VIRA
Brussel, 11 mei 2016
Vereniging voor Internationale Relaties, vzw Egmontstraat 11, 1000 Brussel
[email protected] www.vira-‐org.be TEKST VAN DE REDEVOERING
Geert VAN ISTENDAEL
Schrijver-‐essayist, voormalig journalist over
“Europa ? Aber wo liegt es ?” gegeven voor VIRA in de Universitaire Stichting te Brussel op maandag 2 mei 2016 om 18u00 Europa? Aber wo liegt es? Dames en Heren, Het is voor mij een hele eer het woord te mogen voeren in dit eminente gezelschap. Of dit eminente gezelschap daar ook genoegen aan zal beleven, staat open. Vooraf nog dit: over de klacht, we waren niet gewaarschuwd, wordt niet gecorrespondeerd. Deutschland? Aber wo liegt es? Ich weiß das Land nicht zu finden, Wo das gelehrte beginnt, hört das politische auf. Dit is een distichon, een tweeregelig vers, eerste regel een hexameter, zesvoetig dus, tweede regel een pentameter, vijfvoetig, uit een lange reeks, de Xenien, geschreven door Goethe en Schiller samen in 1796, uitgegeven het jaar daarna. Naar verluidt trapten de twee heren een hoop lol bij het dichten. Getuigen hebben geschreven dat ze zich terugtrokken in een werkkamer, waarna van achter de deur om de haverklap bulderend gelach opklonk. Ze gaven hun literaire en politieke vijanden er duchtig van langs, voor bijtende spot schrokken Goethe en Schiller niet terug. Gelukkig voor hen was de overgrootvader van de heer Erdoğan nog niet geboren. Deze dubbele regel, nummer 95, lijkt wel bijzonder goed getroffen, zowel in de vraag als in het licht hopeloze antwoord. Ik ga alleen in op de twee vragen. De rest zou me te ver leiden, tot bij die eigenaardige opvatting die veel Duitse intellectuelen in moeilijke tijden koesterden, de innere Emigration. In tegenstelling tot buurland Frankrijk, waren de Duitse gebieden allesbehalve duidelijk afgebakend en van strakke centralisatie was geen sprake. Ten oosten van het bij Frankrijk horende Straatsburg vond je een versplintering van tientallen kleine en grote vorstendommen. Hoever precies dat ratjetoe zich over het centrale deel van Europa uitstrekte, viel niet zomaar te zeggen. Bovendien werd buiten de Duitse gebieden heel wat Duits gesproken. Goethe zelf bijvoorbeeld had in Straatsburg gestudeerd in het Duits en het Latijn. In sommige delen sprak men dan weer helemaal géén Duits, bijvoorbeeld hier in Brabant. Om alles nog eenvoudiger te maken werd, nog geen tien jaar na de eerste uitgave van de Xenien, het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie opgeheven. Het had een eeuw of zes-‐zeven, al naargelang de telling, bestaan. De gelijkenis met het reilen en zeilen van Europa en zijn instellingen is, mutatis mutandis, treffend. De namen wisselen, EGKS, EG, EU, zoiets gold evenzeer voor het Heilige Roomse Rijk, het aantal lidstaten en de grenzen wisselen voortdurend, schoksgewijs zou je kunnen zeggen. Bovendien lijken die grenzen niet erg goed vast te liggen. Mag Turkije er nu bij of niet? Wat met Oekraïne? Nog een treffende gelijkenis: buiten de grenzen liggen en lagen altijd gebieden die onbetwistbaar Europees zijn, vroeger meer dan nu. Ik heb nooit begrepen dat tot de jaren tachtig van vorige eeuw politici
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
1
het bestonden doodkalm Europa te zeggen en dat bijvoorbeeld Praag daar niet bij hoorde. De stad van Kafka en Rilke. Dat voor die mensen Johann Sebastian Bach niet in Europa geboren was. Eisenach, wo liegt es? Een voorstad van Vladivostok waarschijnlijk. En het is niet voorbij. Een Oekraïense stad als Lviv/Lwów/Lemberg draagt overduidelijk het stempel van de Centraal-‐ Europese en vooral Poolse beschaving. Of ga naar de geboortestad van Paul Celan, wellicht de belangrijkste dichter van de Duitse taal na 1945, ga naar Tsjernivtsi/Cernăuţi/Czernowitz, ook Oekraïne. U ziet een verrukkelijke Oostenrijkse stad. Josef Schumpeter doceerde er economie aan de universiteit. Ik weiger aan te nemen dat dergelijke steden niet Europees zouden zijn. O ja, er is nog een punt van overeenkomst tussen de Europese Unie en het Heilig Roomse Rijk. Zwitserland ligt buiten de grenzen. We kunnen ons dus met recht en reden afvragen: Europa? Aber wo liegt es? Het gaat over veel meer dan over historische weetjes of heimwee naar een groots cultureel verleden. De onwankelbare zekerheid waarmee de mensen rondom het Schumanplein, dat is bij mij om de hoek, werken aan de stralende toekomst van ons continent schudt de jongste tijd danig op haar grondvesten. Ik heb die zekerheid altijd gewantrouwd. Ze berust meer op geloof dan op feiten. Ook de rode gerontocraten in de DDR geloofden rotsvast dat de toekomst aan hun voeten lag. Het kapitalisme was ten dode opgeschreven. Der Sozialismus siegt! We hebben gezien wat ervan gekomen is. Hier in Brussel stond het als een paal boven water dat de Europese instellingen ervoor gezorgd hadden dat Europa zich na twee verwoestende wereldoorlogen eindelijk kon verheugen een lange – zeg maar een zich tot in het oneindige uitstrekkende-‐ vredestijd. De Europese instellingen waarborgden de vrede. Werkelijk? Ik denk veeleer dat de vrede op dit verhakkelde continent gewaarborgd werd door twee machtige, militaire organisaties: de NAVO en het Pact van Warschau. In Moskou mocht dan wel een bende boeven de plak zwaaien, het waren vooral rationele boeven en de herinnering aan de Grote Vaderlandse Oorlog joeg deze schurken na tien, twintig, dertig, veertig jaar nog altijd de stuipen op het lijf. Bijgevolg vrede. Vooruit, koude oorlog. Dat alles ligt jaren achter ons. We hebben intussen achtentwintig lidstaten. Negentien daarvan hebben een eenheidsmunt. De euro verschaft de Europese burger luxueus reiscomfort. Weg de sigarenkistjes vol marken, guldens of peseta’s in de keukenlade. Maar gestrenge economen preken dat we die onbetrouwbare Zuid-‐Europeanen nooit de euro hadden mogen gunnen. Maanden lang heeft een etterende ruzie over geld ervoor gezorgd dat de Unie op veel leek, maar in geen geval op een Unie. Vluchtelingen op weg naar ons verzuipen bij honderden in de Middellandse Zee. Duizenden vluchtelingen bonken op de Europese poorten. En al woedt de barbarij die hen naar ons jaagt duidelijker dan ooit buiten Europa, hun massale ellende is de Unie aan het splijten. Eén land begint steeds nadrukkelijker het Europese machtsspel sturen, een land dat zich, bewust van een zware erfschuld, decennia lang met uiterste terughoudendheid heeft opgesteld. Laat nu dat ene land een politieke leider hebben verkozen van een formaat dat we al heel lang niet meer hebben gezien in Europa, een formaat dat de andere landen die een rol van betekenis zouden kunnen en moeten spelen op dit moment niet in huis hebben, althans, het lijkt er toch sterk op de jongste jaren. Ik ben nooit lid geweest van welke partij dan ook, maar om iedere verdenking van partijdigheid in de kiem te smoren: we hadden in Europa toch staatshoofden en regeringsleiders als Willy Brandt en Helmut Schmidt en Margaret Thatcher en François Mitterrand en Helmut Kohl, of je het nu eens bent met hun beleidslijnen of niet, dat heeft hier geen belang, maar de leiderskwaliteiten van deze mensen kun je eigenlijk niet in twijfel trekken. Duitsland dus. Angela Merkel. Het opmerkelijke is vandaag dat het bezwaarde verleden van Duitsland op een andere manier Europa beïnvloedt dan nog maar enkele jaren geleden. Neem het financiële kluwen. Ten tijde van de D-‐Mark zaten de architecten van het Duitse financiële beleid in de wurggreep van een afgronddiepe, historische, zeg maar atavistische angst en omdat Duitsland de machtigste economie van Europa had (en heeft) verspreidde hun angst zich tot in de uithoeken van andere lidstaten. Het was de heilige schrik voor de inflatie van 1923. Toen de nieuwe Bondsrepubliek werd gesticht, in 1949, was iedereen het erover eens: dat nooit meer. Vandaar ook het statuut van de Bundesbank: onafhankelijk van de politiek. Ik voeg eraan toe, zogezegd onafhankelijk. Op dat niveau hebben beslissingen een hoog technisch gehalte, maar ze hebben altijd ook, onvermijdelijk, een politieke kant. Het zijn namelijk keuzes en die zijn uiterst zelden neutraal.
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
2
Toen de euro eraan kwam, kreeg de Europese Centrale Bank, kopie conform van de Bundesbank, een statuut onafhankelijk van de politiek. Dat dat niet klopt, hebben we kunnen waarnemen tijdens de aanslepende partij armworstelen met Griekenland vorig jaar. Aan Griekenland, maar ook aan heel Zuid-‐ Europa werd de politieke keuze van niets ontziend economisch liberalisme opgedrongen. De belangrijkste voorvechter was de Duitse minister van financiën die, wat hadden we dan gedacht, voortdurend overleg pleegde met Mario Draghi. Macht vindt macht. Onenigheid tussen Schäuble en Draghi? Een paar nauwelijks waarneembare rimpeltjes in de consensus. Merkel steunt Draghi. Draghi en Schäuble hebben een afspraak. Draghi zal zijn plannen toetsen aan het beleid van de bondsregering en Schäuble zal hem niet langer openlijk afvallen. Maar het beleid blijft onvermurwbaar liberaal, hoe die onnozele kiezertjes in Griekenland of Portugal en straks in Spanje ook hun stembiljet invullen. Beter dan welke buitenlanders ook weten de Grieken dat hun land dringend diepgaande hervormingen nodig heeft. Maar als diepgaande hervormingen betekenen dat de Grieken uit vuilnisbakken moeten eten, dat Griekse kinderen met een lege maag naar school moeten, dat de Griekse gezondheidszorg tot op de grond wordt afgebroken, terwijl de Griekse miljardairs straffeloos hun kapitaal in het buitenland onderbrengen en nauwelijks belasting betalen, wel, dan is hervorming een hypocriet woord voor tirannie, indien niet voor misdaad. Hebben die vermaledijde Grieken zich de euro binnen gelogen? Wat een schande. Maar als ik onze eigen minister Reynders mag geloven – en die stond er met zijn neus bovenop -‐ was al wie betrokken was bij de invoering van de euro op de hoogte van de Griekse mooipraterij. Ook de financieel o zo deugdzame Duitsers. Financieel deugdzame Duitsers? Herinnert u zich de Maastrichtnorm? En herinnert u zich nog wie het op de eerste rij stond om de Maastrichtnorm aan zijn laars te lappen? Juist, Duitsland. Enkele jaren later heeft het de Duitse (en trouwens ook de Nederlandse) boulevardpers en zelfs de betere kranten uit die landen niet belet de hardwerkende, spaarzame Noord-‐Europeanen af te zetten tegen de frivole, luie, verkwistende Zuid-‐Europeanen. Hoezo, lui? De Griekse werkweek is langer dan de Duitse. De Grieken hebben minder vakantiedagen dan de Duitsers. En om niet de hele tijd te zaniken over de Grieken, in 2007 had Spanje zes keer meer overschot op zijn begroting dan Duitsland. Duitse banken waren een paar jaar geleden nog voor € 100 miljoen betrokken bij de enorme Spaanse vastgoedbubbel, zelfs nadat ze zich zo veel mogelijk uit het land hadden teruggetrokken. Met Duitse ijver hebben de Duitsers Gaben der deutschen Gesittung über die leichtlebenden Völker gebracht, geschenken van Duitse beschaving over de licht levende volkeren. Dit citaat stamt echter uit de negentiende eeuw en het gaat niet over de licht levende Italianen, Grieken of Spanjaarden, het gaat over de Baltische heidenen die in de Middeleeuwen bloedig onderdrukt en gekerstend werden door de Duitse Ridderorde en als ze zich niet lieten dopen, werden ze uitgemoord. Schrijver is Heinrich von Treitschke, destijds hofhistoricus van Pruisen. Tijdens de financiële crisis stak de even oude als heilloze traditie van Duits geloof in eigen superioriteit weer de kop open. Nog erger, zij stak half Noord-‐Europa aan. En Duitsland was een lichtend voorbeeld voor het sobere, ernstige, nijvere Noord-‐Europa. Duitsland, lichtend voorbeeld? De hele wereld weet intussen dat de grootste Duitse autoconstructeur een volksverlakker is. Volkswagen heeft het bestaan in de Verenigde Staten reclame te maken met de veelbelovende vraag: Isn’t it time for German engineering? Het antwoord luidt: neen. En wat de centen betreft, de Deutsche Bank, dat heiligdom, die burcht van degelijkheid, is, zo blijkt sinds enige tijd, een schoolvoorbeeld van hoe je een bank niet moet beheren. Intussen blijven de leidende instanties van de Europese Unie Oost-‐Indisch doof en stekeblind. Niets hebben ze geleerd uit de Griekse tragedie, terwijl Griekse tragedies toch sinds de grijze oudheid leerstukken zijn geweest. Griekenland mag stikken onder de vluchtelingen, het moet en zal de financiële beker leegdrinken. Tot op de bodem. Van het woord schuldkwijtschelding krijgen de zeloten van IMF, ECB en Commissie ongeneeslijke huiduitslag. Blijkbaar gaan zij zonder er verder over na te denken van uit dat je een land dat de euvele moed heeft de eisen van de financiële markten in twijfel te trekken, straffeloos te gronde mag, nee, moet richten. Het betekent dat hun historisch besef gelijk is aan nul en wie het verleden niet kent is gedoemd de fouten uit het verleden te herhalen. De hele geschiedenis door hebben heersers op gezette tijden schulden kwijtgescholden. De oudste vermelding komt uit Sumerië. In 2402 voor Christus scheldt koning Enmetena alle schulden in zijn rijk kwijt. In het Oude Testament worden hele systemen en cyclussen van schuldkwijtschelding uiteengezet. Een heerser verleende algemene schuldamnestie omdat de schulden tussen zijn onderdanen op den duur de samenhang van zijn koninkrijk dreigden te versplinteren.
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
3
Die elementaire wijsheid ontberen de leidende instanties van de Europese Unie totaal. Het gevolg is dan ook dat de leidende instanties van het officiële Europa en hun technocratische dienaren dwars door Europa een diepe kloof hebben geslagen. We mogen van geluk spreken dat de Grieken voorlopig niet massaal gestemd hebben op Gouden Dageraad, maar op het centrum-‐linkse Syriza. U hoort mij goed: ik voeg er zelfs aan toe, het gematigd centrum-‐linkse Syriza. Ik weet dat het bij mij om de hoek de bon ton was en nog steeds is om Syriza te brandmerken als extreem-‐links. O ja? Ik heb het partijprogramma van Syriza gelezen. Wat trof ik daarin aan? Het minimumloon omhoog tot € 750 per maand. 300.000 arbeidsplaatsen creëren in openbare dienst, privé-‐sector en in solidaire economie. Hogere werkloosheidsuitkeringen. 2/3 van de staatsschuld annuleren, naar analogie van de gunstmaatregel die Duitsland in 1953 ten deel viel, mede dankzij de vergevingsgezindheid van Griekenland. Nationalisatie van spoor, post en watervoorziening. Verbod op derivatenhandel. Scheiding van Kerk en Staat. Bedrijven belasten volgens EU-‐normen. Maatregelen tegen kapitaalvlucht. Referenda over de verplichtingen die de EU oplegt. Dat leest als een bedaard, toegegeven, op sommige punten enigszins ouderwets, sociaaldemocratisch programma, maar het is het tegendeel van irrationeel. Trouwens, bij de evolutie die de sociaaldemocratie de laatste twee / drie decennia heeft doorgemaakt, weg van haar basisprincipes, kun je grote vraagtekens plaatsen. Indien Europa zulk programma als extreem-‐links bestempelt, kun je daar eveneens grote vraagtekens bij plaatsen. Tot daar de financiële crisis. Een ander probleem behekst nu Europa, een humanitair probleem, een massaal probleem, een ingevoerd probleem, een probleem dat zichzelf importeert en er is geen houden aan. In 1999 schreef ik: Alle middelen zijn goed om Europa te bereiken. Álle. … Burcht Europa zet de wapens in de aanslag, maar de wallen zijn van glas. Iedereen kan onze uitgestalde luxe zien schitteren, net niet voor het grijpen. Geen probleem. Zilveren vogels vliegen af en aan. Spring erop. Waag je kans. Of anders trek je te voet door het zand van de woestijn. Of je koopt een plaats op een roeibootje naar Gibraltar. Onder de muren van burcht Europa zijn myriaden geheime gangen gegraven. De gids door die gangen laat zich peperduur betalen, hij is een infame schoft, maar je lot ligt in zijn klauwen. Soms storten de gangen in, soms lopen ze vol water en dan verzuip je. Pech. Maar anderen staan te dringen achter je lijk. 1999. Het enige woord dat niet meer klopt in dit citaat is Gibraltar. Je kunt het moeiteloos vervangen door Lampedusa of Lesbos. Wat hebben we al die jaren gedaan om de toevloed in te dammen? De stroom vluchtelingen uit Afrika is niet opgedroogd. Er is een machtige zijrivier bijgekomen, door aardbevingen in het Midden-‐Oosten voortgestuwd. Duizenden en duizenden wanhopige vluchtelingen trekken naar het noordwesten, beroofd van have en goed, doodsbang voor moord, doodslag en verkrachting door een bende barbaarse godsdienstfanaten. Toch is het niet de grootste vluchtbeweging in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog, lang niet. Na de Bevrijding heeft Duitsland om en bij vijftien miljoen vluchtelingen opgevangen. In die jaren lag Duitsland in puin, naar het steentijdperk gebombardeerd door de geallieerden. Later kwamen de vluchtelingen uit de DDR. De vlucht naar het westen was tot 1989 een thema van angst en zwijgen en fluisteren voor ontelbare DDR-‐burgers en zeker ook voor Angela Merkel, die in de DDR opgroeide als kind van een christelijk gezin. De tegenwerping zou kunnen luiden, ja maar, die vluchtelingen van weleer waren allemaal min of meer christelijk en Duitstalig. Dat is onweerlegbaar zo. Even onweerlegbaar is dat het er aan het eind van de oorlog tien tot vijftien keer meer waren dan er de jongste maanden zijn binnengekomen. Even onweerlegbaar is dat Duitsland (en ook de rest van Europa) nu onvergelijkelijk veel rijker is dan toen. Als u het voor Duitsland precies wilt weten, meer dan acht keer zo rijk. 8 x 10 = 80 en 8 x 15 = 120. Duitsland heeft dus vandaag tachtig tot honderdtwintig keer méér mogelijkheden dan toen. Dat moeten alle Europeanen beseffen en zeker de Duitsers moeten het beseffen, als het gaat over de beroemde of beruchte, al naargelang, drie woorden van Angela Merkel. Wir schaffen das. Er is één land in de Unie waarvan de beslissingen de richting aanwijzen voor alle andere landen eromheen. De grote baas van Duitsland, ons aller grote baas, hoewel wij haar niet verkozen hebben, zouden we dat maar beter erkennen, Angela Merkel dus heeft drie woorden uitgesproken die haar zwaar aangerekend worden. Talrijk zijn zij, in haar eigen land en ver daar buiten, die de drie woorden dom, roekeloos en gevaarlijk noemen.
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
4
Wir schaffen das. Ik vind dat die drie woorden van Merkel thuishoren in de reeks grote citaten uit de recente Europese geschiedenis. We moeten ze situeren in de onmiddellijke nabijheid van Churchills blood, toil, tears and sweat bij het begin van de Tweede Wereldoorlog en van De Gaulles Messieurs, on n’arrête pas Voltaire, toen een paar van zijn ministers Jean-‐Paul Sartre in de gevangenis wilden gooien. In Duitsland en vooral in de CDU verneemt men woedende kreten. Merkel heeft ethiek verward met politiek, roepen haar critici. Ze was niet goed bij het hoofd toen ze het zei. Ze heeft zich laten meeslepen door sentiment. Ik geloof er niets van. Zij heeft het allerdiepste van haar overtuiging laten spreken. Die overtuiging is voor deze domineesdochter Luthers-‐protestants. Wie daar smalend over doet, moet eens grondig nadenken over eigen ethische beginselen. Voor één keer heeft Merkel haar legendarische behoedzaamheid laten varen. Onopvallend de baas zijn, niemand die haar op dat punt kan evenaren. Maar deze ene keer sprak ze zich duidelijk uit en wat ze zei was zo zuiver, zo bewogen, zo rotsvast, dat ze ver boven de politici om haar heen uitsteeg, zowel in eigen land als in de rest van Europa. Voor Merkels drie woorden heb je in het Duits een terminus technicus. Hij stamt uit het werk van de grote socioloog Max Weber (1864-‐1920), meer bepaald uit zijn lezing Politik als Beruf, wat niet zomaar betekent politiek als beroep, maar ook, zeker honderd jaar geleden, politiek als roeping. Weber had het over de Gesinnungsethik, de ethiek van de diepe overtuiging, en hij zette dat begrip af tegen de Verantwortungsethik, waarbij je dan instaat voor de voorspelbare gevolgen van je handelen. Je zou kunnen denken dat de overtuigingsethiek die is van de heilige, de verantwoordingsethiek die van de politicus, maar dat is wat kort door de bocht. Max Weber zelf vond dat het politieke handelen moest berusten op een evenwicht tussen beide. Zulk evenwicht kan niet anders dan wankel zijn. Ik denk dat niemand dat beter beseft dan mevrouw Merkel. Merkels richtsnoer is de parabel van de barmhartige Samaritaan (Lucas 10:30-‐37). De moeilijkheid bij de toepassing vandaag is deze: in het Lucasevangelie ontfermt de hulpvaardige Samaritaan zich over één slachtoffer. Nu worden honderdduizenden in ellende gedompeld. Hoeveel Samaritanen heb je dan nodig? Bovendien, deze keer sluipen de joodse priester en de leviet niet lafhartig voorbij hun zieltogende vijand, zoals de parabel het vertelt, deze keer valt men de slachtoffers woedend aan. In 2015 zijn in Duitsland meer dan negenhonderd tehuizen voor vluchtelingen aangevallen. Het cijfer komt van het Bundeskriminalamt. Het ging van stenen door de ruiten tot brandstichting. De praktische politiek slaat Merkel in het gezicht. Paniek loert om de hoek. Scheuren springen dwars door het land. Toch weigert Merkel af te wijken van haar christelijke beginselen. Tegelijkertijd blijft ze een pragmatische politica die haars gelijke niet heeft in binnen-‐ en buitenland. Ze slaagt erin een min of meer coherent beleid uit te tekenen, dat probeert een soort orde aan te brengen in de mensonterende chaos, een orde die een model zou kunnen worden voor heel Europa. -‐ Duitsland stelt een bovengrens aan het aantal vluchtelingen die het wil opvangen. Die bovengrens is het voorwerp van democratisch debat. -‐ De vluchtelingen komen niet terecht in transitzones aan de zuidelijke grens maar in centra verspreid over het hele land. Blijven: de buitengrenzen van de Unie in combinatie met Schengen. Zelfs de machtigste politica van Europa heeft geen vat gekregen op de Visegrád-‐landen. Die sluiten resoluut hun grenzen. Bij hen voegt zich Oostenrijk, dat nu de Brenner wil vergrendelen, dat symbool van een vreedzaam, open Europa. Bij hen voegt zich Slovenië, bij hen voegt zich Kroatië. Is dat een schande? Ik wil toch pleiten voor een heel klein beetje begrip en wel op historische gronden. In het collectieve bewustzijn van een aantal van die landen sluimert een diepe angst voor de Ottomaan. Hongarije en delen van Slowakije werden 150 jaar lang bezet door de Ottomanen. Kroatië werd door de paus van Rome aangesteld als het christelijke bolwerk tegen de Ottomanen. In 1683 versloeg de Poolse koning Jan Sobieski het Ottomaanse leger voor de poorten van Wenen. Ook Syrië maakte deel uit van het Ottomaanse rijk. Hongarije en Syrië hebben dus anderhalve eeuw in hetzelfde land gelegen. De Ottomanen waren niet bepaald geliefd. Op dat soort diep gewortelde afkeer heb je geen vat, zelfs niet als je de machtigste politica bent van het machtigste land van Europa en al zeker niet als je een knieval maakt voor de erfgenaam van de Ottomanen, want dat en niets anders is Recep Tayyip Erdoğan. Europa, in stoet achter Merkel aanschrijdend, kuste de voeten van deze hedendaagse kalief. Het bereikte akkoord met Turkije vinden
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
5
velen, onder wie ik, beschamend genoeg, maar we hebben makkelijk praten. In ruil voor een al bij al geringe vergoeding plus wat diplomatieke toegevingen waarover je eindeloos kunt soebatten, mag Europa de gevluchte sukkelaars terugsturen naar Turkije. Intussen kraakt nog steeds in al zijn voegen het reeds gekraakte Griekenland onder de overrompeling uit het Midden-‐Oosten. Intussen bestormen menselijke wezens, besmeurd met slijk en wanhoop, de Macedonische grens. Intussen zoeken duizenden andere menselijke wezens een vaargeul door de Middellandse zee richting het Beloofde Land, honderden gaan naar de kelder. Over wat op de Libische kust staat te drummen, zijn de berichten alarmerender dan ooit. Ik beken het, mevrouw Merkel heeft me teleurgesteld. Want het compromis met Erdoğan lost slechts schijnbaar een paar details op. Het is dus geen resultaat van Verantwortungsethik. Het is onderwerping aan een despoot in schemerlicht. Het bewijs voor die stelling werd prompt geleverd. Een smalle komiek met ringbaard, genaamd Jan Böhmermann, draagt op televisie een smaadgedicht voor over, jawel Erdoğan. Hij schuwt geen enkel vies woord, maar dat valt niet zo op in Duitsland, waar zinnen als Was soll der Scheiß, verpiss dich, Arschloch, een vast bestanddeel vormen van de alledaagse conversatie. Hoe het klinkt in het Turks weet ik niet, maar wat we intussen allemaal weten is dat het smaadgedicht Erdoğan niet amuseerde. Prompt toverde hij artikel 103 van het Duitse strafwetboek tevoorschijn, dat het beledigen van een buitenlands staatshoofd strafbaar stelt. Hij diende een klacht in en die klacht belandde op de tafel van de bondskanselier, want volgens het Duitse systeem moet de Bondsregering vooraf toestemming geven tot vervolging. De klager werd op zijn wenken bediend en Merkel diende aan het publiek uit te leggen wat je met goed politiek fatsoen niet kunt uitleggen. Dit is ver beneden alle peil. Weg Verantwortungsethik. Weg Gesinnungsethik. Zeg maar: weg christelijk geweten van het avondland. Ik weet het, de bondskanselier zei er iets bij over onafhankelijke rechters en onaantastbare vrijheid van meningsuiting. Onaantastbare vrijheid als je net druk bezig bent iemand bloot te stellen aan rechterlijke vervolging, omdat hij iets heeft gezegd wat een of andere buitenlandse pipo niet lust. Omdat de pipo je bij de strot heeft en niet aarzelt te knijpen. Omdat je Europese vrienden je feestelijk laten stikken. Als de Duitse onafhankelijke rechter zich verstout Jan Böhmermann vrij te spreken, reken dan maar op een epische uitbarsting van Erdoğans heilige woede. Erdoğan vindt onafhankelijke rechters een aanfluiting van de beschaving. Böhmermann moet en zal in de ijzers worden geslagen, met minder neemt Erdoğan geen genoegen. Achter de deur van zijn presidentiële paleis staat misschien geen dikke stok, maar er staan een paar miljoen vluchtelingen. Hoe dieper je in het stof buigt, hoe dieper de heerser je in het stof trapt. Die ijzeren regel geldt al een paar duizend jaar en langer. Je hoeft écht niet veel geschiedenis te kennen om dát te weten. Europese waarden? Een vingerknip in Ankara en de vrijheid van meningsuiting in Berlijn is bont en blauw. Toen ik voorzitter van PEN-‐Vlaanderen was heb ik altijd de absolute vrijheid van meningsuiting verdedigd, onverkort, en wel in de eerste plaats als die mening ons – mij -‐ tegen de borst stuit. Ook vuile praat. Ook beledigingen. Ook godslastering. Ik kreeg niet geringe tegenkanting van leden die de vrijheid van meningsuiting relatief vonden, dat in een vereniging die werd opgericht om de vrijheid van meningsuiting te verdedigen. Zij waren bijvoorbeeld de mening toegedaan dat je de islam niet mocht beledigen, omdat je zodoende de zwaksten onder ons pijn deed. Ik heb nooit een millimeter toegegeven. Je hoeft niks, maar je mag alles beledigen. Nu ik een der erevoorzitters ben van PEN Vlaanderen, zie ik geen enkele reden om dat standpunt te herzien. In tal van publicaties, op tal van fora, in tal van openbare debatten wordt gewag gemaakt van Europa als waardengemeenschap. Al wie tot ons komt, zou zich daar dan bij moeten aansluiten. Als je weigert blind te zijn voor de existentiële meningsverschillen die oprijzen zodra men in Europa de toegang van vluchtelingen wil bespreken, kun je moeilijk anders dan het woord waardengemeenschap schrappen. Europa wordt niet alleen verscheurd tussen noord en zuid, wat een gevolg is van existentiële meningsverschillen over de rol van geld, democratie en de waardigheid van hele naties, er gaapt ook nog eens een kloof tussen oost en west, de as tussen Frankrijk en Duitsland is gebroken en er loopt een ravijn, nogmaals tussen noord en zuid, nauwkeuriger gezegd, tussen de landen die de geografische pech hebben dicht genoeg bij het Midden-‐Oosten en bij Noord-‐Afrika te liggen en de landen die comfortabel verder weg liggen.
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
6
Maar dat is niet het enige. Dwars door Duitsland loopt een afgrond. Als Angela Merkel in Heidenau, Sachsen, een vluchtelingentehuis bezoekt dat overvallen werd, is er een tegenbetoging van boze Duitsers. Een mevrouw houdt een bord omhoog waarop staat: Landesverräterin. Aan de andere kant zijn er tienduizenden Duitsers die onverdroten vluchtelingen verzorgen met maaltijden, beddengoed, geneesmiddelen en taallessen. Bij drie deelstaatverkiezingen in maart doet Alternative für Deutschland met fanfare haar intrede in de landsparlementen. De partij hield afgelopen weekeinde een programmacongres. Een niet geringe schare linkse betogers probeerde met geweld te verhinderen dat het congres kon plaatsvinden. Bij iedere betoging van Pegida (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes) zijn er woedende tegenbetogers. Aanvankelijk was Pegida hoofdzakelijk een initiatief van wat bang uitgevallen burgers. Ze werden door de linkerzijde onmiddellijk als extreemrechts gebrandmerkt. Het debat – kun je het wel een debat noemen? -‐ wordt in Duitsland gevoerd op het scherp van de snede. Luisteren naar de overzijde is er niet of uiterst zelden bij, maar dat was vroeger ook al zo, voor heel andere problemen. De grote kranten worden gebrandmerkt als Lügenpresse, een pijnlijk woord in het land waar ooit de Völkische Beobachter verscheen, waar je na de oorlog veertig jaar lang nauwelijks een waar woord kon ontwaren in de DDR-‐kranten. De welwillende vrijwilligers die vluchtelingen helpen zijn schuldig naïeve Gutmenschen. Dat ter rechterzijde. Ter linkerzijde scheldt men iedere burger die zich zorgen durft te maken over excessen in de islam, meteen uit voor nazi. Einde gesprek. Staat in Duitsland elk aan de eigen kant van de kloof te roepen en te schelden, doof voor de andere zijde, in de rest van Europa heerst alles behalve harmonie. Wat niet zonder enige minachting populisme wordt genoemd, is in opmars. Het populisme wordt dan meestal verbannen naar de extreemrechtse hoek. Maar dat klopt niet. Als je de sociaal-‐economische programma’s van deze grimmige partijen even bestudeert, van Wilders, van de FPÖ in Oostenrijk, van het Front National, dan verschijnt een heel ander beeld. Het Front National en de PVV van Wilders hebben een sociaal-‐economisch programma dat op heel wat punten links staat van de hedendaagse sociaaldemocratie. Wilders en Le Pen bv. zijn tegen de verhoging van de pensioenleeftijd. Wilders en de FPÖ willen bv. meer personeel voor de verzorging van bejaarden. De FPÖ is op een aantal punten iets minder links dan Wilders en Le Pen, maar zeker niet rechts. Over de AFD kan ik me nog niet uitspreken. Het lijkt erop dat die als uiterst rechts weggezette partijen deels de historische taak van de sociaaldemocratie overnemen, namelijk de bescherming van de kleine mensen, dat die kleine mensen dat ook zo waarnemen en bijgevolg op die formaties stemmen. Voeg bij dat verrassend linkse sociaal-‐ economische profiel een diepe afkeer van het institutionele Europa en van de migrant en je begint inzicht te krijgen in de oorzaken van de op het eerste gezicht onstuitbare electorale zegetocht van dergelijke partijen. Zij zijn niet te beroerd om te luisteren naar de angsten en onzekerheden van de mensen die het niet breed hebben. En laat nou de resoluut liberale koers die Europa al jaren volgt die onzekerheden alleen maar vergroten. Privatisering als dogma, sociale bescherming liberaliseren als dogma, de vrije markt als dogma, de globalisering als dogma, dat alles komt een beperkte, goed opgeleide en zeer mobiele groep op de hoogste sporten van de sociale ladder voor als verheven boven iedere mogelijke twijfel. Een massa mensen lager op de sociale ladder hebben alle redenen tot twijfel omdat zij aan den lijve ondervinden dat die stralende zekerheden helemaal niet zo stralend zijn, maar in de eerste plaats bedreigend en verarmend. Om het nu eens niet over Europa te hebben, het verklaart het verrassende succes van én Bernie Sanders én Donald Trump, bien étonnés de se retrouver ensemble, bij de Amerikaanse voorverkiezingen. Komen daarbij groepen migranten die niet zomaar een aantal van onze ideologische evidenties aannemen, komen daarbij zorgwekkende internationale tendensen naar fundamentalisme in de wereldislam, tel dat alles bij elkaar op en je begint de populistische kiezer te begrijpen. Hoe minder naar die kiezers wordt geluisterd door de klassieke politieke partijen, hoe meer ze verketterd worden door weldenkend centrum-‐links en weldenkend centrum-‐rechts, hoe woedender die kiezers worden en hoe sterker de Le Pens en de Wildersen van dit continent. Europa slaagt er niet in een waardengemeenschap te vormen. Te lang heeft het officiële Europa zich uitsluitend economisch geprofileerd en dan nog in een richting weg van het sociale zekerheidsmodel dat Europa niet alleen aantrekkelijk maakt maar ook uniek. In plaats van dat model naar zijn genereuze en rechtvaardige top te voeren en vervolgens te exporteren naar andere delen van de wereld, waar tientallen miljoenen staan te trappelen van ongeduld om het in een of andere vorm over te nemen, heeft het officiële Europa het model systematisch uitgehold, om niet te zeggen afgebroken. De Europese werknemers
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
7
worden teruggestuurd naar de negentiende eeuw. Nu bij dat alles een dramatische toevloed van vluchtelingen komt, waarop het officiële Europa verscheurd en halfhartig reageert, is Europa een angstgemeenschap geworden. Die laatste zin had ik al geschreven, toen ik in het jongste nummer van Die Zeit (nr. 19 / 2016) haast exact dezelfde analyse las, opgetekend uit de mond van Europees Commissaris Timmermans. Hoog tijd voor een gewetensonderzoek, ik zit zowaar op één lijn met de instantie die ik al jaren bestrijd. Met de gevolgtrekkingen van Commissaris Timmermans ben ik het slechts zéér ten dele eens. Nee, niet alleen Europa krijgt de schuld van alles wat scheef loopt, zoals hij stelt. Ook de migrant, ook de vluchteling, ook de belastingontwijkende bankier, ook de intellectueel, ook de pers. Er komt een opstand op gang tegen een elite die zich decennia lang blind heeft gestaard op de glorie van eigen dogma’s, lees, van dogma’s in eigen voordeel, en halsstarrig weigerde te luisteren naar waarschuwingskreten van onderop. Aangezien een angstgemeenschap irrationeel reageert, wordt nog harder getrapt naar beneden, naar hen, die berooid tot ons komen. Maar angst, het is een oude wijsheid, angst is de slechtst mogelijke raadgever. Dat geldt evengoed voor de angstige middenklasse als voor de angstige elites, die geen ander antwoord vinden op de zegetocht van extreem-‐rechts dan het litaniegewijs herhalen en herhalen van de oude dogma’s; zoals ze geen antwoord hadden op de alternatieve ideeën van de Griekse Syriza, geen ander antwoord dan eentonig gepsalmodieerde mantra’s als daar zijn: er is geen alternatief. There’s no alternative. De zin kwam ooit uit de mond van Margaret Thatcher en is sedertdien tot vervelenstoe herhaald. Ook door Angela Merkel, es gibt keine Alternative. Het is de meest antidemocratische zin die bestaat, want de essentie van democratie is de beschaafde botsing van alternatieven, van keuzes, van pro dit, contra dat. Alleen in een dictatuur geldt, er is geen alternatief, want een dictator heeft per definitie altijd gelijk. Ten minste, zolang hij dictator blijft. Europa moet dringend een alternatief zoeken voor de angstgemeenschap die het geworden is. En probeer niet de burger sociale afbraak op te dringen onder het mom van modernisering en aanpassing aan de globalisering. De burger ontmaskert dat technocratische boerenbedrog genadeloos. Het officiële Europa, het Europa bij mij om de hoek, het Europa van commissarissen en eurocraten, moet zichzelf heruitvinden. Het is hoog tijd voor een nieuw paradigma, een paradigma van grotere gelijkheid en offensieve sociale zekerheid. Zo niet vreet de angst zich steeds dieper de gemeenschap in. We weten wie daarvan de vruchten plukt. Geert van Istendael voor de Vereniging voor Internationale Relaties Brussel Universitaire Stichting 02.V.’16.
Geert Van Istendael, VIRA, 2 mei 2016
8
