Verhitte debatten in katholiek Nederland
Wat ging er verkeerd met Israël en de Palestijnen? De betrokkenheid van Nederland bij het Israëlisch-Palestijnse conflict is intens en heeft een lange historie. Over die historie bestaan nogal wat legendes. Zo vertelt oud-premier Dries van Agt dat in de jaren zeventig heel Nederland massaal achter Israël stond en dat geen katholiek nog van de Palestijnen had gehoord. De werkelijkheid was een beetje anders. Onderzoekers als Robert Soetendorp en Freddie Grünfeld hebben laten zien dat de aanhang van Israël vooral in kringen van de Anti-Revolutionaire Partij gezocht moest worden en ook van de Christelijk Historische Unie. De Katholieke Volkspartij viel altijd al op door een veel meer gereserveerde houding jegens de staat Israël. Ook het Vaticaan nam ten aanzien van de staat Israël een zeer afwachtende houding aan. De verklaring Nostra aetate van het Tweede Vaticaanse Concilie (1965) bracht een doorbraak, zowel in de relatie van de katholieke kerk met het Jodendom als die met de islam. Het kleine document heeft ook vandaag de dag nog relevantie, getuige de moeizame verhouding tot de islam, ook in Nederland. Ultraconservatieve katholieken kunnen nog steeds niet met Nostra aetate uit de voeten, met name de Broederschap Pius X, met de inmiddels beruchte bisschop Richard Williamson. Wat terugkijkend opvalt, is dat Nostra aetate met geen woord repte over de jonge Joodse staat Israël. Het was bekend dat ondanks het niet-politieke karakter van de verklaring er grote weerstand was, vooral bij Arabische christenen. Recent onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat niet alleen de passage over het Jodendom in die kringen weerstand opriep, óók de tekst over de Islam was veel te positief, zo meenden Arabische kerkleiders die zelf in moslimlanden te lijden hadden onder repressie. Wat dat betreft is de zaak er door het moslimfundamentalisme alleen maar veel erger op geworden. ISRAËL ERKEND In de periode na Nostra aetate wachtte het Vaticaan lang met de erkenning van de staat Israël en het aanknopen van diplomatieke betrekkingen. Paus Johannes Paulus II sprak in 1984 al over het recht op veiligheid van de Joden in de staat Israël, een recht dat Joden en Israël delen met alle volken en staten. Toch duurde het tot 1993 voordat er diplomatieke betrekkingen kwamen. Het Vaticaan had er moeite mee in te zien dat het Jodendom niet een godsdienst is zoals het christendom. De staat Israël is niet louter politiek, maar vormt de concrete mogelijkheid van Joods overleven en voortbestaan na de verschrikkingen van de Jodenvervolging in het hart van Europa. Het volksbestaan is dan ook een essentieel onderdeel van de Joodse identiteit. Het christendom wil alle volkeren en culturen bereiken en is daarom geen etnische grootheid, maar bij het Jodendom ligt dat anders. Dat verklaart ook dat meer dan de helft van het Jodendom aangeeft zich sterk met het Jodendom te identificeren, het volk en de staat, zonder zich religieus te noemen. Dit is geen ideale situatie, lijkt me, en soms lijkt het erop dat Sartre gelijk had toen hij zei dat het antisemitisme de Joodse identiteit uitmaakt. Toch denk ik dat we moeten inzien dat het volksbestaan een integraal element is in de Joodse identiteit, ook religieus. De scheiding tussen religieus en politiek kan dus niet zo getrokken worden als wij het vanuit christelijke categorieën zouden doen. Dat heeft het Vaticaan erkend door diplomatieke betrekkingen aan te gaan. Het Jodendom werd daarmee niet alleen ‘theologisch’ erkend, maar ook fysiek.
1
VERHITTE DEBATTEN In Nederland waren in katholieke kring al jaren van verhitte debatten geweest. Grofweg kunnen we zeggen dat de vredesbeweging Pax Christi, onder voorzitterschap van kardinaal Bernard Alfrink en later bisschop Ernst, sterk opkwam voor de rechten van de Palestijnen. De vredesbeweging wilde ook de law of return afgeschaft zien, het recht van Joden waar ook ter wereld om zich zonder meer in Israël te kunnen vestigen. De Katholieke Raad voor Israël (KRI) daarentegen pleitte sterk voor het bestaansrecht van de staat Israël en wees erop dat de staat ook voor Joden erbuiten een soort garantie was, mochten antisemitisme en vervolging weer de kop opsteken. Als zegsman voor dit standpunt trad de journalist Arie Kuiper op. De standpunten leken niet onverzoenlijk, maar telkens kwam het bestaansrecht van de staat Israël in het geding. Pax Christi werd ervan verdacht die ter discussie te willen stellen. Daarmee, zo luidde de kritiek, deed zij wat de Katholieke Kerk al eeuwen had gedaan: het Jodendom als volk negeren. De Katholieke Raad voor Israël meende dat juist als het bestaansrecht buiten discussie stond, de zaak van de Palestijnen met meer succes bepleit kon worden. De Raad richtte zijn pijlen zelfs op kardinaal Alfrink. De KRI meende dat de kardinaal zich te veel door een anti-Joodse theologie liet leiden, waarin de term ‘Joods volk’ geen plaats mocht hebben. PREMIER VAN AGT Wanneer speelde dit allemaal? Vanaf 1970, waarbij de Jom-Kippoeroorlog (oktober 1973) natuurlijk de discussie opnieuw deed oplaaien. Ik wijs even op deze historische kant omdat Dries van Agt vanaf 1977 premier was. Zijn suggestie vandaag de dag dat katholieken niets wisten van de Palestijnen en massaal achter Israël stonden raakt kant noch wal. Hij zelf heeft toentertijd het debat niet waargenomen, dat is waar. Ernstiger is dat hij dertig jaar later weer kritiek op de politieke beslissingen van Israël vermengt met twijfel aan het bestaansrecht van de staat Israël. Daarmee zijn we weer decennia terug in het debat. Bovendien is het onjuist om de protestantse solidariteit met de staat Israël nu af te doen als een onbezonnen dweperij of een theologische ideologie. Die solidariteit kwam immers mede voort uit het besef dat de Jodenvervolging in Europa, ja ook in Nederland heeft kunnen plaatsvinden. Een dergelijk besef mag niet als sentimentaliteit worden afgedaan! Ik aarzel niet te stellen dat de protestantse liefde voor de Bijbel en het besef van Gods blijvende liefde voor het Joodse volk protestanten in staat stelde het Jodendom ook in het heden als levende religieuze realiteit te erkennen. Katholieken bleven wat dat betreft lange tijd in de Bijbelse tijd steken. Wat betreft het boek van Van Agt, Een schreeuw om recht. De tragedie van het Palestijnse volk, dat meer aandacht verdient dan ik hier kan geven, toch even het volgende. Het boek is op zijn best als het gaat om juridische verdragen en internationale afspraken. Van Agt laat hier zien dat Israël voortdurend afspraken heeft geschonden en tegen juridische verplichtingen in gaat. Ik vrees dat Van Agt in deze gevallen zonder meer gelijk heeft. Het boek is minder waardevol als het gaat om de complexe Arabische verhoudingen. Zo haalt hij wel het drama van Sabra en Sjatila aan, waar Palestijnen werden uitgemoord met medeweten van de Israëlische minister van defensie Arik Sharon. Maar wie de feitelijke daders waren, Libanese christelijke milities en welk belang zij erbij hadden, kom je niet aan de weet. De hele kwestie Libanon blijft onduidelijk, de verdrijving van Palestijnen uit Jordanië na de moord op duizenden van hen blijft onvermeld (Zwarte September 1971), zodat Jordanië nu de grote vredesduif lijkt, de rol van Syrië is onbesproken. De keuze van de Palestijnen voor telkens de verkeerde bondgenoten - zo kozen ze voor Saddam Hoessein tijdens de Golfoorlog - maakt duidelijk dat Israël wel degelijk ook met de Arabische wereld in conflict is. Amerika bood Israël minder bescherming tijdens de Golfoorlog dan wel wenselijk was: het Israëlische syndroom ‘dat 2
we het zelf wel opknappen’ werd daardoor weer gevoed. Nu met Iran doet zich een vergelijkbare kwestie voor. Van Agts geruststellende woorden over de vredelievende bedoelingen van Iran klinken hol. Zo ontstaat in het boek van Van Agt een toch wel eenzijdig beeld van een Israël dat alle ellende zou veroorzaken. Maar nogmaals, het boek stelt feiten aan de orde die niet genegeerd mogen worden of erger, door vage beschuldiging van antisemitisme monddood gemaakt. Dat hierbij zelfs de paters Augustijnen van Eindhoven van stal worden gehaald waar Dries van Agt zijn middelbare school heeft gedaan, geeft wel aan hoe diep de discussie kan zinken. ACTUELE SITUATIE Laat ik een poging doen de actuele toestand te verhelderen, waarbij ik uiteindelijk vooral de nadruk wil leggen op wat een christen te doen staat. Maar eerst een stukje politiek. Ik denk dat de politiek van Israël een groot probleem heeft geschapen. De grote militaire macht van de staat Israël is geen partij voor de Palestijnen, die daarop maar met twee strategieën kunnen reageren. Ten eerste: het zoeken van bondgenoten in de Arabische wereld, inclusief dubieuze bondgenoten. Begrijpelijk overigens, want in nood is iedere vijand van je vijand je vriend. Ten tweede: de strijd met eigen middelen voeren, wat voor een volk zonder leger alleen maar bomaanslagen en raketbeschietingen zijn, wordt wel de oorlogvoering van de armen genoemd. Niettemin moeten deze middelen krachtig worden veroordeeld, evenals het geweld van een staat jegens burgers trouwens. Ik ga ervan uit dat beide strategieën van de Palestijnen: dubieuze bondgenoten zoeken en aanslagen plegen - onwenselijk zijn voor Israël, niet omdat Israël recht zou willen verschaffen aan de Palestijnen - die wens om de ander recht te doen is aan beide zijden allang gedoofd - maar uit eigenbelang. Maar hoe groot is dat eigenbelang? Cynisch gesproken: al jarenlang is het aantal slachtoffers aan Palestijnse kant drie keer zo hoog als aan Israëlische kant. En ook: in het verkeer in Israël vallen meer doden. Er is, hoe cynisch het ook klinkt, te weinig reden voor Israël om een andere strategie te kiezen dan wat ze nu doen: de Palestijnen geheel monddood maken. Dan is er nog grote broer Amerika: de steun van die kant is feitelijk de bepalende factor in het geheel. De inval in Gaza vond dan ook plaats vlak voordat president Barack Obama aantrad. Maar zolang Israël Amerika ervan kan overtuigen dat de Palestijnse strijd feitelijk samenhangt met het internationale moslimterrorisme, zal Amerika niet anders dan begrip voor Israël kunnen tonen. Al is er in principe geen verband tussen de strijd van de Palestijnen om een eigen land en het wereldwijd terrorisme van Al-Kaida, zowel de laatste als Israël zal graag wel dat verband leggen. En als de situatie zo uitzichtloos blijft als ze is, zullen die verbanden er ook vanzelf komen en sterker worden. ANTISEMITISME Hetzelfde geldt voor het Arabisch antisemitisme. Niemand zal beweren dat de Palestijnse strijd primair uit antisemitisme voortkomt. Toch zal de uitzichtloze situatie als vanzelf een toenadering tussen de Palestijnen en het Arabisch antisemitisme veroorzaken. Het paradoxale is dat Israël er belang bij heeft - zij het op korte termijn - dat die associatie telkens gelegd wordt. Daarmee zullen Amerika en Europa immers niet anders dan begrip kunnen tonen voor Israël. Antisemitisme en zelfs de herinnering aan de Sjoa kunnen zo op een gevaarlijke manier politiek misbruikt worden om elke kritiek jegens de politiek van Israël in de kiem te smoren. In Israël zelf zijn er stemmen zoals die van Abraham Burg, een vooraanstaande zionist, die betoogt dat Israël moet ophouden zich voortdurend in 1938 te wanen. Zowel qua militaire macht als qua positie is er geen enkele overeenkomst. Toch aarzelt een politicus als premier 3
Benjamin Netanjahoe niet die retoriek voortdurend van stal te halen. Op die manier is er geen enkele verstandhouding met de Palestijnen mogelijk. Veiligheid als hét motief om de muur te plaatsen (die met zijn acht meter twee keer zo hoog is als de Berlijnse muur) getuigt van eenzelfde doorzichtige retoriek. Immers, dezelfde muur, maar dan op erkend eigen grondgebied biedt evenveel veiligheid zonder dat grondgebied wordt ingelijfd. En de muur wordt nog telkens verder verplaatst en schrijdt nog steeds verder voort in Palestijns gebied... De inval in Gaza (in 2009) lijkt op het eerste gezicht een dwaasheid van Israël, omdat de afschuwelijke slachting vele jonge Palestijnen tot extremisme en fundamentalisme zal drijven. Maar als met name de rechtse politiek in Israël juist wil dat de buitenwereld in de intrinsieke band tussen de Palestijnen en het moslimfundamentalisme gelooft en de Palestijnen daarom diep zal wantrouwen, is de inval in Gaza juist weer slim. COMPROMIS Op de lange termijn zal het echter voor Israël juist beter zijn de Palestijnen politieke successen te gunnen. Immers, pas dan kunnen de Palestijnen dubieuze bondgenoten (zoals Iran) loslaten. Maar dat betekent tevens dat zowel de Israëli’s als de Palestijnen bereid moeten zijn tot een compromis. Zowel Hamas als Likoed voelt daar niets voor en versterken elkaar paradoxaal genoeg doordat ze dezelfde agenda hebben: geen vredesregeling en geen compromis. Ik zwijg nog even over de racistische partij Israël Ons Huis van de Russische Jood Avigdor Lieberman. Toen ik twintig jaar geleden voor langere tijd in Israël was, viel het me al op dat de nieuw gekomen Russen het felste anti-Palestijns waren, ook zonder hen te kennen, dit ongetwijfeld omdat zij concurreerden om dezelfde banen. Hoe is deze patstelling te doorbreken? Moet Israël power-play blijven tonen, of een andere strategie van toenadering ontwikkelen? Als we er in beide gevallen van uitgaan dat eigenbelang het drijvende motief is - geen edele motieven van recht doen aan de ander -, dan blijft de vraag: wat is het veiligste? Het lijkt dat powerplay dat is, maar daar komt volgens mij de paradox in beeld: als de tegenstanders zo verzwakt wordt dat je geen compromis meer kan sluiten, kom je in een gevaarlijke fuik. De gevaarlijkste tegenstanders van het vredesproces zijn de eigen mensen van Israël, de kolonisten die eerder als een soort paramilitaire macht in de bezetten gebieden Israëls veiligheid moesten verhogen en nu elk compromis blokkeren. Je kunt ook te sterk zijn! HET OUDE ATHENE Nogmaals: wat te doen? Ik denk voor de verandering even aan het oude Athene. De bewoners van Lesbos waren in opstand gekomen tegen Athene en rekenden op de hulp van Sparta. Die kwam niet. Wat moest Athene doen? Zekere leerhandelaar Cleoon pleitte ervoor nu toe te slaan: de mannen dood en de vrouwen en kinderen als slaven verkopen. Zo kon je vermijden dat je in de toekomst weer last van hen zou hebben. Nu medelijden tonen zal als zwakte worden uitgelegd! Wat denk je dat zij hadden gedaan als hun opzet was gelukt? Ze moeten worden gestraft voor hun daden. Inderdaad vertrok een schip om de bewoners mores te leren. Zoals dat ging in Athene nam een ander, zekere Diodotus het woord. ‘Ik verdedig niet de bewoners van Lesbos, maar kom op voor ons eigenbelang,’ zei hij. ‘Geweld tegen de bewoners van Lesbos zal anderen niet afschrikken in de toekomst. Armoede en wanhoop zijn broedplaatsen voor geweld, terwijl hoop en succes bondgenoten smeedt.’ Er werd gestemd: Diodotus won. Een tweede schip vertrok haastig om het eerste te achterhalen. De Palestijnen toekomst bieden en de wanhoop wegnemen zijn de strategieën die de veiligheid van Israël zelf kunnen vergroten. Zowel het antisemitisme als het geweld van Hamas zal afnemen zodra er successen geboekt worden en de situatie van de Palestijnen reëel verbetert. 4
Is het toeval dat, ondanks alle kritiek op Hamas, de politiek van Israël ook aan Al Fatah of de Palestijnse Autoriteit van Mahmoed Abbas, de andere fractie van de Palestijnen, geen enkel succes heeft gegund? Dat is precies die powerplay van een te machtige partij, die uiteindelijk contraproductief lijkt te zijn. Er is nog meer te leren van dit verhaal uit het oude Athene. Er was een Areopaag waar mensen vrijelijk hun mening konden zeggen. De discussie binnen de kerken over Israël toont een ander beeld: vaak worden meningen verdacht gemaakt nog voor ze zijn bediscussieerd. Ook voor het boek van Van Agt over de Midden-Oostenproblematiek geldt dat erover gedebatteerd moet worden. Dan bedoel ik niet de vraag of Van Agt al of niet antisemitisch zou zijn, een onzindelijke vraag, die alleen maar weer bedoeld is om de discussie te vermijden. Niet de persoon staat ter discussie, zelfs niet de waarde van het boek, maar de realiteit van een volkomen vastgelopen situatie in het Midden-Oosten, waar geweld dreigt en wanhoop toeneemt. ROL VAN DE KERKEN Wat kan de rol van de kerken zijn? In een dergelijk politiek-cynisch spel dat door weinigen wordt doorzien, is er niet veel aanleiding voor de kerken om zich onvoorwaardelijk te solidariseren, noch met Israël, noch met de Palestijnen. Mij lijkt dat toch het volgende gedaan kan worden: * De kerken zullen moeten beseffen dat solidariteit met Israël geboden is, maar dat dit niet betekent dat solidariteit met de Palestijnen ‘dus’ niet zou kunnen. * De kerken dienen waakzaam te blijven dat het bestaansrecht van de staat Israël niet verward wordt met kritiek op de politiek van Israël en zullen die kritiek dan ook ruim baan willen geven. * De kerken zullen zich moeten realiseren dat de oudste getuigen van het christendom zich onder de Palestijnen bevinden en zullen elke zendingsdrang in het verleden jegens deze orthodoxe kerken inruilen voor bewondering en respect. * De kerken dienen zich verre te houden van bewegingen in eigen gelederen die geen kritiek op de politiek van Israël toelaten en in plaats daarvan eindtijdelijke scenario’s aanhangen die catastrofaal zijn voor de hele regio. * De kerken dienen het Arabisch antisemitisme (dat een exportproduct van Europa is) sterk te veroordelen en te bestrijden, maar moeten zich verre houden van identificatie ervan met het Palestijnse protest tegen Israël. * De kerken moeten hun theologische visie op de islam herzien, zodat zij onderscheid weten te maken tussen gevaarlijk fundamentalisme (dat iedere religie kan bedreigen) en een oprechte geloofshouding. * De kerken dienen een platform, ja, een Areopaag te bieden aan mensen die open en kritisch over de situatie in Israël willen discussiëren.
MARCEL POORTHUIS Dr. M.J.H.M. Poorthuis (1955) studeerde theologie te Utrecht en promoveerde in 1992. Hij is universitair hoofddocent in Joods-christelijke dialoog aan de Faculteit Katholieke Theologie te Utrecht (FKT) van de Universiteit van Tilburg. Hij publiceerde over rabbijns Jodendom, vroeg christendom, filosofie en godsdienstwetenschappen
©KRI/KRONIEK/M. POORTHUIS 2009
5
