Verantwoorde en Rechtvaardige Mijnbouw in Ontwikkelingslanden

Verantwoorde en Rechtvaardige Mijnbouw in Ontwikkelingslanden Master in de Milieuwetenschap Academiejaar 2008-2009

Breemersch Koen François Nick van der Hoeven Julia Verhaert Vera

Afsluiting Masterproef : juni 2009

Promotoren : Prof. Dr. De Deckere Eric Prof. Dr. De Feyter Koen Prof. Dr. Erreygers Guido Prof. Dr. Van Sprundel Marc

2

Inhoudsopgave Gemeenschappelijk deel: verantwoorde en rechtvaardige mijnbouw in ontwikkelingslanden ....7 Mijnbouw in ontwikkelingslanden.........................................................................................................7 Mijnbouw in Guatemala.......................................................................................................................8 Marlin mijn ........................................................................................................................................10 Gemeenschappelijke inleiding...........................................................................................................12 Deel I: De impact van mijnbouw op de kwantiteit en kwaliteit van gronden oppervlaktewater: een case-study van de Marlin goudmijn in San Marcos, Guatemala. ...........................................15 1. Inleiding ........................................................................................................................................19 2. Gebiedsbeschrijving.......................................................................................................................22 2.1. Klimaat .......................................................................................................................................22 2.2. Hydrologie en geohydrologie.......................................................................................................23 2.3. Lokale bevolking.........................................................................................................................24 3. Wetgeving rond mijnbouw en watergebruik in Guatemala...............................................................24 4. De Marlin mijn...............................................................................................................................26 4.1. Het gouden zilverwinningsproces .............................................................................................27 5. Nadere analyse van de pressures .................................................................................................30 5.1. Mogelijke invloed op de waterkwantiteit ......................................................................................30 5.2. Mogelijke invloed op de waterkwaliteit.........................................................................................32 5.2.1. De Tailings Storage Facility .....................................................................................................32 5.2.2. Zure drainage..........................................................................................................................34 5.2.2. Het gebruik van cyanide ..........................................................................................................35 5.2.3. Toename van erosie................................................................................................................36 6. Beschrijving van de toestand (State) van het oppervlakte- en grondwater......................................38 6.1. Waterkwantiteit ...........................................................................................................................39 6.2. Waterkwaliteit .............................................................................................................................39 6.2.1. Monitoring door Montana Exploradora .....................................................................................39 6.2.2. Monitoring door COPAE ..........................................................................................................44 7. Aanbevelingen voor toekomstige monitoring..................................................................................46 7.1. Waterkwantiteit ..........................................................................................................................47 7.2. Waterkwaliteit.............................................................................................................................48 8. Besluit...........................................................................................................................................49 Abstract ............................................................................................................................................53 Bibliografie........................................................................................................................................54 Deel II: Gezondheidsproblemen tengevolge van werken en wonen in de mijnbouwgebieden ...59 Voorwoord ........................................................................................................................................61 Inleiding ............................................................................................................................................63 Methodologie ....................................................................................................................................65

3

1. Mogelijke gezondheidseffecten tengevolge van werken en wonen in mijnbouwgebied ...................66 1.1 Gezondheidseffecten tengevolge van werken in een mijn............................................................66 1.1.1 Ongevallen...............................................................................................................................67 1.1.2 Volksgezondheid......................................................................................................................67 1.1.3 Preventie..................................................................................................................................71 1.2 Gezondheidseffecten tengevolge van wonen in mijnbouwgebied .................................................72 1.2.1 Gezondheidsimpact..................................................................................................................72 1.2.2 Sociale Impact..........................................................................................................................74 1.2.3 Preventie..................................................................................................................................76 2. Case study: San Miguel Ixtahuacan, Guatemala............................................................................78 2.1 Socio-culturele schets .................................................................................................................78 2.2 Huidige gezondheidsproblemen in de gemeente San Miguel .......................................................81 2.2.1 Gezondheidseffecten tengevolge van werken in een mijn .........................................................82 2.2.2 Gezondheidseffecten tengevolge van wonen in mijnbouwgebied ..............................................83 2.3 Gezondheidsproblemen in de toekomst.......................................................................................86 2.4 Aanpak .......................................................................................................................................87 3. Besluit...........................................................................................................................................89 Abstract ............................................................................................................................................90 Bibliografie........................................................................................................................................91 Deel III: De relevantie van conventie 169 voor lokale mijngemeenschappen, Casestudie de Marlin mijn.......................................................................................................................................95 Voorwoord ........................................................................................................................................97 Inleiding ............................................................................................................................................99 1. Theoretisch gedeelte...................................................................................................................101 1.1 Lokaal .......................................................................................................................................101 1.2 lokale gemeenschappen............................................................................................................101 1.3 Mensenrechten .........................................................................................................................102 1.4 Globalisering.............................................................................................................................102 2. Beschrijvend gedeelte.................................................................................................................104 2.1 Veranderingen economische situatie .........................................................................................104 2.1.1 Nationale veranderingen ........................................................................................................104 2.1.2 Sociale exclusie en marginalisering .......................................................................................105 2.2 De lokale gemeenschappen ......................................................................................................107 2.3 De Marlin mijn...........................................................................................................................108 2.4 Conventie 169...........................................................................................................................109 2.5 Binnenlandse wetten en beleid met betrekking tot mijnbouw......................................................110 2.6 Gebruik conventie 169 ..............................................................................................................113 2.6.1 Protest in San Miguel .............................................................................................................114 2.6.2 Referendum Sipacapa............................................................................................................117 3. Empirisch gedeelte......................................................................................................................120

4

3.1 Politieke relevantie conventie 169 .............................................................................................120 3.2 Netwerk ....................................................................................................................................120 3.2.1 Lokaal netwerk .......................................................................................................................120 3.2.2 Nationaal Netwerk..................................................................................................................122 3.2.3 Internationaal .........................................................................................................................123 3.3 Werking netwerk .......................................................................................................................124 4. Besluit.........................................................................................................................................127 Abstract ..........................................................................................................................................129 Bibliografie......................................................................................................................................130 DEEL IV: Socio-economische Problemen van de Mijnbouw in Ontwikkelingslanden ..............133 1. Inleiding ......................................................................................................................................135 2. Mijnbouw op nationaal en internationaal niveau...........................................................................135 2.1. Bijdrage en problemen van de mijnbouw op nationaal niveau ...................................................136 2.1.1. Algemene bespreking effecten mijnbouw op nationale economie...........................................136 2.1.2. Bespreking casestudy Guatemala en Goldcorp inc. ...............................................................138 2.2. Internationale visie op mijnbouw...............................................................................................139 2.3. Fiscaal beleid van ontwikkelingslanden met mijnbouwprojecten................................................142 2.3.1. Algemeen belastingsregime in mijnbouwlanden in ontwikkeling .............................................142 2.3.2. Belastingsregime in Guatemala voor Marlin mijn....................................................................144 3. Lokale economische effecten van de mijnbouw ...........................................................................145 3.1. Lokale economische effecten ten gevolge van mijnbouw zoals beschreven in de literatuur .......145 3.1.1. Algemene invloeden op de lokale economie ..........................................................................145 3.1.2. Directe en indirecte tewerkstelling gegenereerd door de mijnen in ontwikkelingslanden .........146 3.1.3. Lokale investeringen .............................................................................................................148 3.2. Beschrijving lokale economie casestudie Marlin mijn ................................................................149 3.3. Casestudy : Impact van de mijnbouw op de lokale economie....................................................151 4. Lokale sociale gevolgen van de mijnbouw ...................................................................................155 4.1. Mogelijke lokale sociale effecten ten gevolge van mijnbouw zoals beschreven in de literatuur ..155 4.2. Casestudy: Impact van de mijnbouw op de lokale sociale situatie .............................................158 4.2.1. Invloed op algemene levenswijze ..........................................................................................158 4.2.2.Conflicten...............................................................................................................................159 4.2.3. Verkoop van gronden ............................................................................................................160 4.2.4. Arbeidsomstandigheden........................................................................................................161 4.2.5. Verdere algemene sociale invloeden .....................................................................................162 5. Besluit.........................................................................................................................................163 Abstract ..........................................................................................................................................165 Bibliografie......................................................................................................................................166 Gemeenschappelijk besluit ..........................................................................................................173

5

6

Gemeenschappelijk deel: verantwoorde en rechtvaardige mijnbouw in ontwikkelingslanden Mijnbouw in ontwikkelingslanden Wereldwijd neemt de vraag naar metalen en mineralen toe. Vele van deze kostbare metalen en mineralen zoals goud en zilver bevinden zich in de ondergrond van landen in het Zuiden. Als gevolg hiervan neemt de mijnbouwactiviteit in ontwikkelingslanden met zeer hoge snelheid toe. Mijnbouw is echter een sector die een impact heeft op mens en natuur. In ontwikkelingslanden hebben mensenrechten en milieu vaak niet de prioriteit op de politieke agenda. In de zoektocht naar economische ontwikkeling, worden buitenlandse bedrijven aangetrokken en licenties toegekend. Op de visitekaartjes van grote mijnbouwbedrijven staan dollartekens en grote beloftes voor werkgelegenheid. De mijnbouwbedrijven en de regeringen maken hun deal en houden hierbij gebrekkig rekening met de lokale bevolking. In de praktijk krijgt het land slechts één tot vijf procent van de winst en dit wordt beperkt geïnvesteerd in de lokale bevolking. Mijnbouwactiviteiten vinden doorgaans plaats in afgelegen gebieden en de inwoners van deze gebieden worden vaak buitengesloten op politiek en juridisch gebied. Zo worden hun rechten op eigendom van land niet erkend en hiervan wordt dan ook misbruik van gemaakt. Mijnbouwbedrijven spreken over ontwikkeling, aangezien ze zorgen voor banen en investeren in de regio waar de ontginning plaatsvindt. De ontwikkeling waar deze bedrijven het over hebben is echter niet duurzaam. Als een mijn uitgeput is, verdwijnt het bedrijf weer om elders verder te gaan en de mijnwerkers verliezen hun baan. Daarnaast blijkt economische vooruitgang in het gebied ook geen stand te houden op de lange termijn. Kleine zaken en bedrijven die worden opgericht voorzien diensten aan de mijn en zullen dus samen met de mijn verdwijnen. Bovendien is moderne, industriële mijnbouw een zeer destructieve industrie. Natuur wordt vernietigd, de bodem, het grondwater en het oppervlaktewater vervuild. Voor de mensen die in de directe omgeving van de mijn wonen, heeft dit een negatieve impact aangezien ze te kampen krijgen met gezondheidsproblemen. Veel mensen op het platteland bezitten vee. Ook de gezondheid van het vee kan bedreigd worden door een vervuild milieu, evenals de oogst. Daarnaast zijn mijnbouwgebieden vaak conflictgebieden. Sociale structuren veranderen en er is meer geweld, prostitutie, alcoholisme en drugsgebruik. Mijnbouw vereist bovendien veel water, waardoor omwonenden geconfronteerd worden met een gebrek aan water, hetgeen verder conflicten creëert. Het werken in de mijn brengt ook vele risico’s met zich mee. In ontwikkelingslanden wordt niet zo nauw gekeken met veiligheid op het werk. Het beroep van mijnwerker is bovendien al uiterst gevaarlijk. Er is veel kans op ongelukken op de werkvloer, maar ook op schade voor de gezondheid op de langere termijn. Daarnaast worden ook de basisrechten van de mijnwerkers doorgaans niet gerespecteerd. De overheden van ontwikkelingslanden kunnen de problemen die in een regio ontstonden moeilijk verbeteren wanneer het bedrijf uiteindelijk weer vertrokken is, aangezien hier onvoldoende middelen en geld beschikbaar zijn om de problemen aan te pakken.

7

Mijnbouw in Guatemala Binnen de cluster ‘Verantwoorde en rechtvaardige mijnbouw in ontwikkelingslanden’ zal de hierboven beschreven problematiek geanalyseerd worden aan de hand van een casestudy van de Marlin goudmijn te San Marcos, Guatemala. Guatemala is een voorbeeld van een land in het Zuiden met veel mineralen en metalen in de ondergrond en een wetgeving die het aantrekkelijk maakt voor buitenlandse multinationale bedrijven om te investeren in de mijnbouwsector. Zo hoopt de Guatemalteekse regering nieuw leven in de economie te blazen. Deze casestudy vormt daarom een goed studievoorbeeld om de algemene mijnproblematiek te behandelen. Guatemala kent een bewogen geschiedenis van dictatuur, conflicten en een burgeroorlog. In 1996 kwam, onder het bewind van Álvaro Arzú Yrigoyen, een einde aan de burgeroorlog en werden Vredesakkoorden getekend. De economie had tijdens de burgeroorlog een sterke achteruitgang gekend. Het is tegen deze achtergrond dat de huidige wetgeving rond mijnbouw is vastgelegd. President Arzú wilde de economie nieuw leven in blazen door het aantrekken van buitenlandse bedrijven die wilden investeren in Guatemala, zoals bijvoorbeeld mijnbedrijven. In 1997 werd de Guatemalteekse mijnbouwwet (Decreto 48-97) goedgekeurd. Deze wet is er op gericht om buitenlandse bedrijven aan te trekken. Zo is het mogelijk dat een mijnbouwbedrijf helemaal eigendom is van buitenlandse personen, en dat bovendien geen importbelastingen moeten betaald worden voor productiemiddelen noodzakelijk voor de mijnbouw. De royaltybelasting die moet betaald worden door het mijnbedrijf werd verlaagd tot 1%. Ten slotte is er een gebrekkige milieuregelgeving en worden vergunningen voor mijnbouwexploratie en –exploitatie gemakkelijk toegekend. Het Ministerie van Energie en Mijnen (MEM) is verantwoordelijk voor het overzien van alle mijnbouwprojecten en vormt het administratieve en politieke orgaan verantwoordelijk voor de handhaving en naleving van het mijnbeleid. Vandaag de dag wordt voor ongeveer 30% van het grondgebied van Guatemala een vergunning aangevraagd door mijnbouwbedrijven. Er zijn 3 types van vergunningen vastgelegd in de mijnbouwwet van 1997: -

een erkenningvergunning waarbij het mijnbedrijf een toelating krijgt voor het lokaliseren en identificeren van potentiële mijngebieden.

-

Een vergunning voor exploratie waarbij het mijnbedrijf de toelating krijgt om de potentie van het gebied voor mijnbouwactiviteit te onderzoeken, analyseren en te evalueren.

-

En een exploitatievergunning dat het mijnbedrijf toestemming geeft tot de eigenlijke exploitatie van het mijngebied.

Onderstaande figuur geeft een overzicht van de toegekende vergunningen in 2004 en hun locaties aangeduid op een kaart van Guatemala. In deze figuur wordt ook de armoede in kaart gebracht (Madre Selva, 2004). Opgemerkt moet worden dat de huidige mijnbouwactiviteit en de potentiële mijngebieden vooral in regio’s van grote armoede gelokaliseerd zijn.

8

Figuur 1 : Mijnbouwvergunningen en armoede in Guatemala (Bron : Madre Selva, 2004) Mijnbouw wordt door de Guatemalteekse regering gezien als een sector die economische groei kan brengen in het land en de armoede in de regio’s kan verminderen door het in gang zetten van rurale ontwikkeling en de creatie van werkgelegenheid (Castagnino, 2005). Deze lokale ontwikkeling verloopt

echter

vaak

problematisch

en

vormt

een

sterk

punt

van

kritiek

vanwege

mijnbouwtegenstanders op nationaal en internationaal niveau. Mijnbouwactiviteit vormt tevens een risico voor het milieu en de volksgezondheid. Als gevolg hiervan neemt het protest tegen mijnbouw van nationale en internationale NGO’s, kerkgemeenschappen en de lokale bevolking toe. Dit groeiende protest heeft geleid tot de oprichting van de High Level Commission on Mining. Dit is een multi-sectorale commissie die bestaat uit leden van sociale en milieuorganisaties, het Ministerie van Energie en Mijnen (MEM) en de Katholieke Kerk. In deze commissie wordt gediscussieerd over de problemen gerelateerd aan de mijnbouwactiviteit in het land.

9

De conclusie van deze discussie was dat de huidige mijnbouwwetgeving hervormd moet worden zodat er meer rekening wordt gehouden met de lokale bevolking en de impact op het milieu. Dit heeft geleid tot het ontwerp van Mining Policy Guidelines 2008-2015 door het Ministerie van Energie en Mijnen. Dit rapport is volgens het MEM het richtinggevend instrument om te evolueren naar een meer duurzame mijnbouw. In 2008 heeft de nieuwe Parlementaire Commissie voor Mijnbouw en Energie van Guatemala een voorstel ingediend voor de hervorming van de huidige mijnbouwwetgeving waarin volgende aanbevelingen voor hervorming worden gedaan: - de toename van inkomsten voor de Guatemalteekse overheid - de erkenning van de volksraadplegingen - veranderen van de voorwaarden voor het milieueffectrapport - meer controles op bedrijven en het milieu. De hervorming van de wet is nog steeds in ontwikkeling.

Marlin mijn Het Canadese mijnbedrijf Montana Gold kreeg in 1996 een licentie voor de Marlin Mijn, waardoor het één van de eerste bedrijven was die gebruik maakten van de nieuwe Guatemalteekse mijnbouwwetgeving. Alvorens werd gestart met het exploiteren van de mijn, werd Montana Gold overgenomen door het Amerikaanse Glamis Gold. Glamis Gold richtte in Guatemala een dochterbedrijf op, Montana Exploradora de Guatemala, S.A., dat in 2003 een licentie toegewezen kreeg voor de exploitatie van de Marlin mijn na de goedkeuring van het milieueffectrapport. In 2006 werd het Amerikaanse hoofdbedrijf Glamis Gold overgenomen door het Canadese Goldcorp waardoor één van de grootste mijnbedrijven ter wereld ontstond. De Marlin mijn is gelegen in het westen van Guatemala, in het departement San Marcos, meerbepaald in de gemeenten San Miguel Ixtahuacán en Sipakapa. De mijn, die op een hoogte van 2000 meter ligt, heeft een oppervlakte van vijf vierkante kilometer, waarvan 85% in San Miguel ligt en de overige 15% in Sipakapa. De gemeenschappen van deze gemeenten worden bijgevolg rechtstreeks beïnvloed door de activiteiten in de mijn. De opbouw van het mijnproject begon in mei 2004, waarna in 2005 werd begon met de eerste ontginningen. De ontginningen zullen nog (tenminste) doorgaan tot 2015 waarbij jaarlijks 250.000 ons goud en 3.6 miljoen ons zilver geproduceerd wordt1. Volgens Goldcorp werken in de mijn ongeveer 800 mensen, terwijl COPAE, een lokale NGO die het verzet tegen de mijnbouw in de regio leidt, zegt

1

1 ons = 31.1 gram

10

Figuur 2 : De ligging van de Marlin mijn (Bron: MEG, 2003) dat het maar om 300 mensen zou gaan. Gedurende de tienjarige levensduur van de mijn verwacht Goldcorp een winst van meer dan twee miljard dollar waarvan slechts één procent in Guatemala zelf blijft. Onder de Canadese wet zou het bedrijf dertien procent van de winst aan de overheid moeten afdragen. De opbouw van het mijnproject begon in mei 2004, waarna in 2005 werd begon met de eerste ontginningen. De ontginningen zullen nog (tenminste) doorgaan tot 2015 waarbij jaarlijks 250.000 ons goud en 3.6 miljoen ons zilver geproduceerd wordt. Volgens Goldcorp werken in de mijn ongeveer 800 mensen, terwijl COPAE, een lokale NGO die het verzet tegen de mijnbouw in de regio leidt, zegt dat het maar om 300 mensen zou gaan. Gedurende de tienjarige levensduur van de mijn verwacht Goldcorp een winst van meer dan twee miljard dollar waarvan slechts één procent in Guatemala zelf blijft. Onder de Canadese wet zou het bedrijf dertien procent van de winst aan de overheid moeten afdragen. Naast de 45 miljoen dollar die Montana kreeg voor de Marlin Mijn van de International Finance Corporation, de privéfinancier van de Wereldbank, zorgde beleidsmakers in Guatemala nog voor andere steun door een steeds soepelere wetgeving in verband met mijnbouw in te voeren.

11

De Marlin mijn combineert zowel ondergrondse mijnbouw als dagbouw (open pit mining). De eigenlijke productie startte in het vierde kwartaal van 2005. Dagbouw houdt in dat bergen worden afgegraven om zo tot de ertsen te komen die de mineralen (in dit geval goud en zilver) bevatten. Het is enerzijds de goedkoopste manier van mijnbouw maar, anderzijds, wel de meest problematische en vervuilende. Voor deze soort van mijnbouw zijn namelijk enorme hoeveelheden water nodig waardoor er in de omliggende waterlopen droogte en vervuiling kan ontstaan. Om het goud en het zilver te scheiden van de ertsen wordt gebruik gemaakt van cyanide, een stof die extreem toxisch is. Het gebruik van cyanide in de goudmijnsector is in de Europese Unie en vele staten van Amerika verboden als gevolg van verschillende milieurampen die gebeurd zijn in het verleden. Zo is in 2000 in Roemenië meer dan 100000 t afval water beladen met cyanide en zware metalen in de Tisza rivier gevloeid, als gevolg van een dambreuk in de Baia Mare mijn. Hierbij is 1240 ton vis gestorven en is de drinkwatervoorraad van 2,5 miljoen mensen vervuild. Ook vertonen een aantal huizen in de omgeving scheuren ten gevolge van de explosies. Een ander probleem is dat de grond vaak op een dubieuze manier door het mijnbouwbedrijf verkregen wordt van de eigenaars. De probleemanalyse van de aanwezigheid van de Marlin mijn zal behandeld worden in vier thema’s: impact op ecologisch vlak, op de gezondheid, op politiek-juridisch en op socio-economisch vlak.

Gemeenschappelijke inleiding In het ecologische luik ligt de focus op de impact van mijnbouw op de kwantiteit en kwaliteit van gronden oppervlaktewater. Uit de academische literatuur blijkt dat de aanwezigheid van mijnbouwactiviteit enorme risico’s inhoudt voor het milieu, vaak door vervuiling van gronden oppervlaktewater. Ook de gemeenschappen van Sipacapa en San Miguel zijn erg bezorgd om de impact van de aanwezigheid van de mijn op hun waterbronnen. Deze bezorgdheid is het gevolg van verschillende verschijnselen die door de bevolking worden waargenomen. Zo hebben veel mensen huidproblemen, zijn er waterputten opgedroogd en wordt op bepaalde tijdstippen een verkleuring van het water waargenomen. Een tweede oorzaak van de bezorgdheid is het gebrek aan duidelijke, wetenschappelijk onderbouwde en inzichtelijke informatie en communicatie naar de bevolking toe. Het mijnbedrijf verklaart dat er geen enkel probleem is, verschillende wetenschappers en ngo’s beweren net het tegenovergestelde. Daarom zal in het ecologische luik onderzocht worden hoe de waterkwantiteit en –kwaliteit van enerzijds oppervlaktewater en anderzijds grondwater (theoretisch) beïnvloed kunnen worden door de aanwezigheid van de Marlin mijn. Ook zal onderzocht worden hoe de potentiële milieu-impact momenteel opgevolgd wordt. Door de combinatie van beide analyses wordt gezocht waar de ontbrekende schakels en redeneringen zitten in de bestaande monitoringsprogramma’s. Op basis daarvan wordt een voorstel van een gerichte monitoring gedaan zodat de effectieve milieu-impact bepaald kan worden en de lokale bevolking een antwoord krijgt op

12

de vele vragen rond de impact van de mijn op hun waterbronnen. Deze analyse wordt uitgevoerd op basis van een literatuurstudie van de verschillende rapporten gepubliceerd door het mijnbedrijf, ngo’s en wetenschappers. Mijnbouw heeft naast sociale, economische, politieke, juridische en ecologische gevolgen, ook gevolgen voor de gezondheid. Er zal in het tweede deel daarom gekeken worden naar de mogelijke effecten voor de gezondheid van mijnwerkers enerzijds en naar de gevolgen voor de bevolking in het gebied anderzijds. Het werken in een mijn zit vol met risico’s en door vervuiling van lucht, water en bodem lopen ook de omwonenden risico. Aan de hand van literatuur zullen de mogelijke effecten besproken worden alvorens in te gaan op de case study over San Miguel Ixtahuacan. Er zal ook aandacht worden besteed aan de sociale invalshoek van gezondheid. In een context van armoede en slechte voorzieningen op medisch vlak kan gezondheidsimpact hard aankomen. Gezondheid en het ontbreken daarvan heeft niet voor iedereen dezelfde betekenis. De case study laat zien waarom de impact in een gebied als San Miguel zo groot kan zijn. Tot slot zullen we komen tot een antwoord op de vraag wat de gezondheidsproblemen tengevolge van wonen en werken in een mijnbouwgebied zijn en wat de sociale impact van die problemen is. Het politiek-juridisch deel zal de relevantie en het gebruik van mensenrechten onderzoeken voor lokale gemeenschappen nadat deze in hun dagelijks leven aangetast werden door een grote economische verandering. De problematiek zal bottom-up bekeken worden en dus vanuit het oogpunt van de inwoners van San Miguel en Sipacapa. Meer specifiek zal het gaan om conventie 169 van de Internationale Arbeidersorganisatie dat door Guatemala in 1996 geratificeerd werd en handelt over de rechten van inheemse en tribale volkeren. Volgens deze Conventie zijn ondernemingen of regeringen verplicht de gemeenschappen grondig te informeren over en te betrekken bij beslissingen over het gebruik van natuurlijke rijkdommen op hun territoria. Op juridisch vlak zal onderzocht worden of de inwoners conventie 169 kunnen gebruiken in hun protest tegen de mijnbouw. Op politiek vlak zal onderzocht worden in welke mate er een netwerk aanwezig is dat werkt rond de rechten van mijngemeenschappen en hiervoor gebruik maken van conventie 169. Om voor politieke druk te zorgen moeten er namelijk voldoende organisaties bestaan op lokaal, nationaal en internationaal niveau.

Economische problemen vinden zowel op nationaal als op regionaal vlak plaats. Op nationaal niveau is de rol van mijnbouw in de ontwikkeling niet altijd even positief en kunnen ontwikkelingslanden met problemen worden geconfronteerd door de afwezigheid van geschikte instellingen en slechte fiscale regimes. De eerste centrale vraag in het deel rond de socio-economische problemen is aldus wat de effecten van mijnbouw zijn op de nationale economie. Een andere belangrijke vraag is hoe de lokale economie problemen ondervindt van de aanwezigheid van de mijn. Op regionaal niveau vindt er een belangrijke wijziging plaats waar voormalige onderhoudseconomieën door de mijnbouwactiviteiten een overgang naar een monetaire economie ondergaan, een cruciale stap in de zoektocht naar ontwikkeling. Dit gaat echter gepaard met de nodige groeiproblemen en een slecht beheer van de inkomsten door de lokale overheid. Op lokaal sociaal niveau is er een toename in conflicten merkbaar

13

die indirect door de mijnbouwaanwezigheid kan verklaard worden. Er wordt dan ook onderzocht hoe de lokale sociale structuren worden beïnvloed door de mijnbouwactiviteiten. De onderwerpen in deze cluster zijn nauw met elkaar verbonden. Problemen rond de waterkwaliteit en waterkwantiteit zorgen voor een gebrek aan bruikbaar water voor de landbouw en voor het huishouden. De gezondheid van de bevolking komt onder andere in gevaar door vervuild water. Mensen komen in contact met het water door consumptie, maar ook via de huid als ze zich baden of kleren wassen. Door de precaire economische situatie in de regio is er een gebrek aan geld voor de families en de stijging van de prijzen van goederen maakt het nog moeilijker voor mensen met gezondheidsproblemen om de nodige verzorging te verkrijgen. De negatieve invloed van de mijnactiviteiten op ecologisch, socio-economisch en gezondheidsvlak zorgt voor heel wat protest. Conventie 169 zorgt ervoor dat ze zich kunnen baseren op een wettelijk instrument zodat ze hun strijd kunnen legitimeren. De vraag is natuurlijk of dit juridisch instrument werkt in ontwikkelingslanden. De centrale vraag is hoe mijnactiviteiten impact hebben op mens en milieu. In het eerste deel zal het ecologische aspect onderzocht worden, daarna wordt gekeken naar het gezondheidsaspect. Het derde deel is gericht op de toepassing van conventie 169 en als laatste komen de sociaaleconomische problemen aan bod. Uiteindelijk wordt een gemeenschappelijk besluit geformuleerd waarin de verschillende resultaten aan elkaar worden gekoppeld.

14

Deel I De impact van mijnbouw op de kwantiteit en kwaliteit van gronden oppervlaktewater: een case-study van de Marlin goudmijn in San Marcos, Guatemala.

Vera Verhaert Promotor: Prof. Dr. de Deckere Eric

Master in de Milieuwetenschap

Academiejaar 2008-2009

15

Afsluiting Masterproef: juni 2009

16

Lijst van gebruikte afkortingen

CAO

Compliance Advisor Ombudsman

COPAE

Pastorale Commissie voor Vrede en Ecologie

IFC

International Finance Corporation

MARN

Ministerie van Milieu en Natuurlijke Hulpbronnen

MEC

Marlin Engineering & Conslting, LLC

MEG

Montana Exploradora de Guatemala, S.A.

MEM

Ministerie van Energie en Mijnen

NGO

Niet-gouvernementele organisatie

TSF

Tailings Storage Facility

WRD

Waste Rock Dump

17

18

1.

Inleiding

Deze masterproef situeert zich binnen de cluster ‘Verantwoorde en rechtvaardige mijnbouw in ontwikkelingslanden’ en vult het ecologische luik in waarbij de focus ligt op de impact van mijnbouw op de kwantiteit en kwaliteit van gronden oppervlaktewater. De mogelijk veranderende toestand van de waterkwantiteit en –kwaliteit kan een impact hebben op de lokale bevolking wat betreft de gezondheid, socio-economische en politiek-juridische aspecten. Voor uitspraken hierover verwijs ik naar de andere thema’s binnen de cluster ‘Verantwoorde en rechtvaardige mijnbouw in ontwikkelingslanden’. Uit de academische literatuur blijkt dat de aanwezigheid van mijnbouwactiviteit grote risico’s inhoudt voor het milieu, vaak door vervuiling van gronden oppervlaktewater (Salomons, 1995; Dudka et al., 1997; Naicker et al., 2003; Younger et al., 2004). De mijnbouwindustrie staat in de top tien van de meest vervuilende activiteiten ter wereld die een bedreiging vormen voor de volksgezondheid (Blacksmith Institute, 2008). In het verleden zijn reeds verschillende rampen gebeurd met een enorme impact op het milieu en de gezondheid van de lokale bevolking (ICOLD/UNEP, 2001). Hierdoor neemt het protest van NGO’s en de bevolking in de mijngebieden toe. Een wereld zonder mijnbouw blijkt echter niet denkbaar. Daarom is het essentieel om te evolueren naar een duurzame mijnbouwindustrie waarbij de negatieve impact op het milieu en de lokale bevolking zoveel mogelijk voorkomen wordt. De mogelijke milieu-impact van de mijnbouw, specifiek de impact op waterkwantiteit en –kwaliteit wordt in deze masterproef besproken aan de hand van een case study over de Marlin mijn te San Marcos, Guatemala. De Marlin mijn is gelegen in de westelijke hooglanden van Guatemala, in het departement San Marcos, meerbepaald in de gemeenten Sipacapa en San Miguel Ixtahuacan. In 2003 kreeg het mijnbedrijf Montana Exploradora, een dochterbedrijf van het Canadese mijnbedrijf Goldcorp Inc., een exploitatievergunning voor de Marlin mijn. De International Finance Corporation (IFC), een onderdeel van de Wereldbank dat zich richt op ontwikkeling van arme landen door de stimulering van de private sector, verstrekte in juni 2004 een lening van 45 miljoen dollar aan Montana Exploradora voor de uitvoering van het project. De mijn is operationeel sinds december 2005. In de Marlin mijn wordt goud en zilver gewonnen. Voor de winning van goud en zilver zijn grote hoeveelheden water vereist en wordt gebruik gemaakt van het toxische cyanide om het goud en zilver te scheiden van het ganguegesteente. Hierbij wordt ook een grote hoeveelheid afvalstoffen gevormd die, door het mogelijk optreden van zure drainage, een potentiële bron van vervuiling kunnen zijn voor het omliggende milieu. In maart 2005 hebben gemeenschappen uit Sipacapa een klacht ingediend bij de Wereldbank en de Ombudsman van het IFC (Compliance Advisor Ombudsman, CAO). In deze klacht uiten de gemeenschappen hun bezorgdheid rond de aanwezigheid van de mijn en de mogelijke impact ervan op hun waterreserves. Ze vrezen voor waterschaarste en vervuiling. Ook wijzen ze erop dat het mijnproject zonder overleg is goedgekeurd, dat de rechten van de inheemse bevolking worden geschonden en dat door de aanwezigheid van de mijn sociale spanningen, geweld en ongelijkheid

19

zullen toenemen. De Ombudsman (CAO) heeft deze klacht aanvaard en onderzocht op basis van een sitebezoek, documenten gepubliceerd door de mijn en interviews met de lokale bevolking, NGO’s en werknemers van het mijnbedrijf. In september 2005 publiceerde de Ombudsman het antwoord op de klacht. Hierin wordt besloten dat de bevolking van Sipacapa geen significante negatieve milieu-impact van de Marlin mijn zal ondervinden. De CAO gelooft dat de waterkwantiteit en –kwaliteit aspecten kunnen worden aangepakt door verdergaand onderzoek en een onafhankelijke monitoring van de waterkwantiteit en -kwaliteit. Voorts wordt vooral een goede communicatie naar en participatie van de lokale bevolking als oplossing naar voor geschoven. Verschillende NGO’s (Madre Selva, COPAE, CATAPA) en wetenschappers zoals Robert Moran, een befaamd hydro-geoloog, stellen echter dat de CAO conclusies heeft getrokken op basis van inadequate data en incorrecte interpretaties van de bestaande data. Nu anno 2009 blijft de bezorgdheid onder de bevolking groot. Uit interviews (Van der Hoeven, 2009) blijkt dat bij vele mensen huidirritaties voorkomen waarvan men niet weet wat de oorzaak is. Onder de bevolking leeft dan ook de angst dat de oorzaak ligt bij de mijn. Daarnaast zijn er verschillende mensen die het water van de rivier op bepaalde momenten zien verkleuren. Sinds de komst van de mijn zijn ook 6 waterputten in de gemeente San Miguel Ixtahuacan nabij de mijn, opgedroogd (Tribunal Latinoamericano del Agua, 2008). De bezorgdheid van de bevolking ontstaat door de verschillende verschijnselen die worden waargenomen gecombineerd met het ontbreken van duidelijke, wetenschappelijk onderbouwde en inzichtelijke informatie en communicatie naar de bevolking toe. Het opvolgen van de impact gebeurt door het mijnbedrijf zelf. Hierdoor wordt de objectiviteit en geloofwaardigheid door de bevolking in vraag gesteld. Ook de NGO COPAE volgt de impact. De door hen verzamelde resultaten worden echter niet erkend door het mijnbedrijf. Het dreigt dus een welles nietes spel te blijven waar de bevolking geen boodschap aan heeft. Daarom wordt aan de hand van een analyse van de mogelijke milieu-beïnvloedende factoren (pressure) nagegaan hoe de waterkwantiteit en –kwaliteit van enerzijds oppervlaktewater en anderzijds grondwater beïnvloed kunnen worden door de aanwezigheid van de Marlin mijn. Via een beschrijving van de toestand (state) van het oppervlakte- en grondwater, wordt getoetst hoe de potentiële milieu-impact momenteel wordt opgevolgd. Door de combinatie van beide analyses wordt bepaald waar de ontbrekende schakels en redeneringen zitten in de bestaande monitoringsprogramma’s om op basis daarvan een voorstel van een gerichte monitoring te doen. Zo kan de effectieve milieu-impact bepaald worden en krijgt de lokale bevolking een antwoord op de vele vragen rond de impact van de mijn op hun waterbronnen. Eerst zal een algemene schets geven worden van het gebied waarin de Marlin mijn gesitueerd is en van de wetgeving rond mijnbouw en watergebruik in Guatemala. Hierbij worden zaken aangehaald die in de latere analyse terug van toepassing zijn.

20

Daarna volgt een beschrijving van het gouden zilverwinningsproces waarin de mogelijke milieubeïnvloedende factoren geïdentificeerd worden. Op basis van deze identificatie volgt dan een analyse van de milieu-beïnvloedende factoren waarin onderzocht wordt hoe deze factoren een impact kunnen hebben op het milieu. Deze analyse gebeurt aan de hand van een gericht onderzoek naar bestaande meetgegevens in de beschikbare rapporteringen. Hierbij worden de bestaande meetgegevens getoetst op volledigheid en wordt aangegeven welke gegevens ontbreken om sluitende uitspraken te kunnen doen over de effectieve milieu-impact. Vervolgens wordt getracht om de algemene toestand van de kwaliteit en kwantiteit van enerzijds grondwater en anderzijds oppervlaktewater te beschrijven. Deze beschrijving is gebaseerd op monitoringsprogramma’s uitgevoerd door het mijnbedrijf zelf en door de NGO COPAE. Op basis hiervan wordt nagegaan of er reeds een impact aanwezig is op de natuurlijke waterbronnen en welke methode gehanteerd wordt om de milieu-impact te bepalen. Om de betrouwbaarheid van de resultaten van de NGO COPAE te controleren, werden stalen vanuit Guatemala geanalyseerd in het gecertificeerde labo van de onderzoeksgroep Ecosysteembeheer van de Universiteit Antwerpen. Bedoeling was een vergelijking te maken tussen de resultaten die in dit labo werden gevonden en de resultaten van het labo van COPAE. Dit doel kon echter niet worden behaald

aangezien de resultaten van COPAE niet tijdig zijn doorgestuurd. Ik bespreek wel de

resultaten van de labo-analyse in België. Tenslotte formuleer ik op basis van de voorgaande analyses, een aantal aanbevelingen voor de monitoring van de waterkwaliteit en kwantiteit in de toekomst. Het doel van deze masterproef is om op een theoretische en objectieve manier, in te schatten hoe de aanwezigheid van de mijn een impact op het milieu kan vormen. Buiten de controle van de stalen uit Guatemala, is deze analyse volledig gebaseerd op een literatuuronderzoek. Hierbij is het belangrijk om de geraadpleegde bronnen te situeren aangezien bijna alle bronnen te plaatsen zijn in voor of tegen de mijn gekante partijen. Ten eerste worden rapporten van het mijnbedrijf en rapporten gemaakt in opdracht van het mijnbedrijf geraadpleegd. Deze rapporten handelen over de installatie en evaluatie van verschillende mijnfaciliteiten alsook over de jaarlijkse milieumonitoring. De belangrijkste bronnen hierbij zijn Montana Exploradora de Guatemala (MEG), Marlin Engineering & Conslting (MEC) en Robertson Geoconsultants Inc. Een tweede bron is het rapport van de Ombudsman van het IFC, de instelling die een lening heeft toegekend aan het mijnbedrijf. In dit rapport wordt de klacht van de lokale bevolking onderzocht. Hierbij wordt ook gerefereerd naar 2 rapporten van geohydroloog Atkins. Ten derde worden ook rapporten geraadpleegd vanuit de NGO-sector en rapporten opgesteld op aanvraag van de NGO-sector. De belangrijkste geraadpleegde rapporten hierbij zijn van de geohydroloog Robert Moran en van het ingenieurs- en adviesbureau Bos en Witteveen. Deze bronnen worden aangevuld met academische literatuur omtrent mijnbouw en eigen conclusies.

21

2.

Gebiedsbeschrijving

De Marlin mijn is gelegen in het zuid-westen van Guatemala, in het noorden van het departement San Marcos. De ligging van de Marlin mijn wordt weergegeven in figuur 1.

Figuur 1: De ligging van de Marlin mijn (Bron: MEG, 2003)

2.1.

Klimaat

De Marlin mijn ligt op een hoogte van 2000m. Deze hoogteligging bepaalt in belangrijke mate de klimatologische omstandigheden. Het klimaat kan algemeen beschreven worden als “semi-arid mountanious” (McBain-Haas, 2005). Dit houdt in dat het klimaat voornamelijk warm en droog is met een duidelijk droog en nat seizoen. De gemiddelde jaarlijkse neerslag wordt geschat op 1008 mm die voornamelijk valt tussen mei en oktober. De gemiddelde jaarlijkse temperatuur is 25°C. Door de hoge ligging varieert de temperatuur tussen 40°C en 3°C (MEG, 2003). Deze gegevens zijn afkomstig van een weerstation gelegen op 60 km van de Marlin mijn. Meer exacte gegevens zijn niet beschikbaar (Moran, 2004).

22

2.2.

Hydrologie en geohydrologie

De Marlin mijn ligt in 2 deelstroomgebieden, het deelstroomgebied van de Tzala rivier (60 km²) en van de Quivichil rivier (18 km²). Deze 2 deelstroomgebieden liggen in het stroomgebied van de Quilco rivier. De Tzala rivier ligt ten zuiden van de Marlin mijn en heeft een gemiddeld debiet van 1,31 m³/s. Het debiet verschilt strek in het droge en natte seizoen, van 0,5 tot 7 m³/s. De Qivichil rivier ligt ten noorden van het Marlin project. Deze rivier kent een periodieke stroming. In het droge seizoen valt ze soms droog, in het natte seizoen kent de rivier een gemiddeld debiet van 0,7 m³/s. Een zijrivier van de Quivichil rivier, de Quebrada Seca ligt ten oosten van de mijn. De Tzala rivier en de Quivichil rivier monden uit in de Quilco rivier. Deze stroomt noordwaarts richting Mexico, waar deze uitmondt in de Golf Van Mexico. In figuur 2 worden de verschillende rivieren en hun ligging ten opzichte van de Marlin mijn weergegeven (MEG, 2003).

Figuur 2: Ligging van de rivieren ten opzicht van de Marlin mijn (Bron: MEG, 2008) Een duidelijke beschrijving van de geohydrologie ontbreekt in de verschillende publiek beschikbare documenten. Wel wordt aangegeven dat de grondwaterstroming bepaald wordt door fracturatie en onvoorspelbare patronen vertoont. In het algemeen loopt het grondwater van zuid naar noord (MEG, 2009).

23

2.3.

Lokale bevolking

Het grondgebied van de Marlin mijn ligt voor 85% in de gemeente San Miguel Ixtahuacán en voor 15% in de gemeente Sipakapa. De inwoners van deze gemeenten behoren tot de Mam, een stam afkomstig van de inheemse maya’s. In het gebied vindt kleinschalige landbouw en veeteelt voor eigen gebruik plaats waarbij maïs, bonen, komkommers, pompoenen en courgetten geteeld worden (MEG, 2003). Vele mensen zoeken werk in gebieden waar meer werkgelegenheid is zoals de kust (Van der Hoeven, 2009) en het zuiden van het land waar veel koffieplantages zijn (MEG, 2003). Een klein deel van de bevolking werkt in de mijn. Het gebied is één van de armste regio’s van Guatemala. Ongeveer 95% van de bevolking leeft in armoede (McBain-Haas, 2005). De lokale bevolking gebruikt het oppervlaktewater voor de irrigatie van de velden, voor recreatie en voor huishoudelijke doeleinden zoals het wassen van kleren. In de verschillende dorpen zijn waterputten aanwezig voor het oppompen van grondwater. Het grondwater wordt gebruikt als drinkwater, water voor het huishouden en persoonlijke hygiëne (Van der Hoeven, 2009). De lokale gemeenschappen zijn bezorgd over de invloed van de mijn op de kwantiteit en de kwaliteit van de waterbronnen. Er worden meldingen gedaan van het opdrogen van verschillende grondwaterputten (Tribunal Latinoamericano del Agua, 2008) en vele mensen vertonen huidirritaties en andere ziekten die voor de komst van de mijn niet werden waargenomen (Van der Hoeven, 2009) .

3.

Wetgeving rond mijnbouw en watergebruik in Guatemala

De huidige mijnbouwwet (Decreto 48-97), die van kracht is gegaan in 1997, is zeer voordelig voor de mijnbouwbedrijven. In deze mijnbouwwet werd vastgelegd dat de mijn voor 100% eigendom is van de buitenlandse mijnbedrijven en dat deze geen importkosten voor productiemiddelen moeten betalen. Voorts werd de royaltybelasting verlaagd tot 1% en worden licenties voor exploitatie en exploratie gemakkelijk toegekend. In de mijnbouwwet worden de taken van het Ministerie van Energie en Mijnen (MEM) en van het Ministerie van Milieu en Natuurlijke Hulpbronnen (MARN) vastgelegd. Het MEM is verantwoordelijk voor het opvolgen van alle mijnbouwprojecten, het is het administratieve en politieke orgaan dat verantwoordelijk is voor de handhaving en naleving van het mijnbeleid. Het MARN is verantwoordelijk voor het opvolgen van de naleving van de milieuwetgeving. Er zijn 3 types van vergunningen vastgelegd in de mijnbouwwet: -

een erkenningvergunning waarbij het mijnbedrijf een toelating krijgt voor het lokaliseren en identificeren van potentiële mijngebieden;

-

een vergunning voor exploratie waarbij het mijnbedrijf de toelating krijgt om de potentie van het gebied voor mijnbouwactiviteit te onderzoeken, te analyseren en te evalueren;

24

-

een exploitatievergunning dat het mijnbedrijf toestemming geeft tot de eigenlijke exploitatie van het mijngebied.

Bij de aanvraag van een erkenningvergunning en een vergunning voor exploratie moet het mijnbedrijf een rapport indienen bij het MEM waarin de maatregelen beschreven staan om de potentiële impact op het milieu te reduceren. Bij de aanvraag van een exploitatievergunning moet het mijnbedrijf een milieueffectenrapport (EIA&S) opstellen. Dit rapport moet volgende punten bevatten: een beschrijving van het project van start tot eind, de potentiële milieu-impact en de maatregelen om deze potentiële milieu-impact te reduceren alsook een sociaal programma. Het milieueffectenrapport moet goedgekeurd worden door het MARN en aanbevelingen van het MARN moeten in acht worden genomen, vooraleer een vergunning kan worden toegekend (Castagnino, 2006). Het watergebruik (artikel 71 – decreto 48-97) wordt in de mijnbouwwet als volgt vastgelegd (MEM, 2001): Article 71. Waters in the National Domain and of Common Use. The titleholder to a mining right may use and rationally utilize water provided that said use does not affect the permanent exercise of the rights of others. The use and utilization of waters that run within their natural riverbeds or are found in lagoons, that are not of public domain or of common use, will be regulated according to the dispositions of the Civil Code and of laws governing the matter. Whosoever makes use of water in their mining operations, upon returning it, must effect its adequate treatment to avoid contamination of the environment. Het mijnbedrijf kan dus gebruik maken van de gemeenschappelijke waterbronnen maar mag hierbij het recht op water van de andere gebruikers niet schenden en moet vervuiling van de waterbronnen vermijden. Naar aanleiding van hevig protest van nationale en internationale NGO’s, kerkgemeenschappen en de lokale bevolking werd de High Level Commission on Mining opgericht. Dit is een multi-sectorale commissie die bestaat uit leden van sociale en milieuorganisaties, het MEM en de Katholieke Kerk. In deze commissie wordt gediscussieerd over de problemen gerelateerd aan de mijnbouwactiviteit in het land. De conclusie van deze discussie was dat de huidige mijnbouwwetgeving hervormd moet worden zodat er meer rekening wordt gehouden met de lokale bevolking en de impact op het milieu. Dit heeft geleid tot het ontwerp van de Mining Policy Guidelines 2008-2015 door het MEM. Dit rapport is volgens het MEM het richtinggevend instrument om te evolueren naar een meer duurzame mijnbouw. In 2008 heeft de nieuwe Parlementaire Commissie voor Mijnbouw en Energie van Guatemala een voorstel ingediend voor de hervorming van de huidige mijnbouwwetgeving waarin meer rekening

25

gehouden wordt met de rechten van de lokale bevolking en de impact op het milieu als gevolg van de aanwezigheid van mijnbouw. De hervorming van de wet is nog in ontwikkeling. 4. De Marlin mijn De Marlin mijn is een goud en zilvermijn waar zowel in dagbouw als schachtbouw wordt gedolven. De site bestaat uit twee open pits (de Cochis- en Marlinpit) en een ondergrondse mijn, waaruit het erts wordt gedolven om er goud en zilver uit te winnen. Deze winning gebeurt via een extractieproces waarbij het goud en zilver gescheiden worden van het ganguegesteente door toevoeging van verschillende chemische stoffen. Dit extractieproces vereist enorme hoeveelheden water. Voorts schat het mijnbedrijf dat het Marlin project 44 miljoen ton afvalgesteenten en 14 miljoen ton tailings zal genereren op 10 jaar (www.goldcorp.com). De afvalgesteenten ontstaan door het afgraven van de ondergrond tot aan de lagen die de kostbare ertsen bevatten. Deze worden opgeslagen in een Waste Rock Dump (WRD). De tailings worden geproduceerd tijdens het extractieproces. Deze tailings bestaan uit een mengeling van fijngemalen afvalgesteenten, proceswater en chemische effluenten. De tailings worden opgeslagen in een Tailings Storage Facility (TSF). Deze bestaat uit een dam en een bezinkingsbekken. Een overzicht van de belangrijkste mijnfaciliteiten wordt weergegeven in figuur 3 (CAO, 2005 a). Ook de locatie van de rivieren wordt weergegeven in deze figuur. Twee waterbekkens kunnen aangetast worden door de mijn, deze van de Quivichil rivier en van Tzala rivier (Atkins, 2005b).

Figuur 3: Overzicht van de belangrijkste mijnfaciliteiten en hun ligging ten opzicht van de rivieren (Bron: CAO, 2005a)

26

We beschrijven het gouden zilverwinningsproces in de Marlin mijn om op basis daarvan na te gaan waar en door welke factoren een druk op het milieu kan veroorzaakt worden (“Pressure”). 4.1. Het gouden zilverwinningsproces De winning van goud en zilver gebeurt via een proces dat verloopt in verschillende fasen. Deze worden weergegeven in figuur 4 (MEG, 2003) en worden hieronder één voor één kort besproken.

Figuur 4: De verschillende fasen van het gouden zilverwinningsproces (Bron: MEG, 2003) 1. Het delven van het erts Een eerste stap in het proces is het verwijderen van de vegetatie en het afgraven van de ondergrond tot aan de lagen die de kostbare ertsen bevatten. Het afvalgesteente dat hierbij ontstaat wordt naast de Marlinput gedeponeerd. Deze opslagplaats van de afvalgesteenten wordt Waste Rock Dump (WRD) genoemd. Tijdens het delven moeten de open pits en de ondergrondse mijn bemaald worden. In de ondergrondse mijn wordt grondwater bemaald met een debiet van 1,3 l/s. Het bemalingdebiet in de open pit wordt geschat op 5 – 25 l/s, afhankelijk het seizoen en de fase van de mijnactiviteit. De meerderheid van het bemaalde water in de open pit is afkomstig van runoff naar de pit. Het bemaalde water wordt opgeslagen in de TSF terwijl een deel van dit water normaal gezien naar de Tzala en de Quivichil rivier zou afstromen (CAO, 2005b).

27

2. Splijten en malen Vooraleer het goud en zilver kunnen gescheiden worden van het ganguegesteente moeten de gedolven rotsen tot kleinere deeltjes worden gespleten, vermalen en geschaafd. Tijdens dit proces wordt water verstoven om de stofproductie te beperken (MEG, 2003). Het eindproduct van deze eerste fase is een pulp, klaar voor de extractiefase. 3. De extractiefase (tank leach process) In deze fase worden goud en zilver geëxtraheerd uit de geproduceerde pulp door het toevoegen van een percolatievloeistof; een natrium-cyanide-oplossing. Dit proces wordt uitgevoerd in percolatietanks (MEG, 2003). Goud heeft een grote affiniteit voor cyanide en vormt oplosbare goudcomplexen in aanwezigheid van zuurstof en water (Lottermoser, 2007): 4 Au + 8 NaCN + O2 + 2 H2O → 4 Na[Au(CN)2] + 4 NaOH Tijdens dit proces wordt kalk toegevoegd om de zuurtegraad op peil te houden (pH 10-11). Zo wordt de cyanide in de vloeibare fase gehouden teneinde de vorming van het zeer toxisch blauwzuur te voorkomen (International Cyanide Management Code for the Gold Mining Industry). 4. De scheidingsfase (Counter Current Decantation) Na het percolatieproces wordt het pulp ‘gewassen’ in een Counter Current Decantation (www.goldcorp.com). Hierbij worden de goud-cyanidecomplexen gescheiden van het pulp dat geen kostbare metalen draagt. Dit resterende pulp, ook gekend als tailings, bestaat uit een mengsel van fijngemalen afvalgesteenten, cyanide, andere chemische componenten en water. De goud-zilvercyanide-oplossing, ook ‘zwangere oplossing’ genoemd, is nu klaar om gewonnen te worden. De tailings gaan naar het neutralisatieproces (Montana Exploradora de Guatemala, S.A., 2003). 5. Het winnen van goud en zilver: precipitatie met zink (Merrill-Crowe) Uit de zwangere oplossing kan goud en zilver gewonnen worden via het Merrill-Crowe proces. Hierbij wordt zinkstof toegevoegd aan de goud-zilver-cyanide oplossing waardoor het goud en zilver zullen neerslaan volgens de volgende reactie (Kongolo, 1998): 2NaAu(CN)2 + Zn → Na2 Zn(CN)4 + 2Au Het gewonnen goud en zilver wordt gefilterd, gedroogd, gesmolten en naar de raffinaderij vervoerd. De achterblijvende cyanideoplossing wordt geneutraliseerd (Montana Exploradora de Guatemala, S.A., 2003).

28

6. Neutralisatie van tailings en cyanideoplossingen Voorafgaand aan de storting van de tailings in de TSF worden de tailings behandeld om de cyanide te neutraliseren (Montana Exploradora de Guatemala, S.A., 2003). Tijdens dit proces van cyanide afbraak, het INCO proces genaamd, worden vrije cyanide (a) en gebonden cyaniden (b) (Weak Acid Dissociable Cyanide) geoxideerd tot cyanaat (Robertson, 2008). Koper wordt toegevoegd als katalysator. De reactie verloopt als volgt: (a) CN- free + SO2 + O2 + H2O → OCN- + H2SO4 (b) Me(CN) 2-4 + 4SO2 + 4O2 + 4 H2O → 4OCN- + 4H2SO4 + Me2+ Het gevormde zwavelzuur wordt geneutraliseerd door de toevoeging van kalk en de metalen slaan neer onder de vorm van hydroxiden (Ritcey, 2005). Een deel van het cyanaat breekt verder af naar ammonia en nitraat (Atkins, 2005). Na de neutralisatie worden de tailings in het bezinkingsbekken van de TSF gedeponeerd (CAO, 2005). 7. Watergebruik Tijdens de verschillende fasen van het gouden zilverwinningsproces worden enorme hoeveelheden water gebruikt. De totale operationele consumptie wordt geschat op 48-69 l/s, volgens het CAOrapport (CAO, 2005b, Annex A, kolom 3). Maar volgens het Environmental and Social Performance Annual Monitoring Report (2009) lag het totale gebruik in 2008 op 105 l/s. Dit water is voor 85 % afkomstig vanuit het bezinkingsbekken van de TSF en is een mengeling van gerecycleerd proceswater, regenwater en runoff. De resterende 15% is grondwater dat wordt opgepompt in een productiewaterput. Het pompdebiet wordt geschat op 10 l/s (CAO, 2005a & AMR, 2008). De productiewaterput bevindt zich in het stroombekken van de Tzala rivier. Uit deze put wordt grondwater vanop een diepte van ongeveer 300 meter onttrokken. De laterale afstand tussen de Tzala rivier en de productieput bedraagt 50 meter (CAO, 2005). In het Environmental and Social Performance Annual Monitoring Report en het Installation Report Water Supply Well PSA-1 (MEC, 2004) wordt aangegeven dat er geen directe hydrogeologische connectie is tussen de put en de rivier. De waterchemie van het opgepompte water verschilt namelijk van de waterkwaliteit in de Tzala rivier (Montana Exploradora de Guatemala, S.A., 2008). Er zijn geen lange termijndata over een mogelijke interconnectie beschikbaar (zie verder). Opgemerkt wordt nog dat het regenwater en de runoff uit de omgeving die opgevangen worden in de TSF niet meer afgevoerd worden naar de Quivichil rivier en de Quebrada Seca.

29

Besluit Uit de beschrijving van het gouden zilverwinningsproces worden volgende mogelijke milieubeïnvloedende factoren (pressure) geïdentificeerd: -

Het afgraven van de ondergrond waardoor erosie toeneemt. Ook de oorspronkelijke vegetatie moet hiervoor verwijderd worden.

-

Het gebruik van verschillende chemische stoffen (cyanide, Zn, Cu) tijdens de extractie-, scheiding-, precipitatie- en neutralisatiefasen.

-

Het opslaan van de tailings in de TSF en de afvalgesteenten in de WRD.

-

Het gebruik van water in de verschillende fasen.

5. Nadere analyse van de pressures In deze analyse gaan we na hoe enerzijds de waterkwantiteit en anderzijds de waterkwaliteit beïnvloed kunnen worden door de aanwezige mijnactiviteit. De geïdentificeerde pressures uit voorgaande analyse kunnen een gevaar vormen voor de kwantiteit en kwaliteit van het natuurlijke watersysteem. De lokale bevolking is afhankelijk van dezelfde waterbronnen. Het watersysteem vervult voor hen de functies van drinkwater, water voor het huishouden, recreatie en irrigatie. De verschillende gebruikers waarderen de goods en services die het watersysteem vervult op verschillende manieren. Opdat het watersysteem deze verschillende functies zou kunnen blijven vervullen is het belangrijk dat het watersysteem niet of zo minimaal mogelijk wordt aangetast en dat dus de waterkwantiteit en –kwaliteit zo minimaal mogelijk achteruit gaan.

5.1.

Mogelijke invloed op de waterkwantiteit

Aangezien tijdens het ontginningsproces een zeer grote hoeveelheid grondwater zal worden opgepompt (10 -15 l/s, 10 jaar lang), bestaat de kans dat dit een negatieve impact zal hebben op de natuurlijke grondwaterreserves. Een typische familie in het gebied consumeert ongeveer 30 l/dag (Castagnino, 2006). Om de impact op de waterkwantiteit zo gering mogelijk te houden is het essentieel dat het oppompen van grondwater voorafgegaan wordt door een grondig onderzoek. Voor het verkrijgen van een toelating voor de gouden zilverontginning moest het mijnbedrijf een milieueffectenrapport (Estudio de Evaluación de Impacto Ambiental y Social, 2003) opstellen waarin de impact van de mijnactiviteit op het milieu beschreven staat. Dit rapport van in totaal 540 pagina’s is niet publiek beschikbaar en wordt door verschillende wetenschappers bekritiseerd. Zo stelt Robert Moran, een geo-hydroloog met meer dan 30 jaar ervaring in de mijnbouwsector, dat het rapport onvolledig is en dat op basis van dit rapport nooit een toelating tot ontginning zou mogen gegeven zijn (Moran, 2004).

30

Het milieueffectenrapport geeft geen antwoord op de vraag wat de beschikbare hoeveelheden water (gronden oppervlaktewater) in het gebied zijn. Een diepgaande geohydrologische studie ontbreekt. Ook de impact van de grondwaterontginning op de Tzala rivier en andere grondwaterbronnen is niet adequaat onderzocht. Gedetailleerde studies naar de interacties tussen het oppervlaktewater en het grondwater, ontbreken (Moran, 2004). Het advies- en ingenieursbureau Witteveen en Bos heeft in opdracht van de NGO Solidaridad en Aqua4All

een

studie

gemaakt

van

het

milieueffectenrapport

en

de

jaarlijkse

milieu-

monitoringsrapporten. Ook deze studie wijst op de vele onzekerheden en veronderstellingen die gemaakt worden door het mijnbedrijf zonder echte bewijzen. Een jaar na de publicatie van het milieueffectenrapport is een studie uitgevoerd door de adviesbureau’s Marlin Engineering & Conslting (MEC), SRK Consulting en Vector Colorado waarin de installatie van de productiewaterput wordt onderzocht. In dit installatierapport (MEC, 2004) wordt de beste locatie voor de pomp bepaald op basis van een geologische en een geohydrologische studie en wordt de lange termijn capaciteit van de bron onderzocht op basis van enkele korte termijn testen. Een beschrijving van de geologie en geohydrologie in het gebied werd niet gepubliceerd in het rapport. Uit het rapport blijkt dat water aan een debiet van 10 l/s kan worden opgepompt en dit gedurende de 10 jaar van mijnactiviteit. Dit besluit is gebaseerd op de resultaten van een test waarin het waterniveau gedurende het pompen 10 dagen werd opgevolgd. In deze studie werd ook onderzocht of er een interconnectie is met de Tzala rivier. Op basis van waterkwaliteitsgegevens wordt geconcludeerd dat het water wordt opgepompt uit een hydrogeologische eenheid die niet verbonden is met de Tzala rivier. Het rapport geeft wel aan dat dit met onzekerheden gepaard gaat en formuleert een aanbeveling om de productie van de put te monitoren. Hierbij moeten het waterniveau, het debiet en de waterkwaliteit opgevolgd worden. Het advies- en ingenieursbureau Witteveen en Bos voegt hier nog aan toe dat de resultaten moeten worden gerapporteerd in de milieujaarrapporten en dat er een back-up plan moet ontwikkeld worden. De waterconsumptie vanuit de productieput wordt continu opgevolgd door het mijnbedrijf. Ook de waterkwaliteit wordt om de maand gemeten. Vastgesteld werd dat de waterkwaliteit is veranderd gedurende de periode van meten. Het mijnbedrijf rapporteert dat de productieput waarschijnlijk onrechtstreeks verbonden is met een diepe, geothermale bron. De veranderingen in waterkwaliteit worden mogelijk veroorzaakt door het feit dat door het oppompen van grondwater gedurende de lange periode ook water vanuit deze geothermale bron wordt aangesproken (MEG, 2009). Besluit Om op een duurzame wijze grondwater te kunnen oppompen is het van essentieel belang dat de verschillende gebruikers in kaart worden gebracht, een analyse wordt gemaakt van de goods en services, dat een waterbalans wordt opgemaakt en dat wordt nagegaan hoeveel grondwater er kan

31

worden

opgepompt

door

de

verschillende

gebruikers

zonder

daarmee

het

natuurlijke

grondwatersysteem aan te tasten. Hierbij mag de hoeveelheid opgepompt grondwater, de natuurlijke aanvulcapaciteit niet overstijgen (Anoniem, 2006). Zo moet onder meer onderzocht worden of er effectief ook water uit een diepere geothermale bron wordt opgepompt en wat de (on)rechtstreekse gevolgen hiervan zijn. Hierbij moet minstens worden nagegaan hoe het grondwatersysteem verbonden is met de oppervlaktewateren in de omgeving zodat ook de impact op het oppervlaktewatersysteem kan bepaald worden. Men zou verwachten dat bovengestelde criteria voor het oppompen van grondwater op een duurzame manier, onderzocht zijn door het mijnbedrijf voorafgaand aan het opstarten van de ontginning. Dit blijkt echter maar gedeeltelijk waar. Om na te gaan in hoeverre de bezorgdheid van de bevolking over de impact op het watersysteem gegrond of ongegrond is, is het belangrijk om een gericht monitoringsysteem op te zetten en uit te voeren teneinde inzicht te krijgen in de effectieve waterbalans. 5.2.

Mogelijke invloed op de waterkwaliteit

De verhoogde erosie door grondverstoring, het gebruik van toxische stoffen tijdens het goud-en zilverwinningsproces en het geproduceerde afval (tailings en afvalgesteenten) dat zure drainage kan genereren, vormen een potentiële bron voor vervuiling van het milieu. Omdat de tailings met bijhorende toxische stoffen opgeslagen worden in de TSF op de mijnsite zelf, is het belangrijk dat de deze zo ontworpen is dat een dambreuk of uitloging naar het grondwater wordt voorkomen. Daarom zal eerst dieper ingegaan worden op het ontwerp van de TSF.

5.2.1. De Tailings Storage Facility Een goed ontworpen TSF blijkt van essentieel belang voor het beschermen van het milieu en de lokale bevolking. In het verleden zijn reeds rampen opgetreden als het gevolg van slecht ontworpen tailingsdammen met catastrofale gevolgen (ICOLD/UNEP, 2001). Ook in het Marlin mijn project vormt een dambreuk een potentiëel risico voor het milieu gezien de seismische activiteit, het steile terrein en het seizoenale natte klimaat. De impact van een dambreuk zou zo enorm zijn dat een grote waakzaamheid noodzakelijk is, zowel tijdens het ontwerpen, het bouwen, de operationele fase, eventuele uitbreiding en uiteindelijk het sluiten van de mijn (Atkins, 2005). De TSF blijft ook na het sluiten van de mijn aanwezig op de mijn site. Na de sluiting van de mijn is het dus essentieel dat de veiligheid van de dam blijft opgevolgd worden. We kunnen ons de vraag stellen in hoeverre dit laatste gegarandeerd is. Bij het ontwerpen van een tailingsdam en het bepalen van de locatie moet rekening gehouden worden met verschillende factoren: de eigenschappen van de tailings, het beschikbare bouwmateriaal, de

32

gebiedsspecifieke eigenschappen (topografie, geologie, hydrologie, seismische activiteit) en de kosten (USEPA, 1994) . Het ontwerp van de TSF van de Marlin mijn is voorafgegaan door verschillende studies waarin de best mogelijke optie voor constructie is onderzocht. Vele van deze documenten zijn niet publiek beschikbaar waardoor het zeer moeilijk te achterhalen is welke van bovenstaande factoren onderzocht zijn geweest. Uit verschillende evaluatierapporten blijkt er evenwel enige onenigheid te bestaan over de veiligheid van de TSF van de Marlin mijn. Rapporten van het IFC (2004), Robertson Geoconsultants Inc. (2005 en 2008) en van de CAO van de Wereldbank (2005a) geven aan dat de TSF voldoet aan de veiligheidsstandaarden opgelegd door het IFC en de Wereldbank en dat ze zo ontworpen en gebouwd is dat de kans op een dambreuk en uitloging naar het grondwater minimaal is. Om de kans op uitloging te minimaliseren en de uitloging te kunnen controleren en opvangen, zijn sommige delen van het bezinkingsbekken voorzien van een mortellaag en wordt er gebruik gemaakt van materialen met lage permeabiliteit. Aan de hand van 2 modellen (MODFLOW and SEEP/W) is berekend dat het uitlogingsdebiet van de TSF klein is. Er zijn ook 5 grondwaterputten aangelegd om mogelijke uitloging doorheen de mortellaag te onderscheppen. Sinds 2006 wordt ongeveer wekelijks het grondwaterniveau in deze putten gemeten om te controleren of uitloging naar het grondwater optreedt. Deze worden gerapporteerd in het jaarlijkse milieu-monitoringsrapport (MEG, 2009). Er worden geen significante veranderingen in het grondwaterniveau opgemerkt. Dr. Robert Moran is echter bezorgd over het ontwerp van de dam omdat onder het bezinkingsbekken van de TSF niet overal een ondoorlatende laag is aangelegd waardoor uitloging van toxische stoffen naar het grondwater mogelijk blijft (Moran, 2005). Ook in het rapport van Atkins (2005) en Bos en Witteveen (2007) wordt aangegeven dat er een kans bestaat op uitloging naar het grondwater omdat er geen ondoorlatende laag aanwezig is en gebruik wordt gemaakt van materialen die een te hoge doorlaatbaarheid hebben. Het bezinkingsbekken van de TSF is zo ontworpen dat naast het water afkomstig van het goudwinningsproces ook regenwater en runoff uit de omgeving wordt opgevangen. Het water uit de TSF zal voor een deel (her)gebruikt worden in het goudwinningsproces, maar er wordt ook gepland om op bepaalde tijdstippen water te lozen in de Quebrada Seca. Dit is tot op heden nog niet gebeurt maar het toont wel aan dat het belangrijk is dat de waterkwaliteit in het bezinkingsbekken van goede kwaliteit is en voldoet aan de internationale normen (MEG, 2009). Door het gebruik van cyanide (zie verder) en andere toxische stoffen kan de waterkwaliteit beïnvloed worden. De waterkwaliteit wordt om de 4 maanden onderzocht. Een interpretatie van de resultaten gebeurt aan de hand van normen opgelegd door het MARN en door het IFC en de Wereldbank (MEG, 2009).

33

Resultaten van de analyses zijn niet publiek beschikbaar. Uit een studie van de geo-chemische analyse van de tailings, uitgevoerd in 2004, bleek dat de concentraties van metalen over het algemeen laag waren. De concentraties van antimoon, kobalt, koper, kwik, molybdeen, selenium, zilver en zink waren in sommige stalen wel hoog (MEC, 2004a). In mei 2009 gebeurde een tragisch ongeval dat aangeeft dat de waterkwaliteit in het bezinkingsbekken wellicht ver van optimaal is. Een man zou in het bezinkingsbekken gesprongen zijn om er een voetbal uit te halen en is enkele dagen erna gestorven (Verhaert, 2009).

5.2.2. Zure drainage Eén van de grote problemen geassocieerd met gouden zilvermijnen is zure drainage. Goud en zilver komen vaak voor in sulfidehoudende mineralen zoals pyriet. Wanneer sulfide in contact komt met water en zuurstof oxideert het en ontstaat er zwavelzuur (Lottermoser, 2007). Zwavelzuur is een sterk zuur en zeer toxisch . De oxidatie van pyriet verloopt als volgt (Ritcey, 2005): FeS2 + 15/4 O2 + 7/2 H2 O → Fe(OH)3 + 2 H2 SO4 De oxidatie van sulfiden is een autokatalytische reactie. Eens het proces van de oxidatie is begonnen, is het zeer moeilijk te stoppen. Bij deze reactie komt nl. warmte vrij die optreedt als katalysator bij de verdere oxidatie. Het gevormde zwavelzuur kan uitlogen naar het milieu maar zorgt ook voor het vrijstellen van metalen zoals koper en arseen. Het vrijkomen van zware metalen is een zeer groot probleem aangezien deze nooit uit het milieu zullen verdwijnen. De mate van zure drainage wordt bepaald door verschillende factoren: de aanwezige hoeveelheid aan sulfide mineralen, de alkaliniteit van het infiltrerende water, de beschikbare zuurstof, de aanwezigheid van bacteriën die het oxidatieproces assisteren en de aanwezigheid van mineralen die zorgen voor neutralisatie van het gevormde zuur (Ritcey, 2005). Tijdens de 10 jaar van mijnactiviteit zullen 44 miljoen ton afvalgesteenten en 14 miljoen ton tailings geproduceerd worden. Deze tailings en afvalgesteenten hebben een potentieel voor zure drainage en het vrijstellen van zware metalen (MEC, 2004c; Lottermoser, 2007). In een geo-chemische analyse van de tailings is onderzocht in welke mate zure drainage zal optreden (MEC, 2004 a). Uit deze studie blijkt dat pyriet het enige sulfide mineraal aanwezig in de TSF is met een concentratie tot 2%. De aanwezige sulfiden zijn potentiële reactieve sulfiden die zure drainage kunnen veroorzaken. Maar uit de studie is ook gebleken dat de tailings voldoende neutralisatie potentieel hebben zodat ook op lange termijn geen zure drainage zal optreden. In het rapport wordt wel aangehaald dat het testen van de kans op het optreden van zure drainage gepaard gaat met veel onzekerheden. Vooral wanneer het gaat om lange termijn voorspellingen.

34

In een geo-chemische analyse van de afvalgesteenten afkomstig uit de open pits is onderzocht of de gesteenten zure drainage zullen genereren (MEC, 2004c). Uit deze studie blijkt dat, afhankelijk van de gebruikte test, 15 tot 40% van de onderzochte stalen zure drainage kunnen genereren. De afvalgesteenten worden opgeslagen in de WRD. Deze is zo geplaatst dat uitloging vanuit de WRD opgevangen wordt in de TSF (CAO, 2005a). De mate waarin het gevormde zwavelzuur en de metalen in het milieu terecht komen is afhankelijk van de kans op uitloging naar het grondwater en optreden van een dambreuk.

5.2.2. Het gebruik van cyanide Cyanide is zeer toxisch voor mens en milieu. Het wordt door het lichaam opgenomen via de ademhaling, spijsvertering en door absorptie door de huid en ogen. Cyanide bindt met een ijzerhoudend enzym in de mitochondriën (cytochromm oxidase) Dit enzym zorgt ervoor dat zuurstof wordt opgenomen door de cellen. De binding van cyanide op het enzym verhindert de zuurstofopname Cyaniden kunnen ook huidirritaties veroorzaken (Boadi et al., 2009). Aquatische organismen zijn zeer gevoelig voor cyanide. Bij vissen vermindert reeds bij zeer lage concentraties (0,005 - 0,0072 mg/l) de zwemcapaciteit en wordt de reproductie afgeremd. Cyanide vormt ook complexen met zware metalen die dan door de aquatische organismen worden opgenomen. Op lange termijn vormt dit een gevaar voor de aquatische organismen omwille van bioaccumulatie van de zware metalen. Op deze manier komen de zware metalen ook in de voedselketen terecht en kan dit uiteindelijk ook zorgen voor de opname van zware metalen in de mens (Atkins, 2005b). In het verleden zijn reeds vele rampen gebeurd als gevolg van cyanide die vrijkomt in het milieu door dambreuken, lekkende tanks, ongevallen bij het transport,… (Lottermoser, 2007). Zo is in 2000 in Roemenië een tailingsdam van de Baia Mare mijn opengebroken waarbij meer dan 100.000 ton afvalwater beladen met cyanide en zware metalen in de Tisza rivier is gevloeid. Hierbij is 1240 ton vis gestorven en is de drinkwatervoorraad van 2,5 miljoen mensen vervuild (McBain-Haas, 2005). Omwille van de negatieve milieu-impact is het gebruik van cyanide bij mijnbouwactiviteiten verboden in Europa. In ontwikkelingslanden zoals Guatemala gebeurt de winning van zilver en goud nog wel door middel van toevoeging van cyanide. Het gebruik van cyanide is economisch voordelig omdat cyanide goud en zilver kan extraheren uit ertsen met zeer lage concentraties aan goud en zilver. Ook in de Marlin mijn wordt cyanide gebruikt tijdens het extractieproces om het goud en zilver te scheiden van het ganguegesteente. Het is dus zeer belangrijk dat voorzichtig wordt omgesprongen met de cyanide. Montana Exploradora gebruikt de cyanide volgens de principes van de International Cyanide Code en volgt de richtlijnen van de Wereldbank inzake lozingen naar het milieu (MEG,2003). Het zich verbinden tot de International Cyanide Code is vrijwillig en houdt in dat het mijnbedrijf zich houdt aan regels rond de productie, het transport en het gebruik van cyanide die erop gericht zijn de risico’s voor de mijnwerkers, de omliggende gemeenschappen en het milieu te minimaliseren. De

35

richtlijnen van de Wereldbank houden in dat het mijnbedrijf zich moet houden aan opgelegde normen voor cyanideconcentraties in de TSF en lozingen naar het oppervlaktewater (Atkins, 2005a). Zo worden de cyanidebevattende tailings eerst geneutraliseerd voor ze gedeponeerd worden in de TSF. Uit een analyse van het water in de TSF is gebleken dat de INCO-neutralisatie effectief is voor het behandelen van de tailings voor WAD cyanide (Weak Acid Dissociable cyanide) onder 0,5 mg/l zoals vereist wordt door de Wereldbank-normering voor open water. De totale cyanide concentraties variëren echter van 1 tot 5 mg/l. De standaard norm is 1 mg/l. Daarom is er een waterzuiveringstation gebouwd die de te hoge concentratie aan totale cyanide zou moeten verlagen tot onder 1 mg/l (MEG, 2009). Bij de neutralisatie van cyanide wordt cyanaat gevormd dat voor een deel verder afbreekt tot ammonia en nitraat. Te grote concentraties aan ammonia en nitraat zorgen voor eutrofiëring en vormen zo een gevaar voor het aquatische leven. Ook voor kleine kinderen is een teveel aan nitraat gevaarlijk omdat dit methemoglobinemia kan veroorzaken. Hierbij reageert nitraat met hemoglobine waardoor zuurstof niet goed kan worden opgenomen (Fewtrell, 2004). In 2007 werd een enorme algenbloei in de TSF waargenomen als gevolg van te hoge ammonia concentraties (Robertson, 2008). Deze waarnemingen kunnen een gevaar vormen wanneer water vanuit het bezinkingsbekken geloosd wordt in de Quebrada Seca.

5.2.3. Toename van erosie Als gevolg van de immense grondverstoringen die gepaard gaan met mijnbouw in open putten en ondergronds schachten, het verwijderen van vegetatie en de aanleg van nieuwe wegen en gebouwen, is er gevaar voor een toename van sedimenttransport naar de rivieren. Dit veroorzaakt een toename in gesuspendeerd materiaal in de rivieren (MEG, 2003 en Atkins, 2005a). Deze bestaan uit organische en minerale partikels die getransporteerd worden in de waterkolom. De aanwezigheid van gesuspendeerd materiaal zorgt voor een toename van de turbiditeit. Dit heeft als gevolg dat de fotosynthese zal dalen, de kieuwen van vissen verstopt geraken en hun eitjes bedekt worden. De temperatuur in de rivieren zal ook stijgen door de absorptie van zonlicht door de deeltjes aan het oppervlak waardoor de opgeloste zuurstof daalt.

Door vasthechting aan het

gesuspendeerde materiaal worden ook nutriënten, metalen en andere chemische stoffen getransporteerd in de rivier. Het gesuspendeerde materiaal is een bron van voedsel voor filtervoeders. Aangezien zij deel uitmaken van de voedselketen kan dit aanleiding geven tot biomagnificatie van metalen en andere chemische componenten in vissen, en uiteindelijk in de mens (UNEP-GEMS, 2006). Het gesuspendeerde materiaal zal in benedenstroomse delen van de rivier neerslaan op de bodem. Wanneer zware metalen gebonden zijn aan het gesuspendeerd materiaal zullen ook deze neerslaan

36

op de bodem. Zo wordt de waterbodem van benedenstroomse delen van de rivier vervuild. Het gevaar hierbij bestaat dat de zware metalen terug in de waterkolom vrijgesteld kunnen worden wanneer de sedimentconcentratie in de waterloop afneemt en erosie van de vervuilde waterbodem optreedt (Smolders et al., 2003). Het mijnbedrijf neemt maatregelen om de erosie te minimaliseren. Bij elke activiteit wordt onderzocht hoe deze kan uitgevoerd worden met een zo minimaal mogelijke verstoring van de bodem en de vegetatie. Ook worden constructiewerken zoveel mogelijk uitgevoerd in het droge seizoen. Bij neerslag wordt de afstroming van het regenwater in de putten gecontroleerd zodat deze niet naar de omgeving zou afstromen (MEG, 2005). Toch werd in 2008 op bepaalde tijdstippen een te hoge concentratie aan gesuspendeerd materiaal gemeten in de omliggende rivieren (MEG, 2009). Dit word verder in de tekst besproken. Besluit Wat betreft de impact op de waterkwaliteit kunnen we besluiten dat de resultaten van het mijnbedrijf op het eerste gezicht geruststellend zijn. De TSF is zo ontworpen dat een dambreuk en uitloging naar het grondwater voorkomen kunnen worden. De kans op zure drainage is minimaal door de aanwezigheid van gesteenten met een neutraliserend effect. Het cyanide gebruik gebeurt volgens de International Cyanide Code en cyanide wordt ook eerst geneutraliseerd en behandeld in een waterzuiveringstation voor depositie in de TSF. Ook worden maatregelen genomen om erosie te minimaliseren. Toch bestaan er nog veel onzekerheden. Zo kan de kans op een dambreuk of uitloging naar het grondwater niet volledig worden uitgesloten. De afwezigheid van een ondoordringbare laag in de TSF vormt hierbij het grootste probleem. Ook het optreden van zure drainage kan niet volledig uitgesloten worden. Het testen van de kans op het optreden van zure drainage gaat gepaard met vele onzekerheden, vooral wanneer het gaat om lange termijn voorspellingen. Uit de resultaten blijkt dat het toegepaste neutralisatieproces niet effectief genoeg is voor de neutralisatie van cyanide. Het waterzuiveringstation moet hiervoor een oplossing bieden maar hiervan zijn nog geen resultaten beschikbaar. De concentraties aan ammonia en verschillende metalen in de TSF zijn te hoog. Aangezien men gepland heeft om op bepaalde tijdstippen water vanuit de TSF in de Quebrada Seca te lozen, is het van enorm belang dat het water van de TSF voldoet aan de internationale normen. Er worden maatregelen genomen om de erosie te beperken maar in het verleden hebben zich verschillende gebeurtenissen voorgedaan waarbij sediment is afgestroomd naar de rivieren. Deze onzekerheden zorgen ervoor dat de negatieve impact als gevolg van mijnbouwactiviteit op de waterkwaliteit niet kan worden uitgesloten.

37

6. Beschrijving van de toestand (State) van het oppervlakte- en grondwater Uit de voorgaande analyse is gebleken dat de aanwezigheid van de mijn een invloed kan hebben op de waterkwantiteit en –kwaliteit. In wat volgt zal aan de hand van een beschrijving van de resultaten van uitgevoerde monitoringsprogramma’s van het gronden oppervlaktewater nagegaan worden of deze impact al dan niet reeds optreedt in het milieu. Er zijn vier partijen die de waterkwaliteit opvolgen, het mijnbedrijf zelf, de vereniging AMAC, de NGO COPAE en het Ministerie van Milieu en Natuurlijke Hulpbronnen. Gegevens over het opvolgen van de waterkwantiteit zijn niet beschikbaar in openbare rapporten. Het mijnbedrijf zelf (Montana Exploradora) meet om de 3 maanden de waterkwaliteit van het oppervlaktewater en rapporteert de resultaten jaarlijks in het milieu-monitoringsrapport (MEG, 2009). De resultaten zullen besproken worden in 6.1. Een tweede partij die de waterkwaliteit opvolgt is AMAC (Asociacion de monitoreo ambiental comunitario). AMAC, is een vereniging opgericht in 2005 die bestaat uit leden van de omliggende gemeenschappen. De vereniging is opgericht om op een onafhankelijke manier een milieumonitorigsprogramma uit te werken dat gedragen wordt door de gemeenschappen. De leden krijgen hierbij assistentie van een geoloog en een chemicus van de ingenieursfaculteit van de Universiteit van San Marcos. De vereniging wordt financieel gesponsord door het IFC, Montana Exploradora, Commdevv (The Oil, Gas and Mining Sustainable Community Development Fund) en de Canadese Ambassade. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat de onafhankelijkheid van AMAC relatief is aangezien zij financieel gesteund worden door Montana Exploradora. De leden worden opgeleid in conflict oplossing, communicatie en onderhandeling, het nemen van waterstalen, cyanide- en andere basischemie. AMAC heeft in 2008 om de 3 maanden waterstalen genomen om de waterkwaliteit op te volgen. De stalen werden geanalyseerd in een door AMAC gekozen laboratorium, de ALS laboratorium groep in Canada. Dit is een gecertificeerd labo. De resultaten zijn niet publiek beschikbaar maar in het jaarlijkse milieu-monitoringsrapport wordt vermeld dat er geen significante negatieve impact wordt vastgesteld als gevolg van aanwezigheid van mijnbouwactiviteit. De resultaten worden door de leden van AMAC voorgesteld en uitgelegd in de verschillende gemeenschappen (MEG, 2009). Een derde partij is de Pastorale Commissie voor Vrede en Ecologie (COPAE, el Comisión Pastoral Paz y Ecologia). COPAE ondersteunt de gemeenschappen die bedreigd worden of zich verzetten tegen mega-projecten, mijnbouw en hydro-elektriciteitdammen in San Marcos (www.resistancemining.org). Fausto Valiente, een ingenieur die werkt bij COPAE is verantwoordelijk voor het nemen van oppervlaktewaterstalen, de analyse en het rapporteren van de resultaten. Het materiaal voor deze monitoring is voorzien door de Unitarian Universalist Service Committee (UUSC), een organisatie die strijdt voor het naleven van mensenrechten en sociale rechtvaardigheid (http://www.uusc.org). De resultaten worden besproken in 6.2. Het Ministerie voor milieu en natuurlijke hulpbronnen (MARN) is sinds midden 2008 begonnen met een monitoringscampagne van de waterkwaliteit en –kwantiteit. De resultaten hiervan zijn nog niet

38

publiek beschikbaar. Het mijnbedrijf bepaalt wanneer en op welke locaties mag bemonsterd worden. Dit geeft aan dat de Guatemalteekse regering op dit vlak nog te weinig autoriteit heeft. Er wordt gewerkt aan een monitoringsprogramma maar dit is nog niet klaar (mail Daan Janssens en Lien Coomans).

6.1.

Waterkwantiteit

De Tzala rivier kan invloed ondervinden van de grote hoeveelheden grondwater die worden opgepompt in de nabijheid. De Riachuelo Quivichil en de Quebrada Seca rivier kunnen een verminderde afstroming ondervinden omdat regenwater en runoff uit de omgeving worden opgevangen in de Tailings Storage Facility. Aangezien grote hoeveelheden grondwater worden opgepompt vanop een diepte van 300 m bestaat er een kans dat de grondwatervoorraden worden bedreigd. Over de oppervlakte- en grondwaterkwantiteit werden geen meetresultaten of rapporteringen gevonden. Dit is toch wel een zorgwekkende conclusie aangezien we uit de analyse van de mogelijke invloed op de waterkwantiteit konden afleiden dat er nood was aan het opzetten en uitvoeren van een gerichte monitoring van de waterkwantiteit om zo een inzicht te krijgen in de effectieve waterbalans.

6.2.

Waterkwaliteit

Zoals hierboven aangegeven volgen Montana Exploradora en COPAE de waterkwaliteit op. Deze beperken zich tot een fysisch-chemische waterkwaliteit monitoring. De resultaten worden hieronder besproken. De interpretatie van de resultaten gebeurt aan de hand van verschillende nationale en internationale normen van o.a. de Wereldbank, het IFC, het Ministerie van Milieu en Natuurlijke Hulpbronnen van Guatemala, de Wereldgezondheidsorganisatie, milieubeschermingagentschappen in Canada en de Verenigde Staten. In bijlage 5 worden de verschillende normen weergegeven.

6.2.1. Monitoring door Montana Exploradora De besprekingen van de algemene toestand van gronden oppervlaktewaterkwaliteit is gebaseerd op het jaarlijkse milieu-monitoringsrappport dat rapporteert over het jaar 2008 (MEG, 2009)

39

•

Grondwater

Montana Exploradora meet om de 3 maanden de waterkwaliteit van het grondwater op 5 punten. De locatie van de punten wordt weergegeven in figuur 5. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de verschillende monitoringspunten en hun locatie.

Figuur 5: Weergave van de locatie van de verschillende meetpunten van het grondwater. (● MW: Montana Exploradora) (Bron: MEG, 2008)

Tabel 1: Overzicht van de monitoringspunten van het grondwater en beschrijving van de locatie GW monitoringspunt

Beschrijving van de locatie

MW 3

Stroomafwaarts van de TSF(Downgradiënt)

MW 10

Stroomafwaarts van de TSF

MW 11

Stroomafwaarts van de TSF

MW 8

Stroomopwaarts van de TSF, dichtbij de gemeente Agel

MW 5

Stroomopwaarts van de TSF, dichtbij de Tzala rivier en ten zuiden van de Marlin pit, productieput

40

Het grondwater stroomt van zuid naar noord. MW 10, MW 11 en MW 3 liggen dus benedenstrooms van de WRD en de TSF en MW 5 en MW 8 liggen bovenstrooms. In MW 10 worden arseenconcentraties tot 0,26 mg/l gemeten. Dit is 2 maal zoveel als de norm opgesteld door de Wereldbank en IFC voor mijneffluenten en 20 maal zoveel als de normering van de Wereldgezondheidsorganisatie voor drinkwater. Het mijnbedrijf rapporteert dat deze hoge concentratie niet gerelateerd kan zijn aan mogelijke uitloging vanuit de TSF omdat arseenconcentraties in het water van de TSF onder de detectielimiet liggen. Er wordt verondersteld dat dit achtergrondconcentraties zijn. De metingen in monitoringsput MW 10 lopen tot juni 2008. Daarna kon men geen metingen meer uitvoeren omdat de monitoringsput vernield werd. Deze zou zo snel mogelijk hersteld worden. MW 5 is de productiewaterput Zoals reeds vermeld werd, verandert de waterkwaliteit gedurende de periode van oppompen. Maar dit zou te wijten zijn aan het feit dat de productieput verbonden is met een diepe geothermale bron waaruit ook water wordt onttrokken. In MW 3B, MW 8 en MW 11 worden geen opmerkelijke resultaten gevonden.

•

Oppervlaktewater

In 2008 werd door Montana Exploradora 6 maal de waterkwaliteit van het oppervlaktewater gemeten op 9 punten. De locatie van de punten wordt weergegeven in figuur 6. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de verschillende punten en een beschrijving van hun locatie. Een evaluatie van de waterkwaliteit in de rivieren is gebaseerd op een vergelijking tussen de punten stroomopwaarts en stroomafwaarts van de mijnactiviteit en op veranderingen in de tijd.

41

Figuur 6: Weergave van de locatie van de verschillende meetpunten van het oppervlaktewater (● SW: Montana Exploradora;

● SW: COPAE) (Bron: MEG, 2008)

Tabel 2: Overzicht van de monitoringspunten van het oppervlaktewater en een beschrijving van de locatie OW monitoringspunt SW 1 SW 1-2

Beschrijving van de locatie Monitoing van Tzala rivier stroomopwaarts van de mijnfaciliteiten Tussen SW 1 en SW 2

SW 2

Monitoring van Tzala rivier stroomafwaarts van de mijnfaciliteiten

SW 3

Monitoring van Riachuelo Quivichil stroomafwaarts van de TSF

SW 4

Monitoring van Cuilco rivier voor de samenvloeiing met Quivichil rivier

SW 5

Monitoring van Cuilco rivier na de samenvloeiing met Quivichil rivier

SW 8

Monitoring van Quebrada Seca stroomafwaarts van de TSF

SW 11

Monitoring van Cuilco rivier voor de samenvloeiing met Tzala rivier

SW 12

Monitoring van Cuilco rivier na de samenvloeiing met Tzala rivier

42

De Marlin mijn ligt in 2 deelstroomgebieden, dat van de Quivichil rivier en van Tzala rivier. De 2 deelstroomgebieden liggen in het stroomgebied van de Quilco rivier. Het deelstroomgebied van de Tzala rivier kan beïnvloed worden door de aanwezigheid van de Marlin pit en de productiewaterput. Er zijn geen cyanide gerelateerde faciliteiten, noch een WRD of TSF aanwezig in het deelstroomgebied. De waterkwaliteit van de Tzala rivier wordt gemeten op 3 punten (SW1, SW1-2 en SW2). Er is weinig verschil tussen bovenstrooms en benedenstrooms gemeten concentraties. De concentraties van de metalen aluminium, ijzer en mangaan zijn wel hoog in de Tzala rivier. Bij vergelijking met de waterkwaliteitsnormen van de Wereldgezondheidsorganisatie, de Wereldbank, IFC, normen van U.S. Environmental Agency en de Canadese waterkwaliteitsnormen hebben we kunnen vaststellen dat de meetresultaten al deze waterkwaliteitsnormen overschrijden. Aangezien er weinig verschil is tussen bovenstrooms en benedenstrooms wordt door het mijnbedrijf aangenomen dat dit natuurlijke concentraties zijn. Enkel in de maand augustus van 2008 is er tussen bovenstrooms en benedenstrooms een verschil waar te nemen. De concentraties van aluminium, ijzer, mangaan en de hoeveelheid gesuspendeerd materiaal vertonen een groot verschil. De belangrijkste concentraties worden weergegeven in tabel 3. In het verleden is reeds gerapporteerd dat er tijdens het regenseizoen een verhoogde afstroming is van de Marlin pit naar de Tzala rivier. Er zijn reeds verschillende maatregelen genomen om dit te beperken (MEG, 2008). De verhoogde concentraties kunnen dus het gevolg zijn van runoff van de Marlin pit naar de Tzala rivier, maar dit wordt niet expliciet vermeld in het milieu-monitoringsrapport van 2009. Om te bepalen of de waterkwaliteit van de Quilco rivier verschilt voor en na dat de Tzala rivier erin uitmondt, meet men de waterkwaliteit voor en na de monding van de Tzala rivier in de Quilco rivier (SW11 en SW12). Er worden geen grote verschillen tussen de 2 punten waargenomen.

43

Tabel 3: Concentraties van Total Suspended Solids (TSS), aluminium (Al), ijzer (Fe) en mangaan (Mn) in de Tzala rivier (mg/l)

Februari

mei

juni

Augustus

November

December

160

54

19

14

89

8

TSS SW1

< 0,5

58

SW1-2

< 0,5

51

SW2

< 0,5

52

110

370

7

15

SW1

0,696

11,2

13,8

7,94

1,9

0,659

SW1-2

0,484

11,2

10,4

1,9

SW2

0,33

15,3

8,8

24,9

2,41

0,462

SW1

0,473

4,98

7,85

4,26

1,18

0,643

SW1-2

0,385

5,05

5,91

1,22

SW2

0,271

6,36

4,69

15,4

1,4

0,5

SW1

0,117

0,502

0,339

0,245

0,198

0,156

SW1-2

0,105

0,544

0,260

0,198

SW2

0,02

0,475

0,518

0,175

Al

Fe

Mn

0,231

0,136

Een deel van de Marlin pit, de Cochis pit, de gouden zilverextractieinstallaties, de WRD en de TSF liggen in het deelstroomgebied van de Quivichil. Binnen dit deelstroomgebied wordt de waterkwaliteit op 2 plaatsen gemeten, in de Quivichil rivier (SW3) en in de Quebrada Seca (SW8). Ook bij deze monitoringspunten vindt men hoge concentraties van aluminium, ijzer en mangaan in bepaalde maanden. We kunnen hierbij geen vergelijking maken met de stroomopwaartse, natuurlijke concentratie. Ook wordt de waterkwaliteit gemeten voor en na het samenvloeien van de Quivichil rivier en de Quilco rivier (SW4 en SW5). Zo kan een eventuele impact van mijnactiviteit bepaald worden. Er waren geen significante verschillen tussen het punt voor de samenvloeiing van de Quivichil rivier en de Quilco rivier en erna.

6.2.2. Monitoring door COPAE Als gevolg van de bezorgdheid van de bewoners van Sipacapa en San Miguel Ixtahuacan over de vervuiling van de rivieren voerde een team van COPAE een monitoringscampagne uit. De monitoring is gestart in april 2007 en liep tot april 2008. De resultaten werden gerapporteerd in ‘Informe anual del monitoreo y analisis de la calidad de las aguas’ (Valiente, 2008).

44

Om de maand werden 5 punten bemonsterd. De locatie van de punten wordt weergegeven in figuur 6. In tabel 4 wordt een overzicht gegeven van de verschillende punten en een beschrijving van hun locatie. Tabel 4: Overzicht van de monitoringspunten van het grondwater en beschrijving van de locatie OW monitoringspunt

Beschrijving van de locatie

SW1

Monitoring van de Tzala rivier stroomafwaarts van de mijnfaciliteiten

SW2

Monitoring van de Quivichil rivier stroomafwaarts van de TSF

SW3

Monitoring van het riviertje achter de TSF

SW4

Monitoring van de bron Xkus die naar de Quivichil rivier vloeit

SW5

Monitoring van de Tzala rivier stroomopwaarts van de mijnfaciliteiten

SW1, SW2 en SW3 liggen stroomafwaarts van de mijnactiviteit. Op deze punten kan de waterkwaliteit beïnvloed worden. De punten SW4 en SW5 liggen stroomopwaarts van de mijn. Deze liggen buiten het gebied van beïnvloeding en dienen als referentie. Ook uit deze studie blijkt dat er hoge concentraties zijn voor aluminium, ijzer en mangaan die de verschillende normen overschrijden. De concentraties zijn iets hoger in de stroomafwaartse punten. In het rapport geeft men aan dat deze verschillen te wijten kunnen zijn aan optredende zure drainage en uitloging vanuit de TSF. In de Quivichil rivier en in minder mate in het riviertje achter de dam van de TSF worden in bepaalde maanden hoge waarden voor arseen teruggevonden. Deze waarden overschrijden ook de verschillende waterkwaliteitsnormen. Aangezien arseen kankerverwekkend en zeer toxisch is voor de mens en aquatische organismen (RIVM, 2008) is deze waarneming zorgwekkend. Ook dit wordt in het rapport geassocieerd met zure drainage en uitloging. SW4, de bron Xkus die naar de Quivichil vloeit is tijdens de staalnameperiode opgedroogd. De stalen van COPAE worden geanalyseerd in een eigen labo. Om de betrouwbaarheid van het labo te controleren is het nuttig deze te vergelijken met een analyse van de stalen door een gecertificeerd labo. Daarom werd in april 2009 een dubbele reeks stalen genomen van de verschillende meetpunten waarvan 1 reeks geanalyseerd werd in het labo van COPAE en 1 reeks in het gecertificeerde labo van de onderzoeksgroep Ecosysteembeheer van de Universiteit Antwerpen. Hiertoe werden op elk meetpunt 2 ongefilterde en 2 gefilterde stalen (0,45µm) genomen. De waterstalen werden aangezuurd met salpeterzuur om zo het neerslaan van de zware metalen te voorkomen. In het labo van de onderzoeksgroep Ecosysteembeheer zijn de stalen geanalyseerd door middel van meting met de ICP (Inductive Coupled Plasma, Thermo Optek). De resultaten worden weergegeven in tabel 5.

45

Tabel 5: Resultaten van de analyse van zware metalen in het oppervlaktewater. (F = gefilterd, ZF = ongefilterd). OW monitoringspunt

eenheid

As

Cd

Cr

Cu

Mn

Ni

Pb

Zn

SW1

F

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,014

0,006

<0,03

0,061

SW1

ZF

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,049

<0,005

<0,03

0,054

SW2

F

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,015

<0,005

<0,03

0,030

SW2

ZF

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,018

<0,005

<0,03

0,026

SW3

F

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,077

0,007

<0,03

0,022

SW3

ZF

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,071

0,007

<0,03

0,035

SW5

F

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

0,003

0,026

0,012

<0,03

0,035

SW5

ZF

mg/l

<0,03

<0,002

<0,005

<0,002

0,031

<0,005

<0,03

0,013

De resultaten van de analyse tonen aan dat de waarden van de concentraties van de verschillende zware metalen onder de normen blijven. Enkel in SW3 worden de normen voor mangaan overschreden. Het oorspronkelijke doel om de resultaten van de 2 labo’s te vergelijken, kon niet worden gerealiseerd aangezien we de resultaten van COPAE niet op tijd toegestuurd hebben gekregen.

7. Aanbevelingen voor toekomstige monitoring Om in de toekomst te kunnen evolueren naar een meer duurzame mijnbouw waarbij de negatieve impact voor het milieu en de lokale bevolking minimaal is, is het belangrijk dat de effectieve milieuimpact kan bepaald worden. Uit de analyse van de factoren die een druk uitoefenen op het milieu kunnen we afleiden dat er nog veel onzekerheden zijn over de effectieve milieu-impact van de Marlin mijn. Ook uit de beschrijving van de toestand van de kwantiteit- en kwaliteit van de waterbronnen kunnen we besluiten dat hoge concentraties worden gemeten waarvan men de eigenlijke oorzaak niet kan vaststellen. Hierbij is het gevaarlijk om veronderstellingen te gaan maken. In de volgende paragraaf zullen we een voorstel doen naar een meer gerichte en volledige monitoring van de waterkwaliteit en –kwantiteit zodat de ontbrekende schakels in de metingen en redeneringen opgevuld kunnen worden. De belangrijkste aanbeveling die gemaakt wordt is dat de monitoring zou moeten uitgevoerd worden door een onafhankelijke partij. Door het uitvoeren van onafhankelijke, wetenschappelijk onderbouwde studies kan de werkelijke impact van de mijn bepaald worden en krijgt de bevolking een antwoord op de vele vragen rond de impact van de mijn op hun waterbronnen. Het Ministerie van Milieu en Natuurlijke Hulpbronnen (MARN) is hiervoor een mogelijke partij. Het MARN is reeds begonnen aan een monitoringscampagne maar het mijnbedrijf bepaalt wanneer en op welke locaties mag

bemonsterd worden. Het MARN moet zijn verantwoordelijkheid als

overheidsinstelling nemen en ervoor zorgen dat ze voldoende autoriteit kunnen afdwingen bij het

46

mijnbedrijf. Maar door het wantrouwen van de bevolking in de Guatemalteekse regering is de selectie van een team van onafhankelijke experts een aangewezen optie. Bovendien is het nuttig om de resultaten vanuit de verschillende monitoringscampagnes statistisch te analyseren. Zo kunnen significante verschillen bepaald worden tussen bovenstrooms versus benedenstrooms en in de tijd en wordt niet enkel gekeken naar trends.

7.1. Waterkwantiteit

•

Grondwater

Uit de voorgaande analyse kunnen we besluiten dat belangrijke basiskennis omtrent het grondwatersysteem ontbreekt en dat de grondwaterkwantiteit nauwelijks wordt opgevolgd. Er is dus nood aan een uitgebreide geohydrologische studie, het opstellen van een waterbalans en een gerichte monitoring die de grondwaterkwantiteit opvolgt, zodat op een duurzame wijze grondwater kan worden opgepompt. De hydrogeologische studie moet uitgevoerd worden zodat een antwoord kan gegeven worden op volgende vragen: -

Welke aquifers zijn aanwezig?

-

Hoe zijn ze met elkaar verbonden?

-

Uit welke aquifer wordt grondwater opgepompt?

-

Hoe is het grondwatersysteem verbonden met het oppervlaktewatersysteem?

In geen enkel publiek-beschikbaar rapport wordt een inzichtelijke beschrijving gegeven van de lokale geo-hydrologie. Men geeft aan dat de grondwaterstroming bepaald wordt door fracturatie en dat de stroming onvoorspelbare patronen vertoont. Op grote schaal kan worden gesteld dat het grondwater in het algemeen van zuid naar noord stroomt. Men veronderstelt ook dat er water wordt opgepompt uit een diepe geo-thermale bron (MEG, 2009) maar het is onduidelijk of dit ook effectief zo is en wat de gevolgen hiervan zijn op lange termijn en in de ruimere omgeving. Diepe grondwaterlagen worden zeer traag aangevuld en zijn dus kwetsbaar voor overexploitatie (Anoniem, 2006). Het water zou worden opgepompt uit een geohydrologische eenheid die niet verbonden is met de Tzala rivier. Dit bleek uit een analyse van de waterkwaliteit. Maar is dit ook effectief zo? Door het opstellen van een effectieve waterbalans kan de beschikbare hoeveelheid grondwater bepaald worden. Deze moet gebaseerd zijn op gebiedsspecifieke klimatologische data. De installatie van een weerstation die deze opvolgt is noodzakelijk. De verschillende gebruikers moeten in kaart worden gebracht en een analyse van de goods en services moet worden gemaakt. Zo kan worden nagegaan hoeveel door de verschillende gebruikers kan worden opgepompt zonder dat het natuurlijke

47

grondwatersysteem wordt aangetast. Hierbij mag de hoeveelheid opgepompt grondwater, de natuurlijke aanvulcapaciteit niet overstijgen. Deze elementen zijn de basis waarvan vertrokken zou moeten worden. Wanneer deze elementen gekarakteriseerd zijn, is het van belang dat de grondwaterkwantiteit wordt opgevolgd. Hiervoor moet het grondwaterniveau in de grondwaterputten die reeds nu wordt bemonsterd worden, opgevolgd worden. Deze monitoring kan eventueel nog uitgebreid worden naar een groter aantal putten die bemonsterd worden. Ook het grondwaterniveau in de putten die gebruikt worden door de lokale bevolking zou moeten opgevolgd worden. Zo kan men ook naar de bevolking toe een uitspraak doen over de toestand van hun waterbronnen.

•

Oppervlaktewater

Om de impact te kunnen bepalen op de oppervlaktewaterkwantiteit is het belangrijk dat het debiet gemeten wordt op geregelde tijdstippen. Voorts moet zoals hierboven reeds werd aangegeven verder onderzoek worden gedaan naar de interconnectie tussen de Tzala rivier en geohydrologische eenheid waaruit het grondwater wordt opgepompt.

7.2. Waterkwaliteit

•

Grondwater

De grondwaterkwaliteit wordt opgevolgd door het mijnbedrijf. Suggesties naar deze monitoring toe is dat MW 10 zo snel mogelijk wordt hersteld zodat de gemeten arseenconcentraties in deze put verder kunnen

worden

opgevolgd.

Om

cyanidevervuiling

te

kunnen

uitsluiten

zou

men

de

cyanideconcentraties kunnen meten in het grondwater. Ook het meten van de grondwaterkwaliteit van de putten die door de lokale bevolking worden gebruikt, is aangewezen. Zo is de bevolking ook op de hoogte van de waterkwaliteit van het door hen gebruikte water.

•

Oppervlaktewater

De fysisch-chemische oppervlaktewaterkwaliteit wordt door het mijnbedrijf opgevolgd op 9 punten en door COPAE op 5. Er zijn geen referentiewaarden voor de Quivichil rivier en de Quebrada Seca. Deze zouden ook gemeten moeten worden. De fysisch-chemische monitoring zou moeten aangevuld worden met een biologische monitoring. Fysisch-chemische parameters geven enkel een idee van het moment van de meting zelf, terwijl de organismen voor een langere periode in het oppervlaktewater blijven en zo de toestand van het water geïntegreerd kan worden over de gehele periode dat zij daar aanwezig zijn (Meire, 2008). De biologische waterkwaliteit wordt gemeten aan de hand van de aanwezigheid van macro-invertebraten.

48

De verschillende soorten macro-invertebraten hebben een verschillende gevoeligheid voor waterkwaliteitsparameters. Wanneer bijvoorbeeld rivieren vervuild zijn met zware metalen zal een dominantie optreden van Chironomidae en verdwijnen de meer gevoelige macro-invertebratensoorten (Smolders et al., 2003). Door een vergelijking van macro-invertebraten populaties bovenstrooms en benedenstrooms van de mijnactiviteiten en in de tijd kan de impact van de mijnactiviteit op langere termijn bepaald worden. Ook de concentratie aan zware metalen in de macro-invertebraten geven een indicatie voor de mate van vervuiling. Hierbij kan dan ook weer een vergelijking gemaakt worden dus bovenstrooms en benedenstrooms en in de tijd (Smolders et al., 2003). Aangezien zware metalen vaak gebonden zijn aan gesuspendeerd materiaal dat neerslaat op de bodem is het ook aangewezen om de waterbodemkwaliteit op te volgen (Leloup, 2006). Er kunnen immers lage concentraties waargenomen worden in het water terwijl de concentraties in de waterbodem zeer hoog zijn. Een gevaar hierbij is dat wanneer de sedimentconcentratie in de waterloop daalt, de rivier geomorfologische veranderingen zal ondergaan waarbij erosie optreedt van de vervuilde waterbodem zodat de zware metalen terug in de waterkolom terecht komen (Smolders et al., 2003). Aangezien de Tailings Storage Facility ook na het sluiten van de mijn aanwezig blijft op de mijnsite is het van essentieel belang dat de veiligheid hiervan blijft opgevolgd worden om zo een dambreuk of uitloging naar het grondwater te voorkomen. Bovendien is het daarom ook aangewezen om de gronden oppervlaktewaterkwaliteit ook na het sluiten van de mijn te blijven opvolgen.

8. Besluit In 2005 werd door de Ombudsman van het IFC geconcludeerd dat de bevolking van Sipacapa geen significante negatieve milieu-impact van de Marlin mijn zal ondervinden. Voorts stelde hij dat de bezorgdheid van de lokale bevolking omtrent de impact van de mijn op hun waterbronnen kan worden weggenomen door verdergaand onderzoek en een onafhankelijke monitoring van de waterkwantiteit en -kwaliteit. Robert Moran en verschillende NGO’s stelden dat deze conclusie was gebaseerd op inadequate data en een incorrecte interpretatie van de bestaande data. Uit deze masterproef kan besloten worden dat de waarheid in het midden ligt. De analyse van de mogelijke milieu-beïnvloedende factoren geeft aan dat het mijnbedrijf reeds vele initiatieven neemt om de impact op de waterkwantiteit en –kwaliteit van enerzijds oppervlaktewater en anderzijds grondwater te minimaliseren. Toch blijven er nog veel onzekerheden bestaan waardoor niet kan worden uitgesloten dat de waterkwantiteit en -kwaliteit effectief geen invloed zullen ondervinden

49

van de mijnactiviteit. Het opvolgen van de toestand van de waterkwantiteit en –kwaliteit is daarom van essentieel belang. De bestaande monitoringsprogramma’s worden uitgevoerd door het mijnbedrijf zelf en de NGO COPAE. Het mijnbedrijf volgt de waterkwaliteit van het gronden oppervlaktewater op. De NGO COPAE monitort enkel de oppervlaktewaterkwaliteit. In de monitoringsrapporten zijn geen gegevens aanwezig over het opvolgen van de waterkwantiteit. Dat heeft als gevolg dat op dit ogenblik niet kan bepaald worden of de mijnactiviteit reeds een impact heeft op de kwantiteit van de natuurlijke waterbronnen of niet. De waterkwaliteit van gronden oppervlaktewater wordt opgevolgd aan de hand van een fysischchemische analyse van de genomen stalen. Uit de resultaten van het mijnbedrijf en de NGO COPAE blijkt dat er hoge waarden worden gemeten voor aluminium, ijzer en mangaan in de rivieren. Er wordt door het mijnbedrijf verondersteld dat dit natuurlijke achtergrondconcentraties zijn. De NGO COPAE wijst echter op de mogelijkheid van vervuiling door de mijn. Ook wordt door het mijnbedrijf in één grondwaterput een te hoge concentratie aan arseen gemeten. Verdere opvolging van de waterkwaliteit van deze put is niet mogelijk omdat deze om onbekende redenen vernield is. COPAE meet tenslotte hoge waarden voor arseen in het oppervlaktewater. Ook hier wordt door de NGO verwezen naar vervuiling door de mijn. Uit de analyse van de monitoringscampagnes blijkt dus dat hoge concentraties worden waargenomen voor verschillende stoffen maar een duidelijke oorzaak wordt niet vermeld. De bestaande monitoringscampagnes laten niet toe te bepalen of de aanwezigheid van de mijn een negatieve impact heeft op de waterkwantiteit en –kwaliteit van gronden oppervlaktewater. De belangrijkste aanbeveling die wordt gamaakt voor een gerichte monitoring in de toekomst is dat de opvolging van de impact van de mijnactiviteit op de natuurlijke waterbronnen uitgevoerd zou moeten wordt door een onafhankelijke partij en niet enkel door het mijnbedrijf of de NGO COPAE. Alsook moeten de resultaten op een duidelijke manier worden uitgelegd aan de lokale bevolking. Deze aanbeveling sluit aan bij de conclusie van de CAO van het IFC en wordt ook voorgesteld door de verschillende NGO’s. Verder wordt aanbevolen om een uitgebreide geohydrologische studie uit te voeren zodat de effectieve waterbalans kan worden bepaald en om een monitoringsprogramma op te zetten voor het opvolgen van de kwantiteit van het gronden oppervlaktewater. Voor de opvolging van de grondwaterwaterkwaliteit wordt anbevolen om de grondwaterput waarin hoge concentraties voor arseen werden gevonden zo snel mogelijk te herstellen zodat verdere metingen mogelijk zijn. Ook de grondwaterkwaliteit in de putten van de lokale bevolking wordt best gemeten zodat de bevolking op de hoogte is van de waterkwaliteit van het door hen gebruikte water. Naar opvolging van de oppervlaktewaterkwaliteit toe is het aangewezen om de fysisch-chemische monitoring uit te breiden en aan te vullen met een biologische kwaliteitsmonitoring en een opvolging van de waterbodemkwaliteit.

50

Bovendien moet de veiligheid van de TSF ook na het sluiten van de mijn opgevolgd worden om zo een dambreuk of uitloging naar het grondwater te voorkomen. Hierbij is het aangewezen om de monitoring van de gronden oppervlaktewaterkwaliteit ook na het sluiten van de mijn te blijven opvolgen. Enkel door het uitvoeren van onafhankelijke, wetenschappelijk onderbouwde studie kan de werkelijke impact van de mijn bepaald worden en krijgt de bevolking een antwoord op de vele vragen rond de impact van de mijn op hun waterbronnen. Indien negatieve effecten zouden worden vastgesteld, moeten remediërende maatregelen worden uitgewerkt.

51

52

Abstract This study investigates the potential impact of mining on the quantity and quality of natural water resources on the basis of a case study of the Marlin gold and silver mine in San Marcos, Guatemala. Communities living around the Marlin mine are worried about the impact of mining activity on their water resources, because of experiences like skin irritation, the drying up of six water wells, and a lack of objective science-based information. The mine’s impact on local water resources is now monitored, both by the mining company and the NGO COPAE. However, the credibility of the company’s reports is questioned by the local communities, and COPAE’s results aren’t acknowledged by the company. This study aims to determine, objectively and theoretically, the mine’s influence on the quantity and quality of ground and surface water. Secondly, it investigates how its potential impact is monitored. By combining both analyses, missing links and faulty reasoning in the present monitoring programmes will be identified. Then, a proposal for a more complete monitoring programme is developed, so as to gauge the real environmental impact of the Marlin mine. This study is based on the synthesis of literature published by or by order of the mining company, by the Ombudsman of the International Financing Company of the World Bank, and by or by order of the NGO sector and scientists. Potential environment-influencing agents are the occurrence of acid mine drainage, the use of cyanide and other chemical substances, and increasing erosion. The mining company already does a lot to minimize the impact on water quantity and quality. But as there are still many doubts, it’s impossible to conclude that there is no impact. Monitoring is thus of essential importance. No monitoring programme for water quantity is mentioned in consulted reports. The analysis of the surface water quality monitoring programmes reveals high concentrations for different chemical substances. However, the real cause is not mentioned in the reports. The present monitoring programmes do not allow to determine whether the Marlin mine has a negative impact on the natural water quantity and quality. The main proposal for future monitoring is that it be performed by an independent party. Also, a monitoring programme for water quantity must be set up, and monitoring of surface water quality must be extended with biological and sediment monitoring. Only on the basis of independent and sciencebased monitoring will we be able to assess the real impact of the mine on the quantity and quality of ground and surface water.

53

Bibliografie Anoniem. 2006. Grondwaterbeheer in Vlaanderen: het onzichtbare water doorgrond. Vlaamse Milieumaatschappij. Aalst. 150 p. Atkins, D. 2005a. Review of Water Quantity and Quality Issues and the Tailings Storage Facility at the Marlin Mine Site. Annex C – Independent consultant report. Prepared for: Compliance Advisor/Ombudsman of the IFC and MIGA. 20 pp. Atkins, D. 2005b. Water quality Concerns at Mining Sites: Some Questions and Answers. Annex B – Independent consultant report. Prepared for: Compliance Advisor/Ombudsman of the IFC and MIGA. 9 pp. Blacksmith Institute. 2008. World’s Worst Pollution Problems: The top ten of the toxix twenty. In collaboration with Green Cross Switzerland. 72 pp. Boadi, N.O. Twumasi, S.K. Ephraim, J.H. 2009. Impact of Cyanide Utilization in Mining on the Environment. In Environmental Research. 8 pp. Bos en Witteveen. 2007. Evaluation of hydrological/environmental aspects of the Marlin Gold Mine. Prepared for: Solidaridad en Aqua4All. 6 pp. CAO, Compliance Advisor/Ombudsman. 2005 a. Assessment of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mining Project in Guatemala Office of the Compliance Advisor/Ombudsman International Finance Corporation/ Multilateral Investment Guarantee Agency. 49 pp. CAO, Compliance Advisor/Ombudsman. 2005 b. Annexes A-D. CAO Assessment of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mining Project in Guatemala. 61 pp. Castagnino, V. 2006. Metal Mining and Human Rights in Guatemala. The Marlin Mine in San Marcos. Peace Brigades International. 38 pp. Dudka, S. Adriano, D.C. 1997. Environmental Impacts of Metal Ore Mining and Processing: A Review. In Journal of environmental Quality. 12 pp. Fewtrell, L. 2004. Drinking-Water Nitrate, Methemglobinemia, and Global Burden of Disease: A Discussion. In: Environmental Health Perspectives. 4 pp. International Conference on Large Dams / United Nations Environment Programme (ICOLD/UNEP). 2001. Tailings Dams, Risks of Dangerous Occurrences: Lessons Learnt from Practical Experiences. ICOLD Bulletin No. 121.

54

International Cyanide Code for the Gold Mining Industry : http://www.cyanidecode.org International Finance Corporation (IFC). 2004. Non-Technical Summary of the Marlin Project. Beschikbaar op www.ifc.org Kongolo, K. Mwema, M.D. 1998. The extractive metallurgy of gold. In Hyperfine Interactions. 9 pp. Leloup, V. Meire, P. de Deckere, E. 2006. Ontwikkeling van ecologisch en ecotoxicologisch onderbouwde

kwaliteitsdoelstellingen voor waterbodems – Methodologische ontwikkeling. Studie

uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA, MIRA/2006/01, Universiteit Antwerpen, Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer. Lottermoser, B.G. 2007. Mine Wastes. Characterization, Treatment and Environmental Impacts. 2nd ed., Springer Berlin Heidelberg. 304 pp. Marlin Engineering & Conslting, LLC (MEC). SRK Consulting, Inc. 2004 a. Geochemical Characterization of Tailings. Marlin Project, Guatemala. Prepared for: Montana Exploradora de Guatemala, S. A. 55 pp. Marlin Engineering & Conslting, LLC (MEC). SRK Consulting, Inc. Vector Colorado, LLC. 2004 b. Installation Report Water Supply Well PSA-1. Prepared for: Montana Exploradora de Guatemala, S. A. 19 pp. Marlin Engineering & Conslting, LLC (MEC). SRK Consulting, Inc. 2004 c. Geochemical Characterization of Waste Rock at the Marlin Project, Guatemala. Prepared for: Montana Exploradora de Guatemala, S. A. 84 pp. McBain-Haas, B. Bickel, U. 2005. Open Pit Gold Mining - Human Rights Violations and Environmental Destruction - The Case of the Marlin Gold Mine - San Marcos, Guatemala. FIAN en Miseror. 27 pp. Meire, P. Staes, J. 2008. Cursus Integraal Waterbeheer. Master in de Milieuwetenschap. Instituut voor Milieukunde. Universiteit Antwerpen. 120 pp. Ministery of Energy and Mines (MEM). 2001. Mining Law and its Regulation Guatemala Decree Number 48-97. Directorate of mining Guatemala, Central America. 41 pp. Montana Exploradora de Guatemala, S.A. (MEG) 2003. Executive Summary. Social and Environmental Impact Assessment Study “Marlin Mining Project”. 27pp.

55

Montana Exploradora de Guatemala, S.A. (MEG) 2005. Marlin Environmental Management Plan – Surface Water. 21 pp. Montana Exploradora de Guatemala, S.A. (MEG) 2008. Environmental and Social Performance Annual Monitoring Report (AMR). Reporting Period 2007. 73 pp. Montana Exploradora de Guatemala, S.A. (MEG) 2009. Environmental and Social Performance Annual Monitoring Report (AMR). Reporting Period 2008. 92 pp. Moran, R. 2004. New Country, Same Story. Review of the Glamis Gold Marlin Project EIA, Guatemala. 19 pp. Naicker, K. Cukrowska, E. McCarthy, T.S. 2003. Acid mine drainage arising from gold mining activity in Johannesburg, South Africa and environs. In: Environmental Pollution. 11pp. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). 2008. Risico’s van toxische stoffen in de Nederlandse Oppervlaktewateren. 80 pp. Ritcey, G.M. 2005. Tailings management in gold plants. Hydrometallurgy 78. 20 pp. Robbins, G. Devuyst, E. Malevich, A. Agius, R. Iamarino, P. Lindvall, M. 2001. Cyanide Management at Boliden Using the Inco SO2/Air Process. Securing the future. Skellefteå, Sweden .11 pp. Robertson, A.M. 2005. Dam Inspection. Tailings Dam Review Board Report No 2. Marlin Mine, Guatemala. Robertson Geoconsultants Inc. 13 pp. Robertson, A.M. 2008. Dam Inspection. Tailings Dam Review Board Report No 7. Marlin Mine, Guatemala. Robertson Geoconsultants Inc. 28 pp. Salomons, W. 1995. Environmental impact of metals derived from mining activities: Processes, predictions, prevention. In Journal of Geochemical Exploration. 18 pp. Smolders, A.J.P. Lock, R.A.C. Van der Velde, G. Medina Hoyos, R.I. Roelofs, J.G.M. 2003. Effects of Mining Activities on Heavy Metal Concentrations in Water, Sediment, and Macroinvertebrates in Different Reaches of the Pilcomayo River, South America. In: Archives of Environmental Contamination and Toxicology. 9 pp. Tribunal Latinoamericano del Agua. 2008. Public Hearing. Latin American Water Tribunal, Antigua, Guatemala. Case: Open pit mining in the Cuilco and Tzala river basins. Sipacapa and San Miguel Ixtahuacan Districts, San Marcos Department. Guatemala. 5 pp.

56

United Nations Environment Programme (UNEP) Global Environment Monitoring System (GEMS) / Water Programme. 2006. Water Quality for Ecosystem and Human Health. 138 pp. U.S. Environmental Protection Agency (USEPA). 1994. Technical Report - Design and Evaluation of Tailings Dams. 63 pp. Van der Hoeven, J. 2009. Interviews van de lokale bevolking van Sipakapa en San Miguel Ixtahuacán over hun gezondheid en het gebruik van water. Afgenomen in het kader van de masterproef: Gezondheidsproblemen tengevolge van werken en wonen in de mijnbouwgebieden. Master Milieuwetenschappen. Universiteit Antwerpen. Verhaert, S. 2009. Man sterft na sprong in basin met chemicaliën. Op Blog van Sam Verhaert. Op www.catapa.be. www.goldcorp.com Younger, P. L. Wolkersdorfer, C. 2004. Mining Impacts on the Fresh Water Environment: Technical and Managerial Guidelines for Catchment Scale Management. In Mine Water and the Environment. 79 pp.

57

58

Deel II

Gezondheidsproblemen tengevolge van werken en wonen in de mijnbouwgebieden - Case study San Miguel Ixtahuacan -

Master in de Milieuwetenschap Academiejaar 2008-2009 Verantwoorde en rechtvaardige mijnbouw in ontwikkelingslanden Julia van der Hoeven Juni 2009 Promotor: Prof. Dr. M. Van Sprundel

59

60

Voorwoord De case study in deze thesis is gebaseerd op het onderzoek waarvoor ik in Guatemala ben geweest met twee medestudenten. We hebben vijf weken in San Miguel gewoond. Ik heb me daar enorm thuis gevoeld. Het was niet altijd gemakkelijk om onderzoek te doen. Ten eerste hadden we problemen met transport. De gemeente is groot en de gemeenschappen zijn moeilijk bereikbaar. Het was goed om met medestudenten op pad te zijn. We konden met elkaar de goede en slechte momenten delen. Het was fijn er niet alleen voor te staan. Daarnaast was het voor mij als vrouw alleen wellicht niet veilig geweest. Omdat het onderwerp mijnbouw heel gevoelig ligt is het belangrijk met een contactpersoon mee te gaan, zodat de mensen meer vertrouwen hebben en de persoon ons kan introduceren. Een aantal personen heeft op die manier veel mogelijk gemaakt voor ons. Ik wil daarom in het speciaal pater Eric Gruloos en Marisol Merida bedanken. Daarnaast gaat mijn dank uit naar alle mensen die ik heb mogen interviewen. Ik weet dat het voor hen niet altijd gemakkelijk is om te praten over mijnbouw en waardeer hun moed. In San Miguel hebben wij een heel fijne tijd gehad en de bewoners waren heel hartelijk. Iedereen van DIFAM wil ik bedanken voor hun gastvrijheid en behulpzaamheid. Ook wil ik de mensen van COPAE2 en Catapa3 bedanken voor het mogelijk maken van ons onderzoek. Mijn dank gaat eveneens uit naar Prof. De Deckere, die ons als groep heeft begeleid en heeft geholpen bij de beursaanvraag, en naar Prof. Van Sprundel, mijn persoonlijke begeleider. Antwerpen, juni 2009

* Foto voorblad: een dokterspost in een van de gemeenschappen van San Miguel, eigen foto 2 COPAE is een Guatemalteekse NGO die opkomt voor de rechten van de bevolking in mijnbouwgebied 3 Catapa is een Belgische NGO die onder andere samenwerken met COPAE. Het is een organisatie die streeft naar meer eerlijkheid binnen de Noord-Zuid verhouding op vlak van mijnbouw, en daarbij tracht mee te helpen aan het creëren van duidelijke en sterke politieke en juridische structuren die op een democratische manier worden opgezet om de mijnbouwactiviteiten te ondersteunen.

61

62

Inleiding Goud. Iedereen heeft wel eens goud gezien en vrijwel iedereen bezit het: oorbellen, kettingen, trouwringen, armbanden, decoratie in een kerk, maar ook verborgen in elektronische apparaten zoals mobiele telefoons en computers. Niet iedereen weet wat er allemaal voor nodig is om die gouden objecten te produceren. We beschikken over voldoende goud om aan de behoeften in de hele wereld te kunnen voorzien en toch gaat de activiteit door. Het gaat ten koste van het milieu en de gezondheid van de werknemers en bewoners in de omgeving, maar het geld blijft voortgaan. Deze thesis gaat in op de gevolgen voor de gezondheid, zowel voor de werknemers als de omwonenden. De sociale impact die de gezondheidssituatie heeft zal ook worden belicht. Zowel fysieke als mentale gezondheidsproblemen komen aan bod. Voor het onderzoek heb is een literatuurstudie gedaan en veldwerk in Guatemala. Omdat ik cultureel antropologe en ontwikkelingssociologe van opleiding ben is de thesis vanuit medisch-antropologisch perspectief geschreven. In deze thesis zal eerst de methodologie van het onderzoek worden besproken. Vervolgens zal het verhaal verdergaan over de literatuurstudie. Daarbij zal in worden gegaan op de mogelijke gezondheidsproblemen ten gevolge van wonen en werken in mijnbouwgebied. De nadruk ligt op goudmijnen, omdat de case study ook over een goudmijn gaat. In dit eerste hoofdstuk zullen de volgende deelvragen worden beantwoord:

•

Wat zijn mogelijke gezondheidseffecten tengevolge van werken in mijnbouwgebied?

•

Wat zijn mogelijke gezondheidseffecten tengevolge van wonen in mijnbouwgebied?

Om de sociale kant van de gezondheidsimpact te kunnen plaatsen, is een bredere schets van de culturele en sociale situatie van het mijnbouwgebied noodzakelijk. Deze beschrijving zal dan ook voorafgaan aan de resultaten van het onderzoek in Guatemala. De case study over San Miguel Ixtahuacan, dat vanaf nu gewoon San Miguel zal worden genoemd, zal in het tweede deel van de thesis aan bod komen. De deelvragen die de rode lijn vormen van het tweede hoofdstuk zijn:

•

Hoe is de sociaal-culturele situatie in San Miguel met betrekking tot gezondheid?

•

Welke gezondheidsproblemen zijn merkbaar bij de mensen die werken in de Marlin Mijn?

•

Welke gezondheidsproblemen zijn merkbaar bij de mensen die wonen in San Miguel?

In het tweede gedeelte van deze thesis zal de aanpak van het probleem rondom gezondheid worden besproken, evenals eigen ideeën over wat er nog zou moeten gebeuren om de situatie te verbeteren in San Miguel. De volgende deelvragen zullen ook beantwoord worden in het tweede gedeelte:

•

Welke maatregelen worden er al genomen met betrekking tot gezondheid en de aanwezigheid van de Marlin Mijn?

63

•

Welke maatregelen zouden er nog moeten worden genomen met betrekking tot gezondheid en de aanwezigheid van de Marlin Mijn?

In het laatste deel van deze thesis, het besluit, zal alles samenkomen. De conclusie zal in dit laatste deel te vinden zijn. Daarbij zal een antwoord worden gegeven op de centrale vraag in deze thesis, namelijk: Wat zijn gezondheidsproblemen tengevolge van wonen en werken in een mijnbouwgebied en wat is de sociale impact van die problemen? De situatie in San Miguel is gecompliceerd. Mensen staan onder druk en zeggen niet altijd wat ze denken. In deze thesis wordt de situatie omschreven zoals die is, de gedachten die de inwoners van San Miguel hebben. Er wordt niet stellig beweerd dat alles waar is, niet alles is te bewijzen. Het gaat erom de situatie weer te geven, zodat iedereen zich realiseert wat de gevolgen kunnen zijn van mijnbouw in ontwikkelingslanden en wat het betekent voor de plaatselijke bevolking. De namen van de geïnterviewden en contactpersonen zullen niet worden vermeld in de thesis gezien de situatie ter plekke, maar vooral omdat iedereen het recht heeft op privacy.

64

Methodologie Het onderzoek voor deze thesis bestond uit twee delen: een literatuurstudie en veldwerk. De literatuurstudie diende deels ter voorbereiding zodat met kennis optimaal gebruik zou kon worden gemaakt van de korte tijd die we zouden hebben voor het onderzoek in San Miguel, Guatemala en deels ter verdieping bij de uitwerking van de thesis. In San Marcos, Guatemala, is een kleine aanvullende literatuurstudie gedaan. Het veldwerk heeft plaatsgevonden in San Miguel, een van de twee gemeenten die te maken heeft met de gevolgen van de aanwezigheid van de Marlin Mijn. De eerste week bestond vooral uit het leggen van contacten. Het was heel belangrijk sleutelpersonen te vinden die ons konden introduceren en die konden helpen bij het vinden van personen die geïnterviewd wilden worden. Als we in gemeenschappen waren was er niet altijd de gelegenheid om interviews af te nemen. Informatie werd dan ingewonnen door middel van ‘normale’, informele gesprekken. Door deze gesprekken werd kennis gemaakt met de bewoners van de dorpen en kon ook al enige informatie voor het onderzoek worden verworven. Bij terugkomst van een bezoek aan een gemeenschap werkte ik mijn bevindingen uit. De afgenomen interviews waren semi-gestructureerd. De manier waarop de vragen werden gesteld en welke vragen werden gesteld, was afhankelijk van de situatie. Al snel was te merken aan de houding en reactie van personen wat wel en niet kon worden gevraagd. De vragen waren zo algemeen mogelijk. Als er een directe vraag over de mijn werd gesteld, dan was dat niet zonder de opmerking dat ze die vraag niet hoefden te beantwoorden als ze dat niet wilden. Er bestond wel een vaste vragenlijst4, maar de manier van vragen was niet altijd hetzelfde, evenals de volgorde. Deze manier van interviewen is redelijk informeel en daardoor geschikt voor een onderzoek met een gevoelig onderwerp en over korte periode. Het veldwerk is een kwalitatief onderzoek geweest. Problemen tijdens het onderzoek waren taalproblemen, transportproblemen en tijdsproblemen. De bevolking in het onderzoeksgebied San Miguel spreekt Mam, een inheemse taal. Niet iedereen beheerst het Spaans of niet goed genoeg om de vragen te begrijpen. Er was niet altijd iemand aanwezig om te vertalen. Het tweede probleem ontstond doordat wij niet over eigen transport beschikten. We hadden ons voor onze aankomst in San Miguel niet gerealiseerd dat de afstanden tussen de gemeenschappen zo groot waren. Niet alle dorpen waren te bereiken met openbaar vervoer. Lopend was niet altijd mogelijk, omdat we de weg niet kenden en de afstanden groot waren. Door dit transportprobleem hebben we het onderzoek moeten beperken tot de gemeente San Miguel, hoewel de mijn ook grote impact veroorzaakt in de gemeente Sipacapa. Maar het grootste deel van de geplande mijnactiviteiten vindt plaats in San Miguel, namelijk 85 procent.

4

Zie bijlage 2

65

En wat betreft het laatste probleem; om vertrouwen te winnen bij de bevolking, de juiste contacten te leggen en alle gemeenschappen meerdere malen te bezoeken was onze onderzoeksperiode veel te kort. Toch denk ik dat we al met al, onder omstandigheden, redelijk wat hebben bereikt.

1. Mogelijke gezondheidseffecten tengevolge van werken en wonen in mijnbouwgebied In dit eerste deel van de thesis zal worden ingegaan op de mogelijke gevolgen voor de gezondheid in mijnbouwgebied. Dit deel is niet alleen gebaseerd op literatuur over mijnbouw in de derde wereld, maar ook op literatuur over mijnbouw in Europa. Op die manier is de case study te plaatsen in een breder perspectief. Door ervaringen elders in de wereld kunnen we dan inschatten welke gevolgen mogelijk te verwachten zijn in San Miguel. In de case study zullen we zien dat een groot gedeelte van de mijnwerkers in het gebied rondom de 5

mijn woont. De meerderheid van de mijnwerkers woont in San Miguel wat nog ongeveer een uur rijden van de mijn is verwijderd. De grootste impact is te merken in de kleinere dorpen op het platteland rondom de mijn. Daar zijn minder voorzieningen en de afstand tot de mijn is simpelweg kleiner waardoor meer effecten merkbaar zijn. De mijnwerkers die zeer dicht bij de mijn wonen, lopen dubbel risico, zowel op hun werk als in hun woonomgeving. In deze thesis zullen altijd de effecten tengevolge van wonen en werken in mijnbouwgebied apart worden besproken. Er is uiteraard overlap te zien, maar in het tweede gedeelte zullen we zien dat het toch twee van elkaar te onderscheiden groepen zijn wat betreft preventie en wat betreft effecten. Dit is de motivatie achter de indeling die zal worden gehanteerd in de gehele thesis.

1.1 Gezondheidseffecten tengevolge van werken in een mijn Werken in een mijn brengt vele risico’s met zich mee. Niet alleen gebeuren er veel ongelukken in een mijn, een werknemer heeft ook kans op chronische ziektes of een grotere kans dat hij op latere leeftijd met gezondheidsproblemen te kampen zal krijgen. Een mijnwerker kan te maken krijgen met directe en indirecte gevolgen voor de gezondheid. Onder die laatste noemer vallen ziektes die zich pas op latere leeftijd zullen manifesteren. Een voorbeeld hiervan is kanker. Mijnwerker is dus een risicovol beroep, maar voor velen in ontwikkelingslanden toch een aantrekkelijk beroep. Vele mensen op het platteland leven in grote armoede en een baan in de mijn, waar ze relatief heel veel kunnen verdienen, is voor hen een uitstekende kans. Mijnbouwbedrijven noemen mijnbouw daarom, en om nog andere redenen zoals economische vooruitgang in het gebied, een kans op ontwikkeling voor de bevolking in het gebied waar ze zich vestigen. De bevolking is echter doorgaans niet op de hoogte van de effecten die een mijn kan hebben op milieu, gezondheid en de sociale situatie. Voor de regeringen in derde wereldlanden geeft geld de doorslag en ze geven dan ook licenties aan de mijnbouwbedrijven uit onder andere Canada en de Verenigde Staten. Het ontbreekt echter aan preventie in de gebieden waar de bedrijven zich vestigen. Ter plaatse is de 5

Bron: Julia van der Hoeven, interview dokter 2

66

gezondheidszorg bij lange na niet optimaal en kan de gevolgen niet opvangen. Voor de werknemers is er wel enige vorm van preventie, maar ondanks dat blijft het een risicovol beroep. In deze paragraaf zullen de mogelijke gezondheidseffecten voor de mijnwerkers besproken worden aan de hand van literatuur. Het tweede deel, de case study, gaat in op de specifieke risico’s in de Marlin Mijn in de provincie San Miguel.

1.1.1 Ongevallen In een mijn is de kans op ongevallen zeer groot, zowel in ondergrondse als open-pit mijnen. In een ondergrondse mijn is echter de kans op redding kleiner. Het is moeilijk te ontkomen bij een dreiging van instorting of het uitbreken van een brand, vanuit een diep tunnelstelsel. Stenen die vallen, instorting van tunnels, branden en uitputting door de hitte zijn een aantal voorbeelden van de dagelijkse gevaren waarmee de mijnwerkers te maken hebben (Farrell, Sampat, Sarin en Slack 2004: 24). Door dergelijke ongelukken komen per jaar meer dan 15.000 personen om. Volgens (ibid.) is China verantwoordelijk voor bijna de helft van dit aantal doden. In Zuid Afrika heeft een minister in 1996 uitgerekend dat in zijn land elke ton goud het leven heeft gekost van één mijnwerker en voor twaalf zwaar gewonden heeft gezorgd (Farrell et al. 2004:26). Een ander risico voor de gezondheid voor werknemers in een goudmijn zijn de chemicaliën die worden gebruikt, ook in de vorm van ongelukken. Zo kan er iets misgaan met de chemische stoffen waardoor de werknemers er mee in aanraking komen, met alle gevolgen van dien. Maar de blootstelling aan de stoffen zorgt vooral voor gezondheidsproblemen op de lange termijn waar nu verder op in zal worden gegaan.

1.1.2 Volksgezondheid De arbeiders kunnen last hebben van fysieke, maar ook van mentale gezondheidsgevolgen. Doordat het een risicovol beroep is, kan stress hen ook parten gaan spelen. De aanwezigheid van een mijn in een gebied kan de omgeving op vele manieren veranderen. Er zijn ook indirecte gevolgen zoals prostitutie, geweld en alcoholisme, die een bedreiging voor de volksgezondheid vormen (Paley 2008: 1)6. De werknemers van de mijn hebben een ander levensritme gekregen en veel meer geld ter beschikking. Er zijn veel migranten naar het gebied gekomen en die bevinden zich ver van familie en vrienden. De kans op drugsgebruik is groter door het migrantenverkeer dat plaatsvindt tussen het mijnbouwgebied en de buitenwereld. Al deze gevolgen zijn natuurlijk ook een effect voor de andere omwonenden naast de mijnwerkers. Hierover zal daarom meer worden verteld in paragraaf 2.1. Wat de fysieke gevolgen betreft zijn longaandoeningen de meest voorkomende ziektes bij de mijnwerkers. Dit geldt vooral voor een ondergrondse mijn. Zware metalen en chemische stoffen vormen ook een risico voor de gezondheid van de mijnwerkers. 6

Artikel Paley, Mining Watch Canada en Rights Action

67

Waar goud wordt gevonden worden ook andere zware metalen gevonden (Paley 2008: 4). Deze zware metalen komen ook vrij in de mijn en vormen een gevaar voor mens en natuur. In de eerste plaats zijn de mijnwerkers de personen die voornamelijk in aanraking komen met de zware metalen, maar op de langere termijn kan het ook gevolgen gaan hebben op de omwonenden, maar daar zal op in worden gegaan in de volgende paragraaf. Nu volgt een korte uitleg over de verschillende zware metalen en andere gevaarlijke stoffen die te vinden zijn in een goudmijn, en daarbij ook een uitleg over de risico’s en mogelijke impact op de gezondheid. Chemische stoffen en zware metalen waar een mijnwerker mee in aanraking kan komen Zware metalen komen in het milieu door een proces dat Acid Mine Drainage (AMD) wordt genoemd. Een uitleg over AMD wordt gegeven in het eerste deel over watervervuiling en zal hier daarom niet worden behandeld. Cyanide

Cyanide is niet aanwezig in het natuurlijke bodemmateriaal waar het goud uit wordt gewonnen. Cyanide wordt aangevoerd om het goud te onttrekken aan het gesteente. Cyanide is een van de meest giftige stoffen ter wereld. Het gebruik van cyanide zorgt daarnaast voor nieuw afval dat kwik en arseen bevat (Custers 20057). Er zijn drie opnameroutes voor cyanide, namelijk via de maag, via de huid en door inademing van dampen (COPAE 2008:4). Opname via de maag is mogelijk door de mond, bijvoorbeeld door met ongewassen handen te eten of sigaretten te rollen, of door het inslikken van in neus of mond binnengedrongen stof (s.n. 1965: 1). Voor mijnwerkers zijn dit alle drie mogelijke opnameroutes. De werknemers die kleine hoeveelheden cyanide hebben ingeademd gedurende vele jaren hebben moeite met ademhalen, pijn in de borst, hebben last van braken, verstoringen in het bloed, hoofdpijnen en uitzetting van de schildklier (ATSDR 2006). Aanraking met de huid kan zweren veroorzaken (Harper en Goldhaber 1997: 6). Hoge blootstelling gedurende een periode kan de hersenen en het hart beschadigen en kan leiden tot coma of de dood (ATSDR 2006). Het ‘Mineral Policy Centre’ beweert dat cyanide snel afbreekt in minder toxische vormen, zodat de effecten voor bewoners in de gemeenschappen minimaal is. Volgens Obiri et al. (2005: 52) en het rapport van Rights Action (2008: 5) is niets minder waar. De afbraak van cyanide is heel langzaam. In paragraaf 1.2 zal meer informatie volgen over de gevaren van cyanide, maar dan met betrekking tot de omwonenden.

Kwik

Voor de werknemers in een goudmijn is er een risico op kwikvergiftiging (Hentschel en Priester 19928). Dit geldt vooral voor kleinschalige goudmijnen, maar ook bij grootschalige projecten van Goldcorp is kwik aangetoond (Paley 2008: 4). De belangrijkste route voor blootstelling is via inhalatie van de dampen van kwik. Daarom is dit ook vooral een groot risico voor de mensen die in de mijn werken en niet

7 8

Bron via het internet, waardoor het niet mogelijk is de pagina nummers aan te geven voor dit artikel Bron via het internet, waardoor het niet mogelijk is de pagina nummers aan te geven voor dit artikel

68

zozeer voor de omwonenden. Dit veroorzaakt neurologische stoornissen en gedragsstoornissen. De neurologische aantasting wordt ook wel Minamata disease 9

genoemd . Ook is er een risico voor aantasting van de lever en de schildklier. Hoge blootstelling aan kwik kan fataal zijn (ibid.). Kwik kan ook geboorteafwijkingen veroorzaken (Farrell et al. 2004: 10). Gedragsstoornissen uiten zich in gebrek aan concentratie, spraakgebreken en soortgelijke verschijnselen. Andere zichtbare verschijnselen van kwikvergiftiging zijn bevingen van het lichaam en braken (Hentschel en Priester 1992). Het gevaarlijke van kwik is dat het accumuleert in het vet van dieren en op die manier in de voedselketen terecht komt (Farrell et al. 2004: 25). Arseen

Metaalmijnen zijn verantwoordelijk voor 96 procent van alle arseen emissies in de wereld. Arseen is een vervuilende stof van het erts zelf. Het blijft achter in het restmateriaal nadat het goud er aan is onttrokken. Arseen komt ook vrij door het smeltingproces van het goud. Arseen is schadelijk voor de menselijke gezondheid. Chronische blootstelling wordt gerelateerd aan huidkanker en tumoren (Farrell et al. 2004: 9). Volgens Fawell en Nieuwenhuijsen (2003: 203) bestaat naast de kans op huidkanker ook kans op long- en blaaskanker. Als de huid in aanraking komt met arseen verschijnen er lichte en donkere vlekken. Deze vlekken kunnen zich tot kanker ontwikkelen (Gódinez en Gálvez 2008: 21). Arseen wordt ook gerelateerd aan spontane abortus en complicaties bij de zwangerschap (ibid.).

Koper

Blootstelling aan koper kan aantasting van de lever of het zenuwstelsel veroorzaken. Daarnaast kan koper de oorzaak zijn van huidallergieën. Cirrose (verharding van de organen) is ook een gevolg van kopervergiftiging. Mogelijk is er sprake van een verminderde vruchtbaarheid, zowel bij de man als de vrouw (COPAE 2008: 44). Volgens Stephens en Ahern (2001: 28) kan ook kanker het gevolg zijn van langdurige blootstelling aan koper.

IJzer

Als een hoge dosis ijzer wordt ingeademd gedurende lange periode, via stof of dampen, kan dat leiden tot siderosis (COPAE 2008: 44). Siderosis is een longaandoening die valt onder de term silicosis. Silicosis is een term die alle longaandoeningen omvat die worden veroorzaakt door stof (Marks 2006: 580).

Aluminium

Aluminium

in

hoge

concentraties

kan

gezondheidsproblemen

veroorzaken.

Opnameroutes voor aluminium zijn via het voedsel en dus via de darmen, via inademing en door huidcontact. Het centrale zenuwstel kan worden aangetast en het kan eveneens leiden tot dementie, geheugenverlies, apathie en bevingen. Aluminium kan aanwezig zijn in de bodem, lucht en water (COPAE 2008: 45). 9

Cursus milieugezondheidskunde I (2008)

69

Mangaan

Mangaan kan in de bodem zitten in vaste vorm, in het water in kleine deeltjes en in de lucht in het stof. Grote dosis mangaan kan leiden tot ademhalingsproblemen en aantasting van de hersenen. Symptomen zijn hallucinaties en vergeetachtigheid. Blootstelling aan mangaan kan ook de ziekte van Parkinson veroorzaken, evenals bronchitis en longembolie. Langdurige blootstelling kan leiden tot een syndroom met de volgende verschijnselen: schizofrenie, depressies, zwakke spieren, hoofdpijnen en slapeloosheid (COPAE 2008: 45).

Longaandoeningen Stofvorming is een groot probleem voor de mijnwerkers en veroorzaakt longproblemen. Zoals eerder gezegd is dit een van de meest voorkomende problemen voor de gezondheid van de werknemers. Longaandoeningen die door stof worden veroorzaakt vallen onder de noemer ‘silicosis’. Longaandoeningen worden vooral bij mijnwerkers in ondergrondse mijnen geconstateerd, waar het stof blijft hangen. Er bestaan drie vormen van silicosis, namelijk acute, versnelde en chronische. Silicosis kan fataal zijn door infecties of doordat de ademhaling niet meer functioneert (Wagner, Attfield en Parker 1993: 128). Door silicosis wordt de gevoeligheid voor andere longziektes, zoals tuberculose, bronchitis en longkanker, vergroot (Farrell et al. 2004: 26). Door de juiste maatregelen kan de kans op longaandoeningen verkleind worden, maar in de derde wereld zijn de werkomstandigheden slecht en het werk zeer intensief (Ah Tse et al. 2007: 876). Kanker De lange termijn impact voor de gezondheid van mijnwerkers bestaat vooral uit verschillende vormen van kanker: ‘Cancers are among the most important occupational health impacts as the miners may develop problems many years after they finish working, and not enough is known about many of the impacts workers may experience in the long term’ (Stephens en Ahern 2001: 27). Aan het begin van deze paragraaf was al te zien welke stoffen dit risico op kanker op de lange termijn kunnen veroorzaken. Mentale gezondheidsproblemen We hebben in de voorafgaande tekst al kunnen zien dat blootstellingen aan bepaalde zware metalen kunnen leiden tot aantasting van de hersenen en deze aantasting kan zorgen voor psychische stoornissen. Alle hierboven genoemde risico’s van het mijnwerkersberoep zorgen voor stress bij de werkers. Ze verdienen weliswaar veel, maar om zich heen zien ze ongelukken gebeuren, collega’s ziek worden en ze zullen zelf vroeg of laat waarschijnlijk ook gezondheidsklachten krijgen. Financiële problemen vallen weg, maar worden opgevolgd door problemen van een andere aard. Het is voor te stellen dat

70

de verleiding heel groot is om in de mijn te gaan werken als je een arm leven leidt. Als blijkt dat het werk zwaar en risicovol is, is er doorgaans geen weg meer terug naar het leven daarvoor. Boeren hebben hun land in de meeste gevallen al verkocht. Daarbij komt ook kijken dat de mijnwerkers hun levensstijl aanpassen aan het nieuwe loon. Mijnwerker is dus een beroep vol gevaren. In de derde wereld komt daar ook nog bij kijken dat de rechten van de werknemers doorgaans niet in acht worden genomen. Veiligheid voor de mankrachten in het bedrijf wordt niet overal ter wereld even hoog in acht genomen. Zo stelde een veiligheidschef in een mijn in Zuid Afrika: ‘production is more important than safety’ (Farrell et al. 2004: 24). Dit is echter uitspraak uit 1983 en de situatie is sindsdien wel verbeterd. Maar nog altijd is de veiligheid nog niet optimaal in de mijnen. Over mentale gezondheidsproblemen is helaas niet veel onderzoek gedaan. Dat blijkt ook uit het literatuuroverzicht van Stephens en Ahern (2001:28). De studies over mentale gezondheid zijn vooral uitgevoerd na sluiting van een mijn. Uit de studies blijkt dat de mijnwerkers die achterblijven zonder werk lijden onder psychologische problemen en het aantal zieken onder hen was veel groter dan het aantal zieken onder de rest van de plaatselijke bevolking (ibid.) We kunnen hier dus concluderen dat de meest voorkomende ziekteverschijnselen bij mijnwerkers longaandoeningen zijn en aantastingen van het zenuwstelsel. Daarnaast krijgen veel mijnwerkers jaren na hun werk in de mijn te maken met verschillende vormen van kanker.

1.1.3 Preventie Om de gezondheidsproblematiek en het sterftecijfer in de mijnbouwsector aan te pakken heeft ILO 10

(International Labor Organization ) in 1995 een conventie ontwikkeld genaamd ‘Convention on Safety and Health in Mines’11. De landen die deze conventie hebben getekend zijn: Albanië, Armenië, Australië, Botswana, Brazilië, Tsjechië, Finland, Duitsland, Ierland, Libanon, Noorwegen, Peru, Filippijnen, Polen, Portugal, Slowakije, Zuid Afrika, Spanje, Zweden, Verenigde Staten, Zambia en Zimbabwe. In deze lijst staan maar weinig derde wereldlanden. Op het gebied van veiligheid en gezondheid is veel vooruitgang geboekt in de grootschalige mijnbouw.

Mijnwerkers

in

de

steenkolenmijnen

hebben

voor

een

verbetering

van

de

werkomstandigheden gezorgd door druk uit te oefenen op mijnbouwbedrijven. Er zijn conflicten geweest over het feit dat mijnbouwbedrijven de toegang tot gezondheidszorg probeerden te controleren. Er kwam veel kritiek op dokters van de bedrijven zelf. Er kwam meer openheid en een betere preventie. Deze veranderingen hebben echter vooral plaatsgevonden in Europa en de Verenigde Staten. Over verbetering op het gebied van veiligheid en gezondheid in de derde wereld is volgens Stephens en Ahern (2001: 42) zeer weinig bekend.

10 11

http://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C176

71

1.2 Gezondheidseffecten tengevolge van wonen in mijnbouwgebied Ook voor de mensen die in een mijnbouwgebied wonen zijn er gezondheidsrisico’s. Niet alle gezondheidsgevolgen voor de omwonenden zijn direct merkbaar nadat een mijn zich vestigt, net als voor de werknemers zijn er directe en indirecte gevolgen voor de gezondheid. Directe gevolgen waar de bevolking mee te maken krijgt zijn ongelukken in het gebied, stofoverlast en geluidsoverlast. Indirecte gevolgen zijn de gevolgen voor de gezondheid die worden opgelopen door lucht-, bodem- en watervervuiling. De komst van een mijnbouwbedrijf heeft ook een enorme sociale impact op de lokale bevolking. Dit kan mentale gezondheidsproblemen veroorzaken.

1.2.1 Gezondheidsimpact Zware metalen en chemische stoffen in het milieu die impact hebben op de lokale bevolking Als het gaat om toxische emissies zijn metaalmijnen een van de leidende industrieën (Farrell et al. 2004: 4). Het gaat dan om vervuiling van bodem en water. De bevolking in het mijnbouwgebied leeft op deze grond en van dit water. De mensen in de dorpen gebruiken het water uit de rivier om (zich) te wassen, te irrigeren en halen hun drinkwater uit bronnen. De gevolgen die te maken hebben met deze stoffen zijn meestal indirecte gevolgen die meestal pas na een aantal jaar na de vestiging van het mijnbouwbedrijf merkbaar zijn. Chemische stoffen vormen echter ook een bedreiging in de vorm van ongelukken tijdens het vervoer. In de vorige paragraaf hebben we gezien wat de mogelijke gevolgen voor de mijnwerkers zijn, hier zullen we zien wat die impact voor de omwonenden is. In een goudmijn van Goldcorp in Chili zijn kwik en cyanide in het grondwater aangetoond. In een mijn van hetzelfde bedrijf in Honduras zijn bij een onderzoek onder de omwonenden kwik, lood en arseen in het bloed aangetoond (Paley 2008: 5). Hier een korte bespreking van deze stoffen. Kwik

Kwik vormt ook een gevaar voor omwonenden. In 2008 is in Honduras bij een mijn van Goldcorp een bloedtest gedaan bij veertig omwonenden. Bij 28 personen werd een hoge kwik waarde aangetroffen in het bloed (Paley 2008: 5). In het eerste deel hebben we de opnameroutes van kwik en de gevolgen voor de gezondheid al gezien. Kwik kan in het grondwater en oppervlaktewater terecht komen en zo een gevaar vormen voor de bevolking (Farrell et al. 2004: 10).

Cyanide

De cyanide die in de goudmijnen wordt gebruikt, wordt aangevoerd met vrachtwagens. De wegen waarover deze wagens rijden zijn niet altijd van beste kwaliteit in ontwikkelingslanden. Er is altijd een kans op een ongeluk en die ongelukken bij transport kunnen grote hoeveelheden cyanide tegelijk in het milieu brengen met alle gevolgen van dien. Grondwater en rivieren worden vervuild en al het leven dat de

72

cyanide op zijn weg tegenkomt komt in gevaar. Cyanide vormt ook een gevaar voor de omwonenden op een andere manier. Cyanide wordt gemengd met water alvorens het over het erts te sproeien. Het afvalwater wordt opgeslagen in vijvers of meren. De dammen die deze meren of vijvers omsluiten kunnen gaan lekken. Dit is al gebeurd, bijvoorbeeld in Roemenië in 2000. Het giftige water kwam in de rivier terecht en er stierven duizend ton vissen. De cyanidewolk legde 1500 kilometer af (Custers 2005). Ook in Guyana is de dam van het afvalwatermeer van een goudmijn doorgebroken in 1995. Het water kwam terecht in de Omai rivier die uitkomt op de grootste rivier van Guyana, de Essequibo. De concentratie cyanide in de rivier was 140 keer dan de norm van de EPA (Environmental Protection Agency) (Farrell et al. 2004: 5). Metaalmijnen laten een enorme hoeveelheid afval achter. Om bijvoorbeeld genoeg goud te produceren voor een ring, blijft een afvalberg van 18 ton achter (Farrell et al. 2004: 3). Jaarlijks wordt er door metaalmijnen ongeveer 15 miljard ton aan vervuilde ertsresten geloosd (Custers 2005). Lood, Zink

AMD (Acid Mine Drainage) veroorzaakt een oplossing van koper, lood, arseen, zink,

en Selenium

selenium of kwik in het grondwater (Paley 2008: 4). Wat de gevolgen zijn van arseen, kwik en koper hebben we al in de vorige paragraaf gezien. Omdat de overige zware metalen die hier genoemd worden in andere artikelen en documenten met betrekking tot goudmijnen nauwelijks werden besproken en die niet zo sterk aanwezig zijn als de andere zware metalen worden lood, zink en selenium hier kort bij elkaar besproken. Lood is zeer schadelijk voor de menselijke gezondheid. Blootstelling aan lood kan leiden tot een afname van de werking van enzymen. Lood tast daarnaast de zenuwen 12

aan en kan leiden tot verlamming. Tot slot leidt loodvergiftiging tot bloedarmoede . Inhalatie van zink kan lijden tot ‘Metal Fume Fever’ (AWS 2002:1). De symptomen hiervan lijken op die van een ‘normale’ griep. Over de gevolgen van lange termijn blootstelling is nog niets bekend. Het is belangrijk de hulp van een dokter te zoeken. Selenium kan haarverlies tot gevolg hebben, evenals verzwakte nagels en huidaantastingen.

Ernstigere

gezondheidsimpact

van

selenium

bestaat

uit

veranderingen in het perifere zenuwstelsel (Fawell en Nieuwenhuijsen 2003: 204). IJzer

IJzer is een belangrijk voor de mens, maar is schadelijk als de dosis te hoog is. Via voedsel (zowel dierlijk voedsel als plantaardig voedsel) kan de opname van te grote hoeveelheden ijzer mogelijk een verhoogde kans op kanker veroorzaken (Mainous, A.G., Wells B., Carek, P.J., Gill, J.M., Geesey, M.E. (2004)).

Mangaan

In het vorige deel hebben we gezien dat mangaan ook risico’s voor de gezondheid met zich meebrengt. Deze risico’s gelden ook voor de omwonenden als het in het milieu terecht komt.

12

Informatie in deze alinea uit de cursus milieugezondheidskunde I (2008)

73

Huidziekten Huidziekten zijn een veelvoorkomend verschijnsel bij de bewoners in mijnbouwgebied (WHO 2008, Rights Action 2009, Farrell et al. 2004: 6). Het is moeilijk aan te tonen wat de oorzaak is van de huidziekten, omdat het er vele kunnen zijn, maar vooral een combinatie van factoren. Het kan echter geen toeval meer zijn, want er zijn verschillende voorbeelden te geven van een soortgelijk ziektepatroon in mijnbouwgebieden. In Honduras hebben veel omwonenden van de San Martin mijn last van huidaandoeningen. Het gaat om jeukende rode plekken en schimmels (Almendares 2008). Mijnbouwbedrijven wijten de huidproblemen aan slechte hygiëne en armoede (Russell 2009 en Almendares 2008). Huidziekten kunnen ook het gevolg zijn van ondervoeding of te eentonige 13

voeding.

In inheemse dorpen in derde wereldlanden is over het algemeen sprake van armoede, slechte hygiëne, ondervoeding of eentonige voeding. Maar het is niet eerlijk dit als oorzaak te noemen van de huidziekten die zijn waargenomen in mijnbouwgebieden. Briggs laat zien dat in ontwikkelingslanden milieuvervuiling een grotere impact heeft op de gezondheid van de bevolking door patronen in die landen. Hij laat zien dat armoede en slechte hygiëne zorgen voor grotere vatbaarheid (Briggs 2003). Dit is met mijnbouw hetzelfde. De mensen zijn erg vatbaar voor de mogelijke gevolgen, maar deze vatbaarheid is niet de enige oorzaak van het probleem. Het is waarschijnlijk een combinatie van factoren die de huidziekten veroorzaken. Bovendien is er in de mijnbouwgebieden over het algemeen een tekort aan water (Almendares 2008 en Farrell et al. 2004:12) doordat mijnen nood hebben aan een enorme hoeveelheid water. Als de bevolking geen schoon water meer ter beschikking heeft, worden ze voor de keuze gesteld: zich baden in de vervuilde rivier of zich niet baden. Zoals McCaffrey stelt, ‘Water shortages or contamination can lead to famine, disease and even death’ (1992: 102).

1.2.2 Sociale Impact Sociale impact en gender Zoals in de vorige paragraaf al vermeld, is er in mijnbouwgebieden in ontwikkelingslanden sprake van drugsgebruik, alcoholisme en prostitutie (Farrell et al. 2004: 21). Deze drie zaken kunnen fysieke gezondheidsproblemen veroorzaken, maar ook mentale, zowel voor de personen in kwestie als de naasten. Door het overmatige alcoholgebruik is er ook een toename van geweld. Dit kan weerslag hebben op de vrouwen, die door hun echtgenoten worden geslagen. Deze situatie van conflict in een gezin of in een dorp brengt veel spanning en stress met zich mee. Gender is kort gezegd het sociaal-culturele verschil tussen de man en vrouw. In mijnbouwgebieden is ook sprake van genderproblematiek. Vrouwen bevinden zich een benadeelde positie. Dit heeft verschillende oorzaken. Allereerst is hun financiële situatie sterk afhankelijk van de man. In veel 13

Deze informatie is vergekregen via mijn promotor, Prof. Van Sprundel en van de dokters die zijn geïnterviewd tijdens het veldwerk in Guatemala.

74

ontwikkelingslanden hebben vrouwen geen recht op land, dit gaat uitsluitend naar de mannelijke familieleden (Farrell et al. 2004: 21 en eigen kennis uit de vooropleiding). Grootschalige mijnbouwbedrijven creëren nauwelijks banen voor vrouwen en de oorspronkelijke structuur valt weg, dat wil zeggen dat landbouw en artisanale mijnbouw verdwijnen of drastisch veranderen. De economische macht komt meer en meer in de handen van de mannen te liggen. Vrouwen die wel werk vinden in de mijn worden in vele gevallen geconfronteerd met discriminatie en er zijn zelfs gevallen bekend waar de vrouwen seksueel misbruikt werden (ibid.). Volgens Stephens en Ahern (2001:39) is het risico om HIV op te lopen groter in mijnbouwgebieden, door prostitutie. Vooral voor vrouwen is dit een groot risico, omdat zij meer kans hebben op infectie dan mannen. In Brazilië is een medische studie uitgevoerd in een voormalig mijnbouwgebied naar de gezondheidsimpact voor vrouwen. Uit die studie werd geconcludeerd dat vrouwen in het gebied economisch en sociaal gezien kwetsbaar zijn voor gezondheidsproblemen. Er werd aangetoond dat veel vrouwen te maken hadden met onder andere geweld, seksueel overdraagbare aandoeningen en alcohol en drugsgebruik (Miranda et al. 2009: 159). Tot slot is er nog een laatste gevolg te zien op het gebied van gender dat ook wordt gesteld in het artikel van Farrell et al. (2004:21) over metaalmijnen wereldwijd: ‘Environmental contamination from mining - especially water pollution - can greatly complicate the traditional role of women as providers of food and water to their families. In drier regions of the developing world, women must often walk considerable distances to collect the day’s water. Mine pollution can lengthen that walk, reducing the time for everything else. And because it ruins farmland, mine pollution may also strain local food resources, as has happened, for example, around Pacer Dome’s gold mine on Misima Island, Papua New Guinea.’ Vrouwen in mijnbouwgebied hebben dus te maken met geweld, het risico op seksueel overdraagbare aandoeningen en grotere druk op het huishouden. Het is vaker te zien dat bij milieuproblematiek vrouwen zwaar getroffen worden. In het geval van de mijnbouw is de impact voor de mannen ook niet gering, vooral als zij in de mijn werken. Het gaat dan vooral om fysieke gezondheidseffecten. Om de hierboven besproken problemen op het gebied van gender aan te pakken is er een International Women and Mining Network14 opgericht. Sociale Impact/mentale gezondheidsimpact De huidaandoeningen kunnen ook leiden tot slapeloosheid, verdriet en depressie (Almendares 2008). Slapeloosheid heeft fysische gevolgen, maar ook mentaal gezien staat iemand met gebrek aan slaap minder sterk. Maar niet alleen de huidaandoeningen zorgen voor mentale problemen. Ziek zijn brengt stress met zich mee.

14

De website van dit netwerk is: http://www.rimmrights.org/

75

Gezondheid heeft een culturele invalshoek, dus de sociale impact is pas te bepalen als men het in de context van de lokale cultuur plaatst (Eder en García 2003: 20). Sich (in Eder en García ibid.) verwoordt het als volgt: ‘Cada cultura posee un sistema propio y referente al entorno de la vida para contrarrestar la enfermedad, el cual posibilita la clasificación y tratamiento de dicha enfermedad en lo cotidiano y en el proceso cultural. Ergo, el contexto cultural de salud y enfermedad es fundamental para entender los diferentes sistemas médicos.’ (Elke cultuur bezit een eigen systeem betreffende de omgeving van het leven om de ziekte tegen te gaan, dat de mogelijkheid geeft een zekere ziekte te classificeren en te behandelen in het dagelijkse leven en in het culturele proces. Zodoende is de culturele context van gezondheid en ziekte fundamenteel om de verschillende medische systemen te begrijpen.15) Hieraan kan nog worden toegevoegd dat de sociale situatie ook heel belangrijk is om hierbij in beschouwing te nemen. Met ‘sociale situatie’ wordt dan de toegang tot drinkwater, de economische activiteiten in de omgeving en de aanwezige sociale voorzieningen bedoeld. Het is dus moeilijk een algemeen beeld te schetsen van de sociale gevolgen van mijnbouw in de gehele derde wereld. De sociale impact en hoe de bevolking daarmee omgaat, zal overal ter wereld verschillend zijn, maar het is duidelijk het niet altijd positief is. Mensen leven in een omgeving die uit zijn evenwicht is, op alle vlakken16 (sociaal, economisch, politiek, milieu). De wereldbank heeft bijvoorbeeld opgemerkt dat in Peru, in de omgeving van de Yanacocha mijn, ‘people are troubled about their future and a heavy cloak of anxiety and profound concern darkens the spirit of the place and threatens any meaningful sense of well-being’ (in Farrell et al. 2004: 19). Deze negatieve sociale impact heeft dus zijn weerslag op het psychische gestel van de lokale bevolking. Dit is een effect van grootschalige mijnbouw dat doorgaans over het hoofd wordt gezien door de mijnbouwbedrijven.

1.2.3 Preventie Er worden weinig preventieve maatregelen genomen voor de mensen die wonen in het mijnbouwgebied (Stephens en Ahern 2001:42). Er wordt enigszins rekening gehouden met fysieke gevolgen voor de gezondheid, maar met de mentale toestand van de inheemse bevolking wordt niet tot nauwelijks rekening gehouden. Wat het voor hen betekent dat er een mijnbouwbedrijf komt en wat er gebeurt als ze ziek worden, zijn zaken waar partijen van bovenaf geen rekening mee houden. Dat een omgeving ook met indirecte gevolgen als drugs, alcoholisme, prostitutie en geweld te maken krijgt, wordt niet erkend. En de rechten van de inheemse bevolking worden doorgaans niet gerespecteerd (zie het politiek-juridische deel van deze bundel).

15

Eigen vertaling Zie hiervoor de andere onderdelen van deze bundel: politiek-juridisch impact, sociaal-economisch impact en vervuiling van het oppervlaktewater

16

76

In het rapport van Montana Explorada (2004) wordt veel aandacht besteed aan de inheemse bevolking. Het is een plan voor de ontwikkeling van de inheemse bevolking. Er wordt door het bedrijf aandacht besteed aan zaken zoals gezondheid en educatie. Maar de vraag of deze manier van ontwikkeling welkom is bij de bevolking is niet terug te zien. De programma’s zien er ambitieus uit, maar zullen alleen werken als er op de lange termijn ook in wordt geïnvesteerd. Het moet duurzaam zijn, anders zal het verdwijnen als de mijn wordt gesloten. In Zuid-Afrika is een poging gedaan om HIV/AIDS preventie programma’s op te zetten, maar dat had weinig resultaat. De auteurs vermoeden dat dit het gevolg is van te weinig aandacht voor de sociale situatie waarin de migranten verkeren, ver van vrienden en familie (Stephens en Ahern 2001:43). Het initiatief is goed, daar HIV/AIDS een probleem is in veel mijnbouwgebieden. Dat dit project is misgelopen geeft aan hoe belangrijk het is de sociale kant te belichten. In Peru is een groep erin geslaagd om een mijnbouwbedrijf te overtuigen van de ernst van de gezondheidssituatie van de kinderen in het gebied door een studie. Het bedrijf heeft daarna maatregelen genomen en het aantal zieke kinderen is sterk afgenomen. Het ging hierbij om algemene 17

gezondheidszorg voor kinderen, zoals inentingen helpen.

17

Het gaat dan om basisinentingen die ieder kind behoort te krijgen.

77

(ibid.). Preventie in mijnbouwgebied kan dus

2. Case study: San Miguel Ixtahuacan, Guatemala18

2.1 Socio-culturele schets San Miguel is een klein stadje en het centrum van de gemeente met dezelfde naam. De gemeente heeft ongeveer 39.000 inwoners. Een kaartje van de gemeente is te vinden in bijlage 1. Het grootste deel van de bevolking is Mam Maya. Deze mensen spreken een inheemse taal, genaamd Mam. Het grootste deel van de inwoners van de gemeente San Miguel leeft van de landbouw. In het stadje zijn twee katholieke kerken gevestigd en de meerderheid van de inwoners is ook Katholiek. Er is ook een evangelisch centrum dat niet meer dan de omvang van een gemiddelde woonkamer heeft. Er zijn de afgelopen jaren heel wat bars bijgekomen en daar hangen (half)dronken mannen rond. Toen we net aankwamen herkenden we de bars niet als zodanig, omdat het voor het oog gewone winkeltjes zijn. Als je beter oplet zie je dat er in die winkels plastic stoeltjes of krukjes zijn neergezet en ’s avonds zitten er veel mannen te drinken. De rum is daar populair. Alcoholisme is, volgens een aantal sleutelpersonen, enorm toegenomen sinds de komst van de mijn. In het stadje San Miguel zijn kleine winkeltjes met basisbenodigdheden. Op woensdag en zondag is er een grote markt. Mensen uit andere gemeenten en uit de verschillende gemeenschappen van San Miguel reizen dan af naar het centrum. De gezinnen zijn over het algemeen groot en vrouwen krijgen jong kinderen. Van de vrouwen die zijn geïnterviewd hadden de meeste op hun negentiende al hun eerste kind. Eén vrouw had twaalf kinderen, drie vrouwen hadden er zes, een andere vrouw had vijf kinderen, twee vrouwen hadden er vier, twee hadden er drie en slechts één vrouw had maar één kind. Die laatste vrouw was nog heel jong en het kindje nog een baby. Wellicht zal deze vrouw nog meer kinderen krijgen. Volgens een van de dokters zijn er ook veel meisjes die op hun vijftiende al een kind krijgen. De dokter vertelde me dat de meiden van die leeftijd het liefst zo snel mogelijk een gezin willen hebben, het is hun belangrijkste levensdoel. Verschillende contactpersonen vertelden mij over de gender

19

verhoudingen in San Miguel. Als een

vrouw ziek is en de behandeling is duur dan zoeken de meeste mannen liever een nieuwe vrouw dan dat ze haar laten behandelen. Volgens een aantal contactpersonen schamen ze zich daar niet voor en ze staan heel onverschillig tegenover hun vrouwen. Uiteraard geldt dit niet voor iedereen, het is niet eerlijk om te generaliseren, maar de dokters hebben het al regelmatig meegemaakt. Dokters waarmee werd gesproken tijdens het onderzoek, menen dat gezondheid voor de plaatselijke bevolking iets is dat pas belangrijk wordt op het moment dat ze het kwijt zijn.

18

Als niet anders is vermeld, dan is de informatie weergegeven in dit deel van de thesis afkomstig van het onderzoek in San Miguel. Het zijn eigen observaties, opmerkingen van contactpersonen of informatie opgedaan tijdens de interviews met de dokters en lokale bevolking. 19 Zie voor meer uitleg over dit begrip paragraaf 1.2.2

78

Gezondheidszorg In San Miguel zijn drie apotheken en er is een medisch centrum dat 24 uur per dag, zeven dagen in de week, open is. Er is altijd een dokter aanwezig. Het medisch centrum beschikt over een klein laboratorium waar eenvoudige tests kunnen worden gedaan. Het laboratorium is echter niet altijd open. Het centrum heeft een ambulance. De ambulance is niet meer dan een auto met een bed erin. Het bed heeft geen wieltjes en de ambulance bevat geen apparatuur voor reanimatie en andere belangrijke zaken. De ambulance dient om patiënten van San Miguel naar het ziekenhuis te brengen in Huehuetenango of San Marcos. Als de mensen uit de omliggende dorpjes met spoed naar het ziekenhuis moeten, regelen ze zelf een auto of bellen de brandweer. In het ziekenhuis zit een kleine apotheek waar gratis medicijnen worden verstrekt die door de overheid worden aangeboden. Het zijn echter oude medicijnen en het assortiment is zeer beperkt. Doktoren zijn genoodzaakt recepten voor te schrijven en de patiënten moeten dan toch naar een apotheek. De mensen zijn arm en kunnen het zich niet altijd veroorloven de medicijnen te kopen. Een verzekering hebben de mensen in San Miguel niet. Slecht diegenen die in de mijn werkzaam zijn, krijgen een ziektekostenverzekering. Er

zijn

in

de

gemeente

nog

verschillende

doktersposten,

verspreid

over

verschillende

gemeenschappen. De overheid financiert drie ‘Puestos de Salud’, doktersposten. Deze bevinden zich in El Triunfo, Subchal en Sicabe. Naast deze posten zijn er nog vijf ‘Unidades Minimas’, dat zijn ook doktersposten, met het verschil dat deze door de gemeente zelf worden gefinancierd. Deze bevinden zich in de volgende dorpen: La Florida, Chilive, Zapote, Salitre en Chuena. De verschillende posten worden door de artsen van het medisch centrum bezocht. Er zijn altijd verplegers aanwezig, maar een keer in de maand komt er een dokter. Als de mensen dringend een consult nodig hebben zullen ze naar het medisch centrum in San Miguel moeten gaan of naar het ziekenhuis in San Marcos of Huehuetenango. Eén van onze contactpersonen vertelde me dat er in de gezondheidszorg ook discriminatie is ten opzichte van de inheemse bevolking, in dit geval de Maya Mam inwoners van San Miguel. Hij vertelde dat het kindje van een vriend ziek was en die werd in het ziekenhuis in Huehuetenango maar niet geholpen. Ze werden van de kast naar de muur gestuurd. Toen de contactpersoon, een Belg, met het kind naar het ziekenhuis ging werden ze direct geholpen. Dit is volgens de verteller van dit verhaal slechts één voorbeeld. Gehandicaptenzorg In San Miguel is een stichting genaamd ADIRLAM20 die zich bezighoudt met het welzijn van gehandicapten. In Guatemala worden zij totaal niet gezien. Aanpassingen in bussen, huizen, instituties en onderwijs zijn er niet te vinden zoals wij die in België kennen. De stichting heeft honderdtachtig leden. De oprichter is geïnterviewd en volgens hem zijn er bij de stichting geen personen aangesloten die gehandicapt zijn geraakt ten gevolge van werk in de mijn. Wel vertelde de man dat veel leden gehandicapt zijn geraakt door te weinig of geen medische aandacht.

20

Asociación de Desarollo Integral y Rahabilitación de Lisiados Area Mam

79

Personen die een handicap hebben overgehouden aan mijnwerk bestaan uiteraard wel. Er waren wel verhalen over amputaties bij mijnwerkers. De mijn heeft wel programma’s voor de mijnwerkers om ze op te vangen als er iets gebeurt volgens de man. Helaas was niet te achterhalen waar die programma’s uit bestaan en hoe duurzaam die zijn. Wat hier belangrijk is om zich te realiseren is wat het betekent voor een Guatemalteek om gehandicapt te zijn. Natuurlijk is het voor iedereen in alle landen niet altijd gemakkelijk. Mensen kijken anders naar je en praktisch gezien zijn er veel problemen. Maar in Guatemala is de impact nog veel groter. Gehandicapten worden volgens de directeur van de stichting niet gezien en er wordt nooit rekening met ze gehouden. Stel je woont in een van de kleine dorpjes van de gemeente San Miguel en je hebt geen familie die voor je zorgt, hoe kun je je dan verplaatsen zonder rolstoel en vervoer? Onderwijs zul je niet kunnen genieten als je aanpassingen nodig hebt. En aangepast werk bestaat ook niet veel in Guatemala. In de hoofdstad zijn er al wel stichtingen die zich daar mee bezighouden. Om daar te kunnen studeren moet je wel verhuizen en geld hebben voor de opleiding. De oprichter van de organisatie heeft het geluk gehad een beurs te krijgen van een Zweedse stichting die zich in San Miguel bezighield met gezondheid. De man wil met de stichting een educatief centrum en rehabilitatiecentrum opzetten, want daar is veel behoefte aan volgens hem. Traditionele geneeskunde De inheemse bevolking maakt gebruik van planten voor bepaalde genezingen. Tijdens de interviews is de mensen gevraagd of ze nog gebruik maken van medicinale planten. Van de tien geïnterviewde vrouwen, gebruikten er acht vrouwen medicinale planten. Twee vrouwen zeiden geen kennis te hebben over het gebruik van planten. Planten worden gebruikt om medicinale thee te maken of om zich mee te wassen. De thee of het water dient ter genezing van buikpijnen, verkoudheid, huiduitslag en diarree. De kennis over de medicinale planten wordt doorgegeven. Tijdens een bezoek aan een dorpje was er een ontmoeting met een oudere vrouw die vroedvrouw bleek te zijn. Traditionele vroedvrouwen worden comadronas genoemd. Zij laat de vrouwen die net zijn bevallen baden met een kruidenmengsel, vijf a zes keer, elke twee dagen. Tijdens de interviews bleek dat de vrouwen naast de medicinale planten ook ‘moderne’ medicijnen gebruiken als het gaat om ernstige ziektes. Zo bestaan ‘traditioneel’ en ‘modern’ naast elkaar. Als iemand ernstig ziek is wordt die ook direct naar een dokter gebracht. In San Miguel is een organisatie, genaamd APROSAMI, die werkt rondom medicinale planten. Tijdens een bezoek aan de organisatie hebben we twee medewerkers mogen interviewen. Ze zeggen verschillende projecten te hebben rond medicinale planten. De projecten zijn educatieve activiteiten. De organisatie heeft tuinen met planten waar ze zelf de medicijnen van maken en die verkopen. Er is op hetzelfde terrein ook verkoop van chemische medicijnen. Ook hier gaan die twee dus samen, moderne en traditionele geneeskunde. Volgens de twee mannen zijn de meest voorkomende ziektes in San Miguel ziekten aan de luchtwegen, huidziekten en intestinale ziekten. Voor deze drie typen aandoeningen verkoopt de organisatie medicijnen.

80

Watergebruik Tijdens de interviews en gesprekken is altijd gevraagd naar watergebruik. Hier zal vooral op in worden gegaan in het deel over water in deze bundel, maar toch is het van belang het hier kort aan te halen, omdat het van belang is als het gaat om blootstelling aan zware metalen die in het water voorkomen, zowel in oppervlaktewater als in grondwater. Niet alle inwoners hebben directe toegang tot water. Kranen in huizen zijn zeldzaam in de gemeenschappen, maar in het dorp San Miguel wel veelvoorkomend. De inwoners die geen waterleiding hebben halen het water uit een bron. Meestal is er wel een waterpunt in het dorp waar het water via slangen heen wordt geleid. De vrouwen hoeven geen lange afstanden af te leggen voor water. Als er echter geen kraanwater is of als de bron droog is zijn de mensen genoodzaakt rivierwater te gebruiken. Alle vrouwen met wie werd gesproken, koken het water uit de kraan of bron alvorens het te drinken. De meerderheid laat het water vijftien minuten doorkoken. De inwoners die langs een rivier wonen, gebruiken doorgaans wel het water. Meestel niet om te drinken. In Zapote, een van de gemeenschappen die we hebben bezocht, vertelde een van de leiders dat de inwoners het water uit de rivier niet meer durven te drinken. De bevolking is bang om ziek te worden. De inwoners van het dorpje zeggen de rivier soms een paar keer per dag van kleur te zien veranderen en vertrouwen de zaak niet. De rivier die langs hun dorp stroomt, de Tzalá, komt ook langs de mijn, ongeveer drie kilometer stroomopwaarts. Uit betrouwbare bron hebben we vernomen dat het mijnbouwbedrijf ’s nachts afval in de rivier loost. In Honduras hebben dorpsbewoners in de omgeving van de mijn ook een verandering in kleur van het water waargenomen en daarnaast was ook de geur en smaak anders dan voor de komst van de mijn (Almendares 2008). Het rivierwater wordt in de meeste gemeenschappen nog wel gebruikt om kleren te wassen, om te baden, om te irrigeren en om het vee te drinken te geven (COPAE 2008: 3 en eigen informatie).

2.2 Huidige gezondheidsproblemen in de gemeente San Miguel De mijn in San Miguel, Guatemala is een gouden zilvermijn. Er wordt een groter percentage zilver dan goud gewonnen, maar de mijn staat vooral bekend als goudmijn. In het eerste deel van deze thesis zijn de stoffen die in een soortgelijke mijn voorkomen besproken en daarbij ook de risico’s die deze stoffen vormen voor de gezondheid van de werknemers en omwonenden. Het is heel moeilijk te bepalen in welke mate de situatie is veranderd in de afgelopen jaren, sinds de komst van de mijn. Het was niet mogelijk de gezondheidssituatie te beoordelen in de tijd dat de Marlin Mijn zich nog niet had gevestigd. Het is daarom alleen mogelijk zich te baseren op wat is gelezen, gehoord en gezien tijdens het onderzoek.

81

2.2.1 Gezondheidseffecten tengevolge van werken in een mijn Helaas heeft tijdens het verblijf in Guatemala maar één interview met een mijnwerker plaatsgevonden. Het was moeilijk om contacten te leggen en het is voor te stellen dat veel mijnwerkers niet erg happig zijn op interviews. Er is echter wel via andere contactpersonen informatie ingewonnen over de situatie waarin de mijnwerkers verkeren en de gevolgen die dat heeft voor hun gezondheid. Hier zal de werksituatie van de mijnwerker die is geïnterviewd worden beschreven zodat het mogelijk wordt een beeld te vormen over zijn situatie als over hem wordt gesproken. Natuurlijk is de situatie niet van alle mijnwerkers hetzelfde daar de mijn gedeeltelijk een open-pit mijn (dagbouw) is en gedeeltelijk ondergronds. Mijnwerker X (zoals hij hier zal worden genoemd) is 22 en werkt nu drie jaar in de mijn, in de tunnel. 21

Het tunnelsysteem van het ondergrondse gedeelte van de Marlin Mijn is 1820 meter diep . Hij werkt op een hydrostatische lift. De taak van deze mijnwerker is gaten boren in de wand van de tunnel die dienen om explosieven in te deponeren om zo materiaal los te krijgen van de wand. De gaten worden met een machine gemaakt. Zijn werk is niet erg zwaar vindt hij zelf, maar wel heel vermoeiend. Hij werkt zeven dagen overdag, zeven dagen ’s nachts en heeft daarna zeven dagen vrij. De werknemers van de Marlin Mijn werken elf uur per dag of per nacht. In de tunnel is het warm en, volgens mijnwerker X, veel te vochtig. Volgens een dokter die ik interviewde zijn er ook veel werkongelukken in en door de mijn: een man heeft cyanide over zijn rug gekregen en is overleden, een tijd geleden is een truck met mijnwerkers verongelukt en er zijn veel amputaties. Veel mijnwerkers hebben respiratoire problemen. Hij vertelt over een man die zwart speeksel had. De mondkapjes houden niet alles tegen. De mensen die onder de grond werken hebben volgens de dokter vooral longproblemen en ook oogproblemen. Een van de doktoren die is geïnterviewd bevestigde dat de mijnwerkers in aanraking komen met kwik. Er werkt veel familie van deze dokter in de mijn en ze heeft dus informatie over de situatie in de mijn. Kwik is een van de zware metalen die we hebben gezien in het eerste deel en vormt een bedreiging voor de gezondheid van de mijnwerkers. In de Marlin Mijn werken vrouwen, maar volgens de informatie die mensen gaven werken ze in de keuken en de kinderopvang, niet in de mijn zelf. Helaas is het niet mogelijk geweest een van de vrouwen te spreken. Stress en vermoeidheid Mijnwerker X zei last van stress te hebben als gevolg van zijn werk in de mijn. Een dokter vertelde ook dat veel mijnwerkers te kampen hebben met stress en vermoeidheid door hun werk. De werkomstandigheden zijn extreem en ze moeten hard werken, er ligt een zware last op hun schouders. We hebben gezien dat de mijnwerkers elf uur per dag of per nacht werken. Dit zorgt voor vermoeidheid. Door grote vermoeidheid en de warmte in de tunnel is er weer een grotere kans op ongelukken door onoplettendheid van de werknemers.

21

Volgens de beschrijving van het IFC (onderdeel van de Wereldbank) zou de Marlin mijn slechts 800 meter diep worden.

82

Preventie De mijnwerkers krijgen volgens mijn bronnen voorlichting over de risico’s die zij lopen tijdens het werk in de mijn. Wat die voorlichting precies inhield wist ik pas toen ik mijnwerker X ernaar vroeg. Hij vertelde dat er een introductie is voordat iemand begint te werken bij zijn nieuwe baan in de mijn. Die introductie duurt drie à vijf dagen, naargelang de functie die je zult gaan uitvoeren. In die introductie komt het onderwerp veiligheid aan bod. Er wordt verteld hoe de werknemers zich moet beschermen. Risico’s die werden genoemd als deel van het werk zijn vallende stenen en mensen die in slaap vallen door de warmte in de tunnel. Mijnwerker X zegt te werken in een overall, hij heeft een helm op met een lamp, hij draagt een mondkapje, handschoenen, rubber laarzen en in zijn oren worden beschermd met oordoppen. Voor noodgevallen dragen de werkers in de tunnel een riem met daaraan een zuurstoffles. Mijnwerker X zegt dat alle werkers in de tunnel zo uitgerust zijn. In de kleren zit reflecterend materiaal. Dat is heel belangrijk volgens hem, want in de tunnel is het redelijk donker. In de tunnel is een ventilatiesysteem, vertelt de mijnwerker mij. Rook en stof wordt afgezogen als dat nodig is. Er zit een censor in het systeem die het automatisch in werking stelt als de hoeveelheid rook en stof te groot wordt. Het systeem maakt echter veel lawaai.

2.2.2 Gezondheidseffecten tengevolge van wonen in mijnbouwgebied Uit onderzoek van november 2007 is gebleken dat de rivieren rond de Marlin Mijn zware metalen bevatten. Dit was een onderzoek van de milieuorganisatie Colectivo Madre Selva (Quak 2008), geschreven door Flaviano Bianchini. Hieruit bleek dat de limiet nog niet werd overschreden voor alle zware metalen. Echter voor koper, aluminium en mangaan werd al wel de door de Wereldbank opgestelde limiet overschreden (Verstraeten 2007:1). Uit onderzoek van 2008 (COPAE) is gebleken dat de limieten werden overschreden voor de volgende zware metalen: ijzer, aluminium, mangaan en arseen. Hier zal nu niet verder op in worden gegaan, want dit wordt besproken in het deel over water van deze bundel. Het gaat er om dat deze stoffen dus werkelijk aangetoond zijn in het gebied rond de Marlin Mijn en dat dit mogelijk de oorzaak is van ziekteverschijnselen die zijn waargenomen in de dorpen van San Miguel. Of de vervuiling problemen zal veroorzaken in de toekomst. In het eerste deel van deze thesis over gezondheid is de mogelijke impact van deze stoffen besproken. De bevolking loopt dus het risico te maken te krijgen met die ziekteverschijnselen. Wel moet hier nog worden opgemerkt dat nog niet is aangetoond dat de zware metalen die zijn teruggevonden in het water, afkomstig zijn van de Marlin Mijn, zoals te lezen is in het eerste deel. Cyanide In de Marlin Mijn wordt cyanide gebruikt. In het eerste deel van de thesis is hier al meer over verteld. Het afvalwater van de mijn wordt in een meer opgeslagen dat wordt afgesloten met een enorme dam. Het mijnbouwbedrijf zegt dat het water in het meer gezuiverd is en niet onveilig. Een vrouw die ik interviewde vertelde me een anekdote over een aantal mijnwerkers die met glazen naar de rand van het meer waren gelopen om een glas van het water te drinken. Ze wilden een reactie uitlokken en dat

83

lukte ook, want ze werden tegengehouden door leidinggevenden. Vorige week verscheen er een bericht op de website van Catapa22. Bij een voetbalwedstrijd langs het meer kwam de bal in het water terecht. Een man wilde de bal redden en is het water ingegaan. Hij is na een paar dagen overleden. Tijdens een interview werd ook verteld over een man die zich had gebaad in de rivier vlakbij het meer en die na ongeveer zeven maanden is overleden. In de rapporten van de Marlin Mijn wordt niets gezegd over de veiligheid van de dam en over cyanide. De dam waarmee het meer is afgesloten blijkt niet honderd procent waterdicht te zijn en vormt dus een bedreiging voor de omgeving en de bevolking (Imai, Mehranvar en Sander 2007:120). Huidaandoeningen Voor de start van het onderzoek was uit bronnen duidelijk geworden dat huidziekten de meest voorkomende impact van de mijn vormt voor de gezondheid op dit moment. Rights Action23 heeft een foto-essay verspreid waarop is te zien dat veel kinderen huiduitslag hebben. Deze symptomen zijn niet alleen in San Miguel geobserveerd, maar ook in onder andere Honduras. Tijdens de interviews noemden veel mensen de huiduitslag als een van de veelvoorkomende gezondheidsproblemen in de regio. De personen die werden geïnterviewd wisten voorbeelden te geven van omwonenden die er last van hebben. Een aantal mensen vertelden dat de huiduitslag niet te genezen was. Volgens de dokters in het gebied zijn de huidaandoeningen wel degelijk te genezen, mits het op tijd en met de goede medicijnen behandeld wordt. Volgens de statistieken van het medisch centrum in San Miguel zijn huidaandoeningen de tweede doodsoorzaak in de gemeente op 24

dit moment . Tijdens een van de interviews met een vrouw in Siete Platos riep zei haar zoon bij zich. Ze trok zijn shirt omhoog en deed zijn broek een stukje open. Op de foto in bijlage 3 is te zien hoe de uitslag van de jongen eruit zag. Volgens de moeder is de oorzaak van zijn huiduitslag het water waar hij altijd in zwemt. De jongen zwemt graag in de rivier die langs het dorpje stroomt, de Tzalá. Als we langs de rivier lopen zien we kleine kinderen in het water spelen. De rivier loopt minder dan een kilometer stroomopwaarts langs de mijn. Longaandoeningen Hoewel in de literatuur longaandoeningen niet in verband werden gebracht met gevolgen voor de bevolking, is uit het onderzoek in San Miguel gebleken dat ook omwonenden hiermee te maken hebben. Het gebied rondom de mijn is heel droog. Op het moment dat we voor het onderzoek in de omgeving woonden was het zomer en dus droger dan in andere tijden van het jaar. Het is daardoor moeilijk te zeggen of het seizoensafhankelijk is of dat het een probleem is gedurende het hele jaar. Volgens vele personen ter plaatse is het gebied droger geworden na de komst van de mijn. Het is natuurlijk ook aannemelijk dat het gebied droger zou zijn geworden als je kijkt naar de hoeveelheid water die door

22

www.catapa.be (18-05-2009) http://www.rightsaction.org/articles/San_Miguel_022009.htm (01-06-2009) 24 De statistieken zijn mij getoond. Ik zou een digitale versie toegestuurd krijgen, maar heb die helaas nog altijd niet gekregen. 23

84

de mijn wordt gebruikt. De Marlin Mijn gebruikt per jaar 2.175.984.000 liter water per jaar25 (Paley 2008: 3). Dit is een hoeveelheid die moeilijk is voor te stellen. Rodriguez (2007) geeft een vergelijking die meer tot de verbeelding spreekt: de Marlin Mijn gebruikt 250.000 liter water per uur, daar een gemiddelde familie in de provincie San Marcos 30 liter per dag gebruikt. Door grote droogte en door de activiteiten in en rond de mijn is er veel stofvorming. Hierdoor hebben de inwoners te maken met longproblemen. De grote hoeveelheid stof is ook te wijden aan het grote aantal explosies dat in de mijn plaatsvindt. Door deze explosies vertonen overigens al meer dan zestig 26

huizen in de omgeving scheuren in de muren (Paley 2008: 10) . Dit kan leiden tot instortingsgevaar en vormt op die manier een risico op ongelukken. Sociale impact/mentale gezondheidsimpact In een gesprek met een lokale arts antwoordt hij op de vraag naar gevolgen van de mijn als eerste ‘psychische problemen’. Hij zegt dat heel veel inwoners van San Miguel bang zijn. Ze horen verhalen en zien zieke mensen om zich heen. Bepaalde ziektebeelden worden gerelateerd aan de aanwezigheid van de mijn en de mensen zijn bang hier ook mee te maken te krijgen. Ze zijn bang te sterven door de gevolgen van de aanwezigheid van de Marlin Mijn. Tijdens de interviews was te merken dat veel mensen terughoudend waren als het over de mijn ging. In het interview werd gevraagd naar angst voor de toekomst met betrekking tot de mijn als daar de mogelijkheid toe was. De mensen zeiden bang te zijn voor de gevolgen. Ze waren onzeker bij het uitspreken van die woorden of vertelden dat ze van anderen hadden gehoord over ziekte. Men ontweek directe vragen over de gevolgen. Volgens een dokter in San Miguel zijn vaak doodsoorzaken niet bekend als een patiënt niet in het ziekenhuis is overleden. Mensen willen vaak niet zeggen wat er is gebeurd. Preventie De Marlin Mijn heeft een eigen kliniek in de mijn zelf. Deze kliniek is toegankelijk voor de mijnwerkers en hun families. In de beschrijving van IMF over de Marlin Mijn wordt er gezegd dat het bedrijf een kliniek zal opzetten in San Miguel die ook voor de gemeenschappen is bedoeld. In San Miguel bestaat inderdaad een kliniek, dat hebben we hierboven gezien. Deze kliniek is niet door de mijn opgezet. Wel financiert de Marlin Mijn zo nu en dan materiaal. De dokters die in het medisch centrum werken worden betaald door de overheid. De kliniek in San Miguel voldoet niet aan alle eisen en is voor de mensen in de gemeenschappen niet snel te bereiken. Het zou daarom goed zijn als de bevolking in de omgeving van de mijn ook gebruik zouden kunnen maken van de medische service in de Marlin Mijn. De Marlin Mijn heeft een NGO opgezet die de ontwikkeling in San Miguel in goede banen moet leiden. Het was mogelijk twee leidinggevenden bij deze NGO te interviewen. We waren gewaarschuwd door een van onze contactpersonen dat we er verstandig aan zouden doen niet over de mijn te beginnen. De vragen zijn dus heel algemeen gehouden. De betreffende NGO heet Sierra Madre27 en is

25

Ter vergelijking: een gemiddelde persoon in Noord-Amerika gebruikt 153.300 liter water per jaar, in Afrika is dat 13.505 liter per jaar. 26 Zie ook de foto in bijlage 3 afkomstig uit een artikel van Rodriguez (2007) 27 www.fundaciónsierramadre.org

85

gevestigd in het centrum van San Miguel. De doelstelling van deze organisatie op het gebied van gezondheid zijn de volgende volgens het rapport van de Marlin Mijn (Montana Explorada 2004:17)28:

Improve access to – and quality of – health services for men, women and children Health continues to be a major priority of ICDP. Over the last few months, the program’s health sub-grantee PCI, through its local partner, APROSAMI, has been able to expand health coverage to most of the communities, as well as organize community members into health councils and volunteer groups. In 2004, the program aims to strengthen health services by: improving the prevention and treatment of diarrhea and acute respiratory infections affecting children; increasing awareness of maternal health issues, including utilization of clean birth techniques for high-risk pregnancies; improving community organization, including functioning referral systems and training community volunteers to offer health services; and strengthening the capacity of APROSAMI to deliver health services, as well as respond to and support local communities, based on identified needs.

Sierra Madre werkt niet meer samen met APROSAMI29. Tijdens het interview werd verteld dat APROSAMI niet vooruit kwam en dat ze hun adviezen niet wilden opvolgen. Uit het interview bleek dat Sierra Madre ‘gezondheidsmarkten’ organiseert. Er komen dan specialisten, zodat inwoners van de gemeenschappen op consult kunnen zonder dat ze ver hoeven te reizen. Ze moeten de consulten wel betalen, maar de kosten zijn minimaal. Volgens de vrouw die de vraag beantwoordde, hebben de mensen daar wel geld voor, maar geven ze het liever uit aan bijvoorbeeld beltegoed. Ze zegt dat de bevolking meer waarde aan medische hulp hecht als ze er voor moeten betalen. Deze opmerking had ik eerder ook al van twee dokters gehoord. De organisatie houdt ook cursussen over gezondheid in de verschillende gemeenschappen. Ze benadrukken dat preventie heel belangrijk is. Eerder was de hulp vooral curatief. Het doel van de cursussen is volgens de twee leidinggevenden om de gedachten en cultuur te beïnvloeden, zodat ze beter omgaan met gezondheid en zo ziektes kunnen voorkomen. Volgens Sierra Madre is er vooruitgang geboekt op het gebied van gezondheid, maar het is moeilijk te meten. Tijdens de weken onderzoek in de gemeente is navraag gedaan naar projecten van Sierra Madre, maar bijna niemand had deelgenomen aan een cursus of was bekend met de hulp die Sierra Madre biedt. Volgens Mehranvar (in Imai, Mehranvar en Sander 2007: 119) twijfelen veel mensen in de gemeenschappen of alle uitgevoerde zaken die Sierra Madre claimt te hebben gedaan, wel echt zijn uitgevoerd, want zij merken er maar weinig van. De activiteiten van de NGO gaven het mijnbouwproject een goed imago bij de Wereldbank (Imai, Mehranvar en Sander 2007: 119).

2.3 Gezondheidsproblemen in de toekomst De impact van de Marlin Mijn in het gebied is nu al merkbaar. Voor de gezondheid zijn de gevolgen nu nog te overzien, maar op de lange termijn zullen de gevolgen pas echt goed merkbaar zijn. Mijnwerkers hebben al meer te maken met directe gevolgen dan de omwonenden. Cyanide wordt nu 28 29

ICDP staat voor Integrated Community Development Program en PCI staat voor Project Concern International APROSAMI werd in paragraaf 2.1 besproken

86

nog niet teruggevonden in het water, maar dat duurt ook jaren voordat het gaat uitlogen. Als het gebied vervuild raakt, zal dat vooral op de langere termijn merkbaar worden. De rivieren zijn nu al in lichte mate vervuild en als er geen maatregelen worden genomen zal die vervuiling mogelijk toenemen. Als uiteindelijk ook het grondwater vervuild raakt zal de bevolking nog meer in aanraking komen met zware metalen. Als de huidaandoeningen die zijn waargenomen bij de mensen in de dorpen nabij de mijn, inderdaad het gevolg zijn van milieuvervuiling door de mijn, zal dit steeds meer toenemen als de situatie niet veranderd.

2.4 Aanpak In de deelparagrafen over preventie is al duidelijk geworden welke aanpak van het probleem er is. In deze paragraaf zal een eigen visie worden gegeven op de problematiek en hoe die aangepakt zou kunnen worden. In San Miguel is een groot deel van de inwoners tegen de Marlin Mijn en zien die het liefst morgen nog vertrekken. Het is waarschijnlijk niet realistische te denken dat de mijn op korte termijn zal verdwijnen, de mijn heeft immers een licentie van de Guatemalteekse overheid gekregen. Het zal niet meevallen dit aan te vechten, daar het rechtssysteem corrupt is30. Het is nu vooral belangrijk te strijden voor duidelijkheid en verbetering van de situatie. Het geld dat de mijn aan de gemeente geeft moet worden geïnvesteerd in de gezondheidszorg om de klappen op te kunnen vangen. Het is ook van belang dat er educatie wordt gegeven over gezondheid en ook met betrekking tot de mijn. De inwoners hebben het recht te weten wat de gevaren zijn en hoe ze daar rekening mee kunnen houden in hun dagelijks leven zodat de impact op de gezondheid beperkt blijft. Er zal voorlichting moeten worden gegeven over de verschillende manieren van vervuiling en de opnameroutes daarvan. Het is heel belangrijk dat alle mensen in de omgeving altijd toegang hebben tot schoon water, zodat zij niet genoodzaakt zijn water uit de rivier te halen. In de tussentijd is het van groot belang voor mens en natuur dat de Marlin Mijn geen afvalwater loost in de rivier en dat er strenger toezicht komt op de afvalverwerking. Het systeem moet waterdicht worden gemaakt zodat chemische stoffen en zware metalen niet in het grondwater en oppervlaktewater terecht kunnen komen. Daarnaast zou er een periodieke controle van het water moeten zijn. De projecten die bestaan rondom het thema gezondheid in San Miguel moeten rekening houden met de sociale context en de mentale impact. Daarnaast is het van belang een duurzaam gezondheidssysteem te ontwikkelen, want ook na het vertrek van de mijn zal de impact naar verwachting merkbaar zijn, zowel voor de ex-werknemers van de mijn als voor de omwonenden. Fundación Sierra Madre zal volgens plannen ook hulp bieden na sluiting van de mijn (Montana Explorada 2004: 17). Het is vooral belangrijk dat zij investeren in een duurzaam systeem, want als de financiering na sluiting uitblijft, zullen ze niet voort kunnen gaan met hun projecten. De problemen in San Miguel met betrekking tot gezondheid kunnen wellicht worden aangepakt door op het recht op water en gezondheid te wijzen: ‘Everyone has the right to a standard of living adequate for the health and well-being of himself and of his family…’ (McCaffrey 1992: 105). Voor 30

Zie voor meer informatie in het politiek-juridische gedeelte van de bundel

87

deze standaard is ook schoon water nodig. Helaas is de declaratie waarin dit is opgenomen niet bindend. In de thesis over de juridische kant van de mijnbouwproblematiek in deze bundel is te zien dat zeker in Guatemala geen rekening wordt gehouden met zulke conventies. Zelfs de bindende wetten worden niet gehandhaafd. De enige manier om dit aan te pakken zou zijn via internationaal recht en de internationale rechtbank: ‘One way to encourage governments to manage their water resources so as to ensure their sustainability may be through international human rights law. In any event, without serious efforts to improve the management of this precious resource, economic development cannot be sustained, and in many countries, human life will not long endure’ (McCaffrey 1992: 114). Om de gevolgen voor de gezondheid in te perken is het ook belangrijk te investeren op de andere aspecten van de problematiek; sociaal-economische, politiek-juridische en ecologische aspecten.

88

3. Besluit In de mijn werken is heel risicovol en kan niet geheel door preventie worden verholpen. De mijn verdwijnt na een periode en de lange termijngevolgen voor de gezondheid van de mijnwerkers worden niet opgevangen. Mogelijke gevolgen voor mijnwerkers zijn problemen aan de luchtwegen, kanker, neurologische problemen en ongevallen. Dagbouw is veiliger dan ondergrondse mijnen als het gaat om risico voor de werknemers. Dagbouw is wel veel destructiever en schadelijker voor het milieu en dus ook voor de mensen in de omgeving. Ziektes waar mijnwerkers mee te maken krijgen zijn van neurologische of respiratoire aard. Daarnaast is er kans op kanker op de langere termijn. Ook voor de bewoners in de omgeving in de mijn zijn er vele mogelijke gevolgen voor de gezondheid. Als de omgeving vervuild is kan de bevolking via de lucht, de bodem of het water te maken krijgen met vervuiling. Zware metalen en chemische stoffen kunnen via verschillende opnameroutes in het lichaam terecht komen, met verschillende gevolgen. De sociale impact kan ook groot zijn in het mijnbouwgebied en zorgen voor mentale gezondheidsproblemen. De situatie wat betreft de gezondheidszorg in San Miguel is niet erg sterk. Er is een gebrek aan medicijnen en middelen. Er heerst een taboe rond de mijn en de negatieve gevolgen. Mensen zijn bang om erover te spreken. Het is juist van belang dat hier openlijk over wordt gesproken en dat de mensen op de hoogte zijn van de mogelijke effecten. Door preventie kunnen de gevolgen beperkt blijven. In de Marlin Mijn lijkt een goede preventie te zijn voor de mijnwerkers. Ondanks die preventie gebeuren er veel ongelukken. Over de gevolgen op de lange termijn valt nog niets te zeggen. De werkomstandigheden zijn vooral in de tunnel nadelig voor de gezondheid. Veel mijnwerkers hebben longproblemen, en voetschimmels door de vochtigheid. Er is nog niets met zekerheid te zeggen over de gezondheidseffecten voor de bevolking. Veel mensen maken zich zorgen over huidaandoeningen. In de gemeenschappen dichtbij de mijn zijn vele gevallen van huiduitslag bekend, een vorm die ook is gezien in de omgeving van een mijn in Honduras. De bevolking zegt het verschil heel goed te zien met andere huidallergieën waar men me te maken had voor de komst van de mijn. Volgens de statistieken van het medisch centrum in San Miguel zijn huidziekten een veelvoorkomende doodsoorzaak. Daarbij zeiden de doktoren ook dat de meeste aandoeningen wel te genezen zijn. Mensen lopen te lang rond met de ziekte. Feit is dat de mensen zich grote zorgen maken en dat de mensen inderdaad die huidaandoeningen hebben. Veel mensen zijn arm en kunnen de voorgeschreven medicijnen niet altijd kopen. Een verzekering heeft de bevolking in San Miguel niet, behalve als ze werkzaam zijn in de mijn. Zoals we gezien hebben heeft de mijn een NGO opgezet die ook rond het thema gezondheid werkt. De projecten bereiken de mensen niet voldoende, want er was weinig van terug gezien. De overheid verstrekt medicijnen aan de medische posten in de omgeving, maar die volstaan niet. Als de situatie in San Miguel niet verandert is een grote impact te verwachten. Armoede, vervuild water en een slechte medische zorg zijn drie factoren die samen een zware last zullen vormen voor de bevolking in San Miguel.

89

Abstract This article is about the health impact of gold mining in developing countries. The health of mineworkers is at risk, because they are exposed to metals en chemicals at work. Also there is the risk of accidents in mines, because of falling rocks, explosions and fires. Mine-workers have to deal with these accidents but also with diseases on the short and long term. The health of people living close to the mine is also at risk because of environmental pollution caused by the mines. Often the soil, air and water are polutted. There are a range of pathways and exposure processes. Health systems in developing countries are often not strong enough to handel all these health impacts. Poverty, lack of education and poor hygiene are often part of the circumstances in third world countries. All these things together and the presence of a mine can cause a serious health impact. From the case study in San Miguel Ixtahuacan was learned that a lot a people who live close to the mine have skin diseases. The same was seen in Honduras, close to another Goldcorp mine. For the mine-workers there is prevention, but still there happen a lot of accidents. The mine is working since 2005, so the long term health impacts are not known yet. Investigation showed that the rivers near the mine are contaminated. People who live in the villages use that water to wash their clothes, to give drinking water to their animals, to irrigate and to bath. When there is a water shortage they even use the water to cook and to drink. Doctors in San Miguel are worried about the future, and so are the habitants. The local NGO that is paid by the mine company has some projects about health, but it seems that they are not that active as they claim to be.

90

Bibliografie -

Ah Tse, L. Min Li, Z., Wai Wong, T., Ming Fu, Z. en Sun Yu, I.T. (2007). Prevalence of Accelerated Silicosis Among Gold Miners in Jiangxi, China, American Journal of Industrial Medicine 50, pp. 876-880.

-

Almendares, J. (2008). La minería en Honduras: un atentado contra la salud pública. In: Territorios y recursos naturales: el saqueo versus el buen vivir (Broederlijk Delen en Agencia Latinoamericana de Información, Quito, Ecuador).

-

AWS (2002). Safety and Health Fact Sheet no. 25: Metal Fume Fever.

-

Briggs, D. (2003). Environmental pollution and the global burden of disease, British Medical Bulletin 68, pp 1-24.

-

COPAE, diócesis de San Marcos (2008). Situación actual del agua alrededor de la mina Marlin, ubicada en los municipios de San Miguel Ixtahuacan y Sipacapa, departamento de San Marcos, Guatemala, COPAE, San Marcos.

-

Custers, P. (2005). Goudmijnen en het milieu -de rampzalige gevolgen van logen en lozen, online: www.petercusters.nl/file/28 (27-02-2009).

-

Eder, K. En García Pú, M.M. (2003). Modelo de la Medicina Indígena Maya en Guatemala. Investigación participativa en Sipacapa, San Marcos; San Martín Jilotepeque, Chimaltenango y San Juan Ixcoy, Huehuetenango, ASECSA, Guatemala.

-

Fawell, J. en Nieuwenhuijsen, M.J. (2003). Contaminants in drinking water, Britisch Medical Bulletin 68, pp 199-208.

-

Farrell, L., Sampat, P., Sarin, R. en Slack, K. (2004). Dirty Metals, Mining, Communities and the Environment, Earthworks and Oxfam America.

-

Gódinez López, M.A. en Gálvez Hernández, V.M. (2008). La ruta del oro, Unidad de Investigación e Incidencia de Ceiba, Guatemala.

-

Goldcorp rapport 2007 (algemeen rapport over alle Goldcorp ondernemingen)

-

Harper, C. en Goldhaber, S. (1997). Toxicological profile for cyanide, U.S. Departement of Health and Human Services, Public Health Service, Agency for Toxic Substances and Disease Registry.

91

-

Hentschel, T. en Priester, M. (1992). Environmental protection and health in small-scale mining,

ways

of

reducing

mercury

poisoning

due

to

gold

extraction,

online:

http://nzdl.sadl.uleth.ca (05-2009). -

IFC (2004) Montana Explorada: Marlin gold project, www.ifc.org (02- 2009).

-

Imai, S., Mehranvar, L. en Sander, J. (2007). Breaching Indigenous Law : Canadian mining in Guatemala, Indigenous Law Journal 6 (1), pp 101- 139.

-

Mainous, A.G., Wells B., Carek, P.J., Gill, J.M., Geesey, M.E. (2004). The Mortality Risk of Elevated Serum Transferrin Saturation and Consumption of Dietary Iron, Annals of Family Medicine 2 (2), pp 139-144.

-

Marks, S. (2006). The silent Scourge? Silicosis, Respiratory Disease and Gold-Mining in South Africa, Journal of Ethnic and Migration Studies 32(4), pp 569-589.

-

McCaffrey, S. (1992). Water, Human Right and Sustainable Development. In: Human Rights, Sustainable Development and the Environment, Seminário de Brasília 1992, Instituto Interamericano de Derechos Humanos.

-

Miranda, A., Merçon-de-Vargas, P.R., Corbett, C.E.P., Corbett, J.F. en Dietze, R. (2009). Perspectives on sexual and reproductive health among women in ancient mining area in Brazil, Revista Panamericana de Salud Pública 25 (2), pp 157-161.

-

Montana Explorada de Guatemala S.A. (2004). Marlin Mining Project, Indigenous Peoples Development Plan, submitted to the International Finance Corporation.

-

Montana Explorada de Guatemala S.A. (2008). Environmental and Social Performance Annual Monitoring Report (AMR), Marlin Mine, Reporting Period: 2007.

-

Paley, D. (2008). Investing in Conflict, public money, private gain: Goldcorp in the Americas, Rights Action.

-

Rodríguez, J. (2007), Gold Mine Worsens Social Tensions, online: http://mimundojamesrodriguez.blogspot.com/2007/07/gold-mine-worsens-socialtensions.html (03-06-2009).

-

Russell, G. (2009). Who is Emeterio Perez? And why Goldcorp Inc. Shareholders ought to know, Rights Action, Guatemala.

-

Shriver, T.E., Cable, S. en Kennedy, D. (2008). Mining for Conflict and Staking Claims: Contested Illness at the Creek Superfund Site, Sociological Inquiry 78 (4), pp 558-579.

92

-

S.n. (1965). Aanwijzingen voor het veilig werken met cyaanverbindingen. Informatie gekregen via Catapa inteam.

-

Stephens, C. en Ahern, M. (2001). Worker and Community Health Impacts Relates to Mining Operations Internationally. A Rapid Review of the Literature, Mining, Minerals and Sustainable Development nr. 25.

-

Van Rossen, G. (2008). Ghana, een nieuwe goudmijn in een beschermd regenwoud, wat zijn de gevolgen voor de mensen en het milieu, Vice Versa 41(6).

-

Wagner, G.R., Attfield, M.D. en Parker, J.E. (1993). Chest Radiography in Dust-Exposes Miners: Promise and Problems, Potential and Imperfections, Occupational Medicine - The Mining Industry 8(1).

-

WHO (2008). Environmental risk to health from gold mining activities and strengthening chemical safety in Mongolia.

Internet -

http://portal.mspas.gob.gt (26-02-2009)

-

www.cdc.gov/NIOSH/ (21-05-2009)

-

http://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm (22-05-2009)

-

www.fundaciónsierramadre.org (30-03-2009)

-

www.resistencia-mineria.org

-

www.solidaridad.nl

-

www.catapa.be

-

www.rightsactions.org

-

www.minesandcommunities.com

-

http://www.rimmrights.org/

93

94

Deel III De relevantie van conventie 169 voor lokale mijngemeenschappen Casestudie de Marlin mijn

François Nick Promotor: Prof. Dr. De Feyter Koen

Masterproef in de milieuwetenschap

Academiejaar 2008-2009

95

Afsluiting masterproef juni 2009

96

Voorwoord

Toen ik ergens in oktober voor dit onderwerp koos wist ik niet wat me te wachten stond. Al gauw kwamen we te weten dat ons thema ‘meer’ was dan een ander thema daar er werd samengewerkt met Catapa en we kans maakten op een beurs om onderzoek te doen in een ontwikkelingsland. Na wat overleg met de overige groepsleden en Catapa werd er beslist om voor Guatemala te kiezen. Niks kennende van het land en de mijnproblematiek, was het een zeer boeiende ervaring. Eerst en vooral op studiegebied, maar zeker ook op persoonlijk gebied. Ik dank in de eerste plaats Erick de Deckere en Koen Defeyter voor de voorbereiding van de reis en de begeleiding van de thesis. Speciale dank gaat naar Enma, die ons zeer goed ontving in het huis van DIFAM te San Miguel en ons steeds met een glimlach wist te helpen als we daarom vroegen. Ook Pater Erik Gruloos, bedankt voor alle informatie en de keren dat we mee mochten rijden naar de verschillende gemeenschappen. Ik dank ook mijn twee reisgenoten, Julia en Koen, voor het aangename gezelschap tijdens de reis en voor het telkens opnieuw vertalen van mijn vragen en antwoorden tijdens de interviews. Daarnaast dank ik ook mijn ouders, omwille van de financiële steun die ze mij gaven bij het maken van de reis en de vele aanmoedigingen die ik kreeg bij het maken van deze thesis. En als laatste dank ik mijn vriendin Lavina, die ondanks de afstand altijd aanwezig was. Bedankt allemaal! .

97

98

Inleiding De impact van mijnbouw op lokale gemeenschappen in ontwikkelingslanden is niet te onderschatten. Zowel op ecologisch, sociaal als economisch vlak zijn er heel wat gevolgen voor de inwoners van deze gemeenschappen. Mijn onderzoek zal bestaan uit de vraag wat mensenrechten voor deze gemeenschappen kunnen betekenen om hun situatie te verbeteren. Specifiek zal de relevantie van conventie 169 van de Internationale Arbeidersorganisatie onderzocht worden. Deze conventie handelt over de rechten van inheemse en tribale volkeren en is daarom toepasselijk op mijn case. Als 31

casestudie hebben we namelijk, in overleg met Catapa , gekozen voor de Marlin mijn. Dit is een mijn die sinds 2005 een grote impact heeft op de gemeenschappen San Miguel en Sipakapa in het westen van Guatemala, waarvan de inwoners afstammen van de Maya’s. Het eerste deel is het theoretische gedeelte waar kort de wetenschappelijke literatuur omtrent lokalisatie, mensenrechten en globalisering doorgenomen wordt. Globalisering komt aan bod omdat de ontginning van de Marlin mijn niet op zichzelf staat. Het is namelijk het gevolg van de economische globalisering dat een multinational zich heeft kunnen vestigen in San Miguel en Sipakapa. Vervolgens geef ik in het tweede, beschrijvende deel weer welke economische en wettelijke veranderingen de mogelijkheid hebben geschept opdat de Marlin mijn zich in San Miguel en Sipakapa heeft kunnen vestigen. Ook beschrijf ik wat de eigenschappen zijn van de lokale gemeenschappen en de Marlin mijn. In het tweede luik van dit deel kom ik terecht bij conventie 169. Hier zal ik weergeven wat de inhoud is van de conventie en bekijk ik kort welke wetten er nog betrekking hebben op mijnbouw in Guatemala en of deze inhoudelijke overeenkomsten vertonen met conventie 169. Dit om te weten te komen of San Miguel en Sipakapa juridisch gezien een beroep kunnen doen op conventie 169 om zich te verdedigen. Als laatste geef ik weer op welke manier zowel San Miguel als Sipakapa conventie 169 gebruikt hebben ter verdediging van hun rechten. Na dit deel zou ik in de mogelijkheid moeten verkeren om de juridische relevantie van conventie 169 weer te geven. In het derde deel onderzoek ik of er een netwerk van organisaties bestaat dat door conventie 169 als politiek drukkingsmiddel te gebruiken de situatie van de 2 gemeenschappen (in de toekomst) kan verbeteren. Indien er zowel organisaties op lokaal en nationaal niveau bestaan die een band hebben met het internationale niveau moet dit inderdaad mogelijk zijn. In dit deel onderzoek ik dus de politieke relevantie van conventie 169. De manier van onderzoek is enerzijds gebeurd door interviews ter plaatse te doen en anderzijds door middel van een literatuurstudie. In de periode maart-april zijn we naar naar San Miguel getrokken om onderzoek te doen over deze mijnproblematiek. Hier heb ik interviews afgenomen van mensen die betrokken zijn met de verdediging van de rechten van de lokale gemeenschappen en gevraagd naar het nut en het gebruik van conventie 169. Hierbij maakte ik gebruik van semi-gestructureerde interviews. Hiervoor baseerde ik me op de vragenlijst die te vinden is in het artikel ‘the local relevance of human rights: a 31

Belgische ngo die werkt en sensibiliseert rond de mijnbouwproblematiek.

99

methodological approach’ van Gaby Oré Aguilar. Ook voor mijn methodologisch onderzoek heb ik me deels op dit artikel gebaseerd. Voor de literatuurstudie was het moeilijk om objectieve informatie te vinden. De beschikbare studies zijn vaak van ngo’s die redelijk negatief tegenover de mijnproblematiek staan en op die manier ook gekleurde informatie verspreiden. De andere kant van het verhaal wordt weergegeven door de Marlin mijn en de Wereldbank maar die stelt de situatie vermoedelijk positiever voor dan dat ze in werkelijkheid is. Ik heb geprobeerd om in dit kluwen van informatie een middenweg te zoeken en zo objectief mogelijk te blijven. Maar er dient rekening mee te worden gehouden dat dit een moeilijke evenwichtsoefening was.

100

1. Theoretisch gedeelte Alvorens over te gaan tot het stelselmatig beantwoorden van mijn onderzoeksvraag zal ik in dit deel het theoretische aspect van mijn onderzoek bespreken. In mijn onderzoek heb ik me door een aantal theoretische inzichten en voorwaarden laten leiden die beschreven worden in het artikel ‘the local relevance of human rights: a methodological approach’ van Gaby Oré Aguilar. Deze paper geeft een methodologie weer voor het onderzoeken van het gebruik en de relevantie van mensenrechten in lokale gemeenschappen om op die manier te proberen hun situatie van sociale exclusie, armoede en marginalisering te wijzigen. Daar mijn onderzoeksvraag het over dezelfde materie heeft zal ik de theoretische inzichten vooral uit deze paper halen, doch zal ik me er niet volledig door laten leiden.

1.1 Lokaal In een wereld waarin men het enkel heeft over globalisering is het moeilijk om de betekenis van ‘lokaal’ te vinden en te definiëren. Als referentiepunt zal ik de definitie gebruiken van het internationaal forum inzake globalisering32 omdat deze definitie een alomvattende betekenis geeft aan de term. ‘Lokaal is dat niveau dat het meest toepasselijk is om een doel te bereiken en daarmee gepaard gaande is het belangrijk om de daarbij horende macht ook tot op dit niveau over te hevelen.’33 Het uitdrukken van macht in globale of lokale interacties hangt ook af van de betrokken actoren hun toegang tot informatie en hun mogelijkheid tot het nemen van beslissingen. Dit is vaak het criterium dat wordt gebruikt om een onderscheid te maken tussen lokaal en globaal.34

1.2 lokale gemeenschappen Lokale gemeenschappen worden gedefinieerd als groepen of organisaties die inclusief en meervoudig zijn en welke geen politieke of religieuze bestaansreden hebben. Ze zijn gebaseerd op het niveau van een geografische gemeenschap en worden samengebracht door gemeenschappelijke noden en belangen. Deze definitie doet echter vermoeden dat alle inwoners van een lokale gemeenschap elkaars gelijken zijn. Men moet echter rekening houden dat er heel wat ongelijkheden binnen de machtstructuren van zo’n gemeenschap te vinden zijn. Vrouwen, inheemsen en andere groeperingen die al sinds eeuwen uitgesloten worden van beleidsvoering op gemeenschapsniveau zijn vaak oververtegenwoordigd in arme gebieden. Zij hebben vaak niets in te brengen in het nemen van

32

Dit forum is een Noord-Zuid onderzoeksinstitutie samengesteld uit activisten, economisten en andere onderzoekers die de culturele, sociale, politieke en milieuaspecten van economische globalisering analyseren en bekritiseren. 33 The International Forum on Globalization Report Drafting Committee, “The Case for Subsidiarity: Bias Away from the Global Toward the Local,” in Alternatives to Economic Globalization: A Better World is Possible, San Francisco, Barrett-Koehler Publishers, 2002, p. 109. 34 G.O. Aguilar, The local relevance of human rights – a methodological approach, institute of development policy and management, university of Antwerp, 2008, p.11.

101

beslissingen aangaande de belangen van de lokale gemeenschappen. De leiders die dan spreken in naam van de lokale

gemeenschappen doen dat vaak helemaal niet in naam van de hele

gemeenschap maar slechts voor een beperkte groep.

35

1.3 Mensenrechten De rechten van de mens omvatten alle rechten waar een individu, een groep mensen of een staat aanspraak op kan maken. Voorbeelden zijn het recht op vrije meningsuiting, het recht op leven en het recht op soevereiniteit. Een precieze definitie is echter lastig te geven, omdat er talloze visies op mensenrechten bestaan: een allesomvattende doctrine bestaat niet. Het duidt zowel op internationaalrechtelijke normen, op praktijken als op idealen. Ziehier een definitie die toepasselijk is voor de betekenis waarin ze in mijn onderzoek met het oog op de rechten van de lokale gemeenschappen zal gebruiken. ‘Mensenrechten hebben betrekking op het bepalen van wat wij zijn als levende wezens. Wat wij zijn is niet enkel een autonome, organische entiteit die gescheiden leeft van alles wat er rond hem of haar gebeurt maar eerder een entiteit die gelokaliseerd is in een familie, een gemeenschap, een natie of een etnische groep. Het is net door dit netwerk van verscheidene identiteiten dat we kunnen floreren als persoon, succesvolle levens kunnen hebben en op die manier de belofte van mensenrechten kunnen vervullen.’36

1.4 Globalisering De term globalisering wordt vaak toegeschreven aan Theodore Levitt, die het begrip in 1983 hanteerde in het tijdschrift Harvard Business Review. Hij beschreef globalisering als de veranderingen in sociale gedragspatronen en technologie die bedrijven in staat stellen om hetzelfde product over de 37

hele wereld te verkopen. Een belangrijk kenmerk van globalisering dat relevant is met het oog op mijn onderzoek is de dislocatie van het nemen van beslissingen. Beslissingen die een impact hebben op het dagelijkse leven van arme mensen in lokale gemeenschappen worden vaak niet op hun niveau genomen maar door mensen op een veel hoger niveau.38 Globalisering wordt door critici vaak geassocieerd met neokolonialisme van het Westen. Volgens hen houden de vroegere westerse koloniale mogendheden nu met economische middelen de wereld in hun greep zoals vroeger met militaire middelen. Ook wordt het Westen verweten dat men aan cultureel imperialisme doet onder het mom van mondialisering, volgens deze criticasters wordt de G.O. Aguilar, p. 12. C. Gearty, Can Human Rights Survive?, The Hamlyn Lectures 2005 Cambridge, Cambridge University Press, 2006, p. 141 37 B.J. Feder, Theodore Levitt, 81, Who Coined the Term 'Globalization', Is Dead, New York Times, 6.06.2006 38 G.O. Aguilar, p. 13 35

36

102

wereld steeds sneller omgevormd naar het westerse model. Overal draagt men dezelfde westerse kleding, kijkt men naar westerse media, eet men westers voedsel en onderwijst men westerse waarden als emancipatie, democratie en kapitalisme. Hierdoor verdwijnen in steeds sneller tempo traditionele patriarchale en autoritaire maatschappijvormen, wat als een verarming wordt gezien. Ook het ontginnen van natuurlijke grondstoffen in ontwikkelingslanden door multinationals wordt door sommigen als neokoloniaal bekeken.

103

2. Beschrijvend gedeelte In dit deel zal ik het theoretische gedeelte invullen. Eerst geef ik de economische veranderingen weer die ervoor gezorgd hebben dat de Marlin mijn in San Miguel en Sipakapa momenteel ontgonnen wordt. Daarna beschrijf ik zowel de Marlin mijn als de lokale gemeenschappen. Vervolgens geef ik de inhoud weer van conventie 169 en een aantal andere wetgevende instrumenten met betrekking op de mijnproblematiek. Als laatste wordt weergegeven op welke manier zowel San Miguel als Sipakapa gebruik hebben gemaakt van conventie 169.

2.1 Veranderingen economische situatie Daar mijn onderzoek gaat over de relevantie van mensenrechten voor lokale gemeenschappen nadat zij in hun dagelijks leven worden aangetast door een groot mijnproject zal ik hier kort de macroeconomische veranderingen schetsen. Deze veranderingen hebben er namelijk voor gezorgd dat dit mijnproject terecht kwam in de lokale gemeenschappen die ik onderzocht heb. Daarnaast is het ook interessant om te zien dat de Marlin mijn niet op zichzelf staat, maar onderdeel is van een breder economisch geheel. Voor een uitgebreidere analyse van de economische wijzigingen verwijs ik u naar de thesis van Koen Breemersch.

2.1.1 Nationale veranderingen Na de Guatemalteekse burgeroorlog (1960-1996) waarbij de economie volledig in elkaar was gestort begon Guatemala aan een nieuwe periode. De markt werd hervormd door het aanpassen van de wetgeving om zo buitenlandse investeringen aan te trekken, waaronder ook de mijnbedrijven. Op die manier trachtte men de economie terug te doen opleven. Dat er steeds meer mijnbedrijven naar Guatemala komen sinds de jaren 90 is dan ook een gevolg van de verandering van de binnenlandse wetgeving en beleid. De regering zag er een opportuniteit in de voorwaarden voor natuurlijke rijkdommen te ontginnen in Guatemala voor buitenlandse bedrijven zo aantrekkelijk mogelijk te maken. Dit zou volgens hen de ontwikkeling van Guatemala ten goede komen. Een beschrijving van deze mijnwetgeving komt voor in hoofdstuk 3.2. Naast de aanpassing van de wetgeving liquideerden de leiders van Guatemala de staatsmijnbedrijven waardoor buitenlandse bedrijven weinig concurrentie meer hadden en de voorwaarden nog aantrekkelijk werden voor hen. Ondertussen is 1/3de van het Guatemalteekse grondgebied geconcessioneerd door Amerikaanse en Canadese mijnbedrijven. En het is niet alleen Guatemala die deze politiek voert, in de laatste 10 jaar wijzigden zo’n 70 landen hun mijnbouwwetgeving met het oog op het aantrekken van buitenlandse investeerders.39

39 . Forest Peoples’ Programme, Philippine Indigenous Peoples Links, and the World Rainforest Movement Undermining the Forests, The need to control transnational mining companies: a Canadian case study. 2000, p. 18.

104

Naast het aanpassen van de binnenlandse wetgeving ratificeerde het Guatemalteekse congres het Centraal-Amerikaanse vrijhandelsakkoord (CAFTA).

Hierin staan bepalingen in verband met de 40

rechten van de investeerder, wat gevolgen heeft voor de status van Goldcorp

in Guatemala.

Hierdoor zouden zij, bij een eventuele beslissing van de Guatemalteekse overheid om de mijn te sluiten door het blijvende protest, de Guatemalteekse overheid op basis van dit verdrag kunnen vervolgen voor de rechter. 41 Door dit vrijhandelsakkoord is het dus nog makkelijker voor mijnbedrijven om te komen investeren in Guatemala. Deze veranderingen hebben niet alleen gevolgen voor de mijnbouw in San Marcos maar over heel het grondgebied van Guatemala. In heel het land wordt grond aangekocht door multinationals voor mijnexploitaties, voor de aanleg van supersnelwegen, de bouw van cementfabrieken en stuwdammen voor hydro-elektriciteit. Volgens het ministerie van Energie en Mijnbouw zijn er sinds december 2006 356 mijnconcessies voor goud, zilver, nikkel en kobalt toegekend, en zijn er nog honderden in behandeling. Al deze projecten zijn een onderdeel van het grootse moderniseringsplan voor de regio, het zogenaamde Plan Puebla Panama, dat zich uitstrekt van het Mexicaanse Puebla over de MiddenAmerikaanse landen tot Panama en de grens met Colombia. Guatemala, en heel Midden-Amerika, wil op die manier aansluiting vinden bij de wereldmarkt. Het CAFTA-vrijhandelsakkoord met de VS, maken deze moderniseringsprojecten nog belangrijker. 42 Het is dus omwille van het feit dat Guatemala zijn handel wil liberaliseren en alzo aansluiting wil vinden bij de wereldmarkt dat het zijn mijnwetten op nationaal niveau heeft aangepast voor het aantrekken van buitenlandse investeerders. Alsook het liquideren van de nationale mijnbedrijven moet in dit licht gezien worden. Op die manier wordt duidelijk om welke economische redenen Goldcorp in San Marcos terecht kwam.

2.1.2

Sociale exclusie en marginalisering

De nationale context beïnvloedt de schaal en intensiteit van het huidige conflict tussen de mijn en de lokale gemeenschappen. Dit debat over de mijnbouw brengt namelijk historische verschillen naar boven in Guatemala die betrekking hebben op de rechten en situatie van de inheemsen en de daarbij bestaande economische en sociale verschillen. Het is zo dat tijdens de burgeroorlog vooral de inheemse volkeren slachtoffer van de gewelddadigheden waren, 80% van de 200.000 doden waren namelijk van Maya afkomst. Dit zorgde voor een diepe, raciale onderverdeling en heel wat wantrouwen in de Guatemalteekse bevolking. De helft van de populatie van Guatemala beschouwt zichzelf als inheems. Sinds het einde van de burgeroorlog ijveren deze bevolkingsgroepen voor meer erkenning van hun rechten en eisen ze dat ze 40

Zie hoofdstuk 2.3 en de gemeenschappelijk inleiding voor meer uitleg over Goldcorp

41 C. Mychalejko, World Bank Mining Project in Guatemala Glamis Gold gets $45 million to construct a mine,

http://www.thirdworldtraveler.com/Central_America/WB_Mining_Guatemala.html, 2005 42

A. De Walsche, Mijnbouw en megaprojecten in Guatemala in MO, 06.2009. p. 15

105

op gelijke voet zouden worden behandelt met de andere Guatemalteken. Toch is het zo dat deze groep nog steeds als ondergeschikt wordt behandelt. In de Grondwet kwam er wel erkenning voor de inheemsen maar volgens advocaat Muriel van Copae

43

wijst het bestaan van aparte wetgeving erop 44

dat deze groep nog steeds gemarginaliseerd wordt en uitgesloten wordt uit de samenleving.

Deze

raciale verschillen komen nu weer naar boven bij de mijnproblematiek. Een rapport van Oxfam Amerika stelt vast dat mijnbouw in de meeste ontwikkelingslanden heeft geleid tot een spectaculair fiasco. Mijnbouw op zich is niet destructief volgens dit rapport maar in landen met zwakke sociale, economische en politieke instituties zijn de overheid en de ondernemers corrupt en neemt de sociale spanning toe. Marco Vinicio López Maldonado, hoofd van Copae, ziet hier een parallel: 'Mijnbouw, armoede en inheemse volken vind je op dezelfde plaatsen. Dat geldt zeker voor San Miguel Ixtahuacán, een van de armste gemeentes van Guatemala, waar zeventig procent van de bevolking onder de armoedegrens leeft.'45 Het is zo dat heel wat natuurlijke rijkdommen in Guatemala onder de gronden van inheemse volkeren liggen, wat ook het geval is in het door ons onderzochte gebied. Het ministerie van Energie en Mijnbouw gaf in 2004 een rapport vrij waaruit deze resultaten naar voor kwamen. Op het kaartje op de volgende pagina wordt deze situatie duidelijk geïllustreerd. Hoe donkerder het gebied per streek is ingekleurd, hoe armer het gebied. Opvallend is inderdaad dat in de donkerste gebieden de meeste mijnconcessies voorkomen (de bolletjes).46 De mijn die wij onderzocht hebben ligt helemaal in het westen van Guatemala, waar de gebieden het donkerst zijn en de armoede bijgevolg het grootst. Dit verhaal kan men ook doortrekken naar andere landen waar ertsen of olie onder de grond liggen. Daar deze lokale gemeenschappen weinig weet hebben van mensenrechten en vooral bezig zijn met trachten te overleven, kunnen mijnbedrijven vaak doen wat ze willen, ook milieureglementeringen hoeven niet zo strikt opgevolgd worden als in Westerse landen. In Guatemala zijn er wel milieunormen voor mijnbedrijven maar volgens advocaat Muriel heeft het Ministerie van Energie en Mijnbouw niet de middelen om deze normen te controleren. 47

43

Voor uitleg over Copae zie laatste hoofdstuk Interview Muriel, San Marcos, 12.04. 2009 45 Solidaridad, http://www.solidaridad.nl/goud/economische-problemen, x.2008 46 Ministerial de energia y minas (2004), caracterizacion de la mineria en guatemala, primer foro nacional de la mineria en Guatemala, p2. 47 Interview Muriel, San Marcos, 12.04.2009 44

106

figuur 1: armoede en mijnbouwlicenties (Bron : Madre Selva, 2004)

2.2 De lokale gemeenschappen De lokale gemeenschappen die beïnvloed worden door de Marlin Mijn zijn San Miguel en Sipacapa, wiens bevolking respectievelijk uit 98% en 77% inheemse Maya afstammelingen bestaat.48 Deze gemeenschappen zijn 2 dorpen van San Marcos, hoofdstad van het gelijknamige departement San Marcos, gelegen in het Westen van Guatemala. Daar wij tijdens ons onderzoek gehuisvest waren in San Miguel, zal deze thesis vooral over deze gemeenschap handelen. In deze gemeenschap wonen zo’n 40.000 mensen, verspreid over 19 kleine gemeenschappen. Het is één van de armste regio’s van Guatemala (95% leeft in extreme armoede), de meeste mensen leven van de landbouw die vaak 49

enkel dient om zichzelf in hun levensonderhoud te voorzien.

Op de kaart is San Miguel aangeduid

met nummer 5, de rode stip is de Marlin Mijn.

48 C.

Mychalejko, World Bank Mining Project in Guatemala Glamis Gold gets $45 million to construct a mine,

http://www.thirdworldtraveler.com/Central_America/WB_Mining_Guatemala.html, 2005 49

McBain Brigitte, Bickel Ulricke (2005), Open Pit Gold Mining, Human Rights Violations and Environmental Destruction – the case of the marlin gold mine – san Marcos, Guatemala, FIAN document d44e, p11

107

Figuur 2: San Marcos en Marlin mijn ((Bron : Madre Selva, 2004)

2.3 De Marlin mijn In San Marcos is er door de aanwezigheid van goud en zilver in de ondergrond en de besproken juridisch-economische

veranderingen

die

ontginning

mogelijk

maakten

door

buitenlandse

investeerders een mijnbedrijf bezig de Marlin mijn te ontginnen Het Canadese mijnbedrijf Montana Gold kreeg in 1996 een licentie voor de Marlin Mijn, waardoor het één van de eerste bedrijven was die gebruikt maakten van de nieuwe mijnwetgeving in Guatemala. Alvorens men startte met het exploiteren van de mijn in 2005 werd Montana Gold overgenomen door Glamis Gold. Glamis Gold richtte in Guatemala een dochterbedrijf op, Montana explorada de Guatemala, dat in 2003 een licentie kreeg voor exploitatie van de mijn na goedkeuring van een ecologische impactstudie door de regering. Enkele jaren later (2006) zou het Amerikaanse hoofdbedrijf Glamis Gold overgenomen worden door het Canadese Goldcorp waardoor 1 van de grootste mijnbedrijven ter wereld ontstond en eigenaar werd van de Marlin mijn. De opbouw van het mijnproject begon in mei 2004, waarna men in 2005 begon met de eerste ontginningen. De ontginningen zullen (tenminste) doorgaan tot 2015 waarbij jaarlijks zo’n 250.000 ons 50

goud en zo’n 3.6 miljoen ons zilver geproduceerd wordt.

Volgens Goldcorp zouden deze mijn 800

mensen tewerkstellen, terwijl Copae zegt dat het maar om 300 mensen gaat. De gemeenschappen San Miguel en Sipakapa worden rechtstreeks beïnvloed door deze mijn, zeker door de 2 rivieren die 50

1 ons = 31.1 gram

108

langs de Marlin mijn lopen. Voor meer informatie over de gevolgen voor de waterkwaliteit en het ontginningsproces wordt verwezen naar de thesis van Vera Verhaert. De mijn heeft een oppervlakte van zo’n 5 vierkante kilometer, waarvan 85% in San Miguel ligt en de overige 15% in Sipakapa. Gedurende de tienjarige levensduur van de mijn verwacht Goldcorp een winst van meer dan twee miljard dollar waarvan slechts één procent van de winst in Guatemala zelf blijft. Een half procent vloeit terug naar de lokale gemeenschappen, de andere helft is voor de Guatemalteekse overheid. Onder de Canadese wet zou het bedrijf dertien procent van de winst aan de overheid moeten afdragen. Meer informatie over de Marlin mijn bevindt zich in de gemeenschappelijk inleiding.

2.4 Conventie 169 Het meest aangewezen instrument waarover inheemse gemeenschappen vandaag beschikken om hun rechten te verdedigen is conventie 169. In dit deel ga ik dieper in op de inhoud hiervan. Conventie 169 Over Inheemse en Tribale Volkeren is een

instrument van de Internationale

Arbeidsorganisatie (ILO). Deze conventie werd goedgekeurd in 1989 en is sinds 1991 van kracht. Dit internationaal juridisch instrument geeft inheemse volkeren de mogelijkheid om erkenning af te dwingen van hun cultuur en leefwijze, maar ook van de territoria die ze traditioneel bewonen. Ook geeft het de controle aan de gemeenschappen over de keuze van ontwikkeling die ze wensen. Volgens deze Conventie zijn ondernemingen of regeringen verplicht de gemeenschappen grondig te informeren en te betrekken bij beslissingen over het gebruik van natuurlijke rijkdommen op hun territoria en is het verboden deze gemeenschappen tegen hun wil te verhuizen. De Conventie is niet afdwingbaar, maar kan wel voor internationale druk en blaam zorgen. In het volgende stuk geef ik een kort overzicht van de belangrijkste artikelen. Artikel 4 houdt in dat er geen acties ondernomen mogen worden op het territorium van inheemse gemeenschappen door de overheid indien de inwoners van deze gemeenschappen hier niet mee akkoord gaan. Artikel 6 geeft weer dat er steeds publieke consultaties dienen gehouden te worden elke keer bepaalde wetgevende of administratieve acties door de overheid de lokale gemeenschappen zouden kunnen aantasten. Artikel 15 handelt over de rechten van de inheemse volkeren en de natuurlijke rijkdommen die zich vaak op of onder hun gronden bevinden en de speciale aandacht die daar aan dient geschonken te worden. Het houdt in dat deze mensen het recht hebben om mee te beslissen over het gebruik, het beheer en behoud van deze natuurlijke rijkdommen. In het geval dat de staat eigenaar is van ondergrondse mineralen of andere rechten heeft verworven met betrekking tot hun land, moet de regeringen van dit land procedures instellen waarmee ze deze mensen zullen consulteren. Dit met het doel om vast te stellen in welke mate hun belangen vertegenwoordigd zijn, alvorens ze een programma goedkeuren voor een exploratie of exploitatie met betrekking op hun land. De betrokken

109

mensen moeten in de mate van het mogelijk mee participeren in de voordelen van deze activiteiten en ontvangen een eerlijke compensatie voor eventuele schade die ze lijden ten gevolge van de activiteiten die op of onder hun land plaats vinden.

51

Guatemala ondertekende deze conventie in

1996. Conventie 169 tracht op die manier een antwoord te bieden aan de sociale en economische exclusie waarbij de inheemse gemeenschappen te maken hebben in Guatemala. Ook tracht zij het beslissingsproces tot op het laagst mogelijke niveau te brengen. Hierbij gaat het in tegen de eigenschap van globalisering waarbij beslissingen vaker en vaker niet op het gepaste niveau worden genomen maar op een hoger niveau.

2.5 Binnenlandse wetten en beleid met betrekking tot mijnbouw Naast conventie 169 zijn er in Guatemala een aantal wetten met betrekking tot mijnbouw, of alleszins een aantal wetten waar artikels toepassing hebben op de mijnbouw. Ziehier een klein overzicht met uitleg. De gemeentewet (2000) Het zijn vooral een aantal artikels met betrekking tot de volksraadplegingen die relevant zijn voor mijn onderzoek. Artikel 63 heeft betrekking op de volksraadplegingen binnen een gemeente. Indien een zaak van zulk belang is dat het raadzaam is om de mening van het volk te vragen, kan het gemeentebestuur door middel van een stemming waarbij een tweederde meerderheid dient gehaald te worden een referendum laten organiseren. Artikel 65 handelt specifiek over de consultaties binnen inheemse volkeren. Wanneer de aard van een project de rechten en belangen aantasten van de inheemse gemeenschappen binnen een gemeente kan de gemeente op vraag van de lokale autoriteiten van de inheemse gemeenschap een consultatie organiseren. Hierbij moeten ze rekening houden met de lokale tradities bij het organiseren van dit referendum. Artikel 66 gaat over de modaliteiten van de gemeenschapsconsultaties. De consultatie vindt plaats door middel van een stemming die speciaal georganiseerd wordt voor de belangrijke zaak, project of verandering. Bij de aankondiging van de stemming staat duidelijk vermeld wat de precieze aard is van de stemming alsook de datum en de plaats waar het referendum zal plaatsvinden. De grondwet (1986) Van belang voor de bescherming van inheemse groepen in de grondwet is artikel 66. Volgens dit artikel is Guatemala een land dat bestaat uit diverse etnische groeperingen (met de Maya’s in de meerderheid). De staat erkent, respecteert en promoot hun manier van leven, hun gewoontes en Internationale arbeidersorganisatie, conventie 169 betreffende inheemse en tribale volkeren, 27.06.2009 51

110

tradities, sociale organisatievormen, de klederdracht van de mannen en vrouwen, hun taal en dialecten. Het artikel dient ook als een erkenning van de Maya’s in Guatemala, als een erkenning van hun legaal en politiek systeem en als symbool van respect voor hun manier van ontwikkeling.

52

Ook

staat er een deel in over het feit dat er volksraadplegingen dienen georganiseerd te worden alvorens de overheid overgaat tot een beslissing die betrekking heeft op gebieden waar inheemse volkeren wonen en dat het altijd de belangen van de bevolking dient te verdedigen. De mijnwet (1997) In 1997 werd de Guatemalteekse mijnbouwwet (Decreto 48-97) goedgekeurd.

53

Deze wet is er op

gericht om buitenlandse mijnbedrijven aan te trekken en werd opgesteld overeenkomstig de normen van de Wereldbank. De belangrijkstee eigenschappen van deze wet zijn: •

Een mijn in Guatemala kan helemaal eigendom worden van buitenlandse bedrijven of personen.

•

Er hoeven geen importbelastingen te worden betaald voor productiemiddelen noodzakelijk voor de exploitatie van de mijn.

•

De royaltybelasting die moet betaald worden door het mijnbedrijf werd verlaagd tot 1%. De helft hiervan stroomt terug naar de lokale gemeenschappen in de omgeving van het mijnproject, de andere helft is voorzien voor de overheid.

•

Tot 2008 moesten de bedrijven geen belastingen betalen

•

De grondstoffen onder de grond behoren tot de staat

•

Men mag gratis gebruik maken van het water in de omliggende rivieren54

Het Ministerie van Energie en Mijnen (MEM) is verantwoordelijk voor het overzien van alle mijnbouwprojecten en vormt het administratieve en politieke orgaan verantwoordelijk voor de handhaving en naleving van het mijnbeleid. Deze mijnwet werd opgesteld onder het bewind van Avaro Arzu (1996-2000). Dus ondanks het ratificeren van conventie 169 en de aandacht in de grondwet voor de inheemse volkeren valt er niets te vinden in de mijnwet van 1997 over de rechten van de gemeenschappen die aangetast worden door mijnprojecten. In de gemeentewet staan er wel artikels die betrekking hebben op het organiseren van consultaties maar deze wet werd pas in 2000 ontwikkeld. Het is niet duidelijk of de consultaties in de gemeentewet ter implementatie van conventie 169 in de gemeentewet staan. President Berger die van 2003 tot 2008 regeerde legde nog meer macht in de handen van de industriële elite van Guatemala. Net zoals Arzu voorzag hij een gunstig legaal kader en politieke stabiliteit om buitenlandse investeringen aan te trekken. De prioriteit zijn regering lag ook in economische groei door middel van grote investeringsprojecten in het kader van regionale 52

Grondwet Guatemala, 1986 Castagnino, 2005. 54 Maldorado, Marco Vinicio Lopez, Analisis. La industria minera en Guatemala: entre el despojo y el etnocidio. In: Voces del tiempo. 53

111

handelsovereenkomsten.

55

Interessant in dit licht van het verhaal is dat Arzu en Berger van dezelfde

politieke familie zijn, gerelateerd aan de grootgrondbezitters van Guatemala.

Omwille van de

koffiecrisis van 2000 zagen deze landeigenaars hun inkomens dalen. Dit maakte hen geïnteresseerd in onderhandelingen met grote transnationale bedrijven om op die manier hun economische en politieke macht te behouden en hun financieel patrimonium te vergroten. 56 In januari 2008 kwam Alvaro Colom aan de macht. Hij beloofde om het beleid tegenover mijnbedrijven te veranderen. Hij zou de nationale belangen centraal stellen en bereid zijn om te luisteren naar de Maya populatie. Dit werd echter septisch onthaald daar de mijnbedrijven er reeds in geslaagd waren om de nationale wetgeving naar hun hand te zetten. 57 Toen burgers en ngo’s begonnen te protesteren tegen de impact van de mijnbouw in Guatemala werd er in 2004 een mijnbouwcommissie opgericht waarin alle betrokken partijen vertegenwoordigd waren. Zowel de sociale sector, de milieusector, het ministerie van Energie en Mijnbouw en de Katholieke Kerk waren vertegenwoordigd. In augustus 2005 besloten ze na overleg dat de mijnwet herzien zou moeten worden en dat er meer controle en supervisie op mijnactiviteiten moest zijn in de toekomst.

58

In de loop van 2006 bracht deze commissie verscheidene civiele organisaties en ambtenaren samen om een voorstel uit te werken voor een nieuwe mijnwet. Dit heeft geleid tot de presentatie van de richtlijnen aangaande mijnbouw voor de jaren 2008-2015. Deze tekende de manier uit zoals de mijnbouw in Guatemala er in de toekomst volgens hen zou moeten uitzien. Dit document heeft verschillende doelen die het wil/wou bereiken: •

Het huidige wetgevend kader voor mijnbouw verstrengen en de rol van overheid versterken met het oog op meer controle.

•

Het ontwikkelen van dialoog met de betrokken gemeenschappen in de nabijheid van mijnontginningen in overeenkomst met Conventie 169

•

Verzekeren dat de winsten voor de Guatemalteekse overheid worden geïnvesteerd in de betrokken gemeenschappen

•

De bescherming van het milieu verzekeren alsook toekomen aan de bezorgdheden van de mensen in verband met gezondheid en veiligheid in de omgeving van de mijn59

Deze richtlijnen ontvingen al snel kritiek vanuit burgerorganisaties. Copae gaf meteen de kritiek dat ondanks dit document, de overheid nog steeds licenties bleef toekennen aan mijnbedrijven. Zij eisten dat deze richtlijnen meer concreet zouden worden.60

55

Solano, Luis (2005), No todo lo que brilla es oro. Minéria, petroleo y poder en Guatemala, Inforpress Centroamericana. Enforme Especial, p.2. 56 Vandenbroucke Esther, Interview met Dirk Govaert, 15 mei 2008 57 Coolen, Mario (2008) Nieuwe regering in Guatemala. Bescheiden hoop met Alvaro Colom 58 Solana, Luis (2005) Guatemala petroleo y mineria en las entranas del poder, pp 126-127 59 Ministeria de energia y minas (2007). Lineamientos de politica minera 2008-2012, pp 13-17 60 COPAE (2007) presentacion de los nuevos lineamientos de la politica minera del estado

112

In maart 2008 startte het ministerie van energie en mijnbouw een nieuw debat op met betrekking tot de hervorming van de huidige mijnwet. De hervorming van de mijnwet zou klaar moeten geweest zijn voor het einde van 2008. Ondertussen zit deze mijnwet nog steeds in de pijplijn. De aanbevelingen van de hoge commissie in verband met mijnbouw werden als startpunt genomen: •

Het percentage van de winst dat mijnbedrijven moeten afstaan aan de overheid zou groter moeten worden

•

De erkenning van de gemeenschapsconsultaties

•

De manier wijzigen waarop een milieu-impactsonderzoek en verklaring verkregen kan worden

•

Meer controle op de mijnbedrijven en het milieu61

Ondanks al de goede bedoelingen en aanbevelingen ziet het er niet naar uit dat hier iets van in de nieuwe mijnwet zal staan. Ook in deze wet zouden de mijnbedrijven geen taksen moeten betalen, of over gemeenschapsconsultaties staat er niets in. Er is voorlopig dus geen speur te bekennen van enige omzetting van conventie 169 in de nieuwe mijnwet.62 Advocaat Muriel acht de kans ook zeer klein dat dit nog zal gebeuren.63 Eerder dan op te komen voor zijn eigen bevolking en deze hun rechten te verdedigen, komt de regering op voor de buitenlandse investeringen en maakt het ze zo makkelijk mogelijk om in Guatemala te investeren. De overheid heeft, door het aanhoudende protest, wel beslist om tot dat de nieuwe mijnwet geratificeerd wordt geen nieuwe mijnlicenties meer te geven aan mijnbedrijven. Dit toont nogmaals aan dat de rechtspraak in Guatemala niets kan beginnen tegen de mijnbedrijven, en dat conventie 169 op juridisch vlak weinig tot geen invloed heeft. Een vaak gehoord verhaal, zowel door advocaten als door leiders van San Miguel en Sipacapa was dat de rechters in Guatemala 64

corrupt zijn en dat deze zeer vaak worden omgekocht door vertegenwoordigers van het mijnbedrijf.

2.6 Gebruik conventie 169 Zoals bleek uit het vorige hoofdstuk zijn er heel wat obstakels met betrekking tot de implementatie van de rechten die in Conventie 169 gegarandeerd worden. Het is namelijk de verantwoordelijkheid van de staten die de Conventie hebben ondertekend om nationale wetgeving te ontwikkelen en toe te passen. Sommige landen die Conventie hebben ondertekend, hebben simpelweg geen wetgeving ontwikkeld, waaronder Guatemala. Vele inheemse groeperingen en organisaties hebben de dubbelzinnige taal van de Conventie bekritiseert, daar de Conventie niet expliciet een vetostem geeft aan inheemse gemeenschappen die 61 62 63 64

Lucia Blas, Ana (2008). Reactivan debate para cambiar ley de mineria in: la prense libre, 14.3.2008 Copae. Nieuwsbrief: the robust oak , 01/09 Interview Muriel, 10.04.2009 Interviews 2 advocaten copae en Erik Gruloos

113

aangetast worden door projecten in hun omgeving. Anderen klagen de frequente manipulatie aan van het consultatieproces, vooral daar waar er geen procedure is om de consultaties te reguleren. Steeds vaker worden inheemse mensen en gemeenschappen wel geconsulteerd, maar er wordt dan helemaal geen rekening gehouden met het resultaat, wat vaak neerkomt op een afwijzing van het project. Soms worden er consultaties georganiseerd met een beperkte groepering die positief staan ten opzichte van het project (of zijn omgekocht). Op die manier verwerft het bedrijf dan toch een goedkeuring van een ‘representatieve’ organisatie. Dit is wat er gebeurde in San Miguel (zie later). Ook zijn er meldingen van de oprichting van parallelle inheemse organisaties door de multinationals en de overheid, specifiek opgericht voor deze consultaties. Op die manier tracht de regering en het bedrijf aan de buitenwereld te laten zien dat ze zich houden aan internationale wetgeving en dat het project uitgevoerd wordt met de goedkeuring van de betrokken gemeenschappen. Daar conventie 169 niet of amper werd gebruikt in zake de wetgeving werd deze conventie door de bevolking vooral gebruikt om te protesteren tegen de mijnactiviteiten in hun gebied. Het bestaan van de conventie gaf hen namelijk de mogelijkheid tot verzet daar zij wisten dat de overheid hen niet geraadpleegd had en dit wel hadden moeten doen. In het volgende deel geef ik dan ook een overzicht van het protest dat er reeds is geweest tegen de aanwezigheid van de mijn. Vervolgens leg ik uit waarom de mensen in Sipakapa een referendum organiseerde, hoe dit verliep en op welke manier dit gelieerd is aan conventie 169.

2.6.1 Protest in San Miguel Eens de lokale gemeenschappen wisten dat de mijn er kwam en welke gevolgen het zou hebben, begon men er tegen te protesteren. Het eerste protest dat plaatsvond was dat van 500 boeren van Sipakapa in februari 2004. Enkele maanden later werd het Nationaal Front tegen Open Pit mijnbouw opgericht, deze organisatie trachtte om nieuwe licenties voor mijnbouwbedrijven in Guatemala tegen te houden. Tegen het einde van 2004 raakten de inwoners beter georganiseerd. Vooral in Solola (gemeenschap in buurt van San Miguel) kwam er vurig protest. De burgemeester gaf een toespraak op een bijeenkomst met 3000 inwoners waarin hij zei dat hij nooit goedkeuring had gegeven voor mijnbouw in hun regio. Andere burgemeesters uit naburige dorpen namen dezelfde stelling over. Het was duidelijk dat er al van in het begin geen overleg was tussen de leiders van de lokale gemeenschappen en de regering over het mijnbouwproject, wat er volgens conventie 169 wel zou moeten geweest zijn. In december 2004 blokkeerde de inwoners van Solola de doorgang van een grote cilinder die zou gebruikt worden in de Marlin mijn. In Los Encuentros (dorp San Miguel) braken mijnwerkers een voetgangersbrug af zodat de cilinder zou kunnen passeren daar deze van grote omvang was (7 meter diameter en zo’n 52 ton). De inwoners protesteerden opnieuw omdat ze niet werden geconsulteerd inzake deze beslissing tot afbreken van de brug. De inwoners eisten dat de regering met hen kwam onderhandelen over de mijnlicentie voor de Marlin mijn. De regering ging hier niet echter niet op in,

114

integendeel, in januari 2005 stuurden ze 1500 politiemannen en 300 soldaten om de doorgang van de cilinder mogelijk te maken. In de confrontatie die volgde tussen arm der wet en de lokale bevolking stierf er 1 inwoner en raakten er 16 politieagenten gewond. De volgende dag bereikte de cilinder zijn uiteindelijke bestemming, de Marlin mijn. Volgens mij zou een dialoog tussen overheid en lokale gemeenschappen, zoals conventie 169 het voorschrijft, leiden tot meer begrip langs beide kanten en dit soort van protesten vermeden kunnen worden. De sociale mobilisatie in het protest tegen de mijn bleef echter stijgen. In 2005 werd er een grote manifestatie georganiseerd in San Marcos waarbij duizenden mensen samenkwamen onder leiding van bisschop Ramazzini.65 In februari 2005 was er opnieuw een manifestatie in Solola. De vele tegenstanders van de mijnindustrie ervaarden steeds meer en meer onveiligheid. Zo ontvingen de leiders van de plaatselijke katholieke kerk en de inheemse milieubewegingen die zich openlijk tegen de mijn kantten heel wat bedreigingen. In maart 2007 ontaarde de situatie enwerd Alvaro Sanchez, een man die zich openlijk tegen de mijnindustrie verzette, neergeschoten door een bewaker van de Marlin mijn. In augustus 2006 demonstreerden 1000 mensen voor de aanwezigheid van mijnbouw in Guatemala stad. De demonstranten waren vooral van de gemeenschappen van Izabal en Alta Verapaz (andere plaatsen in Guatemala waar mijnactiviteiten plaatsvinden) maar er liepen ook mijnwerkers van de Marlin mijn rond. De mijnwerkers die er kwamen protesteerden deden dit echter onder lichte dwang, ze kregen ieder omgerekend zo’n 50 euro en diegene die niet wouden meedoen zouden hun jobs kunnen verliezen. Op die manier trachtten de mijnbedrijven in Guatemala een tegenbeweging op te richten, om zo de indruk te wekken dat er ook mensen voor de aanwezigheid van mijnbouw zijn.66 Tussen 10 en 22 januari 2007 blokkeerden zo’n 600 inwoners van de gemeenschappen rond de Marlin Mijn de toegangswegen naar de mijn en gaven zo een vervolg aan het reeds 2 jaar durende protest. Ze protesteerden deze keer tegen de vermoedelijke vervuiling van de Tzalarivier (zie thesis Vera Verhaert voor meer informatie) en vroegen compensatie voor de scheuren in de huizen ontstaan door de explosies in de mijn. Ze begonnen ook gewaar te worden dat ze ongunstig waren behandeld bij de onderhandeling over de prijs van hun gronden en eisten een heronderhandeling. Wat Montana ook deed was vertellen tegen de mensen dat alles al in orde was en dat ze al een licentie hadden gekregen voor te starten met de exploitatie (wat niet zo was). Op die manier plaatsten ze de mensen voor een voldongen feit: ze moesten wel verkopen want ander zouden ze, volgens Montana, van hun terrein gezet worden door de overheid. Wanneer Montana een ontmoeting garandeerde met de burgemeesters van de dorpen, werd de blokkade opgeheven.67 Zeven deelnemers aan de blokkade

65

Kerk is 1 van de tegenstanders mijnbouw, zie later beschrijving netwerk Peasant Workers Movement (2006), Where did the mining companies’ ethics go?, p. 11 67 COPAE (2007) , Residents of San Miguel Ixtahuacán obstruct entrance ways to the Marlin mine. 66

115

werden aangeklaagd door Montana op verdenking van het aanvallen van een mijnwerker. 5 werden na een jaar juridische strijd vrijgelaten en twee pleiten schuldig en betalen een dagelijkse boete. 68 Een laatste conflict tussen de naburige gemeenschappen van de mijn en het mijnbedrijf vond plaats in januari 2008. De oproerpolitie moest de doorgang forceren voor een firma die (in dienst van Montana) bovengrondse elektriciteitslijnen kwam leggen in de tuinen van de mensen in de buurt van de mijn. Deze zouden gaan dienen voor de elektriciteitsbevoorrading van de mijn. In 2004 kwamen verantwoordelijken van de mijn naar de plaatselijke boeren om hen toestemming te vragen voor deze elektriciteitslijnen. Deze boeren wisten echter niet wat ze tekenden daar de contracten in het Spaans waren opgesteld, een taal die deze mensen amper begrijpen. 69 Toen ze deze lijnen dan ook kwamen plaatsen ontstond er een reeks van protest daar deze lijnen boven hun huizen liepen en een bedreiging voor hun veiligheid en gezondheid vormden. Daarom moest de oproerpolitie op 9 en 10 januari de toegang tot deze tuinen op een gewelddadige manier afdwingen. Ter protest van de inwoners werden in juni 2008 de lijnen beschadigd, hierdoor werd de capaciteit van de mijn om op volle kracht te werken ondermijnd. De mijn moest zijn activiteiten opschorten tot 1 juli en de vrouwen werden aangeklaagd door de mijn.70 Het resultaat was dat ze geen boete moesten betalen om niet nog meer protest uit te lokken onder de bevolking. Wat ze wel opgelegd kregen was het verliezen van hun burgerrechten. In februari 2008 bezochten een aantal aandeelhouders van Goldcorp de Marlin mijn. Zij werden de groeiende oppositie van lokale gemeenschappen tegen de mijnactiviteiten gewaar. Ook de bezorgheden over compensaties en grondrechten, de ontoereikende informatie en consultatie, de waterkwaliteit en kwantiteit van het water, de onveiligheid en de schade die was aangebracht aan de huizen door ontploffingen binnen de mijn werden gerapporteerd. In april van hetzelfde jaar verzochten deze aandeelhouders dan ook aan Goldcorp om een onafhankelijk mensenrechtenonderzoek te laten uitvoeren. Goldcorp verbond zich er toe om dat voor februari 2009 te ondernemen. Aan een andere eis van de aandeelhouders wou het echter niet tegemoetkomen, dit zijnde het feit dat de mijn niet verder mocht uitbreiden zonder de gemeenschappen te consulteren overeenkomstig conventie 169.71 De relevantie van het weergeven van dit protest ligt in het feit dat de mensen van de lokale gemeenschappen op die manier een stem willen geven aan hun standpunt tegenover de mijn. Een stem die ze op basis van conventie 169 verdienen, maar die de Guatemalteekse overheid hen onthoudt. Anderzijds weten ze dat door het bestaan van deze conventie hun strijd gelegitimeerd is en dat ze het recht hebben om hun mening te uiten, en als laatste, dat de regering er ook naar zou moeten luisteren. 68

Saunders Sakura ed. (2008), Investing in Conflict. Public money, private gain: Goldcorp in the Americas, Rights Action, p10. 69 Veel mensen in San Miguel spreken nog in het Mam, 1 van de vele afgeleiden van de maya-taal 70 Rights Action (2008), Death Threats and Persecution Following Power Disruption to Marlin Mine in San Marcos, Guatemala, p. 25 71 Jantzi Research Inc. (2008). Jantzi Research recommends Goldcorp as ineligible for SRI portfolios, p2.

116

2.6.2 Referendum Sipacapa Het referendum van 18 juni 2005 in Sipakapa markeert een ander belangrijk punt in het verzet tegen de mijn. Uit de vorige hoofdstukken is gebleken dat zowel in de Guatemalteekse gemeentewet als in conventie 169 staat dat lokale gemeenschappen dienen geconsulteerd te worden alvorens er een mijnproject van start kan kaan.72 Dus ondanks dat de Guatemalteekse staat eigenlijk verplicht was overeenkomstig zijn eigen wetgeving om een informatieronde te organiseren en deze mensen te consulteren heeft ze dat niet gedaan alvorens het een mijnlicentie heeft gegeven aan het mijnbedrijf. Dus organiseerde Sipakapa zelf een referendum. Zoals vermeld staat in conventie 169 gebeurde deze volksraadpleging overeenkomstig het Maya juridisch systeem zoals het bestaat in Sipakapa, dit systeem ligt gevestigd in de normen, waarden en principes dewelke de identiteit vormen van de mensen in Sipakapa. De aanleiding van het organiseren van dit referendum ligt in het volgende. Overeenkomstig de mijnwet dient er een EIS (environmental impact study) uitgevoerd worden alvorens men aan het mijnproject mag beginnen. Deze studie moet vervolgens verspreid worden onder de lokale bevolking in de eigen taal om deze zo van de nodige ecologische impact op de hoogte te brengen. Uit verschillende onderzoeken is echter gebleken dat ze dit niet gedaan hebben. Montana houdt echter vol dat ze in 2003 een korte versie van het EIS verspreidde onder de plaatselijke bevolking in de plaatselijke taal. Onderzoekers van FIAN hebben onderzocht of dit klopte en zijn bij heel wat organisaties en NGO’s rond de mijn in San Marcos gaan vragen of ze zo’nn document hadden ontvangen. Het resultaat was dat geen enkele van deze organisaties iets hadden ontvangen noch de mensen in de dorpen rondom de mijn iets in die aard hadden gezien.

73

Ondanks dat het

mijnbedrijf blijft volhouden dat ze de bevolking heeft geïnformeerd, tonen verscheidene betrouwbare bronnen (de openbare aanklager van de mensrechten, onderzoekers van FIAN en Meserior alsook de ombudsman van de IAO) aan dat er geen informatieronde heeft plaatsgevonden voorafgaand aan de toestemming van het volk, wat ze uiteraard ook niet hebben gekregen. 74 In respons hierop organiseerde Sipacapa zijn eigen referendum op 18 juni 2005. Alvorens ze dit konden organiseren moesten ze een aantal pogingen overwinnen van het mijnbedrijf dat hen trachtte te verhinderen om dit referendum te organiseren. Zo kregen ze heel wat bedreigingen te verwerken van Montana en zijn medewerkers. Ook trachtte het bedrijf om het referendum te voorkomen door een klacht in te dienen bij de lokale rechtbank en door een brief te versturen naar de bevolking waarin stond dat het referendum onwettig was verklaard en dat men dus niet hoefde te gaan stemmen. 72

Zie eerder McBain Brigitte, Bickel Ulricke (2005). Open Pit Gold Mining. Human Rights Violations and Environmental Destruction – The Case of the Marlin Gold Mine – San Marcos, Guatemala, FIANdocument d44e, pp 9-15. 74 Procuraduría de Los Derechos Humanos, Compliance Advisor/Ombudsman (2005). Assessment of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mine Project in Guatemala, pp 28-30. 73

117

Ondanks pogingen om het referendum in Sipacapa niet te laten doorgaan, heeft het hooggerechtshof van Guatemala toen ten gunste geoordeeld van het recht van de mensen om een publieke consultatie te organiseren. Deze uitspraak was gebaseerd op basis van de hierboven beschreven wetten.

75

De

leider van Idisme heeft tijdens een interview verteld dat dit referendum er is gekomen dankzij zowel het bestaan van conventie 169, als het bestaan van de gemeentewet. 76 De stemming gin dus uiteindelijk gewoon door waarbij 45% van de inwoners kwamen opdagen waarvan 98% tegen de mijn stemden. Meer gedetailleerd stemden er 11 gemeenschappen tegen de mijnactiviteiten, 1 was voor en 1 gemeenschap onthield zich.77 Critici beweerden dat lokale overheden niet voldoende autoriteit hebben om zulk een consultatie te organiseren en dat vele mensen beïnvloed werden om tegen de mijn te stemmen. Er waren echter heel wat onafhankelijke waarnemers ( meer dan 70) aanwezig in Sipakapa die geen enkel incident of probleem hebben waargenomen.

78

Ondanks dit referendum bleef Montana verscheidene strategieën te gebruiken om Sipakapa teovertuigen. Zo trachten ze de gemeente om te kopen door hen 150.000 Canadese Dollars aan te bieden, wat de leiders van Sipacapa weigerde.79 Op 8 maart 2007 oordeelde het Grondwettelijk Hof van Guatemala dat het referendum wettelijk was, maar de uitslag niet bindend. Dus ondanks dat het voorafgaand aan het referendum zijn goedkeuring gaf oordeelt het achteraf dat het ongeldig was. Onderzoekers in Guatemala hebben achterhaald dat de rechters die deze beslissing namen niet echt zuiver waren en beïnvloed zijn door politieke en economische belangen. De mensen van Sipakapa dienden een klacht in tegen deze beslissing bij de Inter-Amerikaanse commissie van de mensenrechten.

80

Uit een interview met het ministerie van

milieu en mijnbouw blijkt ook dat deze mensen de consultaties in de lokale gemeenschappen niet serieus nemen. Ook Mario Thema, organisator van het referendum, zegt dat er in Guatemala wel goede wetten zijn voor decentralisatie en participatie. Maar in hij beseft ook dat die wetten in werkelijkheid niets voorstellen. Met het referendum hebben ze getracht de regering onder druk te 81

zetten de wet uit te voeren, aldus een interview met deze man.

Volgens hem is het referendum in

Sipacapa er deels ook gekomen door het bestaan van conventie 169, deze conventie zorgt er volgens hem namelijk voor dat het volk zich kan organiseren. Naast de volksraadpleging van Sipakapa vonden in 5 andere dorpen van San Miguel nog referenda plaats: in Tutuapa, Ixchiguá, Comitancillo, Sibinal en Tacaná. Deze gingen allen over de

mining referendum called by guatemalan indigenous communities, 7/7, 2005, oxfam amerika Interview leider idisme, javier de leon, 01.04.2009 77 Peace Brigades International (2006). Metal Mining and Human Rights in Guatemala. The Marlin Mine in San Marcos, p22 78 mining referendum called by guatemalan indigenous communities, 7/7, 2005, oxfam amerika 79 Paley, Dawn (2007). Turning Down a Gold Mine. The Tyee, 7 Februari 2007. 80 Loarca, Carlos (2008), Las consultas de buena fe in Guatemala y la corta interamericana de derechos humanos, Albedrío.org, 27 May 2008, p9. 81 Interview Mario thema 08.04.2009 75 76

118

aanwezigheid van de mijnbouw en overal sprak men zich unaniem of met een grote meerderheid uit tegen de Marlin mijn.82 Naast de volksraadplegingen in San Miguel vonden over heel Guatemala nog tal van volksraadplegingen plaats over allerlei megaprojecten gaande van chemische mijnbouw tot Hydroelektrische installaties die op de plaatselijke bevolking hun gronden zou worden geïnstalleerd of komen exploiteren. Allen trachten ze in het kader van de bovenvermelde wetten hun zeg te doen in de ontwikkeling van hun gebied zoals geschreven staat in de grondwet en conventie 169. Maar allen werden door de regering naast zich neergelegd.

Op die manier geeft conventie 169 wel de

mogelijkheid aan de bevolking om hun stem te laten gelden, maar de overheid houdt er desondanks geen rekening mee. Conventie 169 heeft dus wel nut als middel om druk te zetten op de politieke elite van het land.

82

COPAE, (2008), Listado de municipios donde efectuaron “Consultas Comunitarias” sobre la actividad minera química de metales en los departamentos de San Marcos y Huehuetenango, p1.

119

3. Empirisch gedeelte 3.1 Politieke relevantie conventie 169 Een

belangrijke voorwaarde

opdat

lokale

gemeenschappen

gebruik

kunnen

maken van

mensenrechten op politiek vlak, is het bestaan van een goed functionerend netwerk dat samenwerkt op verschillende niveaus en dat de belangen van deze gemeenschappen verdedigt. Er moet zowel sprake zijn van organisaties op lokaal niveau, op nationaal niveau en deze moeten dan ook nog eens aansluiting vinden bij een internationale beweging die opkomt voor de rechten van lokale gemeenschappen die bedreigd worden door de aanwezige mijnbouw. Een andere voorwaarde is dat er voldoende relaties zijn met intergouvernementele instituties.

het

politieke niveau,

zowel

in gouvernementele als in

83

Koen Defeyter wijst er wel op dat het bestaan van een netwerk er niet sowieso voor zorgt dat mensenrechten van benedenuit worden opgebouwd. Een bottum-up benadering vereist namelijk dat de ervaring met mensenrechten van de lokale gemeenschappen de agenda vormen voor het ganse netwerk. Er dient dus contact te zijn tussen de lokale gemeenschappen en de ngo’s. De samenwerking tussen de allianties van lokale en internationale actoren hangt af van een aantal elementen zoals toegang tot informatie, expertise, vaardigheden en hulpbronnen. Tijdens een presentatie wees Koen de Feyter er eveneens op dat het bestaan van een uitgebreid netwerk dat verbonden is met politieke actoren er kan voor zorgen dat de situatie van lokale gemeenschappen in mijngebieden verandert kan worden.

84

Dit hoofdstuk zal dan ook bestaan uit het onderzoeken van het bestaan van een netwerk, waarbij ze gebruik maken van conventie 169, tussen de lokale gemeenschappen in Sipakapa en San Miguel en de band met het nationale en het internationale niveau. Alsook de relaties tussen de 3 niveaus en de band met politieke allianties wordt hier in de mate van het mogelijke onderzocht. Daar ik enkel onderzoek gedaan heb op het lokale niveau zullen de meeste bemerkingen zich op dit niveau situeren. Daarnaast worden de belangrijkste nationale en internationale actoren beschreven.

3.2 Netwerk 3.2.1 Lokaal netwerk De Kerk De Kerk speelt een belangrijke rol in het verzet tegen de negatieve gevolgen van de mijnbouw, dit zowel in San Miguel als elders in Guatemala. Zo organiseerden de bisschoppen al verscheidene protestmarsen en conferenties over de negatieve gevolgen van de mijnbouw. Bisschop Ramazinni

83 84

G.O. AGuilar, p.12. Koen Defeyter, presentatie mijnbouw en mensenrechten UA, 08.05.2009

120

vertegenwoordigt en verwoordt de belangen van de boeren die aangetast worden door de Marlin mijn. Ook waren we getuige van Pater Erik Gruloos die pater is in de gemeenschap San Miguel. In zijn vieringen komt hij op voor de rechten van de mensen binnen de gemeenschappen en wijst hij op de vervuilende invloed van de mijn. Ook zingt men protestliederen tegen de mijn tijdens de misviering. Daarnaast organiseert de parochie ook iedere zondag een bijeenkomst in de Kerk te San Miguel met alle leiders van de dorpen van San Miguel. Op die manier blijft de parochie op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen in verband met de Marlin Mijn. Op de jaarlijkse conferentie der bisschoppen van 28 januari 2005 maakten alle bisschoppen in een gemeenschappelijke perspublicatie hun standpunt bekend tegen open put mijnbouw. Ze drukten hun bezorgdheid uit over de gevaren voor de gezondheid, de watervoorraad, het milieu en de manier van leven voor de mensen en mijngemeenschappen. Ook lieten ze blijken dat de afwezigheid van een open dialoog over mijnbouw met de betrokken gemeenschappen kan leiden tot geweld en mensenrechtenschendingen. Ze riepen meermaals op tot het stopzetten van het willekeurig verlenen van concessies aan mijnbedrijven, tot open en eerlijke consultaties met de betrokken gemeenschappen, tot inclusie van de inheemse volkeren in het beleidsproces, tot een revaluatie en herschrijven van de mijnwetten en het mijnbeleid van Guatemala en als laatste tot de implementatie van conventie 169. Pater Erik Gruloos komt dus via de vieringen heel veel in contact met mensen van alle gemeenschappen in San Miguel. Hij is dus de actor die het dichtst bij de gemeenschappen staat. Op die manier weet hij op een rechtstreekse manier wat er leeft binnen deze gemeenschappen. We hebben gemerkt dat de leider van Copae een aantal malen de pater komt bezoeken om zo op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen. Op die manier blijft ook Copae in contact staan met de lokale gemeenschappen via de pater. Idisme Dit is een organisatie in San Miguel die heel wat verzet organiseert binnen de gemeenschap. De baas van deze organisatie, Javier de Leon, die toch wel aanzien wordt als de verzetsleider binnen San Miguel, zegt dat veel mensen niet op de hoogte zijn van conventie 169. Dit kan ik enkel maar beamen, tijdens mijn interviews in San Miguel bleek dat heel veel mensen de conventie niet kenden, het zijn vaak enkel de leiders van de gemeenschappen die er iets van af weten. Idisme verder organiseert verder infosessies voor de mensen over conventie 169, zodat ze weten wat hun rechten zijn.

121

Mario Tema Mario Tema wordt aanzien als de woordvoerder en leider van het verzet binnen Sipacapa. Hij heeft onder meer het referendum van 2005 georganiseerd. Tijdens een interview liet hij verstaan dat het doel van het verzet het verhinderen van een uitbreiding van de Marlin mijn is.

85

3.2.2 Nationaal Netwerk Copae Copae zetelt in San Marcos en is een sociale en pastorale organisatie die handelt rond vrede en ecologie. Zij steunen gemeenschappen in hun verzet tegen megaprojecten. De hoofdtaak voor de Marlin mijn is het organiseren van de watermonitoring, ze nemen op regelmatige basis waterproeven en laten deze analyseren. Daarnaast organiseren ze ook allerlei sensibiliseringsactiviteiten rond de negatieve kanten van mijnbouw. Via een advocaat van Copae is er contact met de mensen binnen San Miguel en Sipacapa. Dit is belangrijk zodat de ngo’s de band met de lokale gemeenschappen niet verliezen. Copae lijkt me ook de organisatie te zijn die zorgt voor de band tussen het lokale en het nationale/internationale niveau daar ze de uitvalsbasis en het contactpunt zijn van allerhande organisaties die de problematiek rond de Marlin mijn komen bezoeken of bestuderen. Madre Selva Dit is een organisatie die werkt rond de bescherming van natuurgebieden in Guatemala. De groep maakt mensen bewust van ecologische problemen om op die manier te trachten investeringen die de natuur schaden te voorkomen. In verband met de Marlin mijn diende zij in januari 2005 een klacht in bij de Ombudsman van het IFC. Daarin werd gesteld dat het hoge waterverbruik van de mijn de toegang van de lokale gemeenschappen tot water aantast en dat het afvalwater het milieu en de watervoorraden zal vervuilen. Ook schendt het project het recht op consultatie vooraf van de inheemse bevolking. Door de mijn namen de sociale spanningen, het geweld en de situatie van onveiligheid, volgens Madre Selva, 86

toe. Madre Selva vroeg het IFC dan ookde lening aan Glamis in te trekken. Ook voerde mensen van Madre Selva al onderzoeken uit naar de kwaliteit van het rivierwater in de buurt van de mijn. Nationaal Front tegen chemische open put mijnbouw In deze organisatie ontmoeten gemeenschapsorganisaties, inheemse, religieuze en ecologische organisaties elkaar in hun strijd tegen chemische mijnbouw. Zij staan voor alternatieve, duurzame ontwikkeling in de plaats van de industriële activiteiten die de regering hen oplegt.87

85

Interview Mario Tema. Madre Selva, assessment of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mining Project in Guatemala, 07.09.2005 87 Copae, http://www.resistance-mining.org/, 15.09.2008 86

122

3.2.3 Internationaal Naast het bestaan van lokale en nationale actoren is dat deze bezorgdheden worden vertaald naar een internationaal netwerk dat een veel grotere stem kan geven en op die manier meer druk kan zetten bij de internationale actoren. Rights Action Deze Canadees-Amerikaanse vzw heeft zijn hoofdzetel in Guatemala en werkt rond mensenrechten en ontwikkeling in een aantal landen in Latijns Amerika. Het was tijdens onze aanwezigheid duidelijk te zien dat Rights Action actief bezig is met de mijnproblematiek rond de Marlin mijn. Zo organiseerden ze een rondreis in de gemeenschappen voor studenten om deze bewust te maken van de mijnproblematiek. Ook hebben ze al diverse studies gemaakt waarbij ze hun gegevens steeds ter plaatse gingen verzamelen. Het is duidelijk dat deze organisatie hierdoor de voeling met de lokale gemeenschappen niet verliest en dus een belangrijke voorwaarde is ingevuld om mensenrechten relevant te maken voor lokale gemeenschappen. 88 Solidaridad Solidaridad is een Nederlandse organisatie zn steunt sinds 2006 de mijnbouwcommissie van het bisdom van San Marcos. In het eerste jaar met € 16.500, in 2007 met € 33.771 en in 2008 met € 33.000. Daarnaast financiert Solidaridad de uitzending van een Nederlandse ontwikkelingswerker die het team van Copae versterkt. Ze onderzoeken op welke manier Aqua for all vanuit Nederland het wateronderzoek van Copae kan versterken en technisch kan ondersteunen. Een door Aqua for all ingehuurde expert heeft in juli en augustus 2007 een aantal technische rapporten van Montana Exploradora doorgelicht en voorzien van zijn kanttekeningen. Met die informatie kan Copae weer druk zetten op het mijnbedrijf. Bovendien vormen ze het uitgangspunt voor verdere acties. Het idee is om een samenwerkingsverband aan te gaan met andere Nederlandse en Europese ontwikkelingsorganisaties om het duurzame ontwikkelingsplan van Sipakapa gezamenlijk te financieren. Dat vraagt veel overleg met andere organisaties en afstemming met de coördinatoren in Sipacapa.

Catapa Dit is een recent opgerichte Belgische organisatie die werkt rond mijnbouw, globalisering en duurzame ontwikkeling. Zij willen een internationaal netwerk uitbouwen om de cases waar ze op focussen (waaronder de Marlin Mijn in Guatemala) in de belangstelling en op de politieke agenda’s te brengen. 88

Cohen D., De La Vega R. and Watson G. (2001) Advocacy for Social Justice, A Global Action and Reflection Guide, 1st printing, Connecticut, United States, Kumarian Press.

123

Via dit netwerk wil Catapa de algemene problematiek van extractieve industrieën en globalisering aanklagen. Daarvoor doet Catapa beroep op bestaande netwerken die

werken rond de

mijnbouwproblematiek. CATAPA werkt ook samen met heel wat partners in Vlaanderen en België. Ze organiseerden acties en werkten samen met Broederlijk Delen, 11.11.11, FIAN, Netwerk Vlaanderen, Universiteit van Antwerpen, Universiteit Gent en de KULeuven. In juli 2009 organiseert Catapa in Antigua te Guatemala een internationale conferentie rond de mijnproblematiek. Hiervoor is er momenteel al een medewerker in Guatemala ter voorbereiding van deze conferentie. Daarnaast biedt Catapa ook heel wat technische en juridische ondersteuning aan ngo’s in LatijnsAmerika. De technische en juridische werkgroep analyseren bijvoorbeeld de socio-economische of ecologische impact van mijnbouw. Ze doen ook de technische analyse van een Milieu Effecten Rapport van een case of ze bestuderen de internationale regelgeving terzake. De academische werkgroep verantwoorde mijnbouw doet samen met de Belgische universiteiten multidisciplinair onderzoek naar alternatieven en verantwoorde mijnbouw. Ook moesten wij waterstalen uit de rivieren voor Catapa meebrengen uit Guatemala die ze hier hebben laten analyseren. Op die manier maakten ook wij deel uit van het internationale netwerk rond de mijnbouw. Het is duidelijk dat er heel wat internationale organisaties zijn die de mijnproblematiek in de aandacht proberen te brengen en hiervoor samenwerken met de lokale organisaties. Hierbij maken ze zeker niet enkel gebruik van conventie 169, maar door aan te kaarten dat de gemeenschappen niet worden geconsulteerd en ze niet de ontwikkeling krijgen die ze willen heeft conventie 169 zeker zijn nut als politiek drukkingsmiddel in dit verhaal.

3.3 Werking netwerk De steun die de lokale organisaties van de het nationale niveau krijgen situeert zich vooral op het verschaffen van objectieve informatie door studies en door logistieke ondersteuning bij het organiseren van activiteiten. Terwijl de internationale ngo’s zorgen vooral voor financiële ondersteuning en studies, aldus Javier de Leon.89 Hier zal ik enkele bemerkingen

en bedenkingen weergeven die ik tijdens mijn onderzoek ben

tegengekomen in verband met de werking van het lokaal netwerk. -Copae organiseerde in de gemeenschappen van San Miguel een soort van poppenkast om de kinderen te sensibiliseren over de negatieve gevolgen van de mijn. Dit hadden ze laten organiseren 89

Interview Javier de Leon 20.03.2009

124

door Idisme. Het bleek dat dit niet goed georganiseerd was waardoor er geen kinderen kwamen opdagen of er gewoonweg niets georganiseerd was. Op zich was dit een goed initiatief maar door slechte samenwerking ging dit niet door. -Bij een bezoek aan een vergadering in Zapote, een gemeenschap die dicht bij de mijn ligt, was het nog eens duidelijk dat iets organiseren zeer moeilijk is. Enerzijds door de naar mijn inziens slechte samenwerking van de lokale organisaties en anderzijds doordat de mijn zoveel verdeeldheid heeft gebracht durven mensen niet meer opdagen op vergaderingen. Mensen durven niet meer komen omdat er altijd wel verklikkers aanwezig zijn die het aan het mijnbedrijf doorvertellen. Op die manier kunnen ze bv. hun watervoorziening verliezen daar de gemeente deze regelt, of weigeren ze de toegang tot onderwijs voor hun kinderen.

90

-Daar Guatemala een nieuwkomer was/is op het vlak van mijnbouw herkenden de ngo’s en burgers niet meteen de problemen en impact van de mijnbouw. Ze reageerden dan ook niet onmiddellijk toen de mijnwet in 1997 werd goedgekeurd. Het protest begon pas op het einde van 2003, toen de eerste 91

mijnen operationeel begonnen te worden en duidelijk werd wat de gevolgen zouden zijn.

Tijdens

interviews kwam ook naar voren dat de meeste leiders in San Miguel pas redelijk laat, tussen 2000 en 2002, iets wisten van conventie 169 en de mijnwet. Op die manier konden ze pas reageren toen het eigenlijk al te laat was. - er blijkt een soort van rivaliteit te zijn tussen de gemeenschappen Sipakapa en San Miguel. Ze hebben geen weet van elkaars activiteiten en doen redelijk rancuneus tegenover elkaar. Er wordt wel eens gezegd dat San Miguel zou zijn omgekocht door de mijn wat voor de nodige argwaan zorgt binnen Sipakapa. De mijn heeft er dus voor gezorgd dat er verdeeldheid is tussen de organisaties waardoor het moeilijk wordt om samen een verzetsactie te organiseren. -Het lijkt ook zo dat alle lokale organisaties zich apart verzetten en niet echt samenwerken. Vaak heb ik gehoord dat de kleine organisaties al rechtszaken hebben opgezet maar dat ze hierbij niets konden bereiken omdat ze niet sterk genoeg stonden. Door meer samenwerking en structuur binnen het verzet zouden ze misschien meer kunnen bereiken, lijkt me. - Zowel Copae als Idisme hebben geen contacten met politieke allianties in het parlement of de regering.

Ondanks deze kritische punten qua organisatie en structuur op lokaal niveau vindt het verzet op lokaal niveau toch aansluiting bij hogere niveaus. Het is wel zo dat er op lokaal niveau geen band is met de politiek, wat toch wel als een belangrijk criterium wordt aanzien voor politieke relevantie. Het kan wel 90

Interview Erik Gruloos, 30.03.2009 McBain Brigitte, Bickel Ulricke (2005), Open Pit Gold Mining, Human Rights Violations and Environmental Destructio – the case of the marlin gold mine – san marcos, Guatemala, FIAN, p.9

91

125

zo zijn dat nationale of internationale organisaties deze band wel hebben, maar daar heb ik echter geen zicht op. Het lijkt er dus op dat een aantal belangrijke voorwaarden voor het politiek relevant zijn van conventie 169 zijn voldaan. Het netwerk zorgt voor het vertalen van de lokale noden in mensenrechtentaal die de internationale organisaties in de aandacht brengen waardoor conventie 169 zijn nut heeft als politiek drukkingsmiddel. Dit zou in de toekomst bijvoorbeeld een verdere uitbreiding kunnen verhinderen van de Marlin mijn, alhoewel dit puur hypothetisch is.

126

4. Besluit In het eerste deel van deze thesis deed ik onderzoek naar de juridische relevantie van conventie 169 ter verdediging van de rechten van de mensen in San Miguel en Sipakapa. Hieruit kwam naar voor dat Guatemala ondanks de ratificatie in 1996 de conventie niet heeft geïmplementeerd in nationale wetgeving. Noch San Miguel, noch Sipakapa werden dan ook geconsulteerd alvorens de regering een licentie gaf voor het ontginnen van de Marlin mijn. Ook de nieuwe mijnwet bevoordeelt de mijnbedrijven en houdt geen rekening met de ontwikkeling van de lokale gemeenschappen. Op juridisch vlak lijken de inheemsen dan ook niet moeten te rekenen op conventie 169. Daarbij komt dan ook nog dat de rechters in Guatemala redelijk corrupt zijn wat er voor zorgt dat er nog minder kans is dat er juridisch iets te bereiken valt met conventie 169. Rechtszaken tegen de overheid en het mijnbedrijf lijken dan ook een geval van David versus Goliath te zijn. Uit interview met verschillende advocaten blijkt ook dat ze de rechten van de mijngemeenschappen enkel verdedigen via de grondwet en dat ze conventie 169 hiervoor niet gebruiken. Daarnaast onderzocht ik of er op een politieke manier iets kan bereikt worden met conventie 169 ter verdediging van de rechten van de mensen in de lokale gemeenschappen. De protesten in San Miguel laten zien dat de mensen het niet eens zijn met de aanwezigheid van de mijn. Conventie 169 wordt hier gebruikt als een soort legitimatie van hun verzet. De conventie toont namelijk aan dat ze gelijk hebben in hun protest. Daar ze weten dat hun mensenrechten geschonden worden, gebruiken ze conventie 169 als argument ter legitimatie van hun protest. Conventie 169 zorgt op die manier onrechtstreeks voor politieke druk op de Guatemalteekse overheid. Ook met het organiseren van het referendum in Sipakapa speelt conventie 169 een politieke rol. De conventie zorgde ervoor dat de mensen wisten dat ze hun stem mochten laten horen en het bracht hen samen. Ook hier wordt er op die manier druk gezet op de regering. Daarnaast heb ik de voorwaarde onderzocht met betrekking tot de politieke relevantie van conventie 169 en het bestaan van een netwerk dat dit instrument gebruikt. Dit netwerk moet de mijnproblematiek wereldwijd in de aandacht brengen om op die manier druk te zetten op internationale instanties en de Guatemalteekse overheid. Hiervoor zouden ze dan conventie 169 als politiek drukkingsmiddel kunnen gebruiken. Uit mijn onderzoek bleek dat er wel degelijk een netwerk op lokaal, nationaal en internationaal niveau bestaat. Desondanks kampt dit netwerk met een aantal in het voorgaande hoofdstuk beschreven beperkingen. Zo hebben de lokale organisaties geen connecties in het parlement of regering, een belangrijke voorwaarde opdat ze in de regering en het parlement rekening zouden houden met de bekommernissen van San Miguel en Sipakapa. Daarnaast is de samenwerking op lokaal niveau niet optimaal. Vele lokale organisaties werken namelijk op zichzelf. Ook is er een soort van concurrentie tussen San Miguel en Sipakapa waarneembaar terwijl ze eigenlijk aan het zelfde touw zouden moeten trekken. Maar desalniettemin is er door het bestaan van een groot netwerk een mogelijkheid om conventie 169 als politiek drukkingsmiddel te gebruiken om zo internationaal aandacht te vragen voor de problematiek, wat momenteel ook aan het gebeuren is. Belangrijk hierin is dat er nog voldoende

127

contact is en blijft met de lokale gemeenschappen. Uit het onderzoek bleek dat dit nog steeds gebeurt op verschillende manieren. Door de aandacht die nationale en internationale organisaties vestigen op de mijnproblematiek, en het gebruik hierbij van conventie 169 als een politiek drukkingsmiddel, is het een mogelijkheid dat de mijn zich niet zal uitbreiden in San Miguel en Sipakapa. Of dat er op termijn vooraleer men mijnlicenties geeft er wel informatieronden en consultaties worden gehouden. Op die manier kan het protest rond de Marlin mijn gunstig uitdraaien voor toekomstige mijngemeenschappen. Alhoewel deze laatste opmerkingen louter hypothetisch zijn lijken ze me niet zo onrealistisch te zijn. Het besluit is dus dat conventie 169

op juridisch vlak weinig betekent voor de lokale

gemeenschappen maar dat er op politiek vlak door het bestaan van een internationaal netwerk er wel mogelijkheden bestaan ter verdediging van de rechten van de inheemsen in Sipakapa en San Miguel. Dit door de problematiek wereldwijd in de aandacht te brengen en op die manier druk te zetten op internationale organisaties en overheden. Dit geldt natuurlijk ook voor andere mijngemeenschappen in dezelfde situatie, het is namelijk niet zo dat de internationale organisaties enkel voor de Marlin mijn ijveren maar voor alle mijngemeenschappen. Verder onderzoek kan verricht worden door te bekijken of het bestaan van een netwerk en de politieke druk effectief tot resultaten en verbeteringen binnen de gemeenschap leidt. Als laatste kan aanbevolen worden om tot meer openheid en objectieve informatie te komen zoals geschreven staat in conventie 169. De spanningen zijn namelijk vaak gebaseerd op verkeerde informatie, indien dit al vermeden zou kunnen worden zouden ze al een stap dichter komen bij een duurzame mijnbouw.

128

Abstract The purpose of this dissertation is to scrutinize the relevance of Convention 169 concerning the rights of indigenous and tribal people, by applying it to the case-study of the communities of San Miguel and Sipakapa in Guatemala. These people’s rights are affected by the presence of the Marlin mine that is owned by a Canadian multinational. The mine activities damage the aforementioned communities in several ways – socially, economic, politically and environmentally. This dissertation intends to research both the judicial and the political tools Convention 169 offers to improve the situation of the local population. As a signatory state of Convention 169, Guatemala is obliged to safeguard the rights of the local population. However, research has shown that there is no legal implementation of the Convention in the Guatemalan rule of law. Despite several attempts and recommendations, it is highly unlikely that Convention 169 will be included in the new mine law. Furthermore, the Convention has not been used in any legal manner to stand up for the rights of these local communities. As a result, it can be concluded that Convention 169 has been judicially irrelevant in defying policies in breach with its provisions. Politically, however, Convention 169 is widely used by the local communities. First of all, it serves as a tool to legitimise their protests. Secondly, it gives the consultations of the people a stronger political voice. In all, it is an aid to convince the people to persevere in their struggle as it legally confirms the right for their struggle. As mentioned before, it has not yet brought about any change in a legal manner. However, it does increase pressure on the political leadership of the country. In order to strengthen local communities’ abilities of enforcing respect for human rights, it is absolutely key to have a network advocating their cause on the local, the national and on the international level. Despite several limitations on the local level, there are relations established with the national and the international level. The limitations are mostly situated within the organisation, and involve both problems of cooperation as well as structure issues. Remarkable was that there was virtually no cooperation between San Miguel and Sipakapa. Another peculiar finding was the lack of cooperation of the communities with political bodies, as this can be considered as an important stepping stone to reach their desired goals. Despite these limitations on the local level, cooperation with the national and international movement have been established. These relations grant Convention 169 the status of a political pressuring tool, as it is now part of a wider struggle. For example, many observers deem that in a case of expansion of the mine the locals now would be consulted, and hence be able to prevent this from happening. In conclusion, this dissertation has found that Convention 169 has not been used in a legal manner by the inhabitants of San Miguel and Sipakapa. It nevertheless has served an important role as a political tool to pressure those who are capable of bringing forth significant change.

129

Bibliografie Aguilar, The local relevance of human rights – a methodological approach, institute of development policy and management, university of Antwerp, 2008. Ana (2008). Reactivan debate para cambiar ley de mineria in: la prense libre, 14.3.2008 Castagnino (2005). Cohen D., De La Vega R. and Watson G. (2001) Advocacy for Social Justice, A Global Action and Reflection Guide, 1st printing, Connecticut, United States, Kumarian Press. Coolen (2008) Nieuwe regering in Guatemala. Bescheiden hoop met Alvaro Colom, Brussel Copae(2007) presentacion de los nuevos lineamientos de la politica minera del estado, San Miguel COPAE (2007) , Residents of San Miguel Ixtahuacán obstruct entrance ways to the Marlin mine. San Miguel Dawn (2007). Turning Down a Gold Mine. The Tyee, 7 Februari 2007. De Walsche, Mijnbouw en megaprojecten in Guatemala in MO, 06.2009. Feder, Theodore Levitt, 81, Who Coined the Term 'Globalization', Is Dead, New York Times, 6.06.2006 Gearty, Can Human Rights Survive?, The Hamlyn Lectures 2005 Cambridge, Cambridge University Press, 2006. Forest Peoples’ Programme, Philippine Indigenous Peoples Links, and the World Rainforest Movement Undermining the Forests, The need to control transnational mining companies: a Canadian case study. 2000. Internationale arbeidersorganisatie, conventie 169 betreffende inheemse en tribale volkeren, 27.06.2009. Jantzi Research Inc. (2008). Jantzi Research recommends Goldcorp as ineligible for SRI portfolios. Koen Defeyter, presentatie mijnbouw en mensenrechten UA, 08.05.2009 Loarca, Carlos (2008), Las consultas de buena fe in Guatemala y la corta interamericana de derechos

130

Loarca (2008), Las consultas de buena fe in Guatemala y la corta interamericana de derechos humanos, Albedrío.org, 27 May 2008. Madre Selva, assessment of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mining Project in Guatemala, 07.09.2005 Maldorado, Marco Vinicio Lopez, Analisis. La industria minera en Guatemala: entre el despojo y el etnocidio. In: Voces del tiempo. McBain and Ulricke (2005), Open Pit Gold Mining, Human Rights Violations and Environmental Destruction – the case of the marlin gold mine – san Marcos, Guatemala, FIAN document, San Miguel

Ministeria de energia y minas (2004), caracterizacion de la mineria en guatemala, primer foro nacional de la mineria en Guatemala, p2, San Miguel Ministeria de energia y minas (2007). Lineamientos de politica minera 2008-2012, Guatemala city Mychalejko, World Bank Mining Project in Guatemala Glamis Gold gets $45 million to construct a mine, http://www.thirdworldtraveler.com/Central_America/WB_Mining_Guatemala.html, 2005 Oxfam Amerika (2005), mining referendum called by guatemalan indigenous communities, San Miguel Peace Brigades International (2006). Metal Mining and Human Rights in Guatemala. The Marlin Mine in San Marcos, p22, San Miguel Peasant Workers Movement (2006), Where did the mining companies’ ethics go?, San Miguel Procuraduría de Los Derechos Humanos, Compliance Advisor/Ombudsman (2005). Assessment of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mine Project in Guatemala, pp 28-30. Rights Action (2008), Death Threats and Persecution Following Power Disruption to Marlin Mine in San Marcos, Guatemala, San Miguel Sakura ed. (2008), Investing in Conflict. Public money, private gain: Goldcorp in the Americas, Rights Action

131

Solana (2005) Guatemala petroleo y mineria en las entranas del poder, pp 126-127 Solano (2005), No todo lo que brilla es oro. Minéria, petroleo y poder en Guatemala, Inforpress Centroamericana. Enforme Especial. Solidaridad, http://www.solidaridad.nl/goud/economische-problemen, x.2008, Amsterdam The International Forum on Globalization Report Drafting Committee, “The Case for Subsidiarity: Bias Away from the Global Toward the Local,” in Alternatives to Economic Globalization: A Better World is Possible, San Francisco, Barrett-Koehler Publishers, 2002. Vandenbroucke, Interview Dirk Govaert, 15.05. 2008

132

DEEL IV Socio-economische Problemen van de Mijnbouw in Ontwikkelingslanden Master in de Milieuwetenschap Academiejaar 2008-2009

Koen Breemersch Promotor : Prof. Dr. Erreygers Guido

Afsluiting Masterproef : juni 2009

133

134

1. Inleiding Mijnbouw wordt door internationale organisaties gezien als een manier om armoede te reduceren en het industrialiseringsproces in ontwikkelingslanden te activeren, zodat de ontwikkelingslanden met natuurlijke rijkdommen zich kunnen ontwikkelen. Doordat de effecten op lokaal niveau gebrekkig worden gerapporteerd en de focus voornamelijk ligt op de nationale ontwikkeling, worden vele problemen in verband met mijnbouwactiviteiten te oppervlakkig behandeld. De nationale invloed van mijnbouw wordt doorgaans beperkt tot een studie van het BBP van het land, maar deze indicator geeft te weinig de diepgaande positieve en negatieve effecten van de mijnbouwactiviteiten aan. Op lokaal niveau ondervindt de economie van mijnbouwgemeenschappen vaak groeiproblemen door de komst van de mijn. De directe en indirecte tewerkstelling blijven beperkt en slechts het deel van de lokale bevolking dat tewerkgesteld is in de mijn profiteert ten volle van het mijnbouwproject in de regio. De mijnbouwindustrie investeert wel in infrastructuur en programma’s voor de lokale bevolking, maar door gebrekkige communicatie met en consultatie van de lokale bevolking zijn deze investeringen te weinig afgesteld op de noden van de lokale bevolking. Bovendien verandert ook de sociale situatie in de mijnbouwregio en conflicten, direct of indirect verbonden aan de mijnbouwactiviteiten, kennen een toename. Het is dus duidelijk dat de studie van de impact van mijnbouwactiviteiten verder gaat dan het bestuderen van de evolutie van het nationale BBP. Deze paper bestudeert welke socio-economische problemen er voorkomen en de centrale vraag kan dan ook geformuleerd worden als “Wat zijn de socio-economische problemen die ontstaan die direct of indirect ontstaan door mijnbouwactiviteiten in ontwikkelingslanden?” In dit kader wordt vertrokken van een literatuurstudie waarin de internationale visie op mijnbouw wordt besproken en waaruit enkele lokale problemen worden beschreven. De problemen die in diezelfde literatuur worden blootgesteld, zullen vervolgens worden getest aan de werkelijkheid door het uitdiepen van de casus van de Marlin mijn in Guatemala. Op nationaal niveau wordt bekeken wat het aandeel is van mijnbouw in de nationale ontwikkeling en hoe het fiscale regime werd gewijzigd. Op lokaal niveau zal aan de hand van observaties en interviews worden aangetoond dat de lokale economie op dit moment weinig profiteert van de aanwezigheid van de Marlin mijn en dat de mijnbouwactiviteiten ook aan de basis liggen van bestaande sociale conflicten in de regio. Het verloop van de paper is als volgt. Allereerst wordt naar de invloed van mijnbouw op nationaal niveau gezien om daarna over te schakelen naar een studie van de lokale economische invloeden. Het derde deel gaat over de lokale sociale impact, waarna een conclusie wordt geformuleerd.

2. Mijnbouw op nationaal en internationaal niveau In dit deel wordt allereerst gekeken naar de effecten van de mijnbouw op nationaal niveau, daarna komt de internationale visie op mijnbouw aan bod, om ten slotte het fiscaal beleid in mijnbouwlanden te bespreken en op welke manier gunstige fiscale regimes worden opgezet om buitenlandse directe investering in mijnbouw aan te moedigen.

135

2.1. Bijdrage en problemen van de mijnbouw op nationaal niveau 2.1.1. Algemene bespreking effecten mijnbouw op nationale economie Mijnbouw wordt in ontwikkelingslanden aangewend om de nationale economie te activeren (McMahon & Remy, 2001). Aangezien ontwikkelingslanden met natuurlijke rijkdommen vaak economische en politieke stabiliteit tekortkomen, is het creëren van een gunstig investeringsklimaat van cruciaal belang. De nationale mijnbouw codes92 worden dan ook, mede onder internationale druk, versoepeld door de overheid. Het succes van de mijnbouw en de bijdrage aan de nationale ontwikkeling zal uiteindelijk echter bepaald worden door de aanwezigheid van sterke instellingen (Davis & Tilton, 2002). Zo zullen sterke instellingen ervoor zorgen dat de inkomsten, gegenereerd dankzij het natuurlijk kapitaal, zullen geïnvesteerd worden met het oog op het creëren van toekomstige welvaart. Al te vaak wordt het geld echter te snel en onwillekeurig opgesoupeerd, waardoor ontwikkeling van menselijk kapitaal niet plaatsvindt. Sachs & Warner (Kumah, 2006) beschrijven dit als de resource curse. Deze resource curse houdt in dat ontwikkelingslanden met veel natuurlijke rijkdommen doorgaans een lagere BBP/capita realiseren dan ontwikkelingslanden met weinig natuurlijke rijkdommen. Daarnaast werd ook gevonden dat van alle landen in Latijns Amerika die een resource boom hebben gekend, geen enkele een grotere groei had na de mijnbouwexploitatie ten opzichte van vóór de mijnbouwexploitatie, sommige kenden zelfs een negatieve groei (Sachs & Warner, 1999). Davis & Tilton (2002) bespreken de traditionele visie rond mijnbouw, die nog wordt toegepast ter evaluatie van mijnbouwprojecten, en stellen dat deze achterhaald is. Binnen deze visie zijn de mineralen in de bodem deel van de natuurlijke rijkdom van een land en vormt mijnbouw het mechanisme dat natuurlijke rijkdom omzet naar andere vormen van kapitaal, zoals bijvoorbeeld scholen, die bijdragen aan de economische ontwikkeling. Het BBP is in dit kader een veelgebruikte maatstaf voor het weergeven van economische groei van een land, maar het BBP kent echter enkele beperkingen. Ross (2001) haalt aan dat de levensstandaard in mijnbouwlanden vaak lager ligt dan wat het BBP doet vermoeden. Bovendien is ook de kwaliteit van de economische groei belangrijk. Dit betekent dat niet alleen een beperkte groep moet profiteren van de aanwezigheid van de mijnbouwactiviteiten, maar een zo groot mogelijk deel van de bevolking. Zo hebben ook armen baat bij de economische groei door de creatie van toegankelijke jobs en door de vermindering van inkomensongelijkheid. De traditionele visie houdt naast de beperkingen van het BBP, tevens geen rekening met de pollution haven hypothesis (Hughes & Warhurst, 1998) die stelt dat bedrijven bewust kiezen voor landen met weinig milieuregelgeving. Door het ontbreken van milieuregelgeving zijn de milieukosten in deze landen externe kosten en hoeven dus niet betaald te worden door het bedrijf. Dit betekent hogere winsten voor het bedrijf, maar ook hogere kosten voor het land in kwestie. Ontwikkelingslanden vormen vaak zo’n pollution haven, oftewel een paradijs voor verontreiniging. De nieuwe visie rond mijnbouw die door Davis & Tilton wordt besproken, houdt er een heel andere invalshoek op na en stelt de positieve relatie tussen de extractie van mineralen en economische Een mijnbouwcode kan gedefinieerd worden als het geheel van regels en procedures om exploratie in het kader van mijnbouw en exploitatie van mijnen te reguleren. 92

136

ontwikkeling in vraag. De literatuur levert diverse verklaringen waarom deze relatie niet uitsluitend positief is. Ten eerste zijn de mineraalmarkten volatiele markten, wat inhoudt dat de vraag sterk fluctueert afhankelijk van de economische cycli. Zo wordt de planning voor de centrale overheid bemoeilijkt door onzekerheid rond de inkomsten die worden bekomen uit de mijnbouwactiviteiten. Het opzetten van fondsen waaraan geld wordt overgemaakt in goede economische tijden, kan de impact van de schokken helpen beperken, maar door corruptie en kortzichtigheid blijven dergelijke initiatieven vaak achterwege. Ten tweede wordt vaak waargenomen dat landen die zich concentreren op mijnbouw, veel geld in deze sector investeren en dit geld onttrekken aan andere sectoren. Door de opleving van de mijnbouwsector in een land apprecieert de nationale munt en op deze manier kan de Dutch disease optreden. De appreciatie van de nationale munt door het succes van de activiteit waarop het land zich concentreert, impliceert dat andere sectoren moeilijk competitief kunnen blijven in binnen- en buitenland, waardoor de diversificatie van de economie afneemt door concentratie op één activiteit. De gebrekkige verbanden die mijnbouw overigens heeft met de rest van de economie vergroot de gevaren van op mijnbouw geconcentreerde groei voor de andere sectoren in de nationale economie verder (Kumah, 2006). De Dutch disease is vooral gevaarlijk bij het verdwijnen of het verminderen van de activiteit die de Dutch disease deed optreden, en wanneer uit deze activiteit te weinig wordt geleerd. Doordat de geavanceerde technieken die bedrijven gebruiken ter extractie van de grondstoffen, worden ontwikkeld in de geïndustrialiseerde wereld en niet in het ontwikkelingsland zelf, zijn de leereffecten in ontwikkelingslanden beperkt; dat verhoogt de gevoeligheid voor de impact van de Dutch disease. Het investeren van het geld dat werd verkregen uit de mijnbouwactiviteiten in andere sectoren om deze sectoren te verbeteren en versterken, is volgens Francke een oplossing voor dit probleem (Latin American Press, 2005). In een deel van de mijnbouwlanden dragen de mijnbouwexploitatie activiteiten bij aan het realiseren van economische groei, mede door de aanwezigheid van ervaring op vlak van mijnbouw. Weber-Fahr (2002) stelt dat landen die, ondanks de aanwezigheid van de mijnbouw geen economische groei realiseren, te maken hebben met de early mover situatie waarbij mijnbouw de eerste intensieve buitenlandse investering is. De overheid is dan onervaren in de omgang met (mijnbouw)bedrijven, waardoor bijkomende problemen ontstaan in tegenstelling tot landen die reeds ervaring hebben met buitenlandse investeringen. Zo kunnen mogelijkheden tot ontwikkeling, die er komen dankzij de aanwezigheid van de mijnbouw, niet benut worden door corruptie en verkeerde economische beslissingen vanwege de onervaren overheid (Sheldon et al., 2002). In deze onervaren landen kan volgens Scheldon et al. (2002) een keten van corruptie in gang worden gezet door de inkomens die mijnbouw op het hoogste niveau genereert. Mijnbouw creëert ook indirect tewerkstelling door het aankopen van goederen en diensten in het land waar het zijn activiteiten uitoefent. Doordat ontwikkelingslanden doorgaans slechts beperkte mogelijkheden hebben tot het leveren van de benodigde goederen en diensten, moeten mijnbouwbedrijven overgaan tot de import van deze goederen. Dit laat de nationale economie minimaal profiteren van de aanwezigheid van het mijnbouwbedrijf.

137

De handelsbalans van het land waar de mijnbouwactiviteiten plaatsvinden, vindt ook voordeel in de aanwezigheid van mijnbouw doordat de stijgende export van mineralen het deficit kan helpen verminderen of het deficit omzet naar een overschot. Doordat de prijs van goud op de internationale markt echter een sterke fluctuatie kent, kan bij een drastische prijsdaling van het goud de export sterk verminderen of in waarde dalen, wat de handelsbalans terug tot een deficit brengt.

2.1.2. Bespreking casestudy Guatemala en Goldcorp inc. Guatemala wijzigde zijn mijnbouwcode voor het aantrekken van buitenlands kapitaal. Volgens het MEM, Guatemalteeks Ministerie van Energie en Mijnbouw, is mijnbouw de derde sterkst groeiende activiteit in de activiteiten die het BBP bepalen. Dit komt mede door de relatief gemakkelijke licentieprocedure die moet worden doorlopen. De beperkte kracht van het ministerie voor milieu en de weinig gereguleerde milieueffectrapportering zorgen ervoor dat de bedrijven weinig in de weg wordt gelegd. Zo ontbrak essentiële informatie in het milieueffectrapport voor de Marlin mijn93 (Moran, 2005). Door de gebrekkige regelgeving zijn milieukosten in Guatemala dus eerder externe kosten, waardoor de overheid en de gemeenschap zelf op lange termijn ervoor zullen moeten opdraaien. Ondanks dat mijnbouw een sterk groeiende activiteit is, blijft de bijdrage in het totale BBP van het land eerder beperkt. Dit is te zien aan de hand van de cijfers van 2005 tot in 2007 in tabel 1. Power (2009) stelde dat tijdens de periode van 2004 tot 2006 de groei van de BBP sterk toenam ten opzichte van begin jaren 2000, maar dat dit niet aan de mijnbouw toe te wijzen viel. Het lijkt dus onwaarschijnlijk dat mijnbouw, althans op dit moment, een grote rol speelt in de nationale ontwikkeling. 2005

2006

2007

Mijnbouw

0,6%

0,6%

0,7%

Landbouw

14,1%

13,6%

13,3%

Diensten

55,3%

56,2%

57%

6,4%

6,6%

6,8%

19,3%

19,0%

18,5%

4,3%

4,0%

3,7%

Constructie en openbare voorzieningen Industriële productie 94

Andere activiteiten

Tabel 1 : procentuele bijdrage van verschillende sectoren aan BBP van Guatemala (bron : CEPALSTAT)

Ondanks de beperkte bijdrage aan het BBP kent de nationale productie van mijnbouw in Guatemala een sterke evolutie sinds 2004, mede door het beleid gevoerd door destijds president Oscar Berger.

93

Marlin is de naam van de mijn die wordt geëxploiteerd door Goldcorp. CEPALSTAT vermeldt een speciale categorie die “discrepantie” heet. Deze categorie kan gezien worden als alle activiteiten die eveneens bijdragen tot het BBP maar niet in één van de overige sectoren kunnen worden ondergebracht. 94

138

jaartal

Ontgonnen metalen

Ontgonnen niet-

Reëel BBP van

metalen

Guatemala

2004

0,04

8,91

23.965,28

2005

12,17

4,35

24.565,10

2006

101,15

18,76

25.795,08

2007

164,70

19,91

26.493,33

Tabel 2 : Nationale productie van mineralen, uitgedrukt in miljoenen Amerikaanse dollar (wisselkoers Quetzal/US Dollar van eind 2004) (bron : MEM, Banco de Guatemala en CEPALSTAT), gecorrigeerd voor inflatie (bron : INE Guatemala).

De sterke evolutie over deze relatief korte tijd lijkt in belangrijke mate toe te schrijven aan de ontginning van goud dat in 2007 81.2% van de totaal ontgonnen metalen uitmaakte. Volgens een rapport van het Ministerie voor mijnbouw en energie (MEM, 2008) stegen de inkomsten van de staat vanuit de mijnbouw opvallend, maar ze bleven beperkt, zeker als men de hoge prijs van goud indachtig houdt (bijlage I). Dit rapport houdt echter geen rekening met de belasting op brutowinsten als bron van inkomsten van de staat, waardoor niet geweten is hoeveel inkomsten de mijnbouw in Guatemala werkelijk genereert. Volgens Holden & Jacobsen (2008) bezit Guatemala niet de nodige instellingen om een activiteit als mijnbouw succesvol te laten plaatsvinden. De Corruption Perception Index, een maat voor de corruptie in een land, bevestigt dit. Guatemala staat gebaseerd op deze index te boek als een corrupt land en deze corruptie brengt teweeg dat de wetgeving, ook door de bedrijven, minder wordt nageleefd. De mijnbouw kent, mede doordat de meeste down- en upstream voorzieningen voor mijnbouw in het buitenland plaatsvinden, weinig verbanden met de rest van de Guatemalteekse economie. Goldcorp kocht sinds de start van de operaties voor $230 miljoen goederen en diensten aan binnen Guatemala, in 2007 was dit $55 miljoen (Montana Exploradora, 2008).

2.2. Internationale visie op mijnbouw Mijnbouw wordt als een manier gezien om armoede te reduceren. Dit gebeurt voornamelijk via de ontwikkeling van lokale downstream industrieën zodat mijnbouw bijdraagt tot het creëren van clusters van industriële groei. De creatie van lokale downstream industrieën vindt doorgaans echter in beperkte mate plaats, een punt waarop wordt teruggekeerd in de bespreking van de lokale economische impact. Daarnaast kan de mijnbouw ook een aanleiding zijn tot nationale innovatieve activiteit (Weber-Fahr, 2002). Nationale innovatieve activiteit wordt gedefinieerd als de mogelijkheid kennis te genereren en te commercialiseren over de lange termijn. Deze nationale innovatieve activiteit zal op zijn beurt een platform creëren voor het gebruik van het innovatief potentieel in andere sectoren van de economie. Mijnbouw vormt evenwel een alleenstaande sector met weinig verbanden met de rest van de economische activiteiten binnen een ontwikkelingsland, waardoor andere sectoren moeilijk kunnen gebruik maken van het gecreëerde innovatieve potentieel. Bovendien zorgt het gebruik van nieuwe technologie, in combinatie met de internationale druk tot het realiseren van

139

winsten, dat projecten van korte duur zijn en minder lang voordelen opleveren dan vele mijnbouwprojecten die eind de 19de eeuw, begin de 20ste eeuw in Noord-Amerika werden opgestart (Power, 2009). Dit alles komt de duurzaamheid van het project niet ten goede en ondermijnt zo ook de duurzame ontwikkeling van de regio en het land in kwestie. De Wereldbank gaat ervan uit dat een stijging van het BBP/capita hand in hand gaat met een daling van de armoede. Door de BBP/capita hier aan te wenden als evaluatie-instrument voor het succes van een ontwikkelingsland in armoedebestrijding, wordt te weinig rekening gehouden met de microeffecten van de mijnbouw op de armoede (Weber-Fahr, 2002). Het is dan ook noodzakelijk om meer inzicht te verkrijgen in de verdeling van de voor- en nadelen in plaats van uitsluitend de nationale verrijking te bestuderen. Power (2009) stelt dat in dit kader nog te weinig geweten is over de kosten en de baten van de agressieve mijnbouwontwikkeling zoals die vaak wordt nagestreefd in veel ontwikkelingslanden. De sterke stijging van de prijzen van goud en van andere mineralen heeft de Wereldbank ertoe aangezet mijnbouw te promoten. De wereldbank moedigt de ontwikkelingslanden aan tot drastische hervormingen door te privatiseren, de handel te hervormen en proactieve investeringscodes, de zogenaamde mijnbouwcodes, in te voeren (Hughes & Warhurst, 1998). De buitenlandse directe investering neemt zo toe en economische groei wordt gecreëerd. Hoe aantrekkelijker het regime, hoe meer investering er kan gelokt worden. De rol van de staat verschuift binnen dit alles van eigenaar van de mineralen naar tussenpersoon die de minerale exploitatie faciliteert. De investeringen in mijnbouw kunnen op deze manier een katalysator zijn voor verdere investering (Scheldon et al., 2002). Deze visie wordt ook door de Wereldbank gebruikt, maar is voornamelijk geconcentreerd op economische aspecten en negeert in grote mate sociale aspecten. Daarenboven veronderstelt de Wereldbank dat institutionele stabiliteit en goed economisch management voldoende parameters tot succes zijn. De mijnbouwcodes die ontwikkelingslanden echter aannemen, zijn doorgaans nadelig voor het land zelf. Deze codes zorgen voor beperkte belasting van de mijnbouwactiviteiten, deregulering van de goederenmarkten, versterkte bescherming van investeerders (soms ten nadele van de eigen bevolking) en, ten slotte, het feit dat de eigenaar van een bedrijf niet noodzakelijk meer vanuit het land zelf moet komen. De visie van de Wereldbank op vlak van mineraalontginning is voor velen aldus achterhaald aangezien de Wereldbank zich overmatig op de hoge returns en export concentreert die de mijnbouw biedt. De hoge returns en de export onthullen echter niet alle gevolgen van mijnbouw en er wordt bovendien te weinig rekening gehouden met de armoede in het ontwikkelingsland waar de mineraalontginning plaatsvindt. Het beleid lijkt voornamelijk op enkele traditionele theorieën te zijn gebaseerd (Ross, 2001), zoals de staple theory of growth en de big push theory. De staple theory of growth stelt dat ontwikkelingslanden armoede moeten overkomen door buitenlandse bedrijven hun natuurlijke rijkdommen te laten ontginnen. De winsten die voortkomen uit de ontginning van de natuurlijke rijkdommen kunnen dan worden aangewend voor het voorzien van infrastructuur en het investeren in industrieën die waarde toevoegen aan het ontgonnen mineraal. De big push theory wijst

140

op het feit dat arme landen vast zitten in een valkuil waarin velen lage inkomens hebben. De theorie argumenteert dat om te ontsnappen uit deze valkuil, er een sterke verhoging, oftewel big push, van de vraag nodig is opdat privébedrijven worden aangemoedigd om te investeren in de industrialisatie. De extractie van grondstoffen kan de big push in gang zetten en leiden tot een meer zelfvoorzienend groeipatroon. Landen als de Verenigde Staten, Canada en Australië waren in staat om via mijnbouw verder te ontwikkelen en zich te ontplooien tot de economische grootmachten die ze vandaag de dag zijn. Er wordt dan ook, naar analogie met deze drie landen, gedacht dat de rol van mijnbouw op vlak van ontwikkeling niet te onderschatten is. Het ontwikkelingsmodel van deze drie landen wordt geacht extrapoleerbaar te zijn naar ontwikkelingslanden en mijnbouw is in deze context dan ook een belangrijke ontwikkelingsfactor voor ontwikkelingslanden. Er is echter een duidelijk verschil tussen de ontwikkeling van de VS, Canada en Australië en dat van de ontwikkelingslanden (Power, 2002). Ten eerste is het succesverhaal van mijnbouw in de drie hierboven vermelde landen eerder toe te schrijven aan het feit dat de industriële ontwikkeling op hetzelfde moment plaatsvond als de mijnbouwontwikkeling. Op deze manier beschikten deze landen reeds over de nodige juridische en financiële instellingen die meehielpen tot de bepaling van het succes van de mijnbouw. Bovendien was corruptie veel minder aanwezig dan in de meeste ontwikkelingslanden. Ten

tweede

zijn

negatieve

lokale

effecten,

veroorzaakt

door

het

verdwijnen

van

de

mijnbouwactiviteiten in een regio, ook in de VS, Canada en Australië veel voorkomend. Doordat dankzij de grootte van het land de mogelijkheid echter bestaat om de mijnbouwactiviteiten naar andere locaties in het land te verhuizen, lijdt de economie niet onder de negatieve lokale effecten en blijft de mijnbouw een positieve bijdrage leveren aan de economie. In tegenstelling tot deze situatie, is het in ontwikkelingslanden, door de beperkte omvang van het ontwikkelingsland en/of door het beperkt aantal beschikbare mijnbouwlocaties in het land, niet altijd mogelijk de mijnbouwactiviteiten te verplaatsen. Dit impliceert dat wanneer een mijn niet goed draait of sluit, het negatieve lokale effect niet kan gecompenseerd worden op nationaal niveau door elders een nieuwe goed draaiende mijn te openen. Ten derde werden er protectionistische maatregelen genomen door de VS, Canada en Australië ter bescherming van de mijnbouw. Daarnaast werden verdere waardetoevoegende activiteiten uitgevoerd in de landen zelf en werden deze activiteiten niet naar andere landen overgeplaatst, waardoor de eigen economie verder profiteert. Ten slotte is ook het ter beschikking staan van een grote binnenlandse markt een belangrijke succesfactor gebleken voor de VS, Canada en Australië. De markten van de ontwikkelingseconomieën die aan mijnbouw doen, verschillen van de markten van de VS, Australië en Canada. De markten van ontwikkelingslanden beschikken doorgaans namelijk niet over de nodige instellingen om de mijnbouwactiviteit vlot te laten verlopen. De nationale markten van de VS, Canada en Australië waren ook beter beschermd ten opzichte van de markten van de ontwikkelingslanden vandaag de dag. Dit komt doordat transportkosten ten tijde van de Amerikaanse,

141

Canadese en Australische industriële ontwikkeling nog hoog opliepen in vergelijking met de huidige transportkosten. Mijnbouw wordt bovendien tegenwoordig in verschillende stappen opgedeeld, waarbij de lage loon jobs, die alleen de ontginning van het mineraal inhouden, in de ontwikkelingslanden plaatsvinden. Dit verklaart ook de gebrekkige creatie aan indirecte tewerkstelling in het ontwikkelingsland, aangezien op basis van het ontgonnen mineraal geen verdere afgeleide producten worden geproduceerd in het ontwikkelingsland zelf. In landen als de VS wordt bij mijnbouw veel indirecte tewerkstelling gecreëerd wat ook positief inwerkt op andere sectoren in de economie. Verdere ontplooiing voor ontwikkelingslanden wordt bemoeilijkt door het feit dat de werkelijk waardetoevoegende activiteiten in de reeds geïndustrialiseerde landen gevestigd blijven. Het feit dat ontwikkelingslanden vaak zeer rijk zijn aan werkkracht, maar, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de VS, relatief arm in (gemakkelijk ontginbare) mineralen vormt een laatste essentieel verschil tussen de geïndustrialiseerde landen en de ontwikkelingslanden. Voor het ontginnen van deze mineralen worden meer hoogtechnologische ontginningstechnieken dan bijvoorbeeld het geval is in de VS. Deze hoogtechnologische ontginningsmethoden vereisen minder werkkracht, waardoor minder tewerkstelling wordt gecreëerd.

2.3. Fiscaal beleid van ontwikkelingslanden met mijnbouwprojecten 2.3.1. Algemeen belastingsregime in mijnbouwlanden in ontwikkeling Otto (2000) onderwerpt het belastingsregime voor mijnbouwprojecten in ontwikkelingslanden aan een kritische evaluatie. Hij vindt dat royaltybelasting een zeer populaire belastingsmanier is in de ontwikkelingslanden, aangezien deze garandeert dat een mijnbouwbedrijf belastingen betaalt onafhankelijk van zijn geboekte resultaten. De winst kan namelijk zeer variabel zijn aangezien de mijnactiviteit aan de economische cycli is onderworpen, maar door het bedrijf te belasten op basis van het aantal ontgonnen mineralen, zoals het doel is bij royaltybelasting, garandeert de staat zich jaarlijks van inkomsten. De toenemende internationale competitiviteit tussen mijnbouwlanden zorgt er echter voor dat mijnbouwlanden geen te hoge belastingstarieven kunnen heffen om zo hun eigen competitieve positie niet te ondermijnen, daarom worden verlaagde import- en exportbelastingen geïmplementeerd voor internationale mijnbouwbedrijven. De importbelastingen kunnen in het begin van de operationele fase van het mijnbouwbedrijf de kosten sterk doen oplopen. Het verlagen van de importbelastingen reduceert de initiële kosten die zwaar doorwegen in de financiële evaluatie van een project. Door de verlaging is het echter voordelig voor het mijnbouwbedrijf om benodigdheden te importeren in plaats van ze op nationaal niveau aan te kopen. Door de verminderde aankopen op nationaal niveau profiteren minder mensen in het ontwikkelingsland indirect van de aanwezigheid van de mijn. Dit vraagt volgens Otto om een alternatieve belastingsheffing op de mijnbouw afhankelijk van de operationele fase waarin het mijnbedrijf zich bevindt. Zo zou in de opstartfase het bedrijf slechts weinig kunnen worden belast, maar tijdens volle exploitatie zou dit dan kunnen verhoogd worden.

142

Otto wijst ook enkele cruciale punten aan bij de belasting op landgebruik. Ontwikkelingslanden hebben sterk uiteenlopende belastingsstelsels en dit zorgt voor grote variatie tussen landen op het vlak van welke activiteiten er worden belast en aan welke belastingsvoet dit gebeurt. Verder vindt vaak discriminatie plaats tussen mijnbouwbedrijven die exporteren en andere binnenlandse bedrijven. De exporterende mijnbouwbedrijven hoeven dan geen BTW te betalen zodat de competitieve positie van het ontwikkelingsland niet wordt geschaad en daarnaast ook de administratieve rompslomp voor het ontwikkelingsland uit de weg wordt gegaan. Verder is het ook mogelijk voor multinationals en grote projecten, zoals de directe buitenlandse investering in mijnbouw, om een speciaal belastingsregime te onderhandelen met de overheid, die voordelen toekent die andere binnenlandse bedrijven niet genieten. Naast speciale regelingen rond importbelastingen van een ontwikkelingsland, bestaan er ook regelingen rond importbelastingen van de lidstaten van de OESO die de ontgonnen mineralen invoeren. Als een mineraal wordt geëxporteerd, wordt het door een OESO lidstaat niet onderworpen aan importbelastingen (Ross, 2001). Indien datzelfde mineraal echter verder zou worden verwerkt tot product, dat vervolgens naar dezelfde OESO lidstaat wordt geëxporteerd, is dat ginds wel onderworpen aan importbelastingen. Deze belastingsregeling werkt nadelig in op de ontplooiing van de

industrialisatie

van

het

ontwikkelingsland

in

kwestie,

aangezien

het

uitvoeren

van

waardetoevoegende activiteiten na de ontginning wordt ontmoedigd en de ontwikkelde landen, waar de verdere verwerking van de mineralen plaatsvindt, op deze manier profiteren. Het belastingsregime dat speciaal voor multinationals wordt aangepast, draagt bij tot een gebrekkige transparantie in de transacties tussen de overheid en het mijnbouwbedrijf. Transparantie is echter van groot belang om de voordelen en de kosten van de mijn ten opzichte van elkaar af te wegen. McMahon en Remy (2001 & 2002) onderzochten enkele cases die uitwezen dat een deel van de opbrengsten effectief terug vloeide naar de lokale gemeenschappen rond de mijn, maar dat de verdeling van de inkomsten weinig transparant was. Het gebrek aan trilateraal overleg tussen het mijnbedrijf, de centrale overheid en de lokale overheid compliceert deze inkomstenverdeling verder. Overleg tussen de centrale overheid en het mijnbouwbedrijf vindt wel plaats, maar de lokale overheid wordt vaak niet in de onderhandelingen betrokken ondanks het feit dat deze dichter staat bij de lokale gemeenschap. McMahon en Remy raden dan ook aan dat het belastingssysteem in de ontwikkelingslanden verdere decentralisatie dient te ondergaan, zodat meer belastingsinkomsten naar de lokale overheden vloeien die met dit geld zelf projecten kunnen opzetten. Transparantie rond de geplande investeringen en de inkomstenverdeling kan corruptie helpen te bestrijden en zorgt dat beleidsmakers reeds op voorhand nadenken over het beheer van de inkomsten. Dit proces wordt in ontwikkelingslanden met zwakke instellingen te veel beïnvloed door lobbypartijen of malafide personen die bij de afweging van de verschillende projecten dikwijls eigen baat nastreven en actief investeringsprojecten met lagere returns promoten. Ten slotte is het van belang om reeds ver voor de sluiting van de mijn fondsen aan te leggen om de negatieve invloeden van de uiteindelijke sluiting van de mijn op te vangen opdat latere problemen

143

kunnen worden vermeden. Voorts kan ook een stabiliserend fonds worden opgezet. Dit fonds wordt gefinancierd met belastingen, zogenaamde stabiliserende belastingen, die komen uit tijden van hoogconjunctuur, en de verminderde inkomsten van economische schokken moeten helpen opvangen. Fondsen worden, net als financiële instrumenten voor het belasten van milieuschade, in de praktijk

weinig

geïmplementeerd,

maar

zouden

het

socio-economische

milieu

van

de

ontwikkelingslanden kunnen verbeteren. 2.3.2. Belastingsregime in Guatemala voor Marlin mijn Binnen Guatemala bestaat een zogenaamde Ley de Maquilas95, een wet die de regeling rond vrijhandelszones vastlegt. De wet wordt aangewend om multinationals aan te trekken en deze een interessant belastingsregime aan te bieden. Dit was ook zo het geval bij Goldcorp die met de Guatemalteekse overheid tot een overeenkomst kwam om tot 2008 geen winstbelastingen te betalen (Castagnino, 2006; Montana Exploradora, 2008). Na ophef rond deze regeling werd in 2006 door Goldcorp en de overheid besloten toch over te gaan tot het betalen van belastingen (Albeldrío, 2006). Het bedrijf betaalt nu 5% belasting op de brutowinsten, wat in 2007 goed was voor een bedrag van $9,5 miljoen (Montana Exploradora, 2008), en vormt zo de vijfde grootste belastingbetaler van Guatemala (Siglo XXI, 2006). Binnen het huidige fiscale regime hoeft Goldcorp één procent royaltybelasting te betalen, in plaats van de gewoonlijke zes procent (Holden & Jacobsen, 2008). 50% van de totale royaltybelasting vloeit uiteindelijk door naar het lokale niveau, al is dit moeilijk te bevestigen gezien de beperkte transparantie van de belastingsbetalingen. De royaltybelasting bedroeg in 2007 $1,9 miljoen, waarvan dan $950.000 naar de gemeenten gaat waarin de mijn gelegen is96. De royaltybelasting zou in zijn totaliteit, gegeven de voorspelde sluiting van de mijn in 2015, volgens schattingen $9 miljoen bedragen (Castagnino, 2006). Dit lijkt echter een grove onderschatting wanneer wordt gezien naar de reeds betaalde belastingen door Goldcorp (tabel 3). Het bedrijf zelf schatte bij het begin van de exploitatie van de Marlin mijn dat het project $890 miljoen in winsten zou genereren voor Goldcorp, hoewel de evolutie van de prijs van goud op de internationale markt de winsten waarschijnlijk hoger zullen doen oplopen. Met het huidig toegepaste belastingstarief zullen de betaalde belastingen dus relatief laag blijven ten opzichte van de totale winst voor Goldcorp. Door de beperkte decentralisatie van het Guatemalteekse belastingsstelsel gaat een groot deel uiteindelijk naar de centrale overheid. Betaalde royaltybelasting

Belasting op brutowinst

2005

$130.094

-

2006

$1.298.762

$3.399.750

2007

$1.902.953

$9.524.892

2008

$2.484.473

$12.497.852

Tabel 3 : betaalde royaltybelasting en de belasting van de brutowinst van 2005 tot 2008 (bron : Montana Exploradora monitoring rapport 2008, 2007, 2006 en 2005) 95

De Maquila industrie is de industrie die de finale assemblage van kledij verzorgt. Deze industrie levert goedkope kleding aan de Amerikaanse markt onder een vrijhandelsakkoord tussen Guatemala en de VS 96 Één van de twee gemeenten, Sipakapa, weigert het geld van de mijn en deelt dus niet in de royaltybelasting (zie infra)

144

In de Guatemalteekse wet wordt geen melding gemaakt van fondsen die voor bodemherstel of monitoring gedurende de fase van mijnbouwexploitatie moeten worden opzij gelegd. Dit kan na de mijnsluiting problemen opleveren, aangezien het bedrijf niet meer kan aangesproken worden voor het betalen van de schade en de overheid de schade dan zal moeten betalen. Er is in het geval van Goldcorp wel sprake van een fonds dat vanuit het bedrijf zelf wordt opgezet 3. Lokale economische effecten van de mijnbouw Dit deel wordt onderverdeeld in drie secties. Allereerst wordt een literatuurstudie verricht rond de lokale economische effecten, daarna wordt in het kader van de gekozen casestudy een beknopte beschrijving gegeven van de huidige toestand van de lokale economie van San Miguel Ixtahuacán en Sipakapa, de twee gemeenten waarin de Marlin mijn gelegen is. Ten slotte wordt de impact van de mijnbouw op deze twee economieën beschreven, hetgeen gedeeltelijk op literatuur gebaseerd wordt, maar voornamelijk op observaties en interviews ter plaatse. 3.1. Lokale economische effecten ten gevolge van mijnbouw zoals beschreven in de literatuur 3.1.1. Algemene invloeden op de lokale economie Eerder werd vermeld hoe mijnbouw kan dienen als katalysator voor verdere investering. Dit geldt volgens sommigen niet alleen op nationaal niveau, maar ook op lokaal niveau. De mijnbedrijven hebben de mogelijkheid om bijkomstige tewerkstellingsmogelijkheden te creëren die meer potentieel hebben om inkomens te genereren dan andere werkgevers in de regio’s (Sheldon et al., 2002). Zowel Freudenburg & Wilson (2002) als Power (2002) vinden echter dat mijnbouwgebieden vaak een hoge werkloosheid kennen. Dit kan mogelijk worden toegeschreven aan het fenomeen dat door Farrell et al. (2004) het company town syndroom wordt genoemd. De hoge afhankelijkheid van de mijnbouwactiviteit

kan

nefast

zijn voor

een

duurzame

economische

ontwikkeling

in

de

gemeenschappen vlakbij de mijn. Door het feit dat één groot bedrijf gevestigd is in een regio, ontwikkelt heel de regio zich in functie van dit bedrijf. Immigratie uit andere delen van het land of het buitenland is veel voorkomend, aangezien mensen op zoek gaan naar een job in de mijn. De regio kent zo een bevolkingsstijging terwijl het aantal jobs in het mijnbedrijf doorgaans afneemt doorheen de levenscyclus van de mijn. Power (2002) maakte gebruik van de mijnbouwontwikkelingen in de VS om effecten voor ontwikkelingslanden in te schatten. In de VS, zo rapporteert hij, blijven spooksteden achter op plaatsen waar voorheen grote mijnen waren en de voormalige mijnbouwgebieden kennen bovendien een tragere groei dan andere niet-mijnbouw gebieden. Er is evenwel een hoger gemiddeld inkomen in vergelijking met andere gebieden waar te nemen. Di Boscio (2004) bestudeert de casus van de Paracuta goudmijn in Brazilië en toont hierbij aan dat, in tegenstelling tot wat Power zegt, de groei van het BBP van het gebied hoger ligt dan dat van het nationale BBP. De groei die hier wordt gerealiseerd, is evenwel sterk afhankelijk van mijnbouw en niet zozeer van andere economische activiteiten. Daarnaast nam ook de inkomensongelijkheid en armoede toe sedert de komst van de mijn.

145

Er moet een groot belang worden gehecht aan de correcte inschatting van de verschillende kosten die bij mijnbouw voorkomen. Deze inschatting van kosten moet gedurende de levensduur van de mijn regelmatig worden herzien, zodat onderschatting van de kosten wordt vermeden (Sheldon et al., 2002). De milieukosten die door de mijnbouwactiviteiten worden veroorzaakt, worden in sommige gevallen genegeerd en worden uiteindelijk door de bevolking in het mijnbouwgebied gedragen. In dit kader is het belangrijk om de externe mijnbouwkosten te internaliseren, zodat het bedrijf voor de kosten opdraait en de ontwikkeling van de gemeenschap op lange termijn niet wordt ondermijnd. Een mijnbouwbedrijf mag in geen geval een eiland van welvaart worden en er moet dus getracht worden de diversificatie van de lokale economie te bevorderen. Het bevorderen van diversificatie is evenwel niet vanzelfsprekend, aangezien mijnbouwactiviteiten normaal gezien worden ontwikkeld in afgelegen gemeenschappen die ten dele nog steeds zelfvoorzienend zijn (McAllister et al., 2001; Scheldon et al., 2002). Bovendien wordt land en water onttrokken aan de arme inheemse bevolking waardoor de duurzame economische ontwikkeling van de lokale bevolking wordt bemoeilijkt. De lokale instellingen zouden de gulden middenweg moeten zoeken tussen de inheemse economische activiteit en de mijnactiviteit. De komst van een mijnbedrijf plaatst niettemin een sterke druk op lokale instellingen, die niet over voldoende mogelijkheden beschikken om hiermee om te gaan (Cabellos, 2009). Mijnbouwbedrijven worden dan ook verwacht in te grijpen op de lokale gemeenschappen als surrogaat voor de falende overheden (McMahon & Remy, 2001). Een publiekprivate samenwerking tussen het mijnbouwbedrijf en de lokale overheid helpt de druk op het mijnbouwbedrijf en de lokale overheid weg te nemen (Weber-Fahr, 2002) en stelt het investeringsbeleid van de mijn af op het beleid van de lokale overheid. Lokale economieën kunnen tevens invloeden ondervinden van de prijsfluctuatie van het ontgonnen mineraal op de internationale markt (Freudenburg & Wilson, 2002). Dit geldt voornamelijk voor gebieden waar de operationele kosten van mijnontginning hoog oplopen. Mijnen kunnen dan bij prijsdalingen op de internationale markt gesloten worden en eventueel later heropend wanneer prijzen terug stijgen, maar ook flickering is veel voorkomend. Hierbij beslist de directie de productie tijdelijk te verlagen omdat de prijs niet voordelig is en te veel rond de kost van de operaties fluctueert. Dit vergroot de onzekerheid voor mijnbouwwerkers, aangezien het aantal beschikbare jobs wordt bepaald door de toestand op de internationale markt. 3.1.2. Directe en indirecte tewerkstelling gegenereerd door de mijnen in ontwikkelingslanden De komst van grootschalige mijnbouw betekent een creatie van jobs in lokale economieën die voorheen weinig tewerkstelling boden. Deze economieën zijn voor de komst van de mijn vaak onderhoudseconomieën, waarbij de mensen zichzelf voorzien van de nodige etenswaren en basiszaken om te overleven. De start van de mijnactiviteiten luidt echter een transitie in van diezelfde onderhoudseconomie naar een monetaire economie, waarbij geld wordt geïntroduceerd in een economie die voorheen beperkt hierover beschikte. De introductie van geld brengt allerlei groeiproblemen met zich mee die moeilijk te controleren zijn.

146

De gemeenschappen rond de mijn zijn voornamelijk afhankelijk van directe arbeid. Doordat de mijnbouw in ontwikkelingslanden voornamelijk gebeurt aan de hand van hoogtechnologie, leveren mijnbouwprojecten weinig jobs op die geschikt zijn voor ongeschoolde arbeid. De gemeenschappen die rond de mijn gelegen zijn, bestaan doorgaans uit laagopgeleide arbeidskrachten die worden aangenomen voor het vervullen van laagbetaalde ondersteuningstaken. De lonen van de mijnarbeiders liggen echter hoger dan het gemiddelde loon van een inwoner van een gemeenschap (Freudenburg & Wilson, 2002). Aangezien het deel van de gemeenschap dat in de mijn werkt een hoger inkomen geniet dan voorheen, groeit de vraag in de lokale markt en stijgen de prijzen. Dit proces van inflatie heeft nadelige effecten voor zij die geen (stabiel) inkomen genieten aangezien ze worden geconfronteerd met hogere prijzen en niet meer in staat zijn om zich sommige basisgoederen aan te schaffen. De hoogbetaalde banen in mijnbouwprojecten worden doorgaans ingevuld door immigranten uit andere regio’s van het land of uit het buitenland (Arana Zegarra et al., 2004). Mijnbouwactiviteiten creëren ook indirecte tewerkstelling. Het effect waarbij indirect tewerkstelling wordt gegenereerd wordt het multiplicatoreffect, of ook het ripple of spillover effect genoemd. Dit effect ontstaat doordat lokale industrieën ontstaan die gerelateerd zijn aan de mijnbouwindustrie. Deze industrieën spelen ofwel de rol van leverancier van diensten of goederen aan de mijn (upstream industry), ofwel fabriceren ze afgeleide producten waarin het ontgonnen mineraal, afkomstig uit de mijnbouw, wordt gebruikt als input voor het productieproces (downstream industry) (Ross, 2001). Doordat de overheid het geld dat verkregen wordt van de mijnbouwactiviteiten investeert of doordat de mijnarbeiders het geld van hun loon gebruiken voor consumptie, wordt een laatste vorm van indirecte tewerkstelling gecreëerd. De consumptie en de investeringen en kunnen evenzeer positief inwerken op niet-mijnbouw gerelateerde sectoren, zoals bijvoorbeeld bij de aanleg van wegen, wat zorgt voor het dalen van transportkosten en het verbinden van markten (MacFarlane, 1998). Het is belangrijk om de gecreëerde indirecte tewerkstelling zo duurzaam mogelijk te maken, omdat deze vaak te sterk gebonden is aan de mijnbouwactiviteit. Zo is het veelvoorkomend dat nieuwe (micro-)ondernemingen openen bij de start van de mijnbouwactiviteiten, maar bij de sluiting van de mijn ook even vlug weer verdwijnen (Farrell et al., 2004). Het voorstel van de Wereldbank

97

is om

programma’s op te stellen die ervoor zorgen dat het aantal ripple effecten toeneemt en op die manier de ontwikkeling bevordert in de omgeving. De duurzaamheid van de indirecte tewerkstelling kan echter even goed bevorderd worden door het uitbesteden door het mijnbouwbedrijf van activiteiten aan de gemeenschappen en het aankopen op lokaal niveau, zodat werk wordt gecreëerd en er businessexpertise ontstaat (McMahon & Remy, 2001), die de gemeenschap op latere momenten nog ten goede kan komen. Dit kan, samen met het realiseren van diversificatie van de economische activiteiten, verzekeren dat de weerslag die optreedt bij de sluiting van de mijn tot een minimum beperkt blijft (Morales Alvorado, 2005). 97

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTOGMC/0,,contentMDK:20220915~menuP K:509392~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:336930,00.html

147

Het multiplicatoreffect in ontwikkelingslanden is zeer beperkt in vergelijking met geïndustrialiseerde landen. Dit kan toegeschreven worden aan de gebrekkige downstream activiteiten die plaatsvinden in de

ontwikkelingslanden.

Doordat

de

downstream

activiteiten

plaatsvinden

in

de

reeds

geïndustrialiseerde landen, worden minder indirecte jobs gecreëerd in de ontwikkelingslanden. Een andere reden voor het beperkte multiplicatoreffect is het gebrek aan commerciële infrastructuur, waardoor aankopen van het bedrijf op lokaal niveau worden beperkt (Power, 2009). Hiernaast zorgt de aanwending van hoogtechnologie bij de extractie van mineralen, dat het mijnbouwbedrijf deze technologie moet invoeren, waardoor minder op lokaal en nationaal niveau wordt aangekocht. Doordat op lokaal niveau een beperkt aantal mensen in de mijn wordt tewerkgesteld, blijft de bijkomstige consumptie, die zoals eerder gesteld eveneens indirecte tewerkstelling kan creëren, beperkt (Morales Alvorado et al., 2005). Per job die in de mijn wordt gecreëerd, worden verschillende indirecte jobs gecreëerd. Voor de VS wordt geschat dat er per job gecreëerd in de mijnbouw tot vijftien indirecte jobs worden gecreëerd (Arana Zegarra et al., 2004). Otto (Morales Alvorado, 2005) weerlegt het argument als zou een multiplicator van deze grootte ook gelden in ontwikkelingslanden en argumenteert dat de multiplicator in ontwikkelingslanden slechts 0,5 bedraagt, waardoor slechts een halve indirecte job, doorgaans in de informele sector, ontstaat per job die in de mijn wordt gecreëerd. Multiplicatoreffecten worden soms overdreven om te kunnen rapporteren dat de mijnbouw een positieve impact heeft op verscheidene mensen. Een overschatting van het effect is snel gemaakt doordat de indirecte effecten moeilijk meetbaar zijn en dus gemakkelijk overgewaardeerd kunnen worden (Power, 2009). Voorzichtigheid is dus genoodzaakt bij de interpretatie van een multiplicator. 3.1.3. Lokale investeringen Mijnbouw heeft weinig verbanden met de rest van de economische activiteit, hetgeen zeker geldt in rurale onderontwikkelde gebieden waar mijnen zich in ontwikkelingslanden vestigen. Er is dus nood aan investeringen door het mijnbouwbedrijf zelf of door de lokale overheid, die geld van de mijnbouwprojecten ontvangt, om zo de lokale economie te bevorderen en mensen te voorzien van noodzakelijke publieke infrastructuur en diensten. McMahon & Remy (2001) rapporteren hoe infrastructuurcreatie een mogelijkheid biedt tot het benutten van economische opportuniteiten. Zo kan met de aanleg van wegen de lokale, afgezonderde economie verbonden worden met de nationale economie. De ontwikkeling van deze commerciële infrastructuur draagt dus bij tot de ontplooiing van niet-mijnbouw gerelateerde industrieën en is in de zoektocht naar duurzame ontwikkeling van belang. Infrastructuur alleen is echter niet voldoende om tot lokale ontwikkeling te leiden. Het bouwen van infrastructuur als scholen is enkel nuttig als er ook leraars zijn die de kinderen kunnen onderwijzen. Sociale programma’s die training geven aan lokale mensen en zo hun kennis verbreden, kunnen dus nuttig blijken. Ook het toekennen van microkredieten en het geven van trainingen is een goede manier om de lokale economie te

148

diversifiëren. Het mijnbouwbedrijf dient dus actief samen te werken met lokale organisaties om zo sociale programma’s succesvol te implementeren. 98

In Corporate Social Reponsibility

(CSR) charters verbinden mijnbouwbedrijven er zich toe zich ook

sociaal te engageren. CSR wordt echter vaak herleid tot green marketing zodat het bedrijf de nodige positieve publiciteit verkrijgt. Het wordt in werkelijkheid evenwel vaak slecht geïmplementeerd en bij de implementatie wordt ook niet altijd rekening gehouden met de noden en de visie van de lokale bevolking rond de vereiste ontwikkeling, wat later tot fricties kan leiden. 3.2. Beschrijving lokale economie casestudie Marlin mijn Dit deel heeft niet zozeer tot doel de mijnbouweffecten te beschrijven, maar tracht eerder een inzicht te geven in de lokale economie van San Miguel Ixtahuacán en Sipakapa, de twee gemeenten waarin de mijn gelegen is. De gemeenten van San Miguel en Sipakapa kennen beiden een hoge werkloosheidsgraad, hetgeen voornamelijk te wijten is aan de gebrekkige aanwezigheid van potentiële werkgevers in de regio. Slechts een minderheid van de bevolking beschikt over een vast loon en de regio kent veel dagloners. Er komt echter wel geld in de lokale economie terecht, aangezien veel mensen familieleden en kennissen hebben die naar de VS of Mexico emigreerden en van daar geld zenden. Er is een beperkt aantal commerciële vestigingen die goederen aanbieden van buiten de eigen markt (Fundación Sierra Madre & Citizens Development Corps, 2004). Verder zijn de lokale economieën grotendeels informeel van aard en bestaan uit rondreizende markten waarop lokale goederen worden aangeboden. Het Nationaal Bureau voor Statistiek van Guatemala (INE) definieert de bevolking op arbeidsleeftijd als de bevolking ouder dan zeven jaar. Hoewel dit slecht gedefinieerd is, de cijfers reeds van een volkstelling uit 2002 komen en de betrouwbaarheid van de getallen bemoeilijkt wordt doordat een deel van de in de cijfers opgenomen bevolking kinderen zijn die mogelijk nog op school zitten, schetsen de cijfers (tabel 4) toch een voldoende goed beeld van de huidige situatie. Gemeente

Economisch

Aantal tewerkgestelde

Aantal werklozen

actieve bevolking

(tewerkstellingspercentage)

(werkloosheidspercentage)

San Miguel Ixtahuacán

21.870

6.399 (29,26%)

15.471 (70,74%)

Sipakapa

10.518

1.320 (12,55%)

9.198 (87,45%)

Tabel 4 : weergave economische activiteit in de twee bestudeerde gemeenschappen volgens een volkstelling in 2002 (bron : FSM en INE)

98

Een rapport van Broederlijk Delen definieert CSR als “de visie van het bedrijf gericht op het respecteren van de ethische waarden van de bevolking, de gemeenschappen en het milieu om zo het imago van het bedrijf te verbeteren en zo meer competitief te zijn in de mondiale markt” (Broederlijk delen & ALAI, 2008).

149

Armoede is sterk aanwezig en is moeilijk weg te werken doordat mensen weerhoudend zijn om grote investeringen te doen en de kennis tekort komen om geld goed te beheren, waardoor de lokale economie moeilijk geactiveerd en gestimuleerd wordt. Het merendeel van het totaal aantal tewerkgestelde personen werkt in de landbouw (81%), maar ook diensten, eigen commerciële zaken en de industrie vormen kleine maar belangrijke werkgevers in de regio. Bij werklozen dient de landbouw om te voorzien in de eigen noden, waarbij voornamelijk gewassen als maïs en bonen worden geteeld. Om toch wat bij te verdienen, emigreren deze onderhoudslandbouwers elk jaar temporeel naar streken met koffie- en suikerrietplantages. Een dag arbeid op deze plantages levert 30 quetzales99, oftewel $3,87100, op. Intensieve landbouw kan geen bron van ontwikkeling vormen in de omgeving, aangezien de bodem en het microklimaat in de bergstreek dit niet toelaat (FSM & Citizens Development Corps, 2004). Bovendien wordt met monoculturen gewerkt wat een laag rendement oplevert en de kosten relatief hoog doet oplopen. Door de beperkte kwantiteit aan gewassen die hier worden geteeld, is het onmogelijk om het product te exporteren naar de nationale markt, waar meer geld valt te verdienen. Boeren zijn bovendien in beperkte mate georganiseerd wat export naar de nationale markt verder bemoeilijkt. Andere zwakheden voor de landbouw in de regio zijn de beperkte toegang tot technologie, beperkte competitiviteit ten opzichte van de externe markt, de slechte infrastructuur en de beperkte toegang tot natuurlijke bronnen als water. De prijs van deze waterbronnen is de laatste jaren sterk gestegen en kan op termijn een bron van conflicten vormen tussen gemeenschappen zoals in San Miguel al het geval was tussen de gemeenschap van Chiningüitz en San José Nueva Esperanza (McBain-Haas & Bickel, 2005). Boeren zijn vaak sterk afhankelijk van de regenval tijdens het regenseizoen voor het succes van hun oogst. Bedreigingen voor de plaatselijke boeren zijn de aardverschuivingen die plaatsvinden en de agressieve competitie van buitenaf. De boeren worden ook gebrekkig bijgestaan vanuit de overheid, die hun weinig tot geen steun verleent. De overheid annuleerde in 1998 de diensten voor veeteelt en landbouw en nu staan NGOs in voor deze diensten, maar die halen niet dezelfde resultaten en hebben minder middelen ter beschikking dan de overheid. Lokale markten zijn ook geïsoleerd van de nationale markt. De toegangswegen tot de gemeenten en de gemeenschappen zijn in sommige plaatsen in ver van ideale staat wat, samen met het bergachtig landschap, voor het isolement van de lokale markt zorgt. De inflatie in San Miguel en Sipakapa is niet gekend, er zijn wel data beschikbaar rond de inflatie in de Noordwestelijke regio van Guatemala, waartoe het departement van San Marcos, waarin San Miguel en Sipakapa gelegen zijn, behoort (tabel 5).

99

De nationale munt van Guatemala Omgerekend aan wisselkoers op 02/01/09

100

150

jaartal

Inflatie Noordwestelijke regio

Inflatie republiek van Guatemala

2004

10,0%

9,23%

2005

9,17%

8,57%

2006

9,95%

5,79%

2007

7,68%

8,75%

2008

10,17%

9,40%

Tabel 5 : Inflatie in de Noordwestelijke regio en de hele republiek van Guatemala (bron : INE)

Uit de tabel kan duidelijk besloten worden dat de inflatie hoog ligt en zelfs hoger ligt als de gemiddelde inflatie van het hele land. Tot slot zijn in beide gemeenten enkele cruciale lokale instellingen, die de ontwikkeling kunnen helpen bewerkstelligen, niet aanwezig. Vooral Sipakapa heeft een sterk gebrek aan deze instellingen, maar ook San Miguel bezit bijvoorbeeld geen raad voor gemeentelijke ontwikkeling of een plan voor vorming van het personeel. 3.3. Casestudy : Impact van de mijnbouw op de lokale economie Op lokaal niveau zijn enkele economische effecten van de landbouw merkbaar die uitgebreide studie vereisen. Deze studie wordt echter bemoeilijkt door een gebrek aan cijfermateriaal op lokaal niveau101. Er zal hier dan ook getracht worden zoveel mogelijk een beeld te schetsen aan de hand van de informatie die voorhanden is. De gegevens voor 2007 tonen aan dat het mijnbedrijf Montana Exploradora, dochter van Goldcorp, 1.149 mensen tewerk stelde (Montana Exploradora, 2008), waarvan 99% van Guatemalteekse afkomst zou zijn en 56%, oftewel 643 personen, afkomstig van San Miguel en 12%, oftewel 138 personen, van Sipakapa. De gegevens zijn echter zeer moeilijk te controleren en interviews wezen uit dat zeker 10% van de mensen die in de mijn werken uit het buitenland komen102. Volgens de procureur voor de mensenrechten in Guatemala (Morales Alvorado, 2005) wordt tussen de 1,96% en 2,4% van de totaal economisch actieve bevolking voor Sipakapa en San Miguel tewerkgesteld in de Marlin mijn, wat neerkomt op 630 tot 780 personen103. Lokaal profiteert dus een beperkte groep van mensen direct van de aanwezigheid van de mijn. 35% van het uitbetaalde loon door Montana gaat naar arbeiders uit San Miguel Ixtahuacán en 7% naar Sipakapa. Het percentage van de uitbetaalde lonen dat naar de bevolking van de twee gemeenten vloeit, is dus niet in verhouding met het percentage tewerkgestelde personen (zie supra) uit de gemeenten in de Marlin mijn, wat zou impliceren dat lokale mensen vooral lager betaalde arbeid in de Marlin mijn verrichten. De bazen, die de hogere lonen krijgen, zijn voornamelijk van andere streken in Guatemala of Latijns Amerika. De lokale mensen die werken in de mijn verdienen gemiddeld $260 tot $350 per maand, hetgeen een laag bedrag is maar wel ver boven het gemiddelde loon in het gebied ligt. Doordat zo veel geld 101

Volgens de gemeente en het regionaal bureau van INE bestaat deze informatie niet op het niveau van de gemeenten 102 Interview mijnarbeider op 09-04-09 rond de arbeidsomstandigheden in de Marlin mijn 103 Hiervoor werden de gegevens van de volkstelling van 2002 gebruikt.

151

verspreid geraakt in wat voorheen een onderhoudseconomie was, stijgen de prijzen en vindt dus inflatie van de goederenprijzen plaats104. Doordat de inflatie echter reeds hoog oploopt in de regio (zie supra) en er geen exact cijfermateriaal beschikbaar is, kan niet gezien worden of deze inflatie hoger oploopt dan andere gelijkaardige rurale gebieden zonder mijnbouwactiviteiten. Het mijnbouwbedrijf Montana bevestigde in een onderzoek dat plaatsvond naar aanleiding van een klacht tegen de mijn (Ombudsman, 2005) dat inflatie van basisgoederen door de aanwezigheid van de mijn wordt veroorzaakt. Hierin meldt het eveneens dat ook inflatie plaatsvindt van de grondprijzen op lokaal niveau. Het mijnbouwbedrijf kocht en koopt nog steeds gronden op om de mijnbouwactiviteiten uit te breiden en zo daalt het aanbod aan beschikbare grond in de regio. De hoge prijs die eigenaars van een stuk relatief onvruchtbare grond verkrijgen, doet de grondprijzen verder stijgen105. Naarmate de levenscyclus van de mijn verder wordt doorlopen, zijn er steeds minder werknemers nodig. De eerste jaren bieden veruit de meeste arbeidskansen voor lokale ongeschoolde arbeidskrachten, maar Jorge Cabrero (Morales Alvorado, 2005) constateerde dat in de aanvangsfase van de Marlin mijn veel immigranten werden tewerkgesteld. Indirecte tewerkstelling komt in beperkte mate voor op lokaal niveau en de mijnbouw heeft tot nu toe nog niet kunnen helpen in het diversifiëren van de economische activiteiten. Nieuwe bedrijven, zoals een asfaltbedrijf en drie grote banken, kwamen sedert de opstart van de mijnbouw naar de regio. Het asfaltbedrijf is een voorbeeld van een upstream bedrijf wiens diensten door de mijn worden ingehuurd, maar verdere upstream bedrijven zijn weinig voorkomend in de regio, mogelijk door de beperkte uitbesteding van activiteiten door de mijn aan de gemeenschappen. Bovendien is de duurzaamheid van de upstream bedrijven als een asfaltbedrijf in vraag te stellen, aangezien dit bedrijf mogelijk zonder werk valt na het verdwijnen van de mijn. De asfaltering van wegen is echter niet alleen van belang voor het asfaltbedrijf dat deze activiteiten uitvoert. De asfaltering helpt ook de lokale markt te verbinden met de nationale markt, waardoor de externe markt gemakkelijker toegankelijk is voor bijvoorbeeld boeren die zo hun gewassen zouden kunnen uitvoeren. Montana (2008) rapporteert in dit kader dat het meehelpt aan de asfaltering van de hoofdweg richting San Marcos, de hoofdstad van het gelijknamige departement van San Marcos waarin San Miguel Ixtahuacán en Sipakapa zich bevinden. Verder vindt de asfaltering van wegen voornamelijk plaats met het oog op verdere uitbreiding van de mijnbouwactiviteiten. Downstream bedrijven zijn er niet doordat het ontgonnen goud en zilver wordt vervoerd naar andere plaatsen waar het wordt gesmolten. Volgens het monitoring rapport van Montana Exploradora over de jaren 2005, 2006 en 2007 (Montana Exploradora, 2006, 2007 & 2008) vond een klein deel van de totale aankopen in Guatemala op lokaal niveau plaats (tabel 5).

104

Interview met twee lokale economen rond de effecten van de aanwezigheid van de mijn op de economie. Interview met ADISMI op 15-03-09 en interview met Pater Eric Gruloos op 02-04-09 rond de grondverkoop en sociale investeringen in de regio. Ten slotte ook de interviews met lokale economisten. 105

152

San

Sipakapa

Miguel

Departement

Andere plaatsen

Buiten

San Marcos

in Guatemala

Guatemala

Totale aangekochte diensten 2008 -

-

$620,973

$7,882,945

-

$888.840

$844.167

$2.412.924

$76.917.869

$73.249.126

-

-

$349.112

$4.223.111

-

$474.719

$625.627

$2.343.813

$51.945.641

$29.057.612

-

-

$138.227

$2.865.391

$5.126.607

$2.029.116

$210.988

$2.891.648

$34.162.009

$19.609.280

$710.000

-

-

$37.534.000

$10.395.000

$447.749

$986.000

$47.373.000

$36.370.000

Totale aankopen voor operationele activiteiten 2008 Totale aangekochte diensten 2007 Totale aankopen voor operationele activiteiten 2007 Totale aangekochte diensten 2006 Totale aankopen voor operationele activiteiten 2006 Totale aangekochte diensten 2005 Totale aankopen voor operationele activiteiten 2005

$2.752.000

Tabel 6 : Aankopen van goederen (materialen, uitrusting en voorraden) en diensten door Montana Exploradora voor uitvoering operationele activiteiten (bron : Annual Monitoring Report106 2008, 2007, 2006 en 2005)

Het grote bedrag waarvoor op nationaal niveau werd aangekocht valt op. Dit kan bijdragen aan de nationale ontwikkeling van Guatemala, hoewel verdere specificatie nodig is om te weten naar welke organisaties dit geld juist vloeit. Op lokaal niveau liggen de aankopen voor operationele activiteiten in San Miguel nu opmerkelijk lager dan in 2005. Deze geleidelijke afname van de totaalbedragen van aangekochte goederen kan worden verklaard door het feit dat de mijn in 2005 zijn activiteiten begon en toen meer goederen lokaal kon aankopen, zoals bouwmaterialen die ook op lokaal niveau beschikbaar zijn. In Sipakapa is dan weer een toename merkbaar over de tijd heen. Naast de asfaltering van wegen vormt de investering in nieuwe scholen en de renovatie van oude scholen de tweede meest voorkomende vorm van investering in infrastructuur door Goldcorp. Dit initiatief ondervindt enige problemen die de positieve impact van de investering doet afnemen. Zo is in de omgeving een sterk tekort aan leraars, waardoor de nieuwe scholen moeite hebben met het vinden van geschikt personeel. Goldcorp zette dan ook sinds enige tijd leraars op diens loonlijst om les te geven in de verschillende scholen. Zo werden tijdens 2008 de lonen van 36 leraars betaald door Goldcorp. Er blijft echter een gebrek aan leerkrachten en de leerkrachten die nu betaald worden dankzij Goldcorp, zullen samen met de mijn op termijn verdwijnen. Scholen worden eveneens voorzien met computers, maar de prioriteit moet ten allen tijde blijven liggen bij het voorzien van degelijk basisonderwijs, aangezien het basisonderwijs op dit moment van te lage kwaliteit is. Goldcorp heeft dus de intentie om te investeren, alleen gaat het bedrijf daarbij op zoek naar direct en duidelijk presenteerbare resultaten naar de buitenwereld toe zoals bijvoorbeeld gebouwen. Een consultatie van 106

Het Annual monitoring Report is een rapport opgemaakt door het mijnbedrijf zelf en enige voorzichtigheid bij de aanname van de verschillende getallen is dus wel genoodzaakt.

153

de bevolking zou toelaten om het investeringsbeleid van Goldcorp beter af te stellen op de noden van de bevolking. Goldcorp richtte bij zijn komst de NGO Fundación Sierra Madre (FSM) op. Deze NGO treedt lokaal op als sociale arm van Goldcorp en tracht ontwikkeling binnen de bevolking te creëren. FSM houdt zich bezig met zaken als het begeleiden en onderrichten van boeren in procesverbeteringen, het verlenen van microkredieten, helpen bij de ontwikkeling van micro-ondernemingen en tracht de moeilijkheden die boeren hebben weg te helpen. Hoewel de programma’s goed worden uitgewerkt, behalen ze weinig resultaten. Dit komt mede doordat succesvolle projecten moeilijk in de omgeving op te starten zijn en de projecten er doorgaans wel in slagen de mensen van een voldoende inkomen te voorzien, maar creëren verder te beperkte economische ontwikkeling. Bij de lokale overheid treden eveneens problemen op met het beheer van de door Goldcorp uitbetaalde royaltybelasting. De doeleinden waartoe het geld wordt aangewend door de lokale overheid, verschillen vaak sterk van de noden van de lokale bevolking. Het investeringsbeleid van de gemeente ligt op sommige vlakken in het verlengde van de belangen van de mijn en niet zozeer de belangen van de gemeenschappen. Voorbeeld hiervan zijn de investeringen in het wegennet dat voornamelijk gebruikt wordt door de mijn voor het transporteren van goederen. Veel van het verkregen geld zou ook slecht worden beheerd, iets waarin vooral corruptie een belangrijke rol speelt. Bovendien zorgen nepotisme en politieke verdeling ervoor dat sommigen meer profiteren van het verkregen 107

belastinggeld dan anderen

.

Infrastructuur is één van de veel voorkomende aanbestedingen, maar een goed uitgewerkt en geïmplementeerd sociaal programma is hier belangrijker dan investeringen in infrastructuur. Educatie en vorming blijven op dit moment beperkt aanwezig, waardoor mensen naar de stad moeten trekken om bijkomende vorming te bekomen. Het dure leven in het stad schrikt echter de bevolking af waardoor deze zich tot minder gespecialiseerde en vaak minder succesvolle carrières richten. Armoedereductie programma’s worden hiernaast slechts in beperkte mate geïmplementeerd. Deze programma’s kunnen de basis bieden voor een duurzame ontwikkeling en kan in deze regio als belangrijke investering worden aanschouwd. Ten slotte dient nog vermeld te worden dat Sipakapa uit protest tegen de activiteiten van Goldcorp op zijn grondgebied enige vorm van investering van de mijn weigert. De effectiviteit van deze actie kan sterk in twijfel worden getrokken aangezien het geld van de mijn bij goede aanwending toekomstperspectieven kan openen. Sipakapa bezit in zijn strijd tegen armoede reeds over een beperkt arsenaal aan middelen, waardoor investering van buitenaf een positieve impact kan hebben terwijl het weigeren van investeringen van de mijn voordelig is voor Goldcorp zelf aangezien deze zo meer geld besparen.

107

Interviews economisten

154

Een milieuherstelplan bestaat op lokaal niveau voornamelijk uit het planten van bomen en enkele andere acties van beperkte omvang. Doordat de milieuschade van de mijnbouwactiviteiten niet op voldoende wijze wordt bestreden, kan deze schade op lange termijn kosten veroorzaken voor de gemeenten. De kosten van de milieuschade kunnen de landbouwactiviteiten in de regio ondermijnen, die door het intensieve gebruik van water door de mijnbouwactiviteiten dreigt moeilijkheden te ondervinden om aan water te komen. Zo wordt de landbouw nog meer afhankelijk van de regenval in het regenseizoen, iets wat de onzekerheid rond het succes van de oogst sterk vergroot. Teelt van fruitbomen wordt weinig beïnvloed, daar deze veeleer afhankelijk is van de regenval. Veeteelt kan hinder ondervinden bij het gebruik van het vervuilde water voor het vee. Het toegenomen verkeer op de wegen rond de mijn die nog niet werden geasfalteerd, zorgt tevens voor stofproductie die de groei van teeltgewassen hindert. Boeren voelen echter dat ze weinig hulp van de gemeente krijgen. De milieukosten lopen tot ver na de sluiting van de mijn door en het is dus in het algemeen belang dat een duidelijk milieuherstelplan wordt geïmplementeerd waarbij de gemeente actief wordt betrokken, zodat deze de nodige kennis opdoet om de nodige milieugerelateerde acties te ondernemen ook na het beëindigen van de mijnontginning. Een oplossing voor het waterprobleem zou erin kunnen bestaan dat de lokale overheid een vergoeding vraagt aan Goldcorp voor het gebruikte water. Dit zou overmatig gebruik van water helpen tegen gaan en biedt tevens een monetaire compensatie aan lokale boeren voor de opgelopen milieuschade (Morales Alvorado, 2005). In het literatuurgedeelte (zie supra) werd ook melding gemaakt van de lokale invloed van mogelijke fluctuaties op de internationale mineralenmarkt. Daar de prijs van goud grosso modo steeds steeg sinds de start van de operaties in 2005 (bijlage 1) en slechts de laatste tijd een dip kende sinds de start van de economische crisis, is het effect op de lokale economie niet gekend. De Marlin mijn is volgens het jaarrapport van Goldcorp echter kostenefficiënt108 en de ontginningsactiviteit zou dus enkel onder drastische prijsdalingen beïnvloed worden. De effecten zijn dus beperkt voor de betrokken mijnbouwgemeenten van de casus, maar flickering zou wel kunnen voorkomen. 4. Lokale sociale gevolgen van de mijnbouw Binnen dit deel wordt gekeken naar de sociale effecten die mijnontginningen kunnen hebben op gemeenschappen. In de literatuur wordt een breed scala aan lokale sociale invloeden voorgesteld, die echter niet op elke casus betrekking hebben en sterk afhankelijk zijn van de cultuur en levensstijl van de lokale bevolkingen. 4.1. Mogelijke lokale sociale effecten ten gevolge van mijnbouw zoals beschreven in de literatuur Mijnbouw kan een sterke impact hebben op de levensstijl en het gedragspatroon van de gemiddelde inwoner van een mijnbouwgebied (Farrell et al., 2004; McMahon & Remy, 2001; Wereldbank, 2009). 108

De productiekost van één ons goud geproduceerd in de Marlin mijn was in 2008 $191 terwijl de gemiddeld gerealiseerde goudprijs $870 per ons bedroeg. (bron: Goldcorp Inc.)

155

Enerzijds vindt er een verandering in de mentaliteit van de mijnarbeiders plaats, aangezien een groot deel voorheen nooit bij een bedrijf heeft gewerkt. Anderzijds ontstaat een cultuur clash door het verschil in levensstijl tussen inheemse bevolking en immigranten op zoek naar een job in de mijnbouw. Deze immigranten hebben vaak meer geld ter beschikking waardoor vanuit de gemeenschap afgunst ten aanzien van deze mensen kan ontstaan (McMahon & Remy, 2001). Het is veelvoorkomend dat bepaalde economische activiteiten, zoals bijvoorbeeld artisanale mijnbouw, teloor gaan aan de komst van grootschalige mijnbouw. Een aanpassing en verandering in levensstijl is dan nodig voor zij die voorheen in de verdwenen economische activiteit tewerkgesteld waren (Farrell et al., 2004). De sluiting van de mijn betekent dat verschillende door de mijn gefinancierde diensten deze financiering verliezen en terug hervallen naar oude standaarden (Farrell et al., 2004). Doordat mijnbouwprojecten in ontwikkelingslanden van relatief korte duur zijn, rijst de vraag in welke mate de opbrengsten van de korte periode van mijnbouwexploitatie afwegen ten opzichte van de blijvende sociale impact die de activiteit op de omgeving heeft (Power, 2009). De grondverkoop en de onteigening vormen vaak de basis voor latere sociale conflicten. Bij een respectloze omgang met de landrechten van de bevolking en intransparante onderhandelingen met de eigenaars van de grond ontstaan conflicten tussen de bevolking onderling en tussen de bevolking en andere instanties. Mensen worden op sommige plaatsen onteigend zodat hun grond aan de mijn kan doorverkocht worden. Door de afhankelijkheid van de grond voor het telen van voedingsgewassen, ontstaat bij de onteigening dus voedselonzekerheid (Kitula, 2006). Naast onteigeningen vinden ook onderhandelingen rond de verkoop plaats tussen eigenaar en mijnbouwbedrijf. Het verwerven van de grond gebeurt doorgaans aan een waarde ver boven de marktwaarde van de grond (McMahon & Remy, 2001). Dit is op het eerste zicht positief voor de eigenaar van de grond, maar het zorgt mede voor een sterke stijging van de grondprijzen in de omgeving, wat nadelig is voor de armere bevolking. De onderhandelingen tussen het mijnbouwbedrijf en de eigenaar van de grond zijn ook vaak intransparant doordat essentiële informatie wordt achtergehouden door het mijnbouwbedrijf en er een variatie bestaat in de prijs die de mijn biedt aan verschillende landeigenaars voor een lap grond van dezelfde grootte. Dit is een bron van ontevredenheid onder de lokale bevolking. In de rurale onderontwikkelde gebieden zijn mensen niet gewoon om over grote sommen geld te beschikken. Het beheer van de uitbetaalde som door de verkoper van de grond is weinig doordacht en het verkregen bedrag wordt door een deel van de mensen aan zaken als alcohol besteed. Mogelijke heropening van de onderhandelingen met het mijnbouwbedrijf is in sommige gevallen mogelijk, zodat de voormalige eigenaars meer geld kunnen verkrijgen of side-payments aangeboden krijgen in de vorm van tewerkstelling. Zo helpt het mijnbedrijf mensen op te vangen die al het geld roekeloos uitgaven. Deze side-payments worden ook vaak bij de initiële onderhandelingen direct aangeboden rond de grondverkoop, waarbij de verkoper van het eigendomsrecht voor de mijn gaat werken. De meest voorkomende conflicten in mijnbouwgebieden zijn deze tussen voorstanders van de mijn en tegenstanders van de mijn. Andere voorkomende conflicten handelen vaak over de gebrekkige

156

aanwezigheid van water. Het overmatig gebruik aan water vanwege de mijnbouw en de schaarsheid van waterbronnen kan competitie en conflicten doen ontstaan tussen de gemeenschap en de mijn, tussen boeren onderling, maar ook tussen huishoudelijke gebruikers en boeren (Holden & Jacobson, 2008). Reeds bestaande conflicten in de regio kunnen terug boven komen drijven en voor sociale onrust zorgen. Vrouwen vervullen in vele gevallen een onderdanige rol binnen de lokale culturen. De aanwezigheid van de mijn kan de aanleiding zijn voor veranderende levensomstandigheden, die de positie van de vrouw in de maatschappij verder ondermijnen (Macdonald & Rowland, 2002; Farrell et al., 2004). Activiteiten waarin de lokale vrouwengemeenschap een rol van belang speelt, zoals de landbouw of artisanale mijnbouw, verdwijnen, waardoor de vrouw steeds meer toegewezen is op de man om te voorzien in een inkomen en in voedingsmiddelen. Verder draagt ook alcoholisme en druggebruik bij tot toegenomen geweldpleging ten opzichte van vrouwen. Prostitutie kan eveneens toenemen in sommige gevallen wanneer jonge vrouwen op zoek naar een job naar de regio afzakken waar de mijn is gevestigd. Doordat er een beperkt aantal jobs voor vrouwen beschikbaar zijn, gaan vrouwen op zoek naar een alternatieve kostwinning en belanden zij soms in de lokale prostitutie. Ten slotte worden vrouwen frequent uitgesloten van deelname aan onderhandelingen met de mijn, wat een zuiver mannelijke affaire blijft. Zo worden de belangen van de vrouw niet behartigd in de onderhandelingen. Door de beperkte arbeidswetgeving in ontwikkelingslanden is het mijnbouwbedrijf vrij deze in grote lijnen zelf te bepalen. Veel grote mijnbouwbedrijven voorzien hun arbeiders doorgaans met de nodige verzekering en sociale diensten. In de zoektocht naar besparingen worden door het bedrijf twee ploegendiensten van twaalf uur geïmplementeerd in tegenstelling tot drie ploegendiensten van acht uur. Kinderarbeid is voorkomend (Kitula, 2006), maar grootschalige mijnbouwbedrijven zullen, om internationale druk te vermijden, zich hiertoe weinig laten verleiden. De training die arbeiders ontvangen biedt een sterke meerwaarde. De arbeiders zijn vaak echter

gespecialiseerd in één

specifieke taak binnen het mijnbouwproces. Transitieprogramma’s bij de sluiting van de mijn zijn dan ook belangrijk om de arbeiders terug klaar te stomen voor het vervullen van andere taken in de arbeidsmarkt (Farrell et al., 2004). Sommige gevolgen van de mijnbouw zijn politiek gerelateerd, aangezien mijnbouw de risico’s op politieke en sociaal-culturele instabiliteit verhoogt. Communicatie is in dit kader belangrijk, maar vindt vaak gebrekkig plaats (McAllister et al., 2001). Door duidelijke communicatie naar de inwoners van de streek toe, zullen deze zich minder achterdochtig opstellen ten opzichte van initiatieven van de mijn en de lokale overheid, hetgeen toekomstige problemen kan helpen vermijden. Bij gebrek aan communicatie neemt de spanning snel toe. Mijnbouwbedrijven die een positief imago willen dragen door zich sociaal te engageren, trachten de mening van mensen soms te beïnvloeden door het aanbieden van gratis maaltijden en welbewust

157

personen tewerk te stellen van bepaalde families (Morales Alvarado, 2005). Naast deze acties kan het sociaal engagement echter ook worden verbeterd door het creëren van communicatie tussen bevolking en mijnbouwbedrijf en het implementeren van sociale programma’s waarbij de hele inheemse bevolking profiteert. Ten slotte draagt het mijnbouwbedrijf bij het sluiten van de mijn de infrastructuur die nuttig kan zijn voor de gemeenschap, over aan de lokale overheid. De lokale overheden bezitten in ontwikkelingslanden meestal niet over de nodige competentie om de infrastructuur optimaal te benutten, waardoor de overgedragen infrastructuur uiteindelijk weinig nut vervult. 4.2. Casestudy: Impact van de mijnbouw op de lokale sociale situatie 4.2.1. Invloed op algemene levenswijze Zowel de gemeente van San Miguel Ixtahuacán als deze van Sipakapa kennen hoge armoedecijfers en een gebrek aan degelijk onderwijs, getuige daarvan de hoge graad van analfabetisme (Morales Alvarado, 2005). Sedert de opstart van het mijnbouwproject verhoogde de inschrijvingsgraad ten opzichte van 2002 duidelijk (tabel 6) (Montana Exploradora, 2008). De ingehuurde leraars, alsook de verbeterde

infrastructuur

(zie

supra),

dragen

hoogstwaarschijnlijk

bij

tot

de

verhoogde

inschrijvingsgraad. Goldcorp wijst de stijging van het aantal inschrijvingen ook toe aan de toegenomen permanente tewerkstelling in de omgeving, die dankzij de aanwezigheid van de mijn werd gerealiseerd en waardoor minder boeren temporeel emigreren. De tabel vermeldt slechts enkele van de gemeenschappen van San Miguel Ixtahuacán en slechts één van Sipakapa. In het monitoringsrapport van 2007 (Montana Exploradora, 2008) wordt bevestigd dat niet in alle gemeenschappen rond de mijn eenzelfde significante stijging van het aantal inschrijvingen kan worden waargenomen. Het vroegtijdig beëindigen van de school ligt bovendien ook vrij hoog. Gemeenschap

Inschrijving in 2002

Inschrijving in 2007

Toegenomen aantal leerlingen (procentuele toename)

Agel

208

216

8 (4%)

San José Ixcaniche

97

133

36 (37%)

Esperanza

57

84

27 (47%)

Salitre

208

281

73 (35%)

Siete Platos

129

144

15 (12%)

Salem

58

82

24 (41%)

San Jose Nueva

Tabel 7 : Aantal inschrijvingen in scholen in gemeenschappen van San Miguel Ixtahuacán en Sipakapa. (Bron : Montana Exploradora Monitoring Report 2007)

Het aantal immigranten in de regio nam de afgelopen jaren sterk toe, maar dit leidde niet tot werkelijke problemen of cultuurschokken109. Er is wel een toename in het aantal bars die in de dorpscentra werden geopend en een toename in alcoholisme110.

109 110

Interview met een lokaal overheidsambtenaar Interview met ADISMI op 15-03-09

158

4.2.2.Conflicten Conflicten bestonden al voor de komst van de mijn. De Kerk speelt een belangrijke rol in het dagelijkse leven van de mensen, maar ze is ook heel bepalend in de verhoudingen tussen gemeenschappen111. De gemeenschappen komen wel in opstand tegen de gang van zaken van de mijn, maar de verdeeldheid tussen de gemeenschappen bemoeilijkt dit proces. Bovendien zou de Evangelische Kerk giften aannemen van de mijn in ruil voor hun steun voor de mijnbouwactiviteiten. Ook de Katholieke Kerk wordt door de mijn giften aangeboden

112

.

Echte conflicten ontstonden er tot op de dag van vandaag nog niet en de conflicten die wel ontstaan en gerelateerd zijn aan de aanwezigheid van de mijn zijn vaak tussen mijnvoorstanders, zoals arbeiders, en mijntegenstanders, doorgaans mensen die een direct nadeel ondervinden van de aanwezigheid van de mijn. Deze conflicten durven sporadisch te ontaarden. Binnen de lokale bevolking leeft de overtuiging dat Montana Exploradora over de nodige informanten beschikt in de gemeenschappen die de mijn tijdig op de hoogte stellen van mogelijke sociale problemen. Zo worden mensen die in de gemeenschap van El Zapote naar de volksvergaderingen gaan uitgesloten van enkele openbare diensten. Op deze volksvergaderingen worden lokale aangelegenheden besproken zoals

ook

gevolgen

die

de

gemeenschap

ondervindt

door

de

aanwezigheid

van

de

goudmijnactiviteiten. Er is volgens Rights action hiernaast ook weet van strubbelingen tussen mijnarbeiders onderling, waarbij degene die zelf tegen de mijnactiviteit zijn, opkomen voor hun gemeenschap en ontslagen dreigen te worden (ADISMI, 2007). Zekerheid hieromtrent bestaat niet, mede doordat dit een organisatie is die hevig in het verzet is tegen de mijnbouw in deze streek. Sommige mensen werden hun rechten ontzegd toen ze in opstand kwamen tegen enkele daden van het mijnbouwbedrijf, zoals enkele vrouwen die het oneens waren met de elektriciteitspalen die vlakbij hun huis werden geplaatst. Verder zijn ook verhalen gekend van bedreigingen, zoals deze geuit aan het adres van bisschop Ramazzinni die zich tegen de mijnbouw keerde. Heden ten dage zou er nog altijd een aanwezigheid zijn van Kaibiles, een speciaal Guatemalteeks leger. Dit leger verhoogt het onveiligheidsgevoel in de omgeving (Holden & Jacobson, 2008). Het leger is daarenboven volgens velen een instrument van de mijn dat als oppressie middel kan ingeroepen worden tegen opstandige bevolking113. Een vredige blokkade van de lokale bevolking van een toegangsweg tot de mijn eindigde in december 2004 na 42 dagen toen 1.200 soldaten en 400 politieagenten het vuur opende op de ongewapende mensen. Ook boeren voelen de impact op hun sociale situatie doordat frictie ontstaat binnen de boerengemeenschappen wanneer sommige boeren de andere verwijten dankzij nepotisme indirect geld van de mijn te ontvangen114. Dit staat de vorming van een sterke boerenorganisatie in de weg, zodat de boerengemeenschap niet in staat is een verenigd standpunt in te nemen en hun gewicht in 111

Interview met Pater Eric Gruloos op 14-03-09 Bezoek aan de gemeenschap van El Zapote 113 Interview met lokale economist op 19-03-09 114 Bezoek en interviewsmet verschillende lokale boeren in de gemeenschap Zero Blanco (27-03-09) 112

159

de schaal te werpen bij eisen naar gemeente toe en, daarnaast, om zich te organiseren en te richten op de externe markt. Het toegenomen alcoholisme in de regio creëert eveneens conflictsituaties. Zo is dronkenschap, voornamelijk op feestdagen, vaak de aanleiding tot gevechten met zware verwondingen of de dood tot gevolg115. Aangezien vrouwen sterk onder geweldpleging lijden en reeds een zwakke positie bezitten in de samenleving van de inheemse bevolking bezitten, ondermijnt dit toegenomen geweld de positie van de vrouw in de regio verder,. Een vrouw wordt bij de inheemse bevolking aanzien als iets vervangbaar en bekleedt in dit opzicht aldus een minderwaardige positie. Of de positie van de vrouw werkelijk verslechtert door de aanwezigheid van de mijnbouw, zoals beschreven in de algemene literatuur, is ongeweten. Aangezien echter in de mijn een minderheid aan vrouwen tewerkgesteld wordt en vrouwen doorgaans niet deelnemen in onderhandelingen, lijkt de aanwezigheid van de mijnbouwactiviteiten alvast geen positieve verbetering in te houden voor de positie van de vrouw binnen de maatschappij. 4.2.3. Verkoop van gronden Het verwerven van gronden door de mijn verliep via onderhandeling tussen de eigenaar van de grond en Montana, er kwamen dus geen onteigeningen bij te pas. Deze onderhandelingen kenden wel een hoog gehalte aan intransparantie wat de aanleiding vormde voor conflicten116. De Guatemalteekse wetgeving is één van de problemen achter de grondverkoop. De wetgeving stelt dat de bovengrond het bezit is van de eigenaar van de grond, maar de ondergrond, die enkele meters onder de bovengrond ligt, behoort toe aan de staat. De mineralen die aldus in de bodem zitten behoren tot de staat toe en de staat mag, indien geen akkoord wordt bereikt tussen de mijn en de eigenaar van het perceel, overgaan tot geweld om de inwoner te onteigenen (ADISMI, 2007). Deze wetgeving ligt zo aan de basis van de problemen rond de grondverkoop voor mijnbouwprojecten. De grond die de mijn uiteindelijk opkoopt is doorgaans weinig vruchtbaar (Montana Exploradora, 2004). De marktwaarde van de grond is dan ook laag en werd voor de komst van de mijn op 40 quetzales geschat per cuerda

117

. Het mijnbedrijf bood echter 4.000 quetzales per cuerda wat de

verkoper van de grond in staat moest stellen een nieuwe lap grond te kopen in de omgeving. Rond de gebruikte procedure voor het verwerven van de grond ontstond echter snel wrok onder de bevolking. Als het initieel geboden bedrag van 4.000 Quetzales niet volstond om de eigenaar de grond te doen verkopen, kregen deze vaak een hogere geldsom en een job aangeboden bij de mijn als vorm van side-payment (COPAE, 2009). Hierdoor bleef de groep die direct verkocht aan het initiële bedrag gedesillusioneerd achter en deze mensen wouden dan ook de onderhandelingen met de mijn heropenen. Een andere reden voor malcontentheid bij de bevolking was het achterhouden van

115

Interview Pater Eric Gruloos Interviews met ADISMI, Pater Eric Gruloos en lokale economen 117 Één cuerda is gelijk aan 0.393039562 hm² (bron : www.unitconversion.org/area/cuerda-conversion.html ) 116

160

informatie of het geven van verkeerde informatie door Montana bij de onderhandelingen. Montana vertelde de eigenaars van gronden niet dat er mineralen in de bodem zaten, informatie die, zouden de inwoners van de betrokken gemeenschappen het geweten hebben, zou hebben geleid tot het eisen 118

van een hogere prijs voor hun grond

. Montana beloofde bij de onderhandelingen de lokale

bevolking bovendien een bijkomstige som geld indien mineralen in de bodem zouden gevonden worden. De som werd echter nooit uitbetaald. Ten slotte stelden enkele bronnen dat aan de hand van leugens en bedreigingen die werden gebruikt in de onderhandeling, mensen gedwongen werden te verkopen (ADISMI, 2007). Er moet nog benadrukt worden dat de grond in werkelijkheid niet zomaar ingedeeld is in stukken waarvan mensen de eigendomsakte bezitten. Aangezien mensen vaak generaties lang op hetzelfde stuk wonen, is er een concept van gemeenschappelijke eigendom ontwikkeld, waarbij de grond aan de gemeenschappen is toegewezen en alle inwoners van de grond eigenaar zijn. Er is dan ook geen individueel eigendomsrecht, waardoor verkoop door individuele onderhandeling op zich niet zou mogelijk zijn. Op een bepaalde manier zijn de gronden aldus hun titel van gemeenschappelijke grond verloren en is deze titel omgezet naar een individuele eigendomsrecht, hetgeen zeer dubieus lijkt. Het beheer van het geld afkomstig van de grondverkoop brengt vaak de nodige problemen met zich mee. Mensen in de gemeenschappen van San Miguel Ixtahuacán en Sipakapa zijn niet gewoon om dergelijk grote som te beheren. Zelfs mijnarbeiders of mensen met een stabiel en goed inkomen moeten in deze regio soms nog hun grond verkopen doordat de mensen zich door slecht financieel beheer in schulden werken119. Zo wordt het geld in sommige gevallen gespendeerd aan het kopen van auto’s, alcohol en wapens. Het overhandigen van het geld aan mensen die nooit eerder dergelijke som bezaten, kan dus aanleiding geven tot toekomstige problemen. Een deel van de mensen investeert echter ook met het oog op de toekomst en koopt een tweede- of derdehands bus om zo mensen te vervoeren en een stabiel inkomen te bekomen. Tot slot moet ook nog aangestipt worden dat de mijnbouwactiviteiten vaak schade aan huizen veroorzaken. Explosies in de ondergrondse mijnbouw zorgen voor scheuren in de huizen van nabijgelegen gemeenschappen. Montana ontkent echter enige verantwoordelijkheid in deze zaak en wijdt dit toe aan te luid spelende radio’s en de slechte constructie van de huizen. De gebrekkige constructie is inderdaad een belangrijke reden voor deze scheuren, maar dit geldt niet voor alle huizen. 4.2.4. Arbeidsomstandigheden Er wordt bij het aanbieden van tewerkstelling in de mijn getracht zoveel mogelijk uit alle families ten minste één persoon werk te bieden om zo de mensen te winnen voor het mijnbouwproject. De arbeidscondities binnen deze mijn blijven een mysterie naar de buitenwereld toe en er bestaat een grote discrepantie tussen wat Montana rapporteert en wat lokale NGOs rapporteren. 118 119

Interview met twee lokale economen rond de effecten van de aanwezigheid van de mijn op de economie Interview met Pater Eric Gruloos

161

In zijn jaarlijks milieu en sociaal performantie rapport stelt het mijnbouwbedrijf Montana dat vakbondsvorming mogelijk is en dat er ook een vakbond opgericht is, genaamd ASOTRAMÓN120. De NGO COPAE spreekt dit echter tegen, zeggend dat “de vorming van syndicaten een activiteit is die ten strengste verboden is” (COPAE, 2007). Op dit moment zou, volgens een werknemer, in het mijnbouwbedrijf geen vakbond bestaan, maar syndicale activiteit zou wel toegelaten worden door het mijnbouwbedrijf. Er is echter een gebrek aan mensen met de nodige competenties om de vakbond te leiden. De vragen rond de mogelijkheid tot vakbondsvorming blijven dus open. De bestaande vakbond ASOTRAMÓN lijkt, alvast bij de geïnterviewde mijnarbeider, weinig bekend te zijn. De arbeidscondities in de Marlin mijn zouden goed meevallen, hoewel de arbeiders die in ondergrondse tunnels werken daar wel aan hoge temperaturen worden blootgesteld. Integendeel tot wat in sommige literatuur rond de Marlin mijn gesuggereerd wordt, zou de omgang tussen bazen en arbeiders goed verlopen. Het merendeel van de arbeiders zou tevens met vast contract bij Montana werken en zij zijn dus niet blootgesteld aan de gevaren van tijdelijke contracten en beschikken ook over een verzekering. De duur van elke ploegendienst zou elf tot twaalf uur bedragen, waardoor dus dagelijks maar twee ploegendiensten moeten gedraaid worden. De geïmmigreerde mijnbouwarbeiders worden gehuisvest in pensions die gelegen zijn in naburige gemeenschappen. 4.2.5. Verdere algemene sociale invloeden Verschillende bronnen bevestigen dat veel van de openbare werken die Montana beloofde aan te vatten in zijn sociaal en milieueffectrapport (Montana Exploradora, 2003), niet plaatsvonden of alleszins niet door Montana werden uitgevoerd121. Zo is de watervoorziening nog verre van optimaal en is de bevolking sterk afhankelijk van de aanwezigheid van waterbronnen in de omgeving. Verder werden alleen elektriciteitsvoorzieningen voor de nutsvoorziening van het mijnbouwbedrijf aangelegd, hoewel wel wordt gesproken ook voor de bevolking, die hier nog niet over beschikt, elektriciteitsvoorzieningen aan te leggen Tot slot van rekening wordt ook nog vermeld dat het bedrijf bij de sluiting van de mijn, voorspeld voor 2015, de infrastructuur plant over te dragen aan diens sociale arm, de NGO Fundación Sierra Madre. De vraag rijst of deze NGO in staat zal zijn om met deze infrastructuur om te gaan, aangezien bij het stopzetten van de activiteiten van het mijnbedrijf, ook een deel of het geheel van de financiering van de NGO verdwijnt. Dit brengt dan ook de transactie mogelijk in gevaar, al zijn details hieromtrent onbekend.

120 121

ASOTRAMÓN staat voor Asociación Solidarista de Trabajadores de Montana Interview met ADISMI

162

5. Besluit De impact op nationaal niveau wordt doorgaans te positief ingeschat. Sommige internationale organisaties, zoals de Wereldbank, stellen dat de stijging van het BBP, die zal plaatsvinden dankzij de mijnbouw, de armoede zal helpen te verminderen. Er wordt hierbij te weinig rekening gehouden met veranderende socio-economische omstandigheden door de mijnbouwactiviteit. De noodzaak voor een nieuwe visie rond mijnbouw dringt zich dan ook op. Deze visie moet rekening houden met problemen als de volatiliteit van de prijs van het ontgonnen mineraal en de nefaste gevolgen dat dit heeft voor de inkomstonzekerheid van de overheid. Daarnaast moet rekening gehouden worden met een gebrekkige diversificatie van de economische activiteiten door overmatig te concentreren op mijnbouw, waardoor de nationale munt kan appreciëren wat nadeel toebrengt aan niet-mijnbouw gerelateerde sectoren. Sommige landen hebben bovendien geen ervaring met buitenlandse directe investeringen en bezitten niet over de nodige instellingen om deze investeringen optimaal te laten verlopen. Het fiscale regime ondergaat vaak drastische wijzigingen voor het aantrekken van investering, maar het ontwikkelingsland verdient hierdoor relatief minder aan de belasting van mijnbouwactiviteiten en benadeelt vaak de eigen nationale bedrijven ten opzichte van de multinationals. Een veel voorkomend lokaal economisch probleem is doorgaans de beperkte diversificatie van de economische activiteiten, waardoor in de mijnbouwregio de afhankelijkheid van de mijnbouw als brenger van welvaart hoog is. De gewenste positieve invloed vindt niet plaats doordat er te weinig directe tewerkstelling bestaat in de mijn en ook de indirecte tewerkstelling beperkt blijft. Desalniettemin vindt een stijging van het gemiddelde loon plaats in de regio, wat lokale inflatie veroorzaakt. De arme lokale bevolking wordt door deze inflatie geconfronteerd met stijgende prijzen van basisgoederen. Mijnbouwbedrijven werken wel samen met lokale organisaties voor het uitwerken van sociale programma’s, maar de samenwerking blijft op een te kleine schaal. Het beheer van de royaltybelasting verloopt eveneens op problematische manier en veroorzaakt onvrede bij de lokale bevolking, terwijl de milieuschade beperkt wordt aangepakt. Dit alles wordt ook teruggevonden in de casus, alleen bemoeilijkt het gebrek aan harde cijfers de inschatting van de effecten. Sociale conflicten bestaan op diverse manieren bij de start van mijnbouwactiviteiten. Zoals aangetoond in de casus, is grondverkoop een bron van conflictsituaties tussen de lokale bevolking en het mijnbouwbedrijf. Hiernaast zijn conflicten tussen voorstanders en tegenstanders van de mijnbouw veelvoorkomend. De positie van de vrouw in de maatschappij heeft eveneens sterk te lijden onder de komst van de mijn. Andere sociale conflicten, zoals die tussen gemeenschappen en de conflicten binnen één gemeenschap zelf, nemen eveneens toe door verdere politieke verdeling. De arbeidsomstandigheden in de mijn zijn sterk afhankelijk van het gevoerde beleid van het mijnbouwbedrijf, maar arbeiders genieten doorgaans een hoger gemiddeld loon dan het loon van mensen in de regio en beschikken eveneens over een verzekering.

163

Er moet dus gesteld worden dat er socio-economische problemen opduiken in mijnbouwregio’s die doorgaans wel gekend zijn, maar te beperkt bestudeerd werden. De gekende problemen worden bovendien niet meegenomen in de evaluatie van mijnbouwprojecten. De documentatie van de exacte effecten veroorzaakt door mijnbouwprojecten wordt echter bemoeilijkt door een gebrek aan data op lokaal niveau, zodat zekerheden niet kunnen worden geformuleerd. Indien deze data wel aanwezig zouden zijn, moet gekeken worden naar de objectiviteit van de bron. Een laatste bijkomstig probleem in deze paper is het feit dat de casestudy een momentopname voorstelt. De situatie werd op één bepaald moment in de tijd waargenomen, maar om werkelijke effecten te kunnen rapporteren moet gedurende een langere tijdspanne de socio-economische toestand worden opgevolgd. Het is belangrijk om te weten hoe de situatie is voordat de mineralenontginning startte in de regio en wat de impact is van een sluiting van de mijn. Toekomstige studies moeten voornamelijk de verzameling van harde cijfers tot doel hebben, zodat duidelijk en objectief kan gesteld worden of enkele van de problemen gevonden op lokaal niveau ook effectief aanwezig zijn. Verdere informatieverzameling bij de lokale bevolking, lokale overheid en het mijnbedrijf zou tevens bijdragen tot een betere kennis van de socio-economische effecten op lokaal niveau.

164

Abstract Mining is often seen as a possibility for a country to develop itself and reduce poverty. Because of a lack of the necessary institutions at the national level, this, however, is not always the case and mining can be the bearer of several socio-economic problems at the national, as well as at the local level. It is argued that the GDP has a few shortcomings which prevent it from being a sufficient tool for the evaluation of mining projects. Moreover, the national fiscal regime that undergoes changes in order to attract the investments from multinationals, often grants too many advantages to the companies at the cost of its own revenues. At the local level the economy suffers consequences from the presence of the mining company. This is due to a lack of direct and indirect employment that is created and the rising prices of local goods. The taxes paid by the mining company, which are collected by the local government, are not used in a well thought out manner, as the local governments often lack a clear investment policy. The mining company mostly seems to invest in infrastructure that is heavily needed in the region surrounding the mine. However, investments in social programs to reduce poverty are inefficient and the programs to create economic development do not initiate diversification of the local economic activities. Local conflicts also arise or existing conflicts worsen as an indirect consequence of the presence of mining activities. Expropriation of the indigenous people or the selling of land by indigenous people to the mining company are causes of great discontent within the area surrounding the mine.

165

Bibliografie

Artikels Arana Zegarra, P.M., Ardito Vega, W., Kadomoto, A., Martinez, E., Quezada, A. 2004. La Minería y sus impactos. Servicio de Información Indígena, 25, 2004. Asociacion de Desarrollo Integral San Miguelense (ADISMI). 2007. Los Impactos Negativos de la Mina Marlin en Territorialidad Mam y Sipakapense. Broederlijk Delen & Agencia Latinoamericana de información (ALAI). 2008. Territorios y recursos naturales: el saque versus el bien vivir. Castagnino, V. 2006. Metal Mining and Human Rights in Guatemala. The Marlin Mine in San Marcos. Peace brigades international. COPAE. 2007. La Mina Marlin y el Banco Mundial. Davis, G.A. & Tilton, J.E. 2002. Should Developing Countries Renounce Mining? A Perspective on the Debate. Council for mining and metals. Di Boscio, N. 2004. Taking the Lead : Mining and the Challenge of Economic Development. International Mining Seminar. Farrell, L., Sampat, P., Sarin, R. & Slack, K. 2004. Dirty Metals. Mining, Communities and the Environment. Oxfam America & Earthworks. Freudenburg W.R. & Wilson, L.J. 2002. Mining the Data: Analyzing the Economic Implications of Mining for Nonmetropolitan Regions. Sociological Inquiry, 72(4), p 549-575. Fundación Sierra Madre & Citizens Development Corps. 2004. Estudio de la economía de cinco municipios del altiplano del departemento de San Marcos. Goldcorp Inc. 2009. Strength in Reserve. Annual Report 2008. Holden, W.N. & Jacobson, D.R. 2008. Civil Society Opposition to Nonferrous Metals Mining in Guatemala. Voluntas. 19. p325-350. Hughes, N. & Warhurst, A. 1998. Liberalisation, Globalisation & Regulation in the Mining Industry: The Case of Latin America. Mining and Environment Research Network.

166

Imai, S., Mehranvar, L. & Sander, J. 2007. Breaching Indigenous Law: Canadian Mining in Guatemala. Indigenous Law Journal, 6 (1). Kitula, A.G.N. 2006. The environmental and socio-economic impacts of mining on local livelihoods in Tanzania: A case study of Geita District. Journal of cleaner production, 14, p405-414. Kumah, A. 2006. Sustainability and Gold Mining in the Developing World. Journal of cleaner production, 14, p.315-323. Kunanayagam, R., McMahon, G., Sheldon, C., Strongman, J.E., Weber-Fahr, M. 2002. Mining and Poverty Reduction. p439-468. World Bank. MacDonald, I. & Rowland, C. 2002. Tunnel Vision. Women, mining and communities. Oxfam America. MacFarlane, M. 1998. Mining & Social Impacts & Their Assessment. Working Paper. MERN. McAllister, M.L., Veiga, M.M., Scoble, M. 2001. Mining with communities. National Resources Forum, 25, p191-202. McBain-Haas, B. & Bickel, U. 2005. Open Pit Gold Mining in Guatemala – Human Rights Violations and Environmental Destruction. FIAN international & Misereor. McMahon, G. & Remy, F. 2001. Large Mines and the Communities: Socio-Economic and Environmental Effects in Latin America, Canada and Spain. International Development Research Centre. McMahon, G. & Remy, F. 2002. Large Mines and Local Communities: Forging Partnerships, Building Sustainability. World Bank & International Finance Corporation. Ministerio de energía y minas de Guatemala, C.A. (MEM). 2008. Anuario Estadístico Minero 2007. Montana Exploradora de Guatemala. 2009. Environmental and social performance : Annual Monitoring Report Marlin Mine 2008. Montana Exploradora de Guatemala. 2008. Environmental and social performance : Annual Monitoring Report Marlin Mine 2007. Montana Exploradora de Guatemala. 2007. Environmental and social performance : Annual Monitoring Report Marlin Mine 2006.

167

Montana Exploradora de Guatemala. 2006. Environmental and social performance : Annual Monitoring Report Marlin Mine 2005. Montana Exploradora de Guatemala. 2004. Marlin mining Project. Land Acquisition Procedures. World Bank & International Financing Corporation. Montana Exploradora de Guatemala. 2003. Social and Environmental Impact Assessment Study. Marlin Mining Project. Morales Alvarado, S.F., Eugenia de Sierra, M., Tobar de Leal, D., Edmundo Asencio, P. 2005. La actividad minera y los derechos humanos en Guatemala. Procurador de derechos humanos, Guatemala. Moran, R.E. 2005. New Country, Same Story : Review of the Glamis Gold Marlin Project EIA, Guatemala. Colectivo Madre Selva.

Office of the Compliance officer/Ombudsman. 2005. ASSESSMENT of a complaint submitted to CAO in relation to the Marlin Mining Project in Guatemala. International Finance Corporation & Multilateral Investment Guarantee Agency. Otto, J.M. 2000. Mining Taxation in Developing Countries. UNCTAD. Power, T.M. 2002. Digging to Development? A Historical Look at Mining and Development. Oxfam America. Power, T.M. 2009. Metals Mining and Sustainable Development in Central America. An Assesment of Benefits and Costs. Oxfam America. Ross, M. 2001. Extractive Sectors and the Poor. Oxfam America. Sachs, J.D. & Warner, A.M. 1999. The big push, natural resource booms and growth. Journal of Development Economics, 59 (1). p43–76. Sheldon, C.G., Strongman, J.E. & Weber-Fahr, M. 2002. It’s not over when it’s over : mine closure around the World. World Bank and international Finance Corporation. Weber-Fahr, M. 2002. Treasure or Trouble? Mining in Developing Countries. World Bank & International Finance Corporation.

168

Websites Albeldrío.

2006.

Millones

en

evasión

Geraadpleegd

fiscal.

op

15-02-09.

http://www.albedrio.org/htm/noticias/cambio3060706.htm.

Banco de Guatemala. Geraadpleegd op 16-05-09. www.banguat.gob.gt.

Cabellos, E. Impactos Economicos de la Minería y la Extracción Petrolera. Geraadpleegd op 21-0209. http://www.oxfamamerica.org/es/archive/notis_holding/art6587.html. CEPALSTAT.

Geraadpleegd

op

25-04-09

en

19-05-09.

http://websie.eclac.cl/sisgen/ConsultaIntegrada.asp. COPAE. 2007. Residents of San Miguel Ixtahuacán obstruct entrance ways to the Marlin mine. Geraadpleegd op 18-02-09. http://www.resistance-mining.org/english/?q=node/49. Goldcorp Inc. Meermaals geraadpleegd. http://www.goldcorp.com/

La argentinidad… al Palo. 2006. El impacto economico local de la minería. Geraadpleegd op 17-0209. http://luchadores.wordpress.com/2006/11/15/el-impacto-economico-local-de-la-mineria/. Latin American press. 2005. The Impact of mining in Latin America. Geraadpleegd op 15-02-09. http://www.latinamericapress.org/articles.asp?item=1&art=4132. Siglo XXI. 2006. Montana Exploradora pagará IUSI e ISR. Geraadpleegd op 19-07-09. http://www.sigloxxi.com/index.php?link=noticias¬iciaid=3247 .

Worldbank.

Key

topics

in

mining.

Geraadpleegd

op

15-02-09.

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTOGMC/0,,contentMDK:20220915~menuP K:509392~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:336930,00.html.

Interviews ADISMI. Impact van de mijn op de socio-economische toestand. Breemersch Koen en François Nick. 15-03-09. San Miguel Ixtahuacán. Fundación Sierra Madre (de twee hoofdverantwoordelijken). Toestand in de gemeenschappen en programma’s van FSM. Breemersch Koen & Van Der Hoeven Julia. 31-03-09. San Miguel Ixtahuacán.

169

Gruloos, E. Impact van de mijn op de socio-economische toestand (verkoop van gronden en sociale investeringen). Breemersch Koen, François Nick en Van Der Hoeven Julia. 02-04-09. San Miguel Ixtahuacán. Gruloos,

E.

Toestand

van

de

gemeenschappen

en

invloeden

van

de

mijnbouw

op

levensomstandigheden van de mensen. Breemersch Koen, François Nick en Van Der Hoeven Julia. 14-03 en 17-03-09. San Miguel Ixtahuacán. Inwoner El Zapote gemeenschap (naam onbekend). Impact van de mijnbouw op de gemeenschap van El Zapote. Breemersch Koen, François Nick & Van Der Hoeven Julia. 23-03-09. El Zapote, San Miguel Ixtahuacán. Lokale economist (naam onbekend). Impact van de mijn op de socio-economische toestand. Breemersch Koen. 19-03-09. San Miguel Ixtahuacán. Lokale economist (naam onbekend). Impact van de mijn op de socio-economische toestand. Breemersch Koen. 07-04-09. San Miguel Ixtahuacán. Tema, M. Toestand in Sipakapa en problemen gerelateerd aan de mijn op socio-economisch en politiek-juridisch vlak. Breemersch Koen & François Nick. 30-03-09. Sipakapa. Mijnarbeider (naam onbekend). Arbeidsomstandigheden in de Marlin mijn. Breemersch Koen en Van Der Hoeven Julia. 09-04-09. San Miguel Ixtahuacán. Overheidsambtenaar (naam onbekend). Het investeringsbeleid van de lokale overheid van San Miguel en problemen verbonden aan de mijnbouw. Breemersch Koen. 09-04-09. San Miguel Ixtahuacán. Plaatselijke boeren (namen onbekend). Algemene situatie van de landbouw en Problemen voor landbouw door gebrek aan water in de gemeenschap El Salitre. Breemersch Koen. 02-04-09. El Salitre, San Miguel Ixtahuacán. Plaatselijke dokter (naam onbekend). Gezondheidsproblemen, toepassing conventie 169, Immigratie en lokale investeringen in de gemeenschap Siete Platos. Breemersch Koen, François Nick en Van Der Hoeven Julia. 01-04-09. Siete Platos, San Miguel Ixtahuacán.

170

Bijlagen

171

172

Gemeenschappelijk besluit Het doel van deze studie was om de impact van de aanwezigheid van mijnbouwactiviteiten te bestuderen. De ecologische aspecten en de gezondheidsaspecten zijn directe gevolgen van de aanwezigheid van mijnbouw. Er heerst ongerustheid onder de bevolking van San Miguel over waterschaarste, watervervuiling en gezondheid met betrekking tot de Marlin Mijn. Uit zowel de studie over ecologische gevolgen als die over gezondheid is gebleken dat op dit moment nog geen harde conclusies

kunnen

worden

getrokken

omtrent

de

oorzaak

van

deze

problemen.

De

mijnbouwactiviteiten in San Miguel en Sipakapa hebben het potentieel om een negatieve invloed uit te oefenen op het milieu. De gebrekkige monitoring laat echter niet toe om sluitende conclusies hieromtrent te trekken. Een deel van de mogelijke gezondheidseffecten zijn direct het gevolg van de mijnbouwactiviteiten. Daarbij

moeten

de

problemen

ook

in

de

sociale

context

worden

geplaatst.

Vele

gezondheidsproblemen zijn goed op te lossen, maar in een gebied van armoede kunnen mensen vaak hun medicijnen niet aanschaffen. De doktersposten in de gemeenschappen beschikken niet over voldoende middelen om alle mensen de juiste hulp te bieden. De prijzen in de regio stijgen door de toename in de vraag in de regio direct rond de mijn. Deze stijging in de vraag is te wijten aan de stijging van de gemiddelde lonen doordat een minderheid van de bevolking tewerkgesteld wordt in de mijn. De stijging van de prijzen gaan ten koste van de armen in de regio die geen vast inkomen genieten en maakt het moeilijker om basisgoederen als medicijnen te kopen. Bovendien kan de mogelijke vervuiling van water door de mijnbouwactiviteiten schade toebrengen aan de landbouw. Door de negatieve perceptie van de activiteiten van de Marlin Mijn ontstaan er onzekerheid en spanningen in de mijngemeenschappen aangezien de mensen zich aangetast voelen in hun basisrechten. In conventie 169 ligt er een mogelijkheid waarbij de mensen grondig geïnformeerd worden over de activiteiten en gevolgen van de aanwezige mijnbouw. Dit is echter niet gebeurd in San Miguel en Sipakapa. Door de juridische situatie in Guatemala kan er op basis van conventie 169 niets meer veranderd worden aan de huidige situatie. Maar door het bestaan van een breed, internationaal netwerk kan conventie 169 gebruikt worden als politiek drukkingsmiddel bij het wereldwijde aanklagen van de mijnbouwactiviteiten. Op die manier kan het zijn dat in de toekomst de situatie wel verbeterd wordt. Een diepgaand besluit kan er echter niet worden getrokken aangezien er een gebrek is aan objectieve informatie en harde cijfers. Daarnaast is dit onderzoek slechts een momentopname. Om duidelijke conclusies te kunnen trekken rond de invloed van mijnbouwactiviteiten op de verschillende deelaspecten moet de situatie over een langere tijd geanalyseerd worden zodat een duidelijke evolutie kan waargenomen worden. Voor de toekomst is het belangrijk dat er meer openheid komt zoals conventie 169 voorschrijft. Dit zou voor zowel de bevolking als voor het bedrijf de beste oplossing zijn. Doordat er geen transparantie is wordt er gespeculeerd. Er ontstaat onzekerheid en onrust dat tot protest leidt. Door meer objectieve informatie aan de bevolking te verschaffen kan deze onzekerheid verminderd worden.

173

Verantwoorde en Rechtvaardige Mijnbouw in Ontwikkelingslanden

Recommend Documents