1
Bron: Counselling Magazine Nr. 3, 2010; pagina 3-6
Rouw is de achterkant van liefde
Verborgen verlies Verlies is niet alleen gerelateerd aan een overlijden. Ook wanneer je je baan verliest, je gezondheid, je relatie of het perspectief van een gezamenlijke toekomst spreken we van verlies en is er sprake van rouw. De pijn van verdriet bij kinderloosheid, een miskraam, vermissing of verslaving en vele andere oorzaken roepen eenzelfde heftigheid aan emoties op als een verlies door overlijden. Verlieservaringen doen zich voor op alle denkbare levensgebieden: in relaties, gezondheid, werk en op persoonlijk vlak. Vaak wordt dit verlies niet als verlies erkend of ervaren, en daardoor ontstaat verborgen rouw. Mieke de Bruin Weggestopt verlies leidt, soms pas jaren later, tot ziekten, tot lichamelijke en psychosomatische klachten, depressieve gevoelens of eenzaamheid. Juist het ontkennen en wegstoppen van het verlies veroorzaakt een onderhuids emotioneel gezwel dat onverhoeds zijn kop op kan steken. Er hoeft maar een bepaalde geur, smaak, liedje, naam of datum langs te waaien en het lontje van de ondergrondse tijdbom laait weer op. Woede, verdriet, machteloosheid, angst en teleurstelling hebben ieder hun eigen ritme en kleur. Verlies en relaties Verlieservaringen kunnen op alle levensgebieden voorkomen. De meest ingrijpende zijn verlieservaringen in de directe omgeving: partner en kinderen, familie en vrienden. Als je je partner verliest door de dood, drank, een scheiding of depressie, of als je kind depressief is of vriendloos door het leven gaat. Als je familie niet meer naar je omkijkt of door ruzie verscheurd is. Als vrienden geen echte vrienden blijken, er met je vrouw of geld vandoor gaan. Het is ingrijpend doordat de ander zo nabij staat/stond en ook doordat verleden en toekomst ineens in een ander perspectief staan. Daarnaast behoren dieren voor veel mensen tot hun trouwste vrienden: iedere dierenliefhebber weet van de troost van een huisdier. Wat als je die moet laten inslapen of achter moet laten als je naar het bejaardentehuis verhuist? Verlies en gezondheid Niet voor niets wensen veel mensen elkaar een goed en vooral gezond Nieuwjaar. Wie met verlies van gezondheid te maken heeft, weet welke impact ziekte en onzekerheid hebben op je dagelijkse bestaan. Het eindeloze wachten, de wisselende toekomstperspectieven, de spanning en onrust, de onmacht en teleurstelling als de gevreesde uitslag werkelijkheid wordt. Naast de ziekte zelf speelt ook het verlies van vertrouwen in je lijf een grote rol. Wat zo vertrouwd en betrouwbaar was, laatje nu in de steek. Normale activiteiten zijn onmogelijk of alleen met hulp te verrichten. En hoe zal dat morgen gaan? En volgende jaar, als er al een volgend jaar zal zijn? Alleen wie leeft met constante pijn weet hoe zorgeloos het pijnvrije verleden was. Je zult afscheid moeten nemen van wat niet meer terugkomt.
2
Voor velen roept het afscheid van je jeugd, toen alle mogelijkheden nog open lagen en de hele wereld bereikbaar leek, een bijna niet te verteren gevoel van heimwee en verlies op. Gemiste kansen, verkeerde keuzes en onbereikbaar gebleken dromen laten je zien waar je nu staat en wat er vooral niet is. Geen partner, geen seks, geen kinderen, geen bevredigend werk, geen eigen huis, weinig vrienden, maar wel veel teleurstelling. Naast lichamelijke ziekten is geestelijke aftakeling voor patiënt en omgeving een ingrijpende ervaring. Je kind terugvinden in de kille separeercel waar een psychose huishoudt, roept naast de onzekerheid vooral veel angst en verdriet op. Daar waar Alzheimer en Korsakov hun intrek nemen, vliegen illusies en toekomstbeelden het raam uit. Naast het verlies van geestelijk contact verdwijnen vaak ook momenten van intimiteit en seksualiteit. Pijnlijk, verdrietig en frustrerend en meestal weggestopt. Want hoe kun je stilstaan bij dit verlies als de dagelijkse (on)regelmaat alle aandacht vraagt? Verlies en veiligheid En wat te doen met ervaringen die een beangstigend gevoel van onveiligheid oproepen? Denk daarbij aan mishandeling, verkrachting, beroving, inbraak of brand. Je lichaam of je spullen zijn niet veilig meer, besmet en bezoedeld. Een ervaring die je letterlijk niet in de koude kleren gaat zitten. Als daarna de financiële of juridische afwikkeling tot nieuwe frustraties leidt, kan dat het gevoel van vogelvrij zijn alleen nog maar vergroten. Onzekerheid vreet zich als gif vaak een weg naar allerlei kwalen. Verlieservaringen en werk Door de huidige economische crisis vallen er onverwachte ontslagen en komen nogal wat faillissementen voor. Veel werklozen worden zich pas na een ontslag bewust welke betekenis werk heeft en geeft aan een mens. Uiteraard speelt het verlies van inkomen een grote rol. Weinig te besteden heeft in onze op bezit gerichte maatschappij grote gevolgen. Daarnaast geeft werk veel mensen ook een doel en richting in hun bestaan. Ik werk, dus ik besta, geldt voor velen. Heel wat mensen zijn in de eerste plaats agent, verpleegkundige, docent en daarna pas partner, vader of zus. Geen werk, geen weekritme, geen status, geen collega's om je leven mee te delen, geen verhalen thuis, geen positie in de werkende maatschappij. Wel zeeën van vrije tijd die ineens niet meer zo aanlokkelijk is als toen je nog werk had. Er wordt vaak onderschat wat ontslag overhoop kan halen. Als je in je werk veel voldoening vond, kan je zelfwaardering een flinke deuk oplopen. Gevoelens van onmacht en onrecht steken de kop op. Gevoelens die vaak weggedrukt worden omdat er simpelweg gesolliciteerd moet worden. Daarnaast hebben verlieservaring op het werk zelf ook een enorme impact. Wie kent niet het ongemak van de collega die na het overlijden van een dierbare voor het eerst de koffiekamer binnentreedt? Praten we erover, hoe vaak, hoe lang en nu na maanden alweer, nog steeds? En dan is hier nog sprake van een zichtbaar verlies. Door veel werkgevers wordt bij een overlijden gemaand tot een snelle werkhervatting van nabestaanden. Het jaren-50-idee van 'de schouders eronder' kan zeker positief uitwerken, maar is niet voor iedereen het juiste recept, zo er ooit recepten kunnen zijn bij zoveel diversiteit aan ervaring en beleving. Bij ernstige ziekten wordt vaak vooral gekeken naar het lichamelijke herstel, terwijl er voor patiënt én familie juist ook op emotioneel gebied veel overhoopgehaald is. Achter veel langdurig ziekteverzuim sluimeren dan ook vaak onbenoemde en weggestopte emoties over een verlies. De persoonlijke gevolgen van verlies
3
Ieder verlies raakt aan je eigenwaarde, aan je zelfbeeld, je normen en waarden. Waarom treft mij dit? Had ik dit kunnen voorkomen, is het mijn schuld, het voelt alsof ik gek word, hoe moet ik hiermee omgaan? Vragen die aandacht, tijd en ruimte verdienen. Verlies raakt aan je religieuze of spirituele opvattingen. Welke betekenis moet ik hechten aan dit lot? Welke les heb ik te leren en welke boodschap geeft deze ervaring mij? En waar is God? Als je zelfbeeld en zelfvertrouwen een flinke deuk oploopt, is het goed stil te staan bij wat dit verlies teweegbrengt. Stil te staan bij de rouw die op je dak is gevallen. Rouwen is hard werken Net als bij een overlijden hebben we bij verborgen verlies te maken met rouw in zijn volle breedte. Rouwen is hard werken, een klus die met vallen en opstaan gepaard gaat, met een soms ongekende heftigheid en perioden van lusteloosheid en zinloosheid. De Amerikaanse psycholoog J. Worden (1992) geeft aan dat je als rouwende een aantal taken te verrichten hebt. Deze taken bestaan uit (1) het erkennen en aanvaarden van het verlies, (2) het verwerken van de pijn en de emoties, (3) het aanpassen aan het leven hier en nu waarin de realiteit van het verlies met vallen en opstaan aanvaard wordt en (4) het emotioneel een plek geven van het verlies, het herzien van de relatie met de verliessituatie of overledene en het oppakken van de draad van het leven. De Belgische psycholoog Manu Keirse noemt die taken rouwarbeid, een woord waar gezwoeg doorheen klinkt. Het is belangrijk dat de rouwende de taken aanpakt, wil het verlies een plek kunnen krijgen. Daarvoor staat geen tijd of duur, geen intensiteit en geen volgorde, maar niet afgemaakte rouwtaken kunnen verdere groei en ontwikkelingen belemmeren. In het interview met rouwdeskundige Riet Fiddelaers-Jaspers (De opinie van..., pagina 10) wordt nader ingegaan op de rouwtaken en met name op de verliescirkel, als hulpmiddel bij rouw. Rouw is een doorlopend en levenslang proces, geen statische toestand. Het uit de mode geraakte woord 'rouwdragen' geeft veel beter dan het te pas en te onpas gebruikte 'verwerken' de breedte en diepte van de taak aan. De ervaring van de meeste rouwenden is dat verlies in golven komt, soms als een regelmatige eb- en vloedafwisseling, soms met onverwachte heftigheid. Of zoals Ide Wolzak het noemt: als rouwseizoenen. Omdat seizoenen altijd terugkomen: strenge of zachte winters, zonnige of regenachtige lentes, koele of hete zomers, kleurrijke of stormachtige herfsten. Erkennen en aanvaarden van verlies In veel literatuur wordt aangegeven dat de rouwtaken geen specifieke volgorde hebben, maar het begint wel met de eerste stap van het onder ogen zien dat er verlies heeft plaatsgevonden. Je kunt simpelweg niet leren omgaan met de emotionele gevolgen van een verlies als je de harde werkelijkheid ontkent. Vooral bij verborgen verlies kost het soms jaren om hardop uit te spreken dat je in de rouw bent. Sommigen weigeren te erkennen dat het verlies of de dood een vaststaand feit is en lopen bij deze taak al vast. Deze ontkenning kan op verscheidene niveaus plaatsvinden en kan verschillende vormen aannemen, maar meestal gaat het om het verlies zelf en de onomkeerbaarheid daarvan. Om tot erkenning en uiteindelijk aanvaarding van het verlies te komen is tijd nodig. Het gaat daarbij niet alleen om de rationele aanvaarding, maar ook om de emotionele. Verwerken van pijn en emoties Bij een volgende stap - en niet per se de tweede - komen de emoties om de hoek: het toelaten van emoties, het doorleven ervan en erover praten. Je zult eerst de pijn moeten voelen om tot
4
aanvaarding te kunnen komen. Het uitvoeren van deze taak wordt vaak bemoeilijkt door reacties van mensen uit de omgeving. Zeker als de rouwende veel woede uit, roept dat afkeurende reacties op. Dit kan leiden tot een verdringing van het verdriet, tot het ontkennen van de noodzaak tot rouwen. Daar komt bij dat veel mensen moeite hebben met emoties als die geuit worden. Verdriet roept machteloosheid op. Vanuit die onmacht worden vaak pijnlijke en bagatelliserende opmerkingen gemaakt: "Wat kunnen die artsen toch veel met zo'n borstreconstructie." Maar mag ik alsjeblieft mijn oorspronkelijke intacte lijf missen? "Je hebt je kinderen toch nog."Ja, maar troost mij dat als hun moeder is overleden? Aanpassen aan het hier en nu Een volgende taak - en ook weer niet per se volgend op het uiten van emoties - bestaat uit het aanpassen aan het leven hier en nu waarin de realiteit van het verlies met vallen en opstaan aanvaard wordt. Het aanpassen aan een nieuw leven kan zich zeer verschillend uiten afhankelijk van de betekenis van het verlies. Zo heeft voor vrouwen kinderloosheid vaak een grotere impact dan voor mannen omdat ook het lichamelijk aspect en rol speelt. En misschien onderschatten we met deze gedachte collectief de emoties voor mannen op dit gebied. Voor wie het werk een hinderlijke onderbreking van vrije tijd was, zal een ontslag misschien minder hard aankomen dan wie zijn ziel en zaligheid in het werk stak. Bij verborgen verlies lijkt het oppervlakkig gezien vaak dat mensen zich vaak alweer hebben aangepast aan het nieuwe leven en deze taak 'goed' aanpakken. Toch lijkt het bij nader inzien vaak meer op vluchten in activiteiten en bezigheden met een stevige portie ontkenning. Hoeveel mensen hebben 65 jaar na de oorlog nog onbesproken gebeurtenissen weggestopt? Hoeveel zelfdodingen zijn letterlijk doodgezwegen? En denk aan de hoeveelheid weerstand die de film over de watersnoodramp bij de getroffen Zeeuwen opriep, bang voor het oprakelen van niet-geuite gevoelens. De draad oppakken Als laatste taak wordt het emotioneel een plek geven van het verlies genoemd; het herzien van de relatie met de verliessituatie en het oppakken van de draad van het leven. Zoals Freud al zei: "Bij rouw moet er absoluut een vast omschreven psychische taak worden voltooid: het doel is zich los te maken van de verwachtingen van en de herinneringen aan de overledene." En ook dit geldt niet alleen bij een overlijden. Je moetje weer opnieuw verhouden tot je lichaam en seksualiteit na een verkrachting, je moetje leven opnieuw vormgeven na een geslaagd afkicken van drugs en je kunt pas een nieuwe relatie aangaan als je na een scheiding je ex de plaats geeft die nu gepast is, een plaats die ook ruimte overlaat voor anderen. En als je denkt datje alle taken 'netjes' doorlopen hebt, begint het soms weer helemaal van vooraf aan als je tegen een onverwacht gevolg van het verlies aanloopt: als je zus wel oma wordt, als je jongste zoon nu ouder is dan zijn overleden broer, als je niet samen als ouders van de bruid getuigen kan zijn, als vrienden geen aandacht meer hebben voor jouw verslag over de zoveelste uitslag van een onderzoek, als je nu luiers moet gaan dragen en gewassen moet worden, als... Begeleiden van rouwenden, hoe doe je dat? Het kost veel moeite om de rouwtaken te doorlopen; het veronderstelt activiteiten van de rouwende zelf, maar geeft ook ruimte voor hulp en ondersteuning door anderen zoals coaches en counsellors.
5
Maar hoe ga je om met een rouwende? Wat is wijsheid en wat kan als een pijnlijke of dodelijke opmerking gehoord worden? Zelfs met alle goede bedoelingen. Houd vooral voor ogen dat jij de tranen van een ander niet kan huilen, dat kan de ander alleen maar zelf. Het belangrijkste is om bij het verlies van de ander te kunnen blijven. Loop er niet voor weg, ook al raakt dit verdriet aan jouw ervaringen van verdriet en verlies. Voor alle professionals en hulpverleners is het dus belangrijk om eerst je eigen emotiehuishouding op orde te hebben. Dat vraagt om supervisie, intervisie en permanente scholing. Alleen dan kun je blijven bij het grote verdriet dat de ander heeft. En realiseer je daarna dat iedere dag een andere kleur kan hebben, een andere intensiteit en dat de rouwende andere behoeften kan hebben. Soms wil ze haar verlies alleen dragen,'soms wil hij dat juist delen, soms keert hij naar binnen, soms kan ze het wel uitschreeuwen. Dat betekent dat je als begeleider uiterst sensitief moet zijn en steeds weer opnieuw subtiel moet afstemmen op de behoeften van de ander. Dat je goed voor ogen houdt hoe grillig en onvoorspelbaar rouwen is. En dat je je bewust bent van de taken die verricht moeten worden en daar de juiste steun bij biedt. Minder is vaak meer Voor de rouwende zelf is erkenning het allerbelangrijkste. Om te voelen en merken dat je gehoord bent in het verdriet. Zeg als begeleider simpel: "Ik zie je verdriet, ik hoor je moedeloosheid, je woede, je angst, je onzekerheid." Misschien helpt een hand op de rug om het gebroken hart te steunen, maar soms is zelfs dat al te veel. Eén minuut stil zijn, zegt vaak het meest vaak meer. Minder is vaak meer. Rouwen is ten diepste leven, ten volle met alle pijn, verdriet, vreugde, boosheid en angst. Leven dat je voelt tot in alle vezels van je lijf. Mieke de Bruin en Henny Aben hebben het Centrum voor Verborgen Verlies opgericht. Zie www.verborgenverlies.nl voor informatie en begeleiding bij niet-erkend verlies. Meer informatie: Elisabeth Kübler-Ross Foundation, www. ekrfoundation.org Weblog Ide Wolzak, http://www.taalvanrouw.web-log.nl/ Literatuur: • Lessen voor levenden. Gesprekken met stervenden. Elisabeth Kübler-Ross. Ambo, 2006; 29e druk; ISBN 978 90 263 1964 8 • Children and Grief. When a Parent Dies. William J. Worden. The Guilford Press, 1996; ISBN 978 15 723 0746 9 • Grief Counseling and Grief Therapy: A Handbook for the Mental Health Practitioner. Routledge, 2009; 4th edition. ISBN 978 08 261 0120 4 • Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener. Manu Keirse. Lannoo, 2008; 24e druk, ISBN 978 90 209 8270 1 • En huilen doe je maar in de pauze. Worstelen met de taal van rouw. Ide Wolzak. Ten have, 2007; 2e druk, ISBN 978 90 259 5496 3 Je kunt niet voorkomen dat de vogels van het verdriet komen overvliegen. Je kunt wel voorkomen dat ze nesten in je haar maken - Chinees spreekwoord
