbeeld een gebeurtenis of object zijn, wat mogelijks het voorkomen van een bepaald gedrag verhoogt (Heather & Robertson, 1981). Wanneer het gebruik keer op keer plaats vindt, zal er een connectie ontstaan tussen de cue, de reactie en de beloning. Deze connectie wordt na ieder gebruik sterker en sterker (West, 2006). De negatieve bekrachtiging anderzijds stimuleert het ontsnappen of vermijden van een onaangename stimuli/straf. Wanneer men gebruikt, sijpelt het middel gestaag door in het systeem van het menselijk lichaam. Vrij snel gaat het lichaam zich fysiologisch aanpassen aan de beschikbaarheid van het middel. Wanneer deze situatie zich voordoet zal het lichaam zich moeten aanpassen aan periodes waarop het middel niet beschikbaar is, het fysiologische systeem is uit evenwicht. De gebruiker leert drugs te nemen om te ontsnappen aan onaangename terugtrekkingssymptomen die voorkomen bij een drugvrije periode (Heather & Robertson, 1997). 16

Contingency management is één van de behandelingen die gesitueerd is binnen operante conditionering waar men door middel van bekrachtiging of straf het alcoholgebruik tracht te verminderen (Heather & Robertson, 1981). Tot slot wordt in het kader van het leertheoretische model de social learning theory (SLT) besproken. Bij de SLT vindt men dat de omgeving een belangrijke invloed heeft op het gebruik maar is er ook oog voor de individuele verschillen van personen. Leren wordt volgens deze visie omschreven als een proces waar observatie centraal staat. Er wordt met name gekeken welke gevolgen verbonden zijn aan het gedrag dat andere personen stellen, dit proces wordt ook wel modelling genoemd (Abrams & Niaura, 1987). Reclame speelt in op dit modellingsproces en linken alcoholgebruik aan belangrijke figuren en aan bijvoorbeeld mannelijke kracht, vrouwelijke uitstraling of goede sociale prestaties. Door deze connectie wordt gebruik vaak als belonend gezien. Als men de focus verschuift naar de familie wordt duidelijk dat kinderen de drankstijl van ouders of oudere broers/zussen waar ze naar opkijken hanteren. Naast de stijl, gaan kinderen soms de redenen waarom familieleden naar drank grijpen gaan overnemen (Heather & Robertson, 1997). Leren alcohol drinken is een geïntegreerd deel van de psychosociale ontwikkeling en de socialisatie van een cultuur. De invloed van socialiserende groepen is een belangrijk aandeel, maar is niet alles bepalend om de ontwikkeling van alcoholmisbruik en afhankelijkheid te verklaren. Er zijn namelijk sterke verschillen tussen individuen. Deze individuele verschillen kunnen zowel psychologisch als biologisch zijn (Abrams & Niaura, 1987). 1.2.5 Biopsychosociaal model Vanaf 1970 maakt het biopsychosociaal model opgang, waar elementen gecombineerd worden van de vorige visies. Centraal hierbij staan drie componenten namelijk; aangeboren kwetsbaarheid, persoonlijke ontwikkeling en omstandigheden dewelke interageren met elkaar (Van den Brink, 2005). Dit biopsychosociaal model kan eveneens vertaald worden in mens, middel, milieu (MMM-model). Onder ‘mens’ wordt de gebruiker verstaan met zijn persoonlijke karakteristieken. Dit omvat onder andere het geslacht, de leeftijd en kwetsbaarheid van de gebruiker. Wat het middel betreft kan worden vastgesteld dat de effecten van elk middel zeer divers zijn evenals de risico’s die hieraan zijn verbonden. Onder milieu ten slotte wordt de omgeving verstaan. Deze kan opgesplitst worden in de directe omgeving zoals familie en vrienden en de indirecte omgeving zoals de maatschappij of de samenleving die ervoor zorgt dat middelen beschikbaar zijn (Geirnaert & Lambrechts, 2004). Er

17

wordt veel belang gehecht om tijdens de behandeling op alle factoren in te spelen, de behandeling is bij gevolg multi-modaal (Van den Brink, 2005). 1.2.6 Hersenziekte model De recentste visie, opgekomen in de jaren ’90, staat bekend als het hersenziekte model of de visie van neurobiologische braindamage en is een heropleving of verfijning van het eerder besproken ziektemodel. Men stelt dat individuen die middelen misbruiken een minder vrije wil hebben door een aangeboren kwetsbaarheid dan niet-verslaafden, en bij gevolg als het ware steeds opnieuw in de val lopen wat middelenmisbruik betreft. Men gaat ervan uit dat middelenmisbruik beschouwd wordt als een chronische aandoening (Van den Brink, 2005). Leshner (1997) beschrijft dit nog uitvoeriger door te stellen dat drugsmisbruik een chronische ziekte met herval is die het resultaat is van langdurige effecten van drugs op de hersenen. Wetenschappers hebben neurale circuits onderscheiden die de acties van elk gekend druggebruik ordenen en hebben daarenboven wegen gespecificeerd waar bijna alle gekende drugs een invloed op hebben. Middelenmisbruik is een chronische ziekte gekenmerkt door dwangmatig gedrag naar het zoeken van een middel en het gebruik ervan. De beïnvloeding van de hersenstructuren hangt eveneens samen met genetische, ontwikkelings-, ervarings- en omgevingsgerichte factoren (Goldstein & Volkow, 2002; Leshner, 1997). Aanvankelijk worden drugs gebruikt uit vrije wil, maar wanneer veranderingen plaats vinden in de hersenen, beweegt het individu zich naar een staat van compulsief gedrag (Goldstein & Volkow, 2002). Zoals bij vele andere hersenziektes stelt Leshner (1997) dat drugs- of alcoholproblemen gerelateerd zijn aan gedragsmatige en contextgerichte aspecten die een prominent onderdeel uitmaken van drug- of alcoholproblemen. Indien middelenmisbruik gezien wordt als een prototypisch psychobiologische ziekte met belangrijke biologische, gedragsmatige en sociaal-contextuele componenten moet het beleid van behandeling biologische, gedragsmatige en sociaal-contextuele elementen inhouden. Er dient door deze chronische component eveneens een continue zorgaanpak voorzien te worden die de nadruk legt op het maken van aantrekkelijke behandelingen, met continue controle voor de patiënten en een continue zorgaanpak coördinatie en integratie van de interventie in een breed spectrum van de gezondheidszorg of sociale diensten (McLellan, 2002). Voor de meeste mensen is middelenmisbruik naast een chronische ziekte ook een ziekte met herval. Volledige abstinentie gedurende het verdere leven is relatief zeldzaam na één behandelingsperiode, waarbij herval meer regel dan uitzondering is (Leshner, 1997). Vele individuen die middelen misbruiken hebben meerdere recidieven na een behandelingsperiode en een blijvende kwetsbaarheid is een realiteit (McLellan, 2002).

18

Algemeen kan men concluderen dat hoewel een aantal van deze modellen door de meerderheid wordt gezien als voorbijgestreefd, ze actueel nog steeds gedragen worden door een kleinere groep van personen en waarbij ook de familie telkens meer of minder in beeld komt. Over het algemeen kan gesteld worden dat vroeger de familie weinig of niet in beeld kwam. Nu is men er echter van overtuigd dat de familie op twee manieren invloed kan hebben. Enerzijds wordt het genetische aspect aangeduid waarbij meer en meer naar voor komt dat bepaalde personen meer risico hebben om drug- of alcoholproblemen te krijgen dan anderen. Daarnaast ondervindt men dat soms opeenvolgende generaties in de hulpverlening aanwezig zijn. Anderzijds wordt er gesproken over de invloed van het sociale aspect door familieleden. Dit mede door opvoeding en socialisatie.

1.3 Samenvatting: Evolutie en linken tussen visies op familieleden en verslavingsmodellen Doorheen de tijd krijgt de familie steeds meer aandacht en wordt ze minder beschuldigd. Familieleden worden meer genormaliseerd, de reacties die ze geven op gebruik worden niet meer gezien als abnormaal of als een uiting van eigen pathologie. Toch wordt de familie tot op vandaag in sommige gevallen verantwoordelijk gesteld voor het gebruik. Net zoals bij de verslavingsmodellen worden de oudere modellen van familieleden gezien als voorbijgestreefd, maar toch zijn er nog steeds aanhangers van elk model. Het is belangrijk hierbij te vermelden dat bovenstaande modellen nooit volledig zijn afgelijnd, er is een invloed vanuit vele stromingen. Daarnaast zal iedere persoon een bepaald model ook anders gaan interpreteren. Gedurende de evolutie van verslaving door de tijd en de evolutie van de visies op familie komt als het ware een nature-nuturediscussie naar boven. Onder nature wordt verstaan dat alle eigenschappen van het individu bepaald zijn door aanleg, bijvoorbeeld door genetisch materiaal. Onder nurture wordt dan weer verstaan dat alle eigenschappen van het individu zijn bepaald door opvoeding, met name door de leefomgeving. Als men kijkt naar de laatste stap in de evolutie die verschillende modellen hebben doorgemaakt wordt duidelijk dat ook op dit vlak niet eenduidig voor nature of nuture kan gekozen worden maar dat dit een samensmelting is van beide concepten. Er zijn ook linken te vinden tussen de visies op familieleden en de modellen op verslaving, zowel het codependency en het pathologiemodel bekijken middelenmisbruik vanuit een ziekteperspectief. Bij codependency wordt het familielid gezien als ziek, waardoor de beschuldiging voor hen wordt verhoogd, terwijl bij het ziektemodel middelenmisbruik zelf gezien wordt als een ziekte. Dit brengt met zich mee dat het individu dat middelen misbruikt meer wordt ontschuldigd. Hier staat vooral nature, erfelijkheid centraal.

19

Bij het familiesysteemperspectief ziet men een kantelpunt tussen beschuldiging en ontschuldiging. Er wordt meer aandacht gegeven in positieve zin maar het negatieve is nog op de achtergrond aanwezig. Een duidelijke trend bij zowel visies op familieleden als verschillende modellen van verslaving is dat de modellen complexer worden. Bij het hersenziektemodel en het biopsychosociaal model worden zowel erfelijkheidsfactoren, omgevingsfactoren als persoonlijkheidsfactoren benoemd die er voor kunnen zorgen dat iemand verslaafd wordt aan een bepaald middel. Ook het stress-strain-copingsupport-model is een model dat verschillende facetten belicht. De stress die familieleden ervaren, de belasting die het middelengebruik met zich meebrengt, de manier van omgaan met dit gebruik en sociale steun die iemand ervaart kan zeer sterk afhangen van individu tot individu en zorgt ervoor dat iemand wel of niet kan omgaan met het gebruik.

1.4

Hulpverlening

1.4.1 Huidige trends In dit onderdeel wordt nader ingegaan op de betrokkenheid van familieleden binnen de gespecialiseerde alcohol- en drughulpverlening en psychiatrische centra. Er wordt vanuit de internationale literatuur eerst beschreven waarom familieleden meer worden betrokken en daarnaast worden verschillende initiatieven beschreven waarbij familieleden worden betrokken of die voor familieleden zijn ontwikkeld. Hierbij kan uitgegaan worden van verschillende visies bijvoorbeeld de gedragstheorie, de systeemtheorie en het stress-strain-coping-support model. Vervolgens wordt kort stil gestaan in hoeverre kinderen worden betrokken in de hulpverlening om daarna specifiek te focussen op de psychiatrische centra. Tot slot wordt er gewezen op de essentiële tekorten in familiegefocuste interventies. Bale (1993) benadrukt dat het betrekken van familieleden in de behandeling van alcoholisme, de laatste jaren een gedachte is die meer en meer wijdverspreid wordt geaccepteerd, en bijgevolg ook toenemend wordt gezien als cruciaal voor het herstel van de alcoholicus en eveneens van de andere leden van de familie. Collins (1990) sluit hierop aan en benadrukt dat erkenning van de wederkerige relatie tussen het gedrag van een alcoholgebruiker en de gevolgen hiervan ervaren door leden van zijn/haar familie, een drijfveer is om familieleden te betrekken. Daarnaast stelt hij ook vast dat de effecten van het disfunctioneren ervaren door de alcoholicus, vaak gedeeld zijn met individuen met dewelke zij of hij interageert. Collins (1990) geeft echter nog meer redenen waarom men recentelijk meer focust op familietherapie binnen de drug- en alcoholhulpverlening. Hij constateert dat er een betere reactie op 20

de behandeling komt vanwege de alcoholicus wanneer andere familieleden (specifiek echtgenoten) hierbij

betrokken

worden.

De

alcoholicus

voelt

zich

bijgevolg

minder

geïsoleerd.

Familiebetrokkenheid kan er ook voor zorgen dat andere probleemgebieden aan de oppervlakte komen en eveneens behandeling vereisen. Tot slot wordt benadrukt dat een gedeeld gemeenschappelijk doel op die manier wordt vooropgesteld voor leden van de familie-eenheid. Copello, Velleman en Templeton (2005) geven aan dat er verschillende familiegefocuste interventies ontwikkeld zijn. Zij zijn van mening dat deze interventies kunnen ingedeeld worden in drie groepen. Eerst en vooral beschrijven zij de interventies waar men met families werkt om middelenmisbruikers aan te zetten in behandeling te gaan. Een tweede groep interventies kan beschreven worden als een gezamenlijke betrokkenheid van zowel de middelenmisbruiker als de betrokken familieleden in behandeling voor deze eerste. Als laatste groep staan de noden van de familieleden zelf centraal. Een interventie uit deze eerste groep - waar men met families werkt om mensen met alcohol- of drugproblemen aan te zetten in behandeling te gaan - is de ‘pressures to change’ benadering ontwikkeld door Barber & Crisp (1995). Deze benadering is een gestructureerd proces om verandering door familieleden aan te bevelen voor iemand die tegenstand biedt om iets te doen aan zijn of haar drankprobleem. Een volgende interventie van deze groep is CRAFT (Community Reinforcement and Family Training), deze benadering is specifiek ontwikkeld als een toepassing van de operante conditioneringtheorie op behandeling van alcoholisme. Deze interventie maakt deel uit van de groep van de CSO’s, dit staat voor werken met “concerned significant others”. Deze therapie is bedoeld om volwassen druggebruikers er toe te brengen in behandeling te gaan en dit met één of meer CSO’s. De kern van deze interventie is de herstructurering van sociale en familiale aspecten van het dagdagelijkse leven van de gebruiker. Op die manier wil men onthouding van drugs of alcohol bevorderen (Meyers, Miller, Hill, & Tonigan, 1999). Een andere interventie, ontwikkeld binnen het Johnson’s Institute Intervention is ARISE (A Relational Intervention Sequence for Engagement). Deze interventie is sterk beïnvloed door het familiesysteem en de netwerktherapie, deze benadering focust minder op confrontatie en legt de nadruk meer op ondersteuning voor de gebruiker en het familielid. Deze ondersteuning wordt zowel geboden vóór de behandeling als tijdens de behandeling zelf. Er is een dubbele focus, enerzijds wil men de gebruiker graag motiveren om in een behandeling te stappen en anderzijds kijkt deze interventie ook naar de noden van de familie en het sociaal netwerk (Garrett, Landau, Shea, Stanton, Baciewicz, & BrinkmanSull, 1998).

21

De UFT (unilateral family therapy) valt onder de noemer van de tweede groep interventies die uitgaat van een gezamenlijke betrokkenheid. Deze therapie gaat ervan uit dat het mogelijk is veranderingen te bewerkstelligen hoe de familie werkt en communiceert, zonder dat alle leden van het familiesysteem aanwezig zijn in de therapiesessies (Copello, et al., 2005). Deze visie ligt in dezelfde lijn van de CRAFT-interventie (Macdonald, Russell, Bland, Morrison, & De la Cruz, 2002). Een andere interventie van deze tweede groep is de ABCT ( Alcohol-focused behavioural couples therapy). Eén van de hoofdcomponenten binnen deze interventie zijn cognitieve-behavioristische strategieën hanteren, die de gebruiker kunnen helpen om te stoppen met drinken. Daarnaast zal men ook copingsvaardigheden proberen te ontwikkelen bij zowel de gebruiker als bij de familie om een antwoord te bieden aan drankgerelateerde problemen en aan algemene levensproblemen. Tot slot wordt de familiesysteemtherapie ook als een belangrijke interventie gezien van deze groep. De familietherapie heeft tot doel mensen te helpen bij moeilijke ervaringen in hun persoonlijk en familiaal leven. Deze therapie ziet alcoholgebruik als één aspect van de huwelijksrelatie of familiale relatie en legt het accent op de interactie tussen koppels die het drinken zouden onderhouden. Door dit te benadrukken probeert men veranderingen aan te brengen in deze interacties, daarnaast probeert men elke visie van partners op de mening van drinken in kaart te brengen en eventueel te veranderen (Copello, et al., 2005; Macdonald, et al., 2002). Algemeen behoren oudergroepen tot de derde groep van interventies. In deze groep staan de familieleden zelf centraal. Deze derde groep is tevens de meest beperkte groep van interventies omdat de aandacht naar familieleden op zich nog steeds gering is. Ouders die geconfronteerd worden met drug- of alcoholgebruik kunnen hier terecht. Er bestaan twee hoofdbenaderingen van groepen: zelfhulpgroepen en facilitator-geleide groepen. Eén voorname organisatie die een zelfhulpgroep is, is het Al-Anon programma, tot stand gekomen in 1951 door de vrouwen van herstellende alcoholici, waarbij de pathologische effecten die ontstaan wanneer familieleden leven met alcoholici worden erkend (Haaken, 1990, 1993). Dit programma is algemeen prominent aanwezig in de literatuur over familie-interventies. Al-Anon is gelieerd aan de Anonieme Alcoholici (AA). Zij werken met de AA’s 12 stappen. Al-Anon erkent net zoals de AA een ziektemodel van alcoholisme (zie ook p.15) waar men uitgaat van de machteloosheid ten overstaan van alcohol, maar men gelooft in de macht om alcoholgerelateerd gedrag te veranderen. Alhoewel de alcoholicus verantwoordelijk wordt gezien voor zijn/haar drankgedrag, wordt de partner omschreven als een persoon die door zijn eigen reacties van angst en woede ongewild facilitator wordt van de ziekte van het drankmisbruik. Bij de ontmoetingen staan het delen van ervaringen en strategieën centraal om, om te gaan met een alcoholische echtgenoot (Collins, 1990). Al-Anon gaat in 22

op een patroon van gedragingen, het enabling-proces genaamd. Dit proces is een vorm van reactie waarbij familieleden die samenleven met een alcoholicus als het ware deze ziekte gaan opdoen en valt onder de codependency visie (zie ook p.5-7). Dit proces houdt in dat de echtgenoot/echtgenote meer levensgebieden van het middelengebruikend familielid gaat overnemen en de taken binnen deze gebieden gaat uitvoeren (Haaken, 1990, 1993). Uit de AA en de Al-Anon traditie is in de jaren ‘70 eveneens het Adult Children of Alcoholics (ACOA) ontstaan, in België is deze groep werkzaam onder de naam Alateen (zie ook p.24). Hier wordt aandacht besteed aan de pathologie van gehechtheid van kinderen. Ondanks ACOA voorkomt uit de Al-Anon traditie is het er niet met verbonden. De vergaderingen van het ACOA zijn minder gestructureerd en minder gedisciplineerd waardoor er meer ruimte wordt gecreëerd voor open expressie van gevoelens. Het ACOA laat meer feministische idealen toe in hun werking en verbreed tevens de kritiek op de familie, maar ondanks deze verbreding blijft de kritiek wel verbonden met het familiaal ziektemodel. Binnen het familiaal ziektemodel is de focus uitgebreid van het disfunctionele individu naar een disfunctionele familie (Haaken, 1993). De interventies die hierboven zijn aangegeven zijn allemaal, met uitzondering van ACOA, ontwikkeld voor volwassen familieleden. Onderzoek wijst er echter op dat veel familieleden die een negatieve invloed ervaren van het druggebruikend familielid, kinderen zijn. Hoewel kinderen onder dezelfde invloedsferen staan als volwassenen zijn er maar weinig diensten en interventies om kinderen te ondersteunen en om te gaan met de ervaren situaties (Copello, et al., 2005). Omwille van dubbeldiagnosepatiënten wordt in de psychiatrische centra ook steeds meer aandacht gegeven aan de co-existentie van middelengebruik en een psychiatrische stoornis. Men is tot de vaststelling gekomen dat meerdere psychiatrische patiënten die een middel misbruiken, gezondheidsproblemen en sociale noden hebben (Gafoor & Rassool, 1998). Ondanks het feit dat er in de literatuur nog niet zoveel geschreven is rond familieleden te betrekken in psychiatrische centra komt in een aantal artikels de betrokkenheid van familieleden naar boven en het belang dat hier aan wordt gehecht. Heru & Drury (2006) gaan er vanuit dat familievaardigheden en familiefactoren moeten betrokken worden in een biopsychosociaal model en het behandelingsplan. Betrokkenheid van de familie is essentieel daar zij een grote bijdrage levert tot het verbeteren van de gezondheid en het tegemoetkomen aan traditionele medische risicofactoren, mede door emotionele ondersteuning. Familiale krachten, zoals goed ouderschap met inbegrip van een duidelijke, directe communicatie, collaboratief probleemoplossend denken, een sterke familiestructuur en een goede emotionele verwantschap, verbetert het resultaat van de patiënt en heeft een positieve invloed op het verloop 23

van de psychiatrische ziekte. Interventies waar de familie bij betrokken is zorgt ervoor dat herval minder voorkomt, verbetert het herstelproces van de patiënten en verbetert het familiewelzijn van de familie als systeem. Ondanks een optimisme van de groeiende betrokkenheid van familieleden, vermelden een aantal publicaties nog steeds essentiële tekorten in familiegefocuste interventies. Er wordt bijvoorbeeld gesteld dat, niettegenstaande het bewijs is geleverd dat familieleden een belangrijke rol spelen bij de behandeling van een middelenmisbruikend familielid, onder andere binnen het stress-strain-coping-support model, de diensten in zijn geheel gericht blijven op de individuele drinker of druggebruiker. Hier krijgen de familieleden slechts een bijrol toegewezen om het familielid met alcohol- of drugproblemen te motiveren tot behandeling. De meeste behoeftes van de familieleden worden verwaarloosd. Dit kan mede te wijten zijn aan het feit dat hulpverleners weerstand ervaren bij familieleden wanneer zij in de hulpverlening betrokken worden. Teruggrijpend naar de indeling van Copello en collega’s (2005) is bijgevolg voldaan aan de eerste groep interventies, maar mist men voornamelijk de derde groep interventies. Een groep die toch essentieel aanwezig moet zijn, aangezien het bekend is dat familieleden die samen leven met mensen met alcohol- of drugproblemen, negatief beïnvloed zijn door het gedrag en de problemen van een middelenmisbruikend familielid. Zij hebben bijgevolg zelf recht op hulpverlening en het perspectief op behandeling dient verbreed te worden, waarbij de familie een legitieme eenheid van interventie wordt (Caris, Jager & Portengen, 1997; Orford, Templeton, Copello, Velleman, Ibanga, & Binnie, 2009; Velleman, et al., 2008). 1.4.2 Vlaamse situatie Binnen het Vlaamse hulpverleningslandschap wordt er eerst en vooral de nadruk gelegd welke belangrijke functie bv. huisartsen en zorgverstrekkers hebben bij middelengebruik. Zij vervullen immers een belangrijke rol op vlak van vroeginterventie, daar het stress-strain-coping-support model melding maakt dat familieleden van personen met alcohol- of drugproblemen meer met stressgerelateerde klachten bij de huisarts komen. Daarnaast zijn zij de sleutelpersonen om gebruikers en familie te informeren, te motiveren en door te verwijzen naar gespecialiseerde alcohol- en drughulpverlening indien nodig (VAD, 2010). De nuldelijnshulpverlening zijn bijvoorbeeld de zelfhulpgroepen die zich meestal richten op problemen rond een bepaald product. Zelfhulpgroepen kunnen ook verschillen qua doelgroep, zo zijn er groepen voor ouders, partners of kinderen. Net zoals dit op internationaal niveau het geval is kunnen familieleden en vrienden van alcoholisten terecht bij Al-Anon en Alateen. Alateen is een 24

groep waar jonge mensen die moeilijkheden hebben in hun leven door het drankgebruik van een familielid of vriend, samenkomen (Al-Anon, 2007). Als het accent meer wordt gelegd op het zorgaanbod in de drughulpverlening wordt er gesproken over drie lijnen. Een voorbeeld binnen de eerstelijnshulpverlening zijn de medisch-sociale opvangcentra (MSOC’s). Deze centra zijn laagdrempelig met een dubbel doel. Enerzijds is hun doelstelling de sociale, psychologische en gezondheidsrisico’s van het druggebruik bij cliënten te verkleinen. Anderzijds willen ze de risico’s van een druggerelateerde criminele omgeving naar omlaag brengen. Het MSOC focust zich exclusief op problematische illegale druggebruikers. Voortvloeiend uit het harmreduction-model wordt er vooral gefocust op substitutiebehandelingen (bv. methadon) en spuitenruil. Daarnaast is er ook aandacht voor medische en sociale begeleiding maar er wordt zelden familie betrokken. Onder deze lijn vallen ook de centra voor ambulante drugzorg en dagcentra voor illegale druggebruikers. Net als de MSOC’s zijn deze centra laagdrempelig en richten zich tot een breed publiek van mensen met een drugproblematiek en hun daarbij horende omgeving. Net zoals bij de MSOC’s bestaat de mogelijkheid tot substitutiebehandelingen (De Donder, De Maeseneire, Geirnaert, Lambrechts, Roose, Van Baelen, & Verstuyf, 2002). Binnen deze setting zijn er soms oudergroepen. In een Vlaamse publicatie wordt er aangegeven dat ouders die naar een oudergroep komen zich vaak ongemakkelijk en bedreigd voelen. Ouders worden door de maatschappij verantwoordelijk gesteld om voor hun kinderen te zorgen. Bij druggebruik voelen ouders zich vaak machteloos, ze weten zich geen reactie aan te meten. Een basisdoel van oudergroepen is ouders terug vertrouwen laten hebben in hun ouderrol en te geloven in hun competentie als ouder. Naast de oudergroepen bestaat er op dit niveau ook individuele begeleiding voor familieleden waarbij verschillende levensdomeinen aan bod kunnen komen (De Bock, 2004). Op de tweedelijnshulpverlening situeren zich de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG). CGG’s richten zich op het herstel van de gedeeltelijke en/of totale geestelijke gezondheid, met inbegrip van het middelengebruik. Tevens is er aandacht voor de omgeving. De organisaties met het meest intensieve zorgaanbod situeren zich op de derdelijnshulpverlening. Eén van de organisaties van deze groep is de ontwenningsafdeling van psychiatrische ziekenhuizen. Deze beschikken over een gespecialiseerde afdeling rond de verslavingsproblematiek. In tegenstelling tot de ambulante centra wordt totale abstinentie wel als doelstelling voorop gesteld. Therapeutische gemeenschappen (TG’s) vallen ook onder deze lijn en hebben een meer pedagogisch 25

en groepsdynamisch karakter waarbij het accent vooral ligt op illegale druggebruikers. Hier stelt men ontwenning en drugvrij re-integratie voorop en het programma loopt een lange tijd (De Donder,et al.2002). Cogo (1996) heeft haar bevindingen geschreven over hoe het gezinswerk in Vlaanderen geleidelijk aan is geïntegreerd in de therapeutische gemeenschap. Hierbij onderscheidt zij verschillende types van interventies waar ze start met het samenbrengen van de gezinnen. De kern hiervan is dat de drugsmisbruiker die in behandeling is wordt samengebracht met zijn familie. Men legt hierbij de nadruk

dat

deze

ontmoetingen

plaats

grijpen

gedurende

het

gehele

therapeutische

begeleidingsprogramma. In Vlaanderen wint het sociaal netwerk bij de behandeling van personen met een verslavingsproblematiek aan belangstelling. Deze ontwikkeling heeft zich eerst gemanifesteerd in de ambulante sector, gevolgd door de residentiële sector (Soyez, 2006). Deze belangstelling is onderkend op overheidsniveau. In het recentste beleidsplan Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen van de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin komt dit tot uiting. Eén van de beleidslijnen streeft ernaar om een platform voor familieleden van personen met psychische problemen, met inbegrip van familieleden van druggebruikers te creëren en structureel in te bedden. (Kabinet van Vlaams Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, 26 november 2010). Daar men tot de vaststelling is gekomen dat druggebruik niet alleen grote gevolgen heeft voor de druggebruiker zelf maar ook voor de familie, is er een stijgende aandacht voor de omgeving. Net zoals dit op internationaal niveau het geval is wordt de familie als een belangrijke partij bevonden bij de toeleiding van de gebruiker naar de hulpverlening en de ondersteuning van de druggebruiker tijdens het behandelingsproces (Noens, Soyez, & Thienpont, 2010). Zoals bij de internationale trends en hierboven aangegeven, worden familieleden gezien als belangrijke steunbronnen. Dit is een zeer waardevolle insteek maar er moet voldoende aandacht besteed worden aan de eigen noden en ervaringen van familieleden en de stress die een verslaving met zich meebrengt. Familieleden dienen dus als afzonderlijke groep gehoord te worden (Soyez, 2010). In internationale literatuur is vastgesteld dat zowel partners als familieleden van gebruikers een grote motivationele en ondersteunende factor zijn om het middelengebruikende individu te engageren tot behandeling. Wanneer beide partners echter verslaafd zijn zal de partner die wil blijven doorgebruiken de andere partner niet ondersteunen om de stap naar de hulpverlening te zetten en gaat het gebruik proberen te bestendigen (Soyez, Vandeburie, Simons, & Broekaert, Unpublished document). 26

In Vlaanderen zijn er ook familiewerkers binnen de drughulpverlening, voor hen ligt het accent op het interageren met de familieleden. Er is ook de Vlaamse Vereniging van Behandelingscentra Verslaafdenzorg (V.V.B.V.) werkgroep familiewerking. In deze groep is ook gediscussieerd over welke functie een familiewerker moeten toebedeeld krijgen. Men is tot de overeenkomst gekomen dat de familiewerker geen controlerende functie mag uitvoeren, waarbij hij meerzijdig partijdig dient te zijn. De familiebegeleider heeft een eigen functie, die buiten deze van ‘begeleider in de leefgroep’ staat. Deze werkgroep familiewerking heeft een publicatie gehad: ‘de begeleiding van een bewoner en zijn/haar (gebruikende) partner’. Daarin heeft men geconcludeerd dat een bewoner en zijn sociaal netwerk recht hebben op begeleiding dat een gelijkaardig, niet-veroordelend karakter dient te hebben. Alle betekenisvolle anderen dienen op eenzelfde manier benaderd te worden met dezelfde geldende normen (Soyez, 2006).

1.5 Conclusie Uit de literatuur komt duidelijk naar voor dat er steeds meer aandacht wordt besteed aan familieleden binnen de drughulpverlening. In Vlaanderen echter is er een minder gestructureerd overzicht van de bestaande initiatieven naar familieleden toe en er is geen algemeen zicht op welke initiatieven er allemaal worden genomen. Deze masterproef wil de bestaande initiatieven naar familieleden binnen de drughulpverlening in Oost- en West-Vlaanderen in kaart brengen en wil onderzoeken hoe hulpverleners staan tegenover het idee om familieleden te betrekken in de drughulpverlening.

1.6 Onderzoeksvragen Op basis van de uitgevoerde literatuurstudie en de voorgaande conclusie worden volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1) Wat zijn de attitudes van hulpverleners (drug- en alcoholhulpverleners en familiewerkers) ten aanzien van het werken met cliënten die familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen zijn? 2) Zijn er significante verschillen tussen familiewerkers en hulpverleners die primair met de cliënt werken? Er wordt verwacht dat familiewerkers hoger zullen scoren op de subschalen en de totale score van de Attitudes to Addiction-Related Family Problems Questionnaire (AAFPQ) dan hulpverleners die cliëntgericht werken mede omdat zij meer ervaring hebben om met familieleden te werken. 3) Welke visies hebben hulpverleners in Oost- en West-Vlaanderen op verslaving? 27

Van den Brink (2005) heeft verschillende visies op verslaving beschreven. Gezien de evolutie wordt verwacht dat hulpverleners meer recente modellen, zoals het hersenziekte model en het biopsychosociaal model, zullen aangeven als hun visie op verslaving. 4) Welke visies hebben hulpverleners in Oost- en West-Vlaanderen op familieleden van mensen met een alcohol- en/of drugprobleem? Orford en collega’s (2005) hebben verschillende visies ten aanzien van familieleden beschreven. Eveneens gezien de evolutie wordt verwacht dat hulpverleners vooral jongere modellen zoals het familiesysteemperspectief en het stress-strain-coping-support model, zullen aanhalen als hun visies ten aanzien van familieleden. Er wordt evenzeer verwacht dat er aandacht besteed wordt aan de schuldvraag, dit wil zeggen in welke mate familieleden mee schuld zouden hebben aan het drug- of alcoholprobleem van hun familielid. Daarnaast wordt er aangenomen dat het belang van het familielid als steun- of hulpbron naar voor zal komen. 5) Welke voor- en nadelen ondervinden hulpverleners in Oost- en West-Vlaanderen voor de familie, de cliënt en voor henzelf om familieleden binnen de drughulpverlening te betrekken? In de literatuur wordt het belang benadrukt om familieleden te betrekken bij de behandeling en dit zowel in functie van de familie als in functie van de cliënt (Bale, 1993; Collins, 1990). In welke mate echter ervaren hulpverleners hier enerzijds de voordelen van? Anderzijds blijkt ook uit de literatuur dat familieleden in de praktijk meestal nog maar beperkt betrokken worden. Door te kijken naar de nadelen die hulpverleners ervaren, kan er misschien meer inzicht komen in dit fenomeen en kan het bijgevolg beter begrepen worden. 6) Hoe is de betrokkenheid van familieleden ingebed in de organisatie waar hulpverleners werken? Bij het overzicht van De Donder en collega’s (2002) wordt er een algemeen overzicht geschetst van de settings die aanwezig zijn binnen het drughulpverleninglandschap en wat er voorhanden is voor familieleden. Dit is echter een algemeen beeld en door dit onderzoek wordt verwacht hier meer nuancering te kunnen in aanbrengen. 7) Welke thema’s zouden volgens hulpverleners aan bod moeten komen wanneer familie betrokken wordt? Vaak wordt er aangekaart dat familieleden nood hebben aan informatie en behoefte hebben aan het feit dat iemand eens naar hun verhaal luistert (Orford et al., 2005). Zijn dit ook thema’s die de hulpverleners willen aan bod laten komen?

28

2 Methodologie 2.1 Deelnemende voorzieningen en respondenten In dit onderzoek worden hulpverleners (drug- en alcoholhulpverleners en familiewerkers) werkzaam in de gespecialiseerde drug- en/ of alcoholhulpverlening in Oost- en West-Vlaanderen bevraagd. Het gaat hierbij over verschillende behandelingsvormen in de drug- en/ of alcoholhulpverlening zoals therapeutische gemeenschappen, ambulante drugzorg met inbegrip van medisch sociale opvang centra (MSOC’s) en onthaalcentra, dagcentra en psychiatrische centra. Eind juni 2010 is er via de sociale kaart gekeken welke voorzieningen in aanmerking konden komen voor het onderzoek. In juli/augustus 2010 zijn de voorzieningen die relevant waren voor het onderzoek voor het eerst gecontacteerd, eerst via mail, daarna telefonisch. In de periode van eind oktober 2010 tot begin februari 2011 werden de participanten door mij geïnterviewd. In totaal zijn er 44 personen bereid gevonden deel te nemen en dit uit 21 verschillende organisaties. Van deze 21 organisaties zijn er 10 ambulante centra, 6 psychiatrische centra, 3 therapeutische gemeenschappen en 2 dagcentra bevraagd. Alle participanten werden geïnterviewd in de respectievelijke voorzieningen waarin zij werken en hebben een geïnformeerde toestemming ondertekend. Van deze 44 deelnemers zijn 65,91% vrouwen (n=29) en 34,09% mannen (n=15). De leeftijd van de deelnemers varieert van 23 tot 60 jaar met een gemiddelde leeftijd van 39 jaar. Van de 44 bevraagden hebben 19 personen geen voorgaande werkervaring. Dit omdat zij nog maar net gestart zijn in de voorziening of reeds heel wat jaren werkzaam zijn in dezelfde voorziening, zonder de overstap te maken naar een andere voorziening. Indien er sprake is van een voorgaande werkervaring was de overgrote meerderheid werkzaam in de drughulpverlening of de psychiatrie. Een kleiner aandeel van de respondenten hebben een voorafgaande werkervaring in de bijzondere jeugdzorg of in ziekenhuizen. Tot slot zijn er twee personen die ervaring hebben in het onderwijs, twee personen die reeds werkzaam zijn geweest in het O.C.M.W. en telkens één persoon met een vorige werkervaring in de horeca, in marktonderzoek, in een M.P.I. en in een centrum voor ontwikkelingsstoornissen. Een aantal organisaties zijn niet bereid gevonden deel te nemen aan het onderzoek daar zij reeds hun medewerking hebben verleend aan andere onderzoeken of de tijdsinvestering te groot vonden. Van andere organisaties is na meerdere telefonische contacten geen antwoord gegeven op de vraag al dan niet deel te nemen aan het onderzoek.

29

In één organisatie is de medewerking zo groot geweest, dat maar de helft van de geïnteresseerden is bevraagd, om bias te voorkomen.

2.2 Dataverzameling Dit onderwerp wordt bestudeerd door middel van een empirische studie bestaande uit een uitgebreid kwalitatief onderzoeksluik en een beperkt kwantitatief onderzoeksluik. Deze masterproef is gelinkt aan het doctoraatsonderzoek van Jente Vandeburie getiteld: ‘Stress processen en stress proliferatie bij informele zorgverleners van mensen die middelen misbruiken’. Bij elke bevraging is aan de deelnemers kort geschetst waarover het onderzoek gaat. Daarna is de AAFPQ vragenlijst (zie verder p.31), de vragenlijst die peilt naar praktische gegevens en het kwalitatief interview afzonderlijk voorgesteld en uitgelegd. Bij de vragenlijst is aangehaald dat er met de Attitudes to Addiction-Related Family Problems Questionnaire (AAFPQ) reeds onderzoek is gebeurd in Engeland en dat deze versie een Nederlandse vertaling is. Daarnaast is kort geschetst wat deze vragenlijst inhoudt. Er is van bij het begin aangegeven dat indien mensen graag verduidelijking wilden over een bepaald item dit steeds mogelijk was, waar veel deelnemers gebruik van hebben gemaakt. Vervolgens is aangegeven dat er een korte vragenlijst, die peilt naar praktische gegevens, wordt afgenomen en dat dit gevolgd wordt door een semigestructureerd interview. Hierbij zijn de thema’s van het interview ook toegelicht, namelijk bevraging over de voorziening, bevraging van persoonlijke opvattingen en bevraging van de betrokkenheid van familieleden. Wanneer familiewerkers worden bevraagd, is het laatste thema iets uitgebreider. Samen met de deelnemer is bepaald welke vorm van interview er zou afgenomen worden. Bij een meerderheid van de organisaties bestaat er geen vaststaande functie als familiewerker maar is er wel een medewerker die meer dan de andere personeelsleden verantwoordelijk is voor de familiewerking. Nadat de vragenlijsten en het semigestructureerd interview waren overlopen werd er aan de participanten gevraagd om de informed consent te ondertekenen. 26 respondenten werden bevraagd vanuit hun functie als hulpverlener waarbij men primair werkt met de personen met alcohol- en/of drugproblemen zelf. Daarnaast werden 18 respondenten bevraagd vanuit hun specifieke functie als familiewerker. De totale duur voor het invullen van de vragenlijsten en de afname van het interview nam minimum 30 minuten en maximum 2u in beslag, met een gemiddelde van één tot anderhalf uur.

30

2.2.1 Kwantitatief luik Voor het kwantitatieve luik is de Attitudes to Addiction-Related Family Problems Questionnaire (AAFPQ) afgenomen (Templeton, Zohhadi & Velleman, 2004; vertaling: De Neve, 2010) (zie bijlage 2). Deze vragenlijst meet de handelingen en opvattingen van professionelen uit verschillende settings die werken met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen. De AAFPQ is in Italië en Engeland reeds gebruikt voor onderzoek en dit zowel in de eerste lijn als in de gespecialiseerde drughulpverlening (Aricidiacono, Velleman, Fioretti, & De Georgio, 2007; Orford, et al., 2009). De vragenlijst is een zelfrapportage instrument bestaande uit 28 items en is onderverdeeld in 7 subschalen. De subschalen zijn kennis, vertrouwen, ondersteuning van de voorziening, zelfvertrouwen, legitimiteit, motivatie en impact op de gebruiker. De items worden gescoord op een 7-punten Likert-schaal (waarbij 7= heel sterk eens en 1= heel sterk oneens, daarnaast zijn er vier items negatief geformuleerd). Voorgaande studies met deze vragenlijst heeft een alpha betrouwbaarheidscoëfficiënt van 0.86 aangetoond voor alle 28 items en de zeven schalen hebben 63% van de totale variantie verklaard (Orford, et al., 2009). Een voorbeelditem voor kennis is: ‘Ik weet voldoende over de relatie tussen alcohol- of drugsproblemen en familiale problemen om te werken met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen’. Vertrouwen betreft bijvoorbeeld ‘Ik voel me zelfzeker wanneer ik werk met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen’. Ondersteuning van de voorziening gaat bijvoorbeeld over ‘Ik zou iemand kunnen vinden buiten de voorziening waar ik werk die in staat is om mij te helpen met problemen die ik zou ervaren met familieleden van mensen met alcohol- en/of drugproblemen’. Een voorbeeld van de subschaal zelfvertrouwen is ‘Ik heb het gevoel dat ik faal wanneer ik werk met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen’. ‘Ik heb het gevoel dat mijn cliënten vinden dat ik het recht heb om hen te vragen of ze nood hebben aan hulp bij het omgaan met mensen met alcohol- of drugproblemen in hun familie’ is een item dat onder de schaal legitimiteit valt. Binnen motivatie komen onder andere items zoals ‘Ik ben geïnteresseerd in het werken met en in een antwoord bieden op de problemen van familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen’ aan bod. Bij de laatste schaal, deze van impact op de gebruiker, wordt bijvoorbeeld het item ‘Werken met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen kan een invloed hebben op het gedrag van de mensen met alcohol- of drugproblemen’ bevraagd. Vervolgens is er ook een anamnetische vragenlijst (zie bijlage 3) afgenomen waar naar praktische gegevens wordt gepeild zoals geslacht, leeftijd, naam van de hulpverleningsorganisatie, aantal jaren

31

ervaring en functieomschrijving binnen de bevraagde organisatie, opleiding, voorgaande werkervaring en motivatie om binnen de sector te werken. 2.2.2 Kwalitatief luik Voor het kwalitatieve luik tot slot wordt gebruik gemaakt van semigestructureerde interviews (bijlage 4). De keuze voor deze methode werd gestuurd door het feit dat het onderzoeksthema complex en beladen is. Door te werken met semigestructureerde interviews krijgen mensen de ruimte om vrij te spreken over hun visies over middelenmisbruik en over de betrokkenheid van familieleden hierin. Daarnaast is er ook voor een interview gekozen zodat mensen meer de openheid krijgen om het belang van familiale betrokkenheid weer te geven, wat zij hierbij als voordelen hebben gezien maar ook welke bedenkingen ze daarbij hebben gehad. De invloeden van de lokale context blijven op die manier bestaan (Miles & Huberman, 1994; Smaling, 1996). Er is voor een interview gekozen omdat de participant zelf zijn antwoorden kan formuleren en de contextuele betekenis ervan kan duiden (Smaling, 1996). Deze mogelijkheid tot contextualisering kan leiden tot een verdieping van de onderzoeksgegevens. Vele participanten hebben hun antwoord verduidelijkt, bijvoorbeeld aan de hand van casussen waar zij zelf mee in aanraking zijn gekomen in hun alledaagse praktijk. Eveneens hebben zij de werking van de organisatie kunnen benadrukken zodat er een goed beeld is geschetst van hoe alles in zijn werk gaat en binnen welke context dit plaatsvindt. Daarnaast hebben sommige participanten een folder of brief aangereikt over hun familiewerking of zijn er werkschema’s meegegeven om nog meer de context te schetsen. Het interview is semigestructureerd opgesteld zodat mensen zelf de kans krijgen om op bepaalde zaken dieper in te gaan of over bepaalde delen van de werking even uit te wijden. Er is echter wel een leidraad voorzien, zodat vergelijking tussen de verschillende participanten achteraf mogelijk is.

2.3 Data-analyse Voor de analyse van beide vragenlijsten wordt descriptieve statistiek gehanteerd. Voor de anamnetische vragenlijst wordt er voor geslacht en leeftijd gewerkt met frequenties, percentages en wordt het gemiddelde berekend. Bij de AAFPQ is er per schaal en voor het totaal het gemiddelde en de standaarddeviatie berekend. Er is gekozen om de interviews eerst allemaal op te nemen met een digitaal audioapparaat zodat tijdens de conversatie kon gefocust worden op het onderwerp, de antwoorden zelf en de vraag naar verduidelijking, indien nodig. Daarna zijn de interviews woordelijk uitgeschreven, ervan bewust

32

zijnde dat wanneer interviews woordelijk worden uitgeschreven er beslissingen en beoordelingen gebeuren bij het transcriptieproces (Kvale, 1996). Over de interviews heen is er gepoogd rode draden en centrale thema’s te verzamelen. Deze thema’s zijn samen met de thesisbegeleidster besproken. Deze thema’s en rode draden worden via de stiftmethode aangeduid en parallel wordt de relevante informatie geclusterd en gestructureerd via NVivo versie 9. NVivo is gehanteerd als methodiek om een beter overzicht te krijgen in de grote variatie van meningen. Door NVivo wordt eveneens de mogelijkheid geboden om per vraag onderverdelingen te maken en onder deze subcategorieën de meningen te clusteren. Er is voor een thematische analyse gekozen mede omdat deze methode flexibel is en overeenkomsten en verschillen kunnen aangeven over de gehele dataset (Braun & Clarke, 2006).

2.4 Kwaliteitscriteria 2.4.1 Betrouwbaarheid Onder betrouwbaarheid vallen twee vormen: externe en interne betrouwbaarheid. Onder externe betrouwbaarheid wordt verstaan dat het onderzoek kan herhaald worden door andere onderzoekers in dezelfde situatie met dezelfde methoden en hetzelfde resultaat wordt bekomen (Maso & Smaling, 1998). Miles en Huberman (1994) vermelden dat in kwalitatief onderzoek weinig gestandaardiseerde instrumenten worden gebruikt en dat het hoofdmeetinstrument in principe de onderzoeker van de studie is. Elke onderzoeker heeft zijn eigen referentiekader, eigen achtergrond of concepten verbonden aan het onderzoeksveld. Elke onderzoeker heeft een andere manier van in dialoog treden en door een semigestructureerde opzet zal een bepaalde onderzoeker op andere zaken doorvragen dan andere onderzoekers. Exacte herhaalbaarheid is daardoor een moeilijke opdracht. Door een semigestructureerde opzet is benaderde herhaalbaarheid echter wel mogelijk. Daarnaast bestaat er ook interne betrouwbaarheid. Dit handelt over de consistentie van eenzelfde onderzoek. Eerst en vooral zijn alle interviews door één persoon afgenomen waardoor de consistentie wordt verhoogd. Daarnaast is er steeds dezelfde structuur gevolgd van uitleg geven, het laten invullen van de vragenlijst en het afnemen van het interview. Eveneens is er gebruik gemaakt van geluidsopnames en worden er letterlijke citaten aangehaald uit de verkregen data waardoor ook op die manier de consistentie wordt verhoogd. 2.4.2 Validiteit Er bestaan twee vormen van validiteit. Interne validiteit gaat over de mate waarin de conclusies van het onderzoek gelden voor de gehele steekproef (Maso & Smaling, 1998). Er is getracht de interne 33

validiteit te verhogen door een grote steekproef te houden. Daarnaast is de analyse van de resultaten op een logische manier gebeurd en gedurende de afname van de interviews is er bij de respondent afgetoetst of hetgeen gezegd is door de interviewer wel correct verstaan is. De externe validiteit is de mate waarin de conclusies van toepassing zijn voor de gehele populatie ofwel de generaliseerbaarheid van het onderzoek (Maso & Smaling, 1998). Bij kwalitatief onderzoek is het echter vaak niet de bedoeling om te komen tot generalisatie. De nadruk hierbij ligt eerder op het in de diepte bestuderen en het trachten te begrijpen van een bepaald fenomeen. Doordat de steekproef enkel deelnemers omvat van Oost- en West-Vlaanderen en er daarnaast meer ambulante centra zijn bevraagd dan therapeutische gemeenschappen wordt het begrijpen van een bepaald fenomeen bemoeilijkt.

34

3 Resultaten 3.1 Voorstelling van de steekproef Bij de voorstelling van de steekproef bestaande uit 44 respondenten wordt in tabel 1 een overzicht gegeven van volgende respondentkenmerken: geslacht, leeftijd en aantal jaren werkervaring. Tabel 1 Respondentkenmerken Geslacht

Frequentie

Percentage

Vrouwen

29

65,91%

Mannen

15

34,09%

Leeftijd

Frequentie

Percentage

[20, 30[

7

15,91%

[30,40[

15

34,09%

[40,50[

15

34,09%

[50,60]

7

15,91%

Minimum

23,00

Maximum

60,00

Gemiddelde (sd)

39,18 (9,60)

Aantal jaren ervaring

Frequentie

Percentage

[0,10[

17

38,64%

[10,20[

21

47,73%

[20,30[

5

11,36%

[30,40]

1

2,27%

Minimum

0,50

Maximum

31,00

Gemiddelde (sd)

11,25 (6,90)

Er zijn 18 familiewerkers bevraagd en 26 hulpverleners die primair werken met personen met alcohol- en/of drugproblemen. Wanneer er in verdere tekst sprake is van hulpverleners of respondenten wordt daarmee de volledige steekproef bedoeld, dus zowel familiewerkers als hulpverleners die primair werken met personen met alcohol- en/of drugproblemen. Als er wordt verwezen naar de subgroepen zal dit specifiek vermeld worden.

35

De deelnemers hebben een brede waaier van opleidingen genoten. 15 participanten hebben een opleiding verpleegkunde gevolgd. Daarnaast hebben 11 participanten een masteropleiding in psychologie of pedagogische wetenschappen gevolgd. Vervolgens zijn 8 participanten afgestudeerd in sociaal of maatschappelijk werk. 4 participanten hebben een opleiding criminologie gevolgd en nog eens 3 personen hebben een regentopleiding genoten. Tot slot is er een brede waaier aan opleidingen gevolgd door telkens één persoon namelijk gezinswetenschappen, orthopedagogie, ergotherapie, kinesitherapie, systeemtherapie, contextuele therapie en psychotherapie en er is één ervaringsdeskundige. Meerdere mensen hebben meer dan één opleiding gevolgd. Naar de motivatie om binnen de sector te werken is eveneens geïnformeerd. 24 personen geven aan in de sector te werken omwille van de interesse in het werkveld of door de uitdagingen die de doelgroep biedt. 4 personen zijn in de sector gestapt zonder specifieke interesse, 2 door toeval en nog eens 2 personen op vraag van de directie. Eén persoon is in deze hulpverlening gestapt omwille van het contact met de cliënt en 3 personen door de erkenning en de voldoening die ze krijgen van deze doelgroep. 2 personen zijn in deze sector aan de slag gegaan omdat ze geloven in veranderingsgericht werken en één participant omwille van zijn persoonlijke ervaring. De doelgroep waarop gefocust wordt, is verschillend van organisatie tot organisatie. Over het algemeen wordt verteld dat er gewerkt wordt met personen die middelen misbruiken. Dit kan gaan over illegale drugs, alcohol, polydruggebruik en in sommige gevallen medicatie. Daarnaast focussen bepaalde voorzieningen zich voornamelijk op beginnende, experimentele druggebruikers, terwijl bij andere voorzieningen de focus meer ligt op misbruik en afhankelijkheid. In het verlengde hiervan leggen sommige organisaties hun focus op minderjarige jongeren terwijl andere organisaties enkel werken met volwassenen of nog andere met beide doelgroepen. Bepaalde organisaties vermelden dat naast de cliënt ook de context/omgeving een deel is van hun doelgroep. Een aantal van de bevraagde organisaties werken specifiek met dubbel diagnosepatiënten. Deze personen hebben een psychiatrische problematiek naast het middelenmisbruik.

3.2 Kwantitatief gedeelte De onderzoeksvragen bij het kwantitatief gedeelde zijn de volgende: -

Wat zijn de attitudes van hulpverleners (drug- en alcoholhulpverleners en familiewerkers) ten aanzien van het werken met cliënten die familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen zijn?

-

Zijn er significante verschillen tussen familiewerkers en hulpverleners die primair met de cliënt werken? 36

Tabel 2 Gemiddelde scores (met standaarddeviatie) op de subschalen van de AAFPQ Familiewerkers

Hulpverleners die cliëntgericht werken

N=18

N=26

Kennis

16,5 (2,32)

15,81 (2,12)

Vertrouwen

16,44 (2,58)

15,42 (2,15)

20,89 (5,06)

20,76 (4,36)

Legitimiteit

16,92 (2,62)

16,52 (2,44)

Motivatie

23,72 (3,34)

22,65 (3,96)

Zelfvertrouwen

19,16 (4,29)

19,42 (4,29)

Impact op de gebruiker

17,28 (2,32)

16,69 (2,51)

Totaal

153,09 (26,69)

148,01 (25,73)

Ondersteuning van de voorziening

3.2.1 Attitudes Om een antwoord te geven op de eerste onderzoeksvraag worden de scores van zowel familiewerkers als hulpverleners die cliëntgericht werken vergeleken met de resultaten van de AAFPQ die afgenomen is in het kader van een onderzoek uitgevoerd door Orford en collega’s (2009). Dit voor en na een tweejarig project om betrokkenheid van familieleden in twee voorzieningen binnen de drughulpverlening te verhogen. Tijdens dit project zijn er individuele interviews afgenomen van de participanten, waren er focusgroepen en deelden hulpverleners persoonlijke ervaringen om het bewustzijn van familiebetrokkenheid te verhogen en hier actief mee aan de slag te gaan. De AAFPQ is hier gehanteerd om te meten of de attitudes van hulpverleners naar familieleden toe positiever waren na het project (Orford et al., 2009). Wat de schaal van kennis betreft scoren beide groepen van dit onderzoek hoger dan de participanten van het onderzoek van Orford en collega’s (2009) wat de pre-test betreft (15,27), maar lager ten opzichte van de post-test (18,21). Op de 2de subschaal scoren de participanten opnieuw hoger wanneer er vergeleken wordt met de pre-test (14,58) maar lager voor de post-test (17,37). Dit is eveneens het geval voor de subschaal ondersteuning van de voorziening (pre-test 17,85 en post-test 21,42) en voor de subschaal legitimiteit (pre-test 15,27 en post-test 17,11). Voor de subschaal motivatie wordt er zowel door de familiewerkers als de hulpverleners die cliëntgericht werken lager gescoord dan door de participanten van het onderzoek van Orford en collega’s (2009), die op de pre-test 24,08 scoorden. Dit is eveneens het geval voor de subschaal zelfvertrouwen waar de participanten van het onderzoek van Orford en collega’s (2009) op de pre-test 21,35 scoren. Voor de impact op de gebruiker wordt 37

eveneens hoger gescoord door de participanten van Orford en collega’s (2009). Deze participanten hebben namelijk een score 17,42 voor de pre-test. In het totaal wordt er door zowel familiewerkers als hulpverleners die cliëntgericht werken hoger gescoord dan de post-test van de participanten van Orford en collega’s (2009), die een gemiddelde 138,42 behaalden op de post-test.

Per subschaal is de minimumscore 0 en de maximumscore 7. Familiewerkers scoren op de subschalen ‘kennis’, ‘vertrouwen’, ‘legitimiteit’ en ‘impact op de gebruiker’ een minimumscore van 4 en een maximumscore van 7. Voor de subschaal ‘ondersteuning van de voorziening’ scoort men een minimumscore van 2 en een maximumscore van 7. Er wordt een minimumscore van 3 en een maximumscore van 7 gescoord op de subschaal ‘motivatie’. Voor de subschaal ‘zelfvertrouwen’ scoort men een minimumscore van 1 en een maximumscore van 7. Hulpverleners die cliëntgericht werken scoren op de subschalen ‘kennis’, ‘legitimiteit’, ‘motivatie’ en ‘impact op de gebruiker’ een minimumscore van 3 en een maximumscore van 7. Voor de subschaal ‘vertrouwen’ wordt een minimumscore van 4 en een maximumscore van 7 gescoord. Voor de subschaal ‘ondersteuning van de voorziening’ wordt een minimumscore van 1 gescoord en een maximumscore van 7. Op de subschaal ‘zelfvertrouwen’ wordt een minimumscore van 2 en een maximumscore van 7 gescoord. 3.2.2 Variantie-analyse Wat de tweede onderzoeksvraag betreft, is het eerst en vooral duidelijk dat de verschillen tussen familiewerkers en hulpverleners die primair met de cliënt werken heel klein zijn. Familiewerkers halen een hogere score op alle subschalen - met uitzondering van de subschaal zelfvertrouwen - en op de totaalscore. Uit de variantie-analyse blijkt dat de verschillen tussen familiewerkers en hulpverleners die cliëntgericht werken niet significant zijn voor de 7 subschalen en voor de totaalscore: kennis (F(1,42) = 0,889, P = 0,351); vertrouwen (F(1,42) = 2,298, P = 0,137); ondersteuning van de voorziening (F(1,42) = 0,032, P = 0,859); legitimiteit (F(1,42) = 0,339, P = 0,564); motivatie (F(1,42) = 0,978, P = 0,328); zelfvertrouwen (F(1,42) = 0,061, P = 0,807); impact op de gebruiker (F(1,42) = 0,686, P = 0,412); totaal (F(1,42) = 0,696, P = 0,409).

3.3 Kwalitatief onderzoek De literatuur beschrijft heel wat verschillende visies op verslaving en visies op familieleden. Dit is eveneens sterk tot uiting gekomen tijdens het interviewen van de respondenten. In dit eerste deel van de analyse tracht ik een antwoord te vinden op de eerste twee onderzoeksvragen: ‘Welke visies 38

hebben hulpverleners (drug- en alcoholhulpverleners en familiewerkers) in Oost- en WestVlaanderen op verslaving?’ en ‘Welke visies hebben hulpverleners (drug- en alcoholhulpverleners en familiewerkers) in Oost- en West-Vlaanderen op familieleden van mensen met alcohol- en/of drugproblemen?’ 3.3.1 Visies van hulpverleners op verslaving Hulpverleners hebben heel wat verschillende visies over verslaving. Zij halen ook meer dan één visie aan. Toch zijn er een aantal visies die regelmatig terugkomen. 18 personen zien verslaving vanuit een biopsychosociaal model waarbij ze verklaren dat verschillende

factoren

zoals

genetische

factoren,

omgevingsfactoren,

maar

ook

persoonlijkheidsfactoren een invloed hebben op het ontstaan van middelenmisbruik. Er wordt hierbij vaak verwezen naar het model van mens-middel-milieu (3M’s), waar ook de rol van het middel erkend wordt. Er wordt eveneens gesproken over het feit dat verslaving een multifactorieel gegeven is. Niet alleen wordt er gesproken over oorzaken maar ook over andere factoren, zoals de omgeving die een verslaving in stand houdt. Vanuit dit perspectief wordt verslaving gezien als een ‘multiproblem’ probleem. Vervolgens geven 16 personen aan dat verslaving een onderliggend probleem bedekt en dat de verslaving op zich niet het hoofdprobleem is. Verslaving wordt gezien als secundair of als iets dat een bepaalde functie heeft. “Verslaving is een antwoord dat mensen geven op een impasse die ze in zichzelf hebben naar aanleiding van situaties die jarenlang kunnen duren. Het heeft een functie, het is een antwoord op een manier van overleven.” (vrouw, 51 jaar, therapeutische gemeenschap) Vervolgens zien 11 personen verslaving als een chronische ziekte waar er lang moet gewerkt worden aan hervalpreventie. “Binnen mijn visie is verslaving een chronische problematiek. En in deze chronische problematiek zal nog meer tijd en energie moeten gestoken worden dan in een acute problematiek. Dit is vaak een proces van jaren en je moet kunnen erkennen, als je mensen hier in begeleiding neemt, dat je er soms jaren mee op stap moet gaan.”(man, 34 jaar, psychiatrisch centrum)

39

Tot slot zijn er 4 personen die benoemen dat mensen als het ware in een verslaving rollen en per toeval verslaafd worden. 3 personen leggen binnen hun visie op verslaving voornamelijk de nadruk op de omgeving waar onder meer geduid wordt op het onevenwicht in de relationele context. 3.3.2 Visies van hulpverleners op familieleden Over het algemeen kan er opgemerkt worden dat hulpverleners geen duidelijke visies of modellen aangeven ten aanzien van familieleden, in vergelijking met wanneer hen gevraagd wordt naar hun visies op verslaving. Wel worden er ideeën aangegeven waarom het belangrijk is familieleden te betrekken. Meer dan driekwart van de bevraagde personen zien de betrokkenheid van familieleden als heel belangrijk en essentieel. Sommige personen geven hiervoor een specifieke reden op. 11 participanten zien familieleden als motivator of ondersteuner om te stoppen met gebruik. Men ziet familieleden als een steun- of hulpbron. Bovendien wordt er door 2 deelnemers vermeld dat men de familie niet mag zien als de oorzaak of de oplossing voor het probleem, maar dat als familie niet betrokken wordt in het proces de cliënt volgens hen veel minder kans heeft om de behandeling goed af te ronden. Daarenboven zien eveneens 2 hulpverleners het belang van de betrokkenheid in, omdat de cliënt na de behandeling vaak terugkeert naar de familie. Hier komt reeds aan bod dat betrokkenheid van familieleden in functie van de cliënt als onontbeerlijk wordt gezien. “Binnen mijn persoonlijke visie denk ik dat het er eigenlijk compleet op aankomt. Maar ik denk echt als je er aan voorbij gaat dat je fout bezig bent. Of ze er nu zijn of niet, hou er rekening mee. Als je dat niet doet, dan denk ik dat je de bal misslaat.” (vrouw, 57 jaar, therapeutische gemeenschap) Aan de andere kant geven 5 hulpverleners ook aan dat de ondersteuning voor de familie heel belangrijk is daar zij ook heel wat moeten investeren in het gehele proces. Er worden ook door 6 hulpverleners negatieve aspecten toegeschreven aan familiebetrokkenheid. Zo wordt er door 4 participanten geopperd dat de omgeving een negatieve invloed kan hebben of dat deze traumatische gebeurtenissen oproepen. In dergelijke gevallen houdt men de familie er soms voor een stuk buiten omdat men van mening is dat het familiesysteem geen gezond systeem is. Vervolgens wordt door 6 hulpverleners aangegeven dat de familie enkel wordt betrokken als de cliënt dit zelf wil. Er wordt tot slot door 2 deelnemers vermeld dat sommige familieleden tonen dat het genoeg is geweest en dat zij het niet meer willen en/of kunnen.

40

3.3.3 Voor- en nadelen van familiebetrokkenheid In het tweede deel van de analyse worden de meningen van hulpverleners om familie te betrekken uitvoerig besproken. Op die manier tracht ik een antwoord te vinden op mijn derde onderzoeksvraag: Welke voor- en nadelen ondervinden hulpverleners in Oost- en West-Vlaanderen voor de familie, de cliënt en voor henzelf om familieleden binnen de drughulpverlening te betrekken? 3.3.3.1 Familie Wanneer er gekeken wordt naar de voordelen die hulpverleners zien voor de familie komt naar voor dat iets meer dan driekwart van de bevraagden vindt dat het positief is wanneer de familie haar verhaal kan doen. Volgens hulpverleners kan de familie op die manier haar frustraties hierover kwijt, kunnen familieleden hun hart eens luchten, wordt er een luisterend oor geboden en kan er ondersteuning gegeven worden aan de familie zodat ze het gevoel krijgt er niet alleen voor te staan. In het verlengde hiervan vinden vier hulpverleners het belangrijk dat men de familie zelfzorg kan aanleren, maar hen ook kan motiveren om de zorg voor de andere leden van de familie op te nemen. “Ten eerste het feit dat ze een klankbord hebben, dat ze ergens terecht kunnen met hun verhalen en problemen. Heel vaak zie je dat mensen daar heel veel deugd van hebben en ze komen het hier gewoon allemaal vertellen. Ze hebben ook die behoefte, het dient zich aan. Ze moeten het kwijt, ze lopen er vaak mee rond. Druggebruik is ook niet iets waar men gemakkelijk over spreekt, er bestaat daar ook nog een taboe rond op dat vlak. Gewoon het feit dat het een veilige plaats is. Dat ze het kwijt kunnen is zeker een positief punt.”(man, 37 jaar, dagcentrum) Daarnaast zien drie hulpverleners het als positief dat men op die manier familie kan motiveren om terug goede dingen in de cliënt te zien en de negativiteit een stuk te doorprikken. Bovendien zien twee respondenten het als een voordeel, wanneer familie aanwezig is, informatie en advies aan hen te geven om hen betrokken te laten voelen. Tien hulpverleners zijn eveneens van mening dat wanneer er in interactie wordt gegaan met familie, deze een stuk handelingsbekwamer wordt en meer draagkracht krijgt om met de situatie om te gaan. De participanten vermelden eveneens nadelen bij de betrokkenheid van familieleden. Twee personen lichten toe dat familie betrekken soms confronterend kan zijn voor de familie zelf, omdat ze ook over zichzelf moeten vertellen.

41

“Het is natuurlijk zo dat als ouders ergens naartoe gaan, hetzij hier of ergens anders, dat ze zich ook riskeren, want ze spreken over zichzelf, over hun rol als ouder, of partner. Dat zij ook risico lopen om dingen te horen die voor hen niet leuk zijn of dat ze het gevoel hebben dat ze niet echt benaderd worden als een belangrijke partner, maar dat ze eerder dingen te horen krijgen die meer kwaad doen dan goed. Dat is een risico dat ze lopen omdat ze niet altijd weten: Hoe ga ik daar benaderd worden?” (man, 41 jaar, ambulant centrum) Daarenboven wordt er door twee personen aangegeven dat er veel van familieleden verwacht wordt. Er wordt bijvoorbeeld verwacht dat men op bezoek komt of naar familieavonden gaat. Nog eens twee participanten vermelden dat binnen familiegroepen mensen soms angstig worden wanneer ze verhalen van andere familieleden horen. 3.3.3.2 Cliënt Een grote meerderheid vindt dat de betrokkenheid van familie positief is om de cliënt te ondersteunen waarbij familieleden als steunfiguren worden gezien. Drie personen vinden familiebetrokkenheid belangrijk omdat het aansluit bij de behandeling. Daarnaast zien nog eens drie participanten het als een voordeel voor de cliënt wanneer de familie rustiger wordt en de emoties bij hen minder hoog zijn. Twee personen zien de familie dan weer als een bron van externe druk voor de cliënt om iets te doen aan hun alcohol- of drugprobleem, wat door de hulpverleners wordt gezien als een positieve invloed. Eén persoon ziet betrokkenheid van familie als een voordeel omdat de cliënt op die manier hetgeen hij kan geven, zichtbaar kan maken. Nadelen voor de cliënt ondervinden hulpverleners onder andere wanneer de betrokkenheid van familie niet is zoals ze moet zijn, dit wordt aangegeven door 6 participanten. Wanneer er bijvoorbeeld enkel bezoek wordt gebracht om zich kwaad te maken of wanneer familie geen inzet toont om betrokken te worden. Soms is het teleurstellend voor de cliënt. Twee hulpverleners stellen vast dat het weleens confronterend is voor de cliënt wanneer bij andere cliënten de familie wel betrokken is en zij dit niet hebben. Een ander nadeel voor de cliënten, aangegeven door twee hulpverleners, kan zijn dat familie informatie doorgeeft waarvan ze liever niet hebben dat deze wordt doorgegeven. Eén persoon geeft aan dat het in functie van de cliënt belangrijk is dat men kan benoemen dat de cliënt een probleem heeft, maar niet het probleem is. Naast het feit dat er voor- en nadelen worden aangehaald voor cliënten enerzijds en voor familie anderzijds worden er ook voor- en nadelen aangegeven die betrekking hebben op beiden. 15 personen zien het als een voordeel voor beiden dat het contact of de communicatie tussen de cliënt en de familie verbetert, zodat er op die manier wederzijds begrip kan komen. 42

Nog eens twee personen zien het als nadeel voor de cliënt en de familie, dat familie betrekken soms de familie nog meer uit elkaar kan halen. 3.3.3.3 Hulpverleners Tot slot stellen twee hulpverleners vast dat het voor henzelf een voordeel is om informatie over de situatie vanuit een andere hoek te krijgen. In het verlengde van welke voor- en nadelen hulpverleners ervaren, wordt er ook ingegaan op welke aspecten familiewerkers aangenaam of minder aangenaam vinden bij het betrekken van familieleden. Eerst en vooral wordt duidelijk dat 5 familiewerkers voldoening en erkenning halen uit de contacten met familieleden. “Voor mij persoonlijk is het feit dat het heel zinvol is, dat je het gevoel hebt dat het daadwerkelijk het verschil maakt voor die mensen zelf en voor de patiënten.” (vrouw, 47 jaar, psychiatrisch centrum) Daarnaast halen eveneens 5 familiewerkers aan dat men door de contacten met familieleden een ruimer beeld kan krijgen op de situatie. In het verlengde van voldoening en erkenning, geven 3 familiewerkers aan dat familieleden heel veel dankbaarheid tonen. Daarenboven vinden 2 personen het eveneens aangenaam dat men erkenning kan geven aan de familie zelf. Hulpverleners geven ook heel wat nadelen aan die zijzelf ondervinden wanneer er familie betrokken wordt. 11 deelnemers vermelden dat er weerstand wordt ondervonden van familieleden. Dit is ook een beschouwing die gezien wordt bij de minder aangename aspecten die familiewerkers ondervinden bij het betrekken van familieleden. Het thema ‘weerstand’ wordt hier meer in detail toegelicht gezien dit een belangrijk element blijkt te zijn. Deze weerstand kan zich uiten op verschillende vlakken. Sommige familieleden willen volgens de respondenten bewust niet betrokken worden om verschillende redenen. Bepaalde familieleden hebben al teveel meegemaakt of hebben geleden onder de situatie waardoor ze de moed en de energie niet meer hebben om zich nog in te spannen. Ze vinden daarom dat de hulpverleners het maar moeten oplossen. Anderen vinden dat zijzelf geen probleem hebben maar dat de cliënt een probleem heeft en dat zij hierin geen helpende rol kunnen spelen door betrokken te worden. Een andere vorm van weerstand wordt ervaren wanneer een cliënt veranderd omdat het gebruik verminderd. De familie heeft volgens de geïnterviewden soms moeite om daarmee om te gaan of men is van mening dat de familie de verslaving een stuk in stand houdt. Eén persoon vindt dat het 43

voor het team soms heel wat inspanning vergt om familie in het algemeen te betrekken. Wanneer ouders niet betrokken willen worden of nogal wantrouwig staan tegenover de hulpverlening zorgt dit soms voor frustratie bij de familiewerkers zelf. Daarnaast vinden twee familiewerkers het niet evident te werken met ouders die te hoge verwachtingen hebben en die ervan uitgaan dat na de opname alles zal zijn zoals het voordien is geweest. Vervolgens ervaren twee familiewerkers soms machteloosheid wanneer een begeleiding bijvoorbeeld niet loopt zoals gehoopt en de ouders ontgoocheld worden, of wanneer ze in een situatie komen waar ze zelf geen greep meer op hebben. Algemeen ondervinden 9 hulpverleners moeilijkheden met meerzijdige partijdigheid en neutraliteit. Familiewerkers vinden het moeilijk om zowel de cliënt als de familie tevreden te stellen. Familiewerkers vinden het ook niet aangenaam te zien dat de familie zelf problemen heeft die al dan niet verbonden zijn met het gebruik. Er wordt door hulpverleners die primair met de cliënt werken gesteld dat men dit een delicaat thema vindt, maar dat men dit probeert op te vangen door de cliënt zelf de keuze te laten wat hij deelt of niet met de hulpverlener en wat doorverteld mag worden aan de familie. Wanneer de voordelen en nadelen van het betrekken van familieleden algemeen worden bekeken dan kan er vastgesteld worden dat hulpverleners voor zowel de cliënt als voor de familie meer voordelen zien dan nadelen om familieleden te betrekken. Hulpverleners halen voor zichzelf echter ongeveer even veel voordelen als nadelen aan die zij ondervinden bij familiebetrokkenheid. 3.3.4 Werken rond het thema familie Aan de hulpverleners die primair met de cliënt werken is gevraagd of zij het moeilijk vinden om met het thema ‘familie’ aan de slag te gaan en hoe zij tegenover het idee staan om familieleden te betrekken binnen de hulpverlening. Maar liefst 15 hulpverleners van de 26 vinden dit thema niet evident om mee aan de slag te gaan. Vooral naar familieleden zelf en naar het beroepsgeheim toe. Vervolgens wordt vermeld dat werken rond het thema familie enige expertise vraagt en men hiermee minder vertrouwd is. Vaak vinden hulpverleners het evidenter om met de cliënt te werken dan met de familie. “Dit is geen gemakkelijk thema maar het is wel een heel interessant thema. Het is een thema met fluwelen handschoenen, de dingen die binnen een kerngezin spelen of niet spelen moet je voorzichtig benaderen. Je moet maken dat je buiten het systeem blijft 44

staan, dat is ook niet altijd gemakkelijk. Het is een evenwichtsoefening.” (vrouw, 45jaar, dagcentrum) 9 personen geven aan dat ze dit geen moeilijk thema vinden, sommigen zien het als een uitdaging en vinden het echt een meerwaarde om familie te betrekken. Daarnaast geven 2 personen aan dat het werken rond dit thema sterk afhankelijk is van cliënt tot cliënt. Ondanks het feit dat meer dan de helft van de hulpverleners die primair werken met de cliënt, ‘familie’ een moeilijk thema vindt om met aan de slag te gaan, vindt bijna iedereen het belangrijk familie effectief te betrekken. De reden en voorwaarden hiervoor zijn verschillend. Sommigen ervaren dat het betrekken van familie een gunstige invloed kan hebben op de cliënt. Verscheidene participanten geven aan dat ze deze betrokkenheid belangrijk vinden, maar dat het binnen hun eigen organisatie nog te weinig gebeurt. Anderen vermelden dat de betrokkenheid inderdaad belangrijk is maar zeggen expliciet dat het tempo van de cliënt moet bewaard blijven en dat de cliënt het goed moet vinden om familie te betrekken. Enkele personen zeggen dat de betrokkenheid sterk afhankelijk is van de ouder die ze voor zich hebben. Andere respondenten vermelden dat het goed is om familie te betrekken omdat men zo dan meer informatie krijgt over de context. Het is ook in het voordeel van de cliënt wanneer deze na zijn behandeling naar de familiale context terugkeert. Twee personen geven anderzijds nadrukkelijk aan dat het in bepaalde gevallen beter is de familie wat op afstand te houden omdat de familie soms te beschermend optreedt naar de cliënt toe of omdat familie erg destructief kan zijn. 3.3.5 Vorm Bij het derde deel van mijn analyse probeer ik meer zicht te krijgen hoe de bevraagde organisaties effectief aan de slag gaan om familieleden te betrekken. De onderzoeksvraag die ik hierbij heb vooropgesteld is: ‘Hoe is de betrokkenheid van familieleden ingebed in de organisatie waar hulpverleners werken? Voor deze onderzoeksvraag wordt achtereenvolgens besproken welke vormen de organisaties hanteren om familieleden te betrekken, in welke functie familieleden betrokken worden (in functie van de cliënt, van het familielid zelf of in functie van een gezamenlijke betrokkenheid), hoe het bestaande aanbod voorgelegd wordt aan familieleden, of het thema familie besproken wordt in de individuele hulpverlening en hoe ‘familievriendelijk’ participanten hun organisatie zien.

45

Aan familiewerkers is gevraagd in welke mate familieleden betrokken worden bij de intake. 4 respondenten zeggen dat familie welkom is op de intake. Nog eens 5 personen vermelden nadrukkelijk dat familie wordt betrokken bij de intake, maar dat er altijd ook een deel met de cliënt afzonderlijk wordt besproken, zonder het bijzijn van de familie. Een paar participanten duiden op het feit dat familie niet wordt betrokken bij de gesprekken, ook al komt de familie de eerste keer mee. Eén persoon vermeldt dat dit sterk afhankelijk is van persoon tot persoon en twee personen geven te kennen dat er geen intakegesprek wordt gehouden. Er is gekeken per voorziening welke vormen er aangeboden worden aan familie. Algemeen gezien proberen alle organisaties familieleden in min of meerdere mate te betrekken. Bij de meerderheid van de organisaties kunnen ouders op gesprek komen hetzij individueel, hetzij samen met de cliënt. Soms komen familieleden op gesprek zonder dat hun familielid dat middelen misbruikt in behandeling is. In alle organisaties bestaat de mogelijkheid tot telefonisch contact. Sommige voorzieningen zullen zelf naar familieleden bellen, bij andere voorzieningen dienen de familieleden zelf het initiatief te nemen. In tabel 3 zijn, in de linkerkolom, de vormen opgelijst die worden aangeboden en in de rechterkolom het aantal voorzieningen van de 21 bevraagde settings, die deze vorm aanbiedt. Tabel 3 Ondersteuningvormen voor familie Vorm

Aantal voorzieningen

Oudergroep

9

Infoavonden

6

Projecten voor specifieke doelgroepen

4

Huisbezoeken

2

Zelfhulpgroepen

2

Meedraaidagen

1

Koppelgesprekken

1

Gezinsbegeleiding

1

In totaal bieden 17 van de 21 organisaties één of meerdere vormen aan opgelijst in bovenstaande tabel. 5 voorzieningen bieden twee verschillende vormen aan en 2 voorzieningen bieden 3 verschillende vormen aan. 46

In alle residentiële settings bestaat voor de familieleden de mogelijkheid om op bezoek te komen. 3.3.6 Functie van familiebetrokkenheid Familiewerkers zijn gevraagd op welke basis familie betrokken wordt in de organisatie. Is dit een betrokkenheid in functie van de cliënt, in functie van het familielid of is er een gezamenlijke betrokkenheid? 6 personen vermelden dat dit in functie van de cliënt is. Drie van deze 5 personen stellen dat na verloop van tijd familie wel kan betrokken worden in functie van zichzelf. 4 personen vinden dat familie betrokken wordt omwille van een gezamenlijke betrokkenheid. Nog eens 4 personen zeggen dat de betrokkenheid met familie zowel gerelateerd is in functie van de cliënt, in functie van de familie en in functie van een gezamenlijke betrokkenheid. Dit mede omdat het individu en zijn familie niet los te koppelen zijn van elkaar. “Het kan eigenlijk de drie zijn: In functie van de gebruiker, uiteindelijk heeft die soms wel nood om een keer een aantal dingen met zijn familie te bespreken of zit hij nog met veel schuldgevoel en wil dat een keer in een gesprek uiten naar zijn familie of het kan vanuit de ouder zelf zijn dat je zegt, die ouder heeft wel wat nood aan extra ondersteuning. Omdat je zegt, het is misschien te vroeg om die mensen samen te zetten, maar die ouder kan zeker al ondersteuning gebruiken, maar het kan ook gezamenlijk zijn, als er een gemeenschappelijke doelstelling is, van we vinden toch wel dat we op familiaal vlak een beetje moeten werken, dus rond de tafel zitten om erover te praten.” (vrouw, 41 jaar, therapeutische gemeenschap) Drie personen geven aan dat het sterk afhankelijk is van situatie tot situatie, van familie tot familie en van cliënt tot cliënt. Eén persoon vermeldt dat het aanbod volledig in functie van de familie staat, dit is gestart vanuit het feit dat familie een doelgroep is waarvoor weinig aanbod is. 3.3.7 Aanbod voorgelegd aan familie Aan de familiewerkers is gevraagd hoe het aanbod dat in hun voorziening beschikbaar is, is voorgelegd aan familieleden. Deze vraag zal opnieuw bekeken worden van voorziening tot voorziening. De 18 familiewerkers vertegenwoordigen 12 voorzieningen. In tabel 4 vindt u de mogelijkheden waarop familieleden op de hoogte gebracht worden en hoeveel voorzieningen deze mogelijkheid benutten.

47

Tabel 4 Manieren waarop het aanbod wordt voorgelegd aan familie Hoe aanbod voorgelegd?

Aantal voorzieningen

Via individuele gesprekken met de cliënt waarin ze

6

aangesproken worden om familieleden te betrekken Via folders

5

Uitnodiging (telefonisch, via brief)

4

Wanneer familie op bezoek komt

3

Via doorverwijzers (bv. huisarts, de drugslijn)

2

Tijdens huisbezoeken

1

Via affiches die in de voorziening ophangen

1

Via mond-op-mond reclame

1

Een aantal familiewerkers vermelden expliciet dat men toestemming van de cliënt moet hebben om familieleden te contacteren. Bij één organisatie, die voornamelijk werkt met minderjarige jongeren niet in bovenstaande lijst vermeld - zijn de ouders aanwezig bij het intakeproces, waarbij de familiewerking voor een groot deel uitgelegd wordt. 3.3.8 Werken rond het thema ‘familie’ en de ervaringen hierover De vraag of het thema ‘familie’ wordt betrokken in de (individuele) begeleiding van cliënten, is gesteld aan de hulpverleners die louter cliëntgericht werken. Van deze 26 participanten zijn er 18 personen die stellen dat familie aan bod komt in de individuele begeleiding. De redenen hiervoor zijn verschillend. Sommige personen geven aan dat dit opgenomen is in de werking van de organisatie of dat het een standaardonderdeel is bij de intake. Aan de individuele begeleider wordt soms de ruimte gelaten te kiezen in hoeverre het thema ‘familie’ betrokken wordt. Als het thema ‘familie’ een onderdeel uitmaakt van de intake is dit meestal gekoppeld aan de anamnese, een genogram of als onderdeel van de Europ-Asi die wordt afgenomen. Andere respondenten vermelden dat dit aan bod komt bij de familiewerker of bij de psycholoog. 5 personen vermelden dat dit wordt besproken wanneer de cliënt deze behoefte zelf aangeeft. Als het thema aan bod komt gebeurt dit voornamelijk in een individueel gesprek. Er wordt gepeild naar de mening van de cliënt en er wordt bevraagd welke reacties andere familieleden op deze 48

situatie geven volgens de zienswijze van de cliënt. Dit laatste komt tevens aan bod om zicht te krijgen op het relationele aspect. Sommige hulpverleners peilen ook naar de verwachtingen van de cliënt en de familie of laten de cliënt rond dit thema gewoon zijn verhaal doen of zijn hart luchten. Anderen stellen meer gerichte vragen zoals: “Hoe is de relatie?” of “Waar kun je bij wie terecht?”. Daarnaast wordt geopperd dat er ook familiegesprekken kunnen zijn. Deze gesprekken gebeuren samen met de cliënt of met de familieleden afzonderlijk. Als dit laatste het geval is, vindt er door één bepaalde voorziening een terugkoppeling plaats tussen het individuele gesprek met de cliënt en het familiegesprek,

dit

om

transparantie

te

verzekeren.

In

andere

voorzieningen

vinden

groepsgesprekken plaats. Als cliënten dit zelf te kennen geven kan ook hier het thema ‘familie’ worden aangekaart. Algemeen kan dus gesteld worden dat iedere participant op de één of de andere manier rond het thema ‘familie’ werkt. 3.3.9 Familievriendelijke voorziening Er is aan alle respondenten gevraagd in welke mate zij de organisatie waarvoor zij werken familievriendelijk vinden. 32 personen vinden hun voorziening een familievriendelijke voorziening. 6 personen vinden dat hun voorziening wel familievriendelijk is, maar dat het toch een stuk beter kan. 3 personen vinden dat er reeds aanzetten zijn binnen de voorziening, maar dat er nog veel meer kan gebeuren. Eén persoon heeft zich daarover nog niet kunnen uitspreken omdat de voorziening nog maar 6 maanden is opgestart. Er zijn heel wat redenen waarom de deelnemers hun voorziening familievriendelijk vinden of wat positief is binnen hun voorziening. 23 personen vinden het sowieso positief dat er aandacht is om familieleden te betrekken. Ze vermelden dat als er een vraag van familie komt deze zeker niet wordt ontweken. Familieleden worden gehoord en er wordt open gestaan voor familie. Het personeel zelf heeft er meer oog voor en betrokkenheid voor familie krijgt meer aandacht. Daarenboven wordt vermeld dat familieleden terecht kunnen in de voorziening zelf, ook al is de cliënt er niet in begeleiding. Volgens 5 personen wordt het personeel door de voorziening ondersteund om familievriendelijker te werk te gaan. Een andere reden waarom participanten hun voorziening familievriendelijk vinden, is de flexibiliteit die wordt geboden. Bijvoorbeeld mensen hoeven niet op vaste tijdstippen langs te komen maar kunnen zelf kiezen wanneer ze dit doen. “Als we bvb op huisbezoek gaan, flexibele uren gebruiken, toont dat veel vrijheid aan.” (vrouw, 45jaar, ambulant centrum) 49

“Maar ik denk dat iedereen van het team, zowel telefonisch of in het weekend, altijd wel tijd neemt om de mensen te hoor te stellen.” (vrouw, 26 jaar, psychiatrisch centrum) Een andere reden waarom mensen de voorziening familievriendelijk vinden, is dat men oog heeft voor de brede omgeving van de cliënt. Goede vrienden kunnen bijvoorbeeld ook in de behandeling betrokken worden. Daarnaast vindt één persoon dat de voorziening geen veroordelende houding heeft tegenover familieleden die middelen gebruiken en deze houding wordt als positief ervaren. Er worden door participanten een brede waaier van zaken aangekaart die kunnen veranderen. Drie personen geven te kennen dat er meer financiële steun van hoger op zouden mogen komen om familiewerking te omkaderen. Telkens twee personen geven aan dat ze graag meer mankracht zouden hebben om familiegerichter te kunnen werken, graag een oudergroep zouden opstarten binnen hun respectievelijke voorzieningen of de familiewerking graag aangepast zien. Nog eens twee personen duiden op het aspect dat familieleden nog te snel veroordelend worden behandeld in de voorziening. Daarnaast is er nog een verscheidenheid aan zaken opgesomd die telkens door één persoon is vermeld: -

Het personeel heeft nog steeds een soort angst tegenoverstaande van familiewerking.

-

Er zou nog meer bekendmaking mogen zijn rond de familiewerking.

-

Familiewerking heeft nog steeds geen standaardplaats in de werking.

-

Hulpverleners die cliëntgericht werken zouden ook een basis in familiewerking moeten krijgen.

-

De voorziening is qua infrastructuur niet aangepast aan bezoek van familie.

-

Jonge kinderen die in een verslavingssituatie verkeren zijn nog steeds een vergeten doelgroep.

3.3.10 Belangrijke thema’s bij familiebetrokkenheid Aan de respondenten is gevraagd wat volgens hen belangrijk is en aan bod moet komen wanneer familieleden betrokken worden. Dit om een antwoord te bieden op de derde onderzoeksvraag namelijk: “Welke thema’s zouden volgens hulpverleners aan bod moeten komen wanneer familie betrokken wordt? Aan de deelnemers die het interview van de familiewerkers hebben gekregen, is gevraagd welke thema’s aan bod moeten komen voor familieleden. Aan de hulpverleners die primair met de cliënt werken is geïnformeerd welke vragen, noden en behoeften familieleden volgens hen vooral hebben. Deze worden beiden samen besproken omdat er heel wat overeenkomsten zijn.

50

Het voornaamste thema dat aan bod moet komen is ‘psycho-educatie rond de middelen en het gebruik ervan’, wat volgens 7 familiewerkers wordt vooropgesteld. Daarnaast wordt er door 6 personen belang gehecht aan het thema ‘communicatie tussen de gezinsleden onderling’. Er is door familiewerkers veelvuldig gewezen op het feit dat mensen soms vergeten zijn om op een positieve en adequate manier met elkaar te communiceren en dat het dan hun taak is om dit proces opnieuw op gang te brengen. Als derde thema wordt het door 5 familiewerkers essentieel bevonden dat er ‘ondersteuning’ wordt geboden aan de familieleden. In het verlengde hiervan hebben familieleden de behoefte om te weten wat er gaat gebeuren op gebied van hulpverlening. Dit gebeurt in de vorm van bevestiging voor de inzet die familieleden tonen, de sterktes van de ouders in de opvoeding naar voor te laten komen en erkenning geven. Eveneens familie emoties te laten ventileren en empathisch te zijn. Vervolgens kaarten 4 participanten ‘ontschuldiging’ aan als belangrijk thema. Evenveel mensen halen ook ‘vertrouwen’ aan als belangrijk thema. Vertrouwen geven en krijgen tussen de cliënt en het familielid is volgens hen essentieel en eveneens dit vertrouwen herstellen. Vervolgens wordt er door 3 personen gewezen op het feit dat wanneer het familielid zelf ook zijn verhaal kan doen, dit als heel belangrijk wordt ervaren. Daarenboven stellen evenveel personen dat het van belang is familieleden te leren om gaan met de situatie en eventueel met een periode van herval. Het bespreekbaar maken van wanneer de persoon met een alcohol- of drugprobleem opnieuw zijn plaats gaat innemen in de familie, wordt tevens als onontbeerlijk gezien. In het verlengde hiervan wijzen hulpverleners erop dat het een belangrijk thema is om ‘opnieuw verantwoordelijkheid te geven aan de persoon met een alcohol- of drugprobleem’. ‘Zelfzorg’ voor familieleden wordt door 2 personen als essentieel ervaren. “Leren grenzen trekken en ervoor zorgen dat ze ook hun eigen leven niet voor de volle 100% in functie stellen van de verslaafde.” (vrouw, 41 jaar, ambulant centrum) Daarnaast vindt men het een waardevol thema ‘familieleden te zien als bron van ondersteuning voor de cliënt en ondersteuning te bieden in geloof tot verandering’. Drie soorten vragen staan volgens de hulpverleners die primair met familie werken centraal. De grootste groep is van mening dat familieleden hoe-vragen stellen. Deze vragen gaan voornamelijk over hoe men kan omgaan met de situatie. De tweede soort vragen zijn de wat-vragen zoals: “Wat is verslaving?”, “Wat is er met mijn zoon/dochter aan de hand?” en “Wat hebben wij verkeerd gedaan?”. Tot slot zijn er de waarom-vragen: “Waarom is hij/zij verslaafd geraakt?”. Vaak uiten familieleden schuldgevoelens hierover.

51

4 Discussie Dit thesisonderzoek focust op welke betekenis familieleden van mensen met alcohol- en/of drugproblemen hebben voor hulpverleners. Meer specifiek worden de meningen van hulpverleners betreffende het idee om familieleden te betrekken in de drughulpverlening besproken. Er wordt gekeken welke visies hulpverleners hebben op verslaving en op familieleden. Dit onderzoek tracht de voor- en nadelen die hulpverleners ondervinden, voor de cliënt, voor de familie en voor henzelf, bij familiebetrokkenheid in kaart te brengen. Daarnaast heeft dit onderzoek bestaande initiatieven voor familieleden binnen de drughulpverlening in Oost- en West-Vlaanderen in kaart gebracht. Vervolgens komt aan bod hoe familie effectief betrokken wordt en tot slot is bevraagd welke thema’s volgens de participanten zeker aan bod moeten komen bij familiebetrokkenheid. De steekproef bestaat uit 44 personen waarvan 29 vrouwen en 15 mannen. De respondenten zijn tussen 23 en 60 jaar oud met een gemiddelde leeftijd van 39 jaar. 26 van de participanten zijn hulpverleners die primair werken met personen met alcohol- en/of drugproblemen en 18 participanten werken als familiewerker. Om een antwoord te kunnen formuleren op deze onderzoeksvragen is gebruik gemaakt van een semigestructureerd interview, de AAFPQ en een anamnetische vragenlijst.

4.1 Bespreking van de resultaten 4.1.1 Attitudes van hulpverleners Zoals eerder vermeld is de AAFPQ in Italië en Engeland reeds gebruikt voor onderzoek en dit zowel in de eerste lijn als in de gespecialiseerde drughulpverlening (Aricidiacono, Velleman, Fioretti, & De Georgio, 2007; Orford, et al., 2009). Voor de eerste onderzoeksvraag zijn de attitudes van hulpverleners ten aanzien van het werken met cliënten die familieleden zijn van mensen met alcohol- of drugproblemen vergeleken met de attitudes uit de resultaten van de AAFPQ die afgenomen is in het kader van een onderzoek uitgevoerd door Orford en collega’s (2009). Algemeen scoren de participanten uit dit onderzoek hoger dan de pre-test en lager dan de post-test van het onderzoek uitgevoerd door Orford en collega’s (2009). De minimumscores van de hulpverleners die cliëntgericht werken liggen over het algemeen lager dan deze van de familiewerkers. Met uitzondering van de subschaal ‘vertrouwen’ en ‘zelfvertrouwen’. Bij de subschaal ‘vertrouwen’ hebben beide groepen dezelfde minimumscore. Bij de subschaal ‘zelfvertrouwen’ is de minimumscore voor familiewerkers 1 en voor hulpverleners die cliëntgericht werken 2. Bij de tweede 52

onderzoeksvraag is er gesteld dat er verwacht wordt dat familiewerkers hoger zullen scoren op de AAFPQ-vragenlijst dan hulpverleners die cliëntgericht werken. Uit de variantie-analyse is echter gebleken dat er geen significante verschillen zijn tussen beide groepen. Door dit resultaat is er bij bepaalde onderzoeksvragen die volgen, geopteerd om de volledige steekproef te beschouwen, los van de specifieke functie. Dit mede omdat bepaalde thema’s gelijklopend zijn voor beide beroepscategorieën. Waarom er geen significante verschillen zijn tussen familiewerkers en hulpverleners die cliëntgericht werken, kan te wijten zijn aan het feit dat er in vele voorzieningen geen vaststaande functie van familiewerker in de werking is opgenomen of omdat zoals aangegeven in het kwalitatieve gedeelte voorzieningen over het algemeen open staan voor familie en dus familiegericht werken. 4.1.2 Visies van hulpverleners Daar er in de literatuur heel wat verschillende visies bestaan op verslaving en op familieleden is het interessant geweest om te verkennen vanuit welke visies de bevraagde hulpverleners werken. Wanneer alle visies van de participanten zijn opgelijst, is gebleken dat er drie visies sterk naar voor komen. Het meest, is door de hulpverleners het biopsychosociaal model vernoemd als de visie, die zij meenemen in hun werk. Dit gevolgd door de visie, dat een onderliggend probleem bedekt ligt onder het verslavingsprobleem en ten slotte dat verslaving gezien wordt als een chronische ziekte. Er kon verwacht worden dat vooral het biopsychosociaal (Geirnaert & Lambrechts, 2004; Van den Brink, 2005) en het hersenziekte model (Leshner, 1997; Van den Brink, 2005) genoemd zijn daar deze de meest recente modellen uit de literatuur zijn. Daarnaast heeft het symptomatische model, alhoewel dit een ouder model is, nog steeds veel aanhang (Van den Brink, 2005; Van der Stel, 2004). Bij de visies op familieleden zijn minder specifiek bepaalde modellen naar voor gekomen. Er bestaan specifieke modellen ten aanzien van familieleden maar deze zijn binnen de praktijk minder bekend. Algemeen is familie een thema waar minder aandacht aan wordt besteed. Er is aangegeven dat familieleden betrekken op zich essentieel is en dit vooral onder de vorm van steun- of hulpbron voor de cliënt. Daarbij wordt er ook belang gehecht aan de ondersteuning voor de familie zelf. Deze bevinding kan gerelateerd worden aan het familiesysteemperspectief waar de familie als een ‘systeem’ wordt gezien, waarbij de familie uit een groep van individuen bestaat waartussen relaties bestaan en deze met elkaar in interactie gaan. Vanuit deze visie zullen familieleden enerzijds wel degelijk een invloed hebben op het alcohol- en/of druggebruikend familielid en kunnen fungeren als steun- of hulpbron. Anderzijds bevestigd dit opnieuw het feit dat familieleden meestal betrokken worden in functie van de cliënt (Kaslow, Dausch, & Celano, 2005; Orford et al., 2005; Steinglass, 1984; Velleman, et al., 2008). 53

Er wordt eveneens vermeld dat familiebetrokkenheid een negatieve invloed kan hebben en traumatische gebeurtenissen kan oproepen. Dit laatste kan gelinkt worden aan een oudere visie waar uitgegaan werd van een pathologie bij familieleden (Orford et al., 2005), maar eveneens aan het familiesysteemperspectief. Binnen deze visie wordt immers vermeld dat het middelenmisbruik een mediërende factor is binnen de familie die zijn functie heeft binnen het gezin. Wanneer aan dit middelenmisbruik gewerkt wordt dreigt het familiaal evenwicht verstoord te worden. Familie kan op dit moment heel wat weerstand uiten tegen de hulpverlening (Steinglass, in Collins, 1990). 4.1.3 Voor- en nadelen van familiebetrokkenheid Uit voorgaande is gebleken dat hulpverleners het wel degelijk belangrijk vinden om familie te betrekken. Dit belang is eveneens aangehaald in de literatuur en is een onderdeel dat meer en meer geaccepteerd wordt (Bale, 1993). Er wordt onder meer aangegeven dat de erkenning van de wederkerige relatie tussen het gedrag van een alcoholgebruiker en de gevolgen voor de leden van de familie een drijfveer is om familie te betrekken (Collins, 1990). Hulpverleners zien het voor de familie vooral als voordeel dat ze haar verhaal kan doen en dat men zelfzorg aan de familie kan aanleren. Dit zijn aspecten die samen gaan met wat Copello, Velleman en Templeton (2005) beschrijven als ‘betrokkenheid in functie van de familie’. Positief vindt men eveneens dat men de familie op die manier kan motiveren om terug goede dingen in de cliënt te zien en de negativiteit een stuk te doorprikken. Deze aspecten vallen dan eerder onder de ‘betrokkenheid in functie van de cliënt’ (Copello, et al., 2005). Ook psycho-educatie en de familie een stuk handelingsbekwamer laten worden, worden gezien als positieve facetten waarbij betrokkenheid hier een ‘gezamenlijke betrokkenheid’ is (Copello, et al., 2005). Als voordeel voor de cliënt wordt gezien dat betrokkenheid van familie positief is om de cliënt te ondersteunen. Dit is eveneens sterk aan bod gekomen in de literatuur. Familieleden worden gezien als cruciaal voor een betere reactie van het herstelproces (Bale, 1993; Collins, 1990). Dit sluit eveneens aan bij de eerste groep interventies van Copello en collega’s (2005) waar familie betrokken wordt om mensen met een alcohol- en/of drugprobleem aan te zetten om in behandeling te gaan. De hulpverleners zien erkenning en voldoening krijgen in de contacten met familieleden, evenals een ruimer beeld krijgen op de situatie, als een voordeel. Positief voor beiden is dat het contact of de communicatie tussen de cliënt en familie verbetert en er op die manier wederzijds begrip is. Hulpverleners zien het als een nadeel voor de familieleden wanneer ze geconfronteerd worden met zichzelf of wanneer ze verhalen van andere familieleden horen die hen beangstigen. Er wordt daarenboven veel van de familie verwacht. Dit kan gelinkt worden aan de literatuur die beschrijft dat 54

familie voornamelijk in functie van de cliënt betrokken wordt maar er voor de familie zelf weinig of geen interventies voor handen zijn (Orford, et al., 2009; Velleman, et al., 2008). Voor de cliënt wordt er gewezen op het feit, dat het moeilijk is wanneer de familie niet betrokken wil worden en wanneer er informatie wordt doorgegeven die de cliënt niet wil dat deze doorgegeven wordt. Er wordt te kennen gegeven dat het nadelig voor de cliënt is, wanneer de betrokkenheid niet is zoals ze moet zijn, bijvoorbeeld om alleen maar ruzie te maken. Hulpverleners halen ook heel wat nadelen aan voor henzelf. Zij ervaren bijvoorbeeld heel wat weerstand van familieleden om opgenomen te worden in een behandeling of begeleiding. Dit thema wordt ook in de literatuur beschreven (Caris, et al., 1997). Daarnaast stellen zij dat familie soms te hoge verwachtingen heeft of de verslaving een stuk in stand houdt. Dit laatste kan gelinkt worden aan het codependency model dat in de literatuur is beschreven. Hulpverleners ervaren ook heel wat moeilijkheden met meerzijdige partijdigheid of gevoelens van machteloosheid. Wanneer de voordelen en nadelen van het betrekken van familieleden algemeen worden bekeken dan kan er vastgesteld worden dat hulpverleners voor zowel de cliënt als voor de familie meer voordelen zien dan nadelen om familieleden te betrekken. Hulpverleners halen voor zichzelf echter ongeveer even veel voordelen als nadelen aan die zij ondervinden bij familiebetrokkenheid. Aan de hand van het overwicht van nadelen aangegeven door hulpverleners wordt duidelijker waarom hulpverleners opteren om de familie niet te betrekken. Dit aspect is ook beschreven in de huidige literatuur waar men tot de vaststelling komt dat in de praktijk blijkt dat familie vaak nog niet veel betrokken wordt (Orford, et al., 2009; Velleman, et al., 2008). 4.1.4 Familiebetrokkenheid in bevraagde voorzieningen Families worden in bepaalde voorzieningen betrokken bij de intake. Bij een meerderheid van de voorzieningen kan familie terecht voor een individueel gesprek. Bij de voorzieningen waar de functie van familiewerker aanwezig is, zijn er oudergroepen, infoavonden, projecten voor specifieke doelgroepen, huisbezoeken en zelfhulpgroepen. Zoals in de literatuur naar voor komt kunnen deze oudergroepen heel divers zijn. De zelfhulpgroepen zijn qua opzet gelijkaardig als deze van Al-Anon of staan er mee in verband. Aan familiewerkers is eveneens gevraagd met welk doel familieleden betrokken worden. Het grootste deel stelt dat dit in functie is van de cliënt zelf of omwille van gezamenlijke betrokkenheid. Dit bevestigt nogmaals de indeling van Copello en collega’s (2005) en de bevinding dat familie slechts een bijrol krijgt toegewezen om het familielid met alcohol- of drugproblemen te motiveren om in behandeling te gaan en waarbij de behoeftes van de familieleden zelf worden verwaarloosd (Orford, 55

et al., 2009; Velleman, et al., 2008). Ook in andere literatuur wordt dit bevestigd. Caris en collega’s (1997) wijzen er in hun onderzoek op, dat hulpverleners ervan uitgaan dat de hulp voor de cliënt centraal staat en dat het contact met familie moet bijdragen aan een goede behandeling of begeleiding van de jongere. De grote meerderheid van de hulpverleners vindt de voorziening waarin zij werken een familievriendelijke voorziening. 4.1.5 Belangrijke thema’s bij familiebetrokkenheid Hulpverleners duiden dat er plaats moet zijn voor psycho-educatie, communicatie tussen gezinsleden, ondersteuning en erkenning aan familieleden, ontschuldiging, vertrouwen, het verhaal laten doen door een familielid zelf en zelfzorg. Bovendien zou aan bod moeten komen dat de familie een bron van ondersteuning voor de cliënt is. Het is duidelijk dat hulpverleners binnen deze steekproef ook vinden dat familieleden nood hebben aan informatie en de behoefte hebben dat iemand luistert naar hun verhaal. Hulpverleners halen eveneens thema’s aan die door Orford en collega’s (2005) worden gezien als ‘ideale steun’. De bereidheid om naar familieleden te luisteren zonder een oordeel te vellen en op gepaste momenten een gepaste hoeveelheid informatie aan te bieden, zijn aspecten van ideale steun die ook door de hulpverleners worden aangegeven. De kennis die iemand heeft over het probleem en samen weerwerk bieden tegen het misbruik zijn twee aspecten die niet direct worden vermeld door de hulpverleners. Dit laatste kan mede ook te wijten zijn aan het feit dat hulpverleners meerzijdig partijdig moeten zijn en moeite ondervinden om dit evenwicht in stand te houden.

4.2 Sterke aspecten en kritische bedenkingen van het onderzoek Het thema ‘familiebetrokkenheid’ krijgt algemeen in de praktijk en op beleidsniveau steeds meer aandacht doch onderzoek hierover is gering in Vlaanderen. Toch is het belangrijk dat er meer onderzoek uitgevoerd wordt mede omdat huidige visies ten aanzien van familieleden zoals het stress-strain-coping-support model aantonen dat familieleden een negatieve invloed ondervinden van het drugsmisbruik van een familielid (Orford et al., 2005). In deze thesis worden hulpverleners bevraagd omdat het belangrijk is om inzicht te krijgen in hun perspectief daar er in de literatuur (Orford, et al., 2009; Velleman, et al., 2008) wordt aangegeven dat familiebetrokkenheid moeilijk geïntegreerd raakt in de drughulpverlening. Daarnaast zorgt dit onderzoek er ook voor dat hulpverleners bewust stilstaan bij het thema ‘familie’ en kunnen er eveneens aanbevelingen gedaan worden voor de praktijk. Wanneer naast de visies van hulpverleners ook de visies van familie en cliënten worden bevraagd kan er gekeken worden in welke mate deze 3 groepen overeenkomsten 56

hebben over dit thema, maar ook in welke mate er verschillen zijn en hoe deze verschillen overbrugd kunnen worden. Er zijn 44 personen bevraagd uit verschillende sectoren, wat een vrij groot aantal is voor een onderzoek dat hoofdzakelijk kwalitatief van aard is. Daarnaast is er een evenwichtige verdeling wat leeftijd betreft. Er is enkel onderzoek verricht in Oost- en West-Vlaanderen. Er kan dus niet worden gesteld dat de resultaten van dit onderzoek gelden voor geheel Vlaanderen. Daarnaast is het zo dat er aandacht is voor verschillende settings van de drughulpverlenerssector. Zowel ambulante en residentiële settings als de centra voor dubbeldiagnose zijn betrokken in dit onderzoek. Verschillende settings onderzoeken is een voordeel maar ook een nadeel, want er zijn per setting niet evenveel participanten waardoor vergelijken moeilijk wordt. Centraal in dit onderzoek staat het peilen van de meningen van hulpverleners. Dit brengt echter met zich mee dat heel wat zaken worden genuanceerd waardoor het niet eenvoudig is een eensluidend antwoord te vinden. Toch is het belangrijk te vragen welke standpunten hulpverleners innemen met betrekking tot dit concept. Ondanks het feit dat er hoofdzakelijk kwalitatief onderzoek is uitgevoerd, is er toch ook een klein onderdeel kwantitatief onderzoek gebeurd. Doordat er voornamelijk internationaal onderzoek is gebeurd en geen Vlaams onderzoek, heeft dit ook een invloed en zullen bepaalde bevindingen verschillend zijn. In Engeland is rond dit thema reeds meer onderzoek gedaan. In het kader van een onderzoek heeft de ‘Alcohol, Drugs and the Family Research Group’ (Aricidiacono, et al., 2007; Orford, et al., 2009 Templeton, et al., 2004) de AAFPQ-vragenlijst ontwikkeld. Er is toestemming gegeven om deze vragenlijst voor het kwantitatieve gedeelte van mijn thesisonderzoek te gebruiken. Een voordeel van deze toestemming is dat bij deze vragenlijst de alpha betrouwbaarheidscoëfficiënt en de verklaring van de totale variantie hoog scoren (Orford, et al., 2009) waardoor deze vragenlijst betrouwbaar is. Een nadeel is echter dat de vragenlijst letterlijk is vertaald zonder dat het culturele aspect in acht is genomen. Eveneens is het een sterkte om semigestuctureerd onderzoek te hanteren dit mede, zoals vermeld is in de methodologie, om mensen de ruimte te geven om dieper op zaken in te gaan. Door hoofdzakelijk kwalitatief onderzoek uit te voeren kunnen bepaalde zaken meer in de diepte geanalyseerd worden. Bepaalde vragen zijn enkel gesteld voor hulpverleners die cliëntgericht werken

57

of hulpverleners die familiegericht werken. Naar de toekomst toe zouden bepaalde vragen voor beiden gesteld moeten worden.

4.3 Aanbevelingen voor de praktijk en verder onderzoek Dit onderwerp verdient in Vlaanderen zeker meer onderzoek. Het zou interessant zijn om hulpverleners uit andere provincies te bevragen en per setting (ambulant, residentieel en dubbeldiagnosecentra) te bekijken wat de noden en de moeilijkheden zijn. Daarbij zou het interessant zijn hulpverleners die primair met de cliënt werken en hulpverleners die primair met familie werken, in een apart onderzoek te bevragen. Ook zou er tijd moeten uitgetrokken worden om onderzoek te doen dat meer focust op kwantitatief onderzoek. Voor de praktijk zou er nog meer ondersteuning moeten komen om familie te betrekken. Binnen voorzieningen zou er een functie van familiewerker moeten zijn en zou deze functie meer omschreven moeten worden. Er zouden hiervoor eveneens meer subsidies voorzien moeten worden. Daarnaast zou familiewerking een meer gestandaardiseerd onderdeel moeten uitmaken van het beleid. Vervolgens zou het interessant zijn dat er cursussen voor hulpverleners worden ontwikkeld, specifiek voor deze setting en deze doelgroep. Op dit moment is hier nog een gebrek aan. Eveneens is het belangrijk dat familiebetrokkenheid in opleidingen binnen de sociale sector een integraal deel uitmaakt van het onderwijspakket zodat er handvatten kunnen worden aangegeven om met familie te werken.

58

Referenties -

Abrams, D. B., & Niaura, R. S. (1987). Social Learning Theory. In H. T. Blane, & K. E. Leonard (Eds.), Psychological theories of drinking and alcoholism (pp. 131-178). New York: The Guilford Press.

-

Al-Anon en Alateen voor familie en vrienden van alcoholisten, informatiemap Al-Anon (2007). http://www.al-anonvl.be/PDF%20Files/Informatiemap.pdf

-

American Psychiatric Association (APA) (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, fourth edition. Washington (D.C.): American Psychiatric Association.

-

Aricidiacono, C., Velleman, R., Fioretti, G., & De Georgio, U. (2007). Professionals’ evaluation of the ‘5-step method’ for helping family members of substance misusers in the context of the Italian Health Services. Drugs: education, prevention and policy , 367–388.

-

Bale, R. (1993). Familiy treatment in short-term detoxification. In T. J. O'Farrell, Treating alcohol problems: marital and family interventions (pp. 117-144). New York: The Guilford Press.

-

Barber, J. G., & Crisp, B. R. (1995). The 'pressures to change' approach to working with the partners of heavy drinkers. Addiction, 90, 269-276.

-

Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology , 77-101.

-

Broekaert, E., Vanderplasschen, W., Soyez, V., Vandevelde, S., De Wilde, J., Derluyn, I., et al. (2005). Drughulpverlening. In E. Broekaert (Eds.), Handboek bijzondere orthopedagogiek (pp. 301-358). Antwerpen: Garant.

-

Butler, R., & Bauld, L. (2005). The parents' experience: coping with drug use in the family. Drugs: education, prevention and policy, 12(1), 35-45.

-

Caris, T., Jagers, H., & Portengen, R. (1997). Oudercontacten in de daghulp. NIZW Uitgeverij: Utrecht.

59

-

Clutterbuck, R., Tobin, D., Orford, J., Copello, A., Preece, M., Birchwood, M., et al. (2009). Exploring the attitudes of staff working within mental health settings toward clients who use cannabis. Drugs: education, prevention and policy , 16(4), 311-327.

-

Cogo, A. (1996). Het werken met gezinnen in een therapeutische gemeenschap. In E. Broekaert, R. Bracke, & D. Calle (Eds.), De nieuwe therapeutische gemeenschap (pp. 71-79). Leuven: Garant.

-

Collins, R. L. (1990). Family treatment of alcohol abuse: Behavioral and systems perspectives. In R. L. Collins, K. E. Leonard, & J. S. Searles (Eds.), Alcohol and the family: Research and clinical perspectives (pp. 285-308). New York: The Guilford Press.

-

Copello, A. G., Velleman, D. R., & Templeton, J. L. (2005). Family interventions in the treatment of alcohol and drug problems. Drug and Alcohol Review , 24, 369 – 385.

-

Cronkite, R. C., Finney, J. W., Nekich, J., & Moos, R. H. (1990). Remission among alcoholic patients and family adaptation to alcoholism: a stress and coping perspective. In R. L. Collins, K. E. Leonard, & J. S. Searles, Alcohol and the family: Research and clinical perspectives (pp. 309-337). New York: The Guilford Press.

-

Cullen, J., & Carr, A. (1999). Codependency: an empirical study from a systemic perspective. Contemporary family therapy , 21(4), 505-526.

-

De Bock, M. (2004). Groepswerking ter Ondersteuning van Ouders met Druggebruikende kinderen (GROOD). Leidraad voor Begeleiders. Brussel: Vereniging voor Alcohol- en Andere Drugproblemen.

-

De Donder, E., De Maeseneire, I., Geirnaert, M., Lambrechts, M.C., Roose, N., Van Baelen, L., & Verstuyf, G. (2002) Alcohol- en druggebruik. Gedifferentieerde aanpak van preventie tot hulpverlening. Mechelen: Kluwer.

-

Finney, J. W., Moos, R. H., Cronkite, R. C., & Gamble, W. (1983). A conceptual model of the functioning of married persons with impaired partners: Spouses of alcoholic patients. Journal of marriage and the family, 45(1), 23-34.

60

-

Gafoor, M., & Rassool, G. H. (1998). The co-existence of psychiatric disorders and substance misuse: working with dual diagnosis patients. Journal of advanced nursing , 27, 497-502.

-

Garrett, J., Landau, J., Shea, R., Stanton, M. D., Baciewicz, G., & Brinkman-Sull, D. (1998). The ARISE intervention-using family and network links to engage addicted persons in treatment. Journal of Substance Abuse Treatment, 15(4), 333-343.

-

Geirnaert, M., & Lambrechts, M.-C. (2004). Alcohol- en druggebruik: Preventie en hulpverlening. Mechelen: Kluwer.

-

Gierymski, T., & Williams, T. (1986). Codependency. Journal of Psychoactive Drugs, 18(1), 713.

-

Goldstein, R. Z., & Volkow, D. N. (2002). Drug addiction and its underlying neurobiological basis: Neuroimaging evidence for the involvement of the frontal cortex. Am J Psychiatry, 159 (10), 1642-1652.

-

Haaken, J. (1990). A critical analysis of the co-dependence construct. Psychiatry, 53, 396-406.

-

Haaken, J. (1993). From Al-Anon to ACOA: Codependency and the reconstruction of caregiving. Signs: Journal of women in culture and society , 18(2), 321-345.

-

Hands, M., & Dear, G. (1994). Codependency: a critical review. Drug and alcohol review, 13, 437-445.

-

Harper, J. M., & Capdevila, C. (1990). Codependency: A critique. Journal of Psychoactive Drugs, 22(3), 285-292.

-

Heather, N., & Robertson, I. (1981). Controlled drinking. Londen: Methuen & Co. Ltd.

-

Heather, N., & Robertson, I. (1997). Problem drinking: Third edition. New York: Oxford University Press.

-

Heru, A. M., & Drury, M. D. (2006). Overcoming barriers in working with families. Academic psychiatry , 30(5), 379-384.

-

Holmila, M. (1994). Excessive drinking and significant others. Drug and alcohol review, 13, 431-436.

61

-

Jackson, J. K. (1956). Adjustment of the Family to alcoholism. Marriage and Family living, 18 (4), 361-369.

-

Jellinek, E. M. (1960). The disease concept of alcoholism. New Haven: Hill House Press.

-

Kabinet van Vlaams Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Van Deurzen (2010). Beleidsplan

Geestelijke

Gezondheidszorg

http://www.ministerjovandeurzen.be/nlapps/docs/default.asp?fid=53 -

Kaslow, N. J., Dausch, B. M., & Celano, M. (2005). Family Therapies. In A. S. Gurman, & S. B. Messer (Eds.), Essential Psychotherapies: Theory and practice (pp. 400-462). New York: The Guilford Press.

-

Kaufman, E. (1981). Family structures of Narcotic addicts. The international journal of the addictions, 16(2), 273-282.

-

Knibbe, R. A., & Abbenhuis, S. (1991). Getrouwd met een alcoholist. Tijdschrift voor alcohol, drugs en andere psychotrope stoffen, 17(2), 77-83.

-

Kooyman, M. (1993). The therapeutic community for addicts: intimacy, parent involvement, and treatment success. Amsterdam: Swets en Zeitlinger.

-

Kvale, S. (1996). Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. California: Sage Publications.

-

Leshner, A. I. (1997). Addiction is a brain disease, and it matters. Science, 278, 45-47.

-

Macdonald, D., Russell, P., Bland, N., Morrison, A. & De la Cruz, C. (2002). Supporting families and carers of drug users. A review. Centre for research in Families and relationships. Edingburgh: University of Edingburgh.

-

Marsh, A., & Dale, A. (2005). Risk factors for alcohol and other drug disorders: A review. Australian Psychologist, 40(2), 73-80.

-

Maso, I., & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom.

-

McLellan, A.T. (2002). Have we evaluated addiction treatment correctly? Implications from a chronic care perspective. Addiction, 97, 249-252.

62

-

Meyers, R. J., Miller, W. R., Hill, D. E., & Tonigan, J. S. (1999). Community reinforcement and family training (CRAFT): engaging unmotivated drug users in treatment. Journal of substance Abuse, 10(3), 291-308.

-

Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis. London: Sage.

-

Morgan, J. P. (1991). What is codependency? Journal of Clinical Psychology, 47(5), 720-729.

-

Noens, L., Soyez, V., & Thienpont, J. (2010). Bereiken, ondersteunen en begeleiden van familieleden van allochtone druggebruikers. Verslaving , 6(4), 71-83.

-

Orford, J., Natera, G., Velleman, R., Copello, A., Bowie, N., Bradbury, C., et al. (2001). Ways of coping and the health of relatives facing drug and alcohol problems in Mexico and England. Addiction , 96, 761-774.

-

Orford, J., Natera, G., Copello, A., Atkinson, C., Mora, J. & Velleman, R. et al. (2005). Coping with alcohol and drug problems: the experiences of family members in three contrasting cultures. Hove: Routledge.

-

Orford, J., Templeton, L., Copello, A., Velleman, R., Ibanga, A., & Binnie, C. (2009). Increasing the involvement of family members in alcohol and drug treatment services: The results of an action research project in two specialist agencies. Drugs: education, prevention and policy, 16(5), 379-408.

-

Reilly, D. M. (1979). Drug-Abusing Families: Intrafamilial dynamics and brief triphasic treatment. In E. Kaufman, & P. N. Kaufmann (Eds.), Family therapy of drug and alcohol abuse (pp. 115-130). New York: Gardner Press.

-

Shorkey, C. T., & Rosen, W. (1993). Alcohol addiction an codependency. In E. M. Freeman (Ed.), Substance abuse treatment: A family systems perspective (pp. 100-122). London: Sage Publications, Inc.

-

Smaling, A. (1996). Qualitative interviewing: contextualization and empowerment. In I. Maso, & F. Wester (Eds.), The deliberate dialogue (pp. 15-28). Brussels: VUBPRESS.

-

Soyez, V. (2006). De begeleiding van een bewoner en zijn/haar partner: Visietekst [Treating the resident and his/her partner: Reflection text]. Gent: VVBV-Werkgroep Familiewerking. 63

-

Soyez, V., Vandeburie, J., Simons, L., & Broekaert, E., Substance abusers intimate partners: An explorative study in residential and outpatient treatment centres in Flanders. ‘Unpublished document, tekst in voorbereiding' met als jaartal 2011, Ghent University, Gent.

-

Soyez, V. (2010). Stress en copinggedrag bij familieleden van personen die middelen gebruiken. De Sleutel Magazine, 21, 12-14.

-

Steinglass, P. (1979). Family therapy with alcoholics: A review. In E. Kaufman, & P. N. Kaufmann (Eds.), Family therapy of drug and alcohol abuse (pp. 147-154). New York: Gardner Press.

-

Steinglass, P. (1984). Family systems theory and therapy: A clinical application of general systems theory. Psychiatric annals , 14(8), 582-586.

-

Steinglass, P., Bennett, L. A., Wolin, S. J., & Reiss, D. (1987). The alcoholic family. New York: Basic Books, Inc.

-

Stel, J. van der (1995). Drinken, drank en dronkenschap. Vijf eeuwen drankbestrijding en alcohol-hulpverlening in Nederland. Hilversum: Verloren.

-

Stel, J. van der (2004). Het ziektebegrip van verslaving. Gedrag en Gezondheid, 32, 153-163.

-

Templeton, L. J., Zohhadi, S. E., & Velleman, R. D. (2007). Working with family members in specialist drug and alcohol services: Findings from a feasibility study [Electronic version]. Drugs: education, prevention and policy, 14(2), 137-150.

-

Van den Brink, W. (2005). Verslaving, een chronisch recidiverende hersenziekte. Verslaving: Tijdschrift over Verslavingsproblematiek, 1, 3-14.

-

Vanderplasschen, W., Mostien, B., Claeys, P., Raes, V. & Van Bouchaute, J. (2001). Conceptnota Organisatiemodel Zorgcircuit Middelenmisbruik (Orthopedagogische Reeks Gent Nummer 12).Gent: Academia Press.

-

Velleman, R., Arcidiacono, C., Procentese, F., Copello, A., & Sarnacchiaro, P. (2008). A 5-step intervention to help family members in Italy who live with substance misusers. Journal of Mental Health, 17(6), 643-655.

64

-

Vereniging voor alcohol- en andere drugproblemen (VAD) vzw, Alcoholproblemen aanpakken op de eerste lijn: Hoe begeleid ik een probleemdrinker en zijn omgeving (2010). http://www.vad.be/catalogus/publicaties/hulpverlening/voor-wie-werkt-met-cliënten-meteen-alcohol--of-drugprobleem/alcoholproblemen-aanpakken-op-de-eerste-lijn--leidraad.aspx, geraadpleegd op 27 oktober 2010.

-

West, R. (2006). Theory of addiction. Oxford: Blackwell Publishing Ltd.

65

Bijlage 1: Criteria classificatiesystemen 1. Misbruik van een middel volgens DSM-IV Een patroon van onaangepast gebruik van een middel dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt zoals in een periode van twaalf maanden blijkt uit één (of meer) van de indicatoren: 1. Herhaaldelijk gebruik van het middel met als gevolg dat het niet meer lukt om in belangrijke mate verplichtingen op het werk, school en thuis na te komen (bijvoorbeeld herhaaldelijk afwezig zijn of slecht werk afleveren in samenhang met het gebruik van het middel; met het middel samenhangende afwezigheid; schorsing of verwijdering van school; verwaarlozing van kinderen of huishouden). 2. Herhaaldelijk gebruik van het middel in situaties waarin het fysiek gevaarlijk (bijvoorbeeld autorijden of bedienen van een machine als men onder invloed van het middel is). 3. Herhaaldelijk, in samenhang met het middel, in aanraking komen met justitie (bijvoorbeeld aanhouding wegens verstoring van de openbare orde in samenhang met het middel). 4. Voortdurend gebruik van het middel ondanks aanhoudende of terugkerende problemen op sociaal of interpersoonlijk vlak veroorzaakt of verergerd door de effecten van het middel (bijvoorbeeld ruzie met de echtgenoot over de gevolgen van de intoxicatie).

2. Afhankelijkheid van een middel volgens DSM-IV Een patroon van onaangepast gebruik van een middel dat significante beperkingen of lijden veroorzaakt zoals in een periode van twaalf maanden blijkt uit drie (of meer) van de indicatoren: 1. Tolerantie, gedefinieerd door ten minste één van de volgende: a) een behoefte aan duidelijk toenemende hoeveelheden van een middel om een intoxicatie of de gewenste werking te bereiken; b) een duidelijk verminderd effect bij voortgezet gebruik van dezelfde hoeveelheid van een middel. 2. Onthouding, zoals blijkt uit ten minste één van de volgende: a) het voor het middel karakteristieke onthoudingssyndroom; b) hetzelfde (of een nauw hiermee verwant) middel wordt gebruikt om 66

onthoudingsverschijnselen te verlichten of te vermijden. 3. Het middel wordt vaak in grotere hoeveelheden of gedurende een langere tijd gebruikt dan het plan was. 4. Er bestaat een aanhoudende wens of er zijn weinig succesvolle pogingen om het gebruik van het middel te verminderen of in de hand te houden. 5. Een groot deel van de tijd gaat op aan activiteiten nodig om aan het middel te komen (bijvoorbeeld verschillende artsen bezoeken of grote afstanden afleggen), het gebruik van het middel (bijvoorbeeld kettingroken) of aan het herstel van de effecten ervan. 6. Belangrijke sociale of beroepsmatige bezigheden of vrijetijdsbesteding worden opgegeven of verminderd vanwege het gebruik van middelen. 7. Het gebruik van het middel wordt gecontinueerd ondanks de wetenschap dat er een hardnekkig of terugkerend sociaal, psychisch of lichamelijk probleem is dat waarschijnlijk veroorzaakt of verergerd wordt door het middel (bijvoorbeeld doorgaan met alcoholgebruik ondanks het besef dat een maagzweer erdoor verergert).

67

Bijlage 2: Attitudes to Addiction-Related Family Problems Questionnaire (AAFPQ) De opinies van drughulpverleners ten aanzien van het werken met cliënten die familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen zijn Heel

Sterk

Sterk

Eens

Periode

Eens

Niet Oneens Niet

Oneens

Sterk

Heel

Oneens

Sterk Oneens

Oneens

1. Ik ben geïnteresseerd in het werken met en in een antwoord bieden op de problemen

van

mensen

met

familieleden alcohol-

van of

drugproblemen.

2. De gespecialiseerde alcohol- en drughulpverlening omgeving

om

is te

een werken

ideale met

familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen.

3. Ik weet voldoende over de relatie tussen alcohol- of drugproblemen en familiale problemen om te werken met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen.

4.

Ik heb het gevoel dat ik faal

wanneer ik werk met familieleden van mensen

met

alcohol-

of

drugproblemen.

68

5.

Werken met familieleden van

mensen

met

drugproblemen

alcoholkan

een

of invloed

hebben op het gedrag van de mensen met alcohol- of drugproblemen.

6.

Ik zou iemand kunnen vinden

buiten de voorziening waar ik werk die in staat is om mij te helpen met problemen die ik zou ervaren met familieleden

van

mensen

met

alcohol- en/of drugproblemen

7. Ik heb het gevoel dat mijn cliënten vinden dat ik het recht heb om hen te vragen of ze nood hebben aan hulp bij het omgaan met mensen met alcoholof drugproblemen in hun familie.

8. Ik voel me zelfzeker wanneer ik werk met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen.

9. Ik heb een duidelijk zicht op mijn verantwoordelijkheden wanneer ik werk met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen.

10.

Ik

voel

mij

voldoende

ondersteund binnen mijn voorziening 69

om te werken met familieleden van mensen

met

alcohol-

of

drugproblemen.

11. Familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen helpen is net zo belangrijk als mensen met alcohol- of drugproblemen helpen.

12. Ik wil werken met familieleden van

mensen

met

alcohol-

of

drugproblemen.

13. Ik voel mij even bekwaam om te werken met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen als ik me bekwaam voel om te werken met andere groepen cliënten.

14. Er is weinig dat ik kan doen om familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen te helpen.

15. Ik heb een goede kennis van de effecten die problematisch alcohol of druggebruik

kan

hebben

op

familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen.

16. De kennis die ik heb stelt mij in de mogelijkheid om goed te werken met 70

familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen

17. Het is belonend om te werken met familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen.

18. Ik zou iemand kunnen vinden binnen de voorziening waar ik werk die in de mogelijk is om mij te helpen met problemen die ik zou kunnen ondervinden met familieleden van mensen

met

alcohol-

en/of

drugproblemen.

19. Ik heb het recht mensen met alcohol- of drugproblemen te vragen over hoe hun familieleden hiermee omgaan.

20. Ik voel mij soms ongemakkelijk bij het werken met familieleden van mensen

met

alcohol-

of

drugproblemen.

21.

Ik

kan

familieleden

de van

toestand

van

mensen

met

alcohol- of drugproblemen goed inschatten.

71

22. Familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen nieuwe manieren leren om om te gaan met het probleem is een effectieve manier om de mensen met alcohol- of drugproblemen te helpen.

23.

De

beste

oplossing

die

ik

familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen kan bieden is doorverwijzing naar iemand anders.

24.

Mensen

met

alcohol-

of

drugproblemen en hun familieleden helpen om beter te communiceren is een effectieve manier om de mensen met alcohol- of drugproblemen te helpen.

25. Ik voel mij voldoende ondersteund buiten de voorziening waar ik werk om te werken met familieleden van mensen

met

alcohol-

of

drugproblemen.

26. Ik vind dat ik het recht heb om familieleden van mensen met alcoholof drugproblemen te vragen welke effecten het probleem op hen heeft en of ze hulp nodig hebben om er mee om te gaan.

72

27. Ik kan de familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen en de problemen die ze kunnen hebben, begrijpen.

28. Familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen helpen is een gerechtvaardigd en belangrijk onderdeel van mijn werk.

29.

Ik

zou

familieleden

liever van

alcoholproblemen familieleden

van

werken

met

mensen

met

dan

met

mensen

met

drugproblemen.

30. Ik zou liever werken met mensen met

alcoholproblemen

dan

met

mensen met drugproblemen.

73

Bijlage 3: anamnetische vragenlijst Korte vragenlijst praktische gegevens -

Geslacht : …………………………………………………………………………………………………………........

-

Leeftijd : ………………………………………………………………………………………………………………………..

-

Naam hulpverleningsorganisatie : …………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………

-

Aantal jaren ervaring binnen bevraagde organisatie: …………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………..

-

Functieomschrijving binnen bevraagde organisatie: …………………………………………………….……………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………….

-

Opleiding: …………………………………………………………………………………………………………………………

-

Voorgaande werkervaring: …………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………..

-

Motivatie om binnen de alcohol –en/of drughulpverlening te werken: ……………………..…………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………….

74

Bijlage 4: Semigestructureerde interviews Interview familiewerkers Voorziening 1) Met welke doelgroep werkt u voorziening? 2) Welke doelstellingen worden binnen de voorziening vooropgesteld? (Ook ivm harm reduction/abstinentie?) 3) Waaruit bestaat de behandeling inhoudelijk? Welke fasewerking wordt in de behandeling toegepast? 4) Wat is de duur van de behandeling? 5) Wat is de visie/missie van de voorziening? 6) Hoeveel familieleden begeleidt u ongeveer op jaarbasis? Opvattingen 1) Wat is uw visie op verslaving? Welke plaats krijgen familieleden hierin? (verschillende modellen) Betrokkenheid van familieleden 1) Hoe worden familieleden betrokken binnen de hulpverlening? Welke vormen worden er gehanteerd om familieleden te betrekken? (oudergroepen, gesprekken met familiewerker, infoavonden?) 2) Waarom wordt er gewerkt met familieleden? (Worden familieleden betrokken in functie van de gebruiker, in functie van zichzelf, of in functie van de gezamenlijke betrokkenheid?) 3) Hoe wordt het aanbod voorgelegd aan familieleden? Hoeveel (cijfers, percentage) mensen gaan er in op het aanbod voor familieleden? Wat houdt mensen volgens u soms tegen om in te gaan op dit aanbod? 4) Hoe verloopt de intake van de cliënt? Worden familieleden hierbij betrokken? 5) Wordt er binnen dit aanbod vanuit een specifiek theoretisch kader gewerkt? (b.v. contextueel denken) 6) Wat zijn volgens u belangrijke thema’s die aan bod (moeten) komen in de begeleiding van familieleden? (psycho-educatie, het geven van praktische raad)

75

7) Beschouwt u de voorziening waar u nu werkt als een ‘familievriendelijke’ voorziening? Bent u tevreden met het huidige aanbod voor familieleden in de voorziening waar u nu werkt? Welke elementen vindt u positief? Welke elementen zou u veranderen? 8) Hoe ervaart u het werken met familieleden? Wat zijn de aangename en minder aangename aspecten in het werken met familieleden? 9) Wat zijn de positieve aspecten aan het samenwerken met familieleden? Zijn er ook negatieve aspecten? o Tegenoverstaande van de familie? o Tegenoverstaande van de cliënt? 10) Volgde u al specifieke opleidingen gericht op het werken met familieleden van mensen met alcohol- of drugproblemen? 11) Ervaart u een nood aan het volgen van dergelijke specifieke opleidingen? Interview drughulpverleners: Voorziening 1) Met welke doelgroep werkt u voorziening? 2) Welke doelstellingen worden binnen de voorziening vooropgesteld? 3) Waaruit bestaat de behandeling inhoudelijk? Welke fasewerking wordt in de behandeling toegepast? 4) Wat is de duur van de behandeling? 5) Wat is de visie/missie van de voorziening? 6) Hoeveel cliënten begeleid u nu (of op jaarbasis) en hoeveel daarvan hebben familieleden met eigen noden/behoeften/vragen...? Opvattingen 1) Wat is uw visie op verslaving? Welke plaats krijgen familieleden hierin? 2) Welke vragen/noden/behoeften hebben familieleden volgens u vooral? Betrokkenheid van familieleden 1) Wordt er vanuit een bepaald theoretisch kader gewerkt met cliënten? 2) Is ‘familie’ een thema dat aan bod komt binnen de (individuele) begeleiding van cliënten? Zoja, op welke manier? Hoe gaat u daar mee aan de slag? Ervaart u dit als een moeilijk thema om rond te werken?

76

3) Hoe staat u tegenover het idee om familieleden te betrekken binnen hulpverlening? Waarom vindt u dit een goed/slecht idee? Hoe zou dit volgens u best vorm moeten krijgen? Welke voordelen/nadelen kan u bedenken wat betreft het betrekken van familieleden? (Workshop waar familie aan bod komt, individuele gesprekken waar over familie wordt gepraat,…) 4) Beschouwt u de voorziening waar u nu werkt als een ‘familievriendelijke voorziening’? Waarom wel/niet? Zou u zelf ooit met familieleden willen werken? Waarom wel/niet?

77