Veilige leefomgeving Perspectieven van kwetsbare burgers, de betekenis van veiligheid en aangrijpingspunten voor participatiebevordering in woonservicegebieden
Dr. E. van Marissing | Verwey-Jonker Instituut | 20 maart 2012
Kernthema’s van deze presentatie ! Kwetsbare burgers ! Meedoen (participatie, gebruik van voorzieningen) ! Veiligheid in de leefomgeving
Wat zijn kwetsbare burgers? ! Vragen aan de zaal: ! Wat houdt kwetsbaarheid eigenlijk in? ! Hoe herken je een kwetsbare burger? ! Wat betekent het in het dagelijks leven om kwetsbaar te zijn?
Wat zijn kwetsbare burgers?
Bron: De Gruijter & Van Marissing (2011)
Wat is een veilige woonomgeving? ! Een woonomgeving… ! …waarin gedragingen die hinder, overlast of gevoelens van onbehagen voor burgers opleveren afwezig zijn. ! …die objectief én subjectief veilig is. ! Subjectieve veiligheid… ! …wordt onder andere bepaald door sociale contacten, sociaal vertrouwen en publieke familiariteit, maar ook door incidenten en media-aandacht. ! …gaat over ‘de alledaagse ervaringen van burgers’ ! De woonomgeving is de directe omgeving van de eigen woning, meestal onbewust en gevoelsmatig gedefinieerd.
De wijk door de bril van de bewoner ! Het gaat niet om administratieve grenzen, maar om tastbare grenzen. ! Openingstijden en kantooruren komen niet altijd overeen met het ritme van de wijk. ! Toegankelijkheid heeft niet alleen een fysieke, maar ook een sociale component. ! Handelen is gebaseerd op rationele- én emotionele overwegingen.
Oorzaken van ‘niet meedoen’ ! Vraag aan de zaal: waarom lukt het soms niet om mensen mee te laten doen, bijvoorbeeld via deelname aan activiteiten of meedenken over veiligheid in hun buurt? ! Antwoord: dat heeft te maken met (een combinatie van): ! Niet kunnen ! Niet willen ! Niet mogen
Niet kunnen: bureaucratie en onmacht !
Als ze toch je naam, adres en geboortedatum hebben, dan moeten ze je toch overal zo uit de computer kunnen toveren? (…) Heb je net alles ingevuld, belandt het bij zo n ambtenaar weer op de verkeerde stapel of onderin een la. En dan te bedenken dat die mensen soms wel drie keer zoveel verdienen als ik. Man, 69, gehuwd, zorgt voor zijn invalide vrouw.
Niet willen: het kost veel energie !
Doordat ik al zo lang een uitkering heb, weet ik ondertussen best veel over alle regelingen en dergelijke, maar het wordt je erg moeilijk gemaakt en kost heel veel energie. Je moet overal zelf achteraan en moet er altijd zelf achterkomen dat regelingen zijn veranderd en dergelijke. Het is onvoorstelbaar, maar papieren raken ook gewoon zoek bij de Sociale Dienst. (…) Hulp zou wellicht wel beter zijn, maar daar zit ik niet echt op te wachten. Pas als het echt noodzakelijk zou zijn, zou ik hier misschien een beroep op doen. Man, 46 jaar oud, alleenstaand, psychiatriepatiënt en ex-verslaafde.
Niet willen: teveel gedoe !
Ik woonde tot twee jaar geleden samen. Mijn vriendin studeerde en kreeg een lening van de IBG. Dit zagen de instanties gek genoeg als inkomen, waardoor ik geen aanspraak had op een aantal regelingen. Hoewel ik wel het idee had, dat ik hier iets aan kunnen doen, heb ik dat niet gedaan, want dat was veel teveel gedoe. De moeite weegt niet op tegen wat je eventueel zou kunnen krijgen, zoals bijvoorbeeld een U-pas. Man, 30 jaar, alleenstaand, zelfstandig wonend, volledig afgekeurd.
Niet mogen: taakverdeling thuis ! De boekhouding heeft voor mevrouw een emotionele kant. Haar man deed dat altijd en liet haar nooit meekijken of meehelpen, waardoor ze nu, nu ze er alleen voor staat, geen idee heeft hoe het allemaal werkt. Ze heeft ook geen zin meer om het nog te leren en krijgt nu hulp van haar kinderen. Ze neemt de post wekelijks door met haar dochter en betaalt de meeste vaste lasten via machtigingen, zodat het zo min mogelijk papierwerk oplevert. Haar man wilde dat nooit. Ze is verzekerd tegen de belangrijkste zaken: ziektekosten (dat is toch verplicht?) en inboedel en zo . Vrouw, 83 jaar, alleenstaand, zelfstandig wonend.
Verklaringen voor ‘niet meedoen’ ! De beslising om al dan niet ‘mee te doen’ is het gevolg van een (on)bewust proces, waarbij op zowel rationele als emotionele gronden de voor- en nadelen tegen elkaar worden afgewogen. ! Deze beslissing kent drie componenten: ! Sociaal ! Fysiek ! Financieel
Sociale belemmeringen voor participatie ! Onveiligheid op straat ! Groepjes kinderen of jongeren ! Onbehaaglijke plekken
! Sociale controle ! Door het gezin ! Door de buurt
! Sfeer bij voorzieningen ! Door de aanwezigheid van lotgenoten ! Door de aanwezigheid van ‘anderen’
Onveiligheid op straat: Betondorp, Amsterdam
Onveiligheid op straat: Hoograven, Utrecht !
Het werd ook echt tijd dat ik een andere woning kreeg, want ik werd hier gepest en bedreigd. Wanneer ik de ouders van de kinderen aansprak op hun gedrag, kreeg ik soms zelfs een pistool tegen mijn hoofd. Ik heb geen aangifte gedaan, want dan weten ze dat jij ze hebt aangegeven en wordt het alleen maar erger. De kinderen hebben regelmatig geprobeerd mijn huis in de fik te steken, in te breken of mijn ruiten in te gooien. Als ik straks in Lunetten woon, kan ik ook weer gewoon weg en kamperen en wandelen, zonder dat ik bang hoef te zijn dat er iets gebeurt. Man, 30 jaar, alleenstaand, zelfstandig wonend, volledig afgekeurd.
Sociale controle: Venserpolder, Amsterdam
Sfeer bij voorzieningen: Hoograven, Utrecht !
Ik deed tot voor kort vrijwilligerswerk bij Rotsoord, vooral onderhoudswerkzaamheden, maar ik kreeg daar een conflict met een collega re-integratieklant en ben daar weggegaan. Hij is er elke dag, dus er bestond geen mogelijkheid om elkaar te ontlopen. Als hij daar weg zou gaan, zou ik meteen weer terugkeren, want ik vond het heel leuk om te doen en ontmoette er ook veel mensen. Man, 30 jaar, alleenstaand, zelfstandig wonend, volledig afgekeurd.
Sfeer in de buurt: Hoograven, Utrecht !
Hij gaat soms naar de dokter, tandarts en apotheek. Daarnaast komt hij bij de winkels en bij de moskee. Ook maakt hij gebruik van het park. Het buurthuis bezoekt hij niet. Dat doet hij nog steeds ver weg in Overvecht , waar hij drie jaar heeft gewoond. Hij vindt Overvecht een veel prettigere wijk. Rustiger vooral. Verder noemde hij nog het postkantoor en de wasserette / stomerij. Zijn idee over sociale contacten is dubbel. Eerst geeft hij aan ontevreden te zijn over zijn sociale contacten in de buurt. Maar vervolgens legt hij uit dat hij het beter vindt om afstand te nemen, want de mensen in de buurt zorgen alleen maar voor problemen. In Overvecht ging dat veel beter . (...) Op de vraag hoe hij contacten in de buurt zou kunnen vergroten antwoordt hij resoluut: verhuizen . Hij voelt zich verder niet onveilig ofzo, maar de sfeer is gewoon niet goed. Man, 31 jaar, afkomstig uit Guinee, onzelfstandig wonend.
Fysieke belemmeringen voor participatie ! Verkeer: ! Verkeersveiligheid ! Obstakels
! Mobiliteit: ! Openbaar vervoer ! Speciaal vervoer
! Voorzieningen ! Zichtbaarheid ! Herkenbaarheid ! Toegankelijkheid
Zichtbaarheid, herkenbaarheid en toegankelijkheid
Toegankelijkheid: toe-eigening en sociale uitsluiting !
Negatieve effecten van sociale cohesie kunnen zich op allerlei wijzen manifesteren: een jeugdhonk wordt gedomineerd door een enkele groep met buitensluiting van anderen en in een speeltuinvereniging hebben de inmiddels verhuisde autochtone bewoners het nog altijd voor het zeggen en komen de nieuwe allochtone bewoners er niet in .
!
Negatieve effecten worden soms veroorzaakt door een foutieve inschatting van beleidsmakers: in het kader van haar integratiebeleid wil een gemeenteraad een Turks buurthuis sluiten, omdat er al een wijkcentrum is dat voor iedereen openstaat. Een Turks gemeenteraadslid wéét dat integratie zo niet werkt. De Turkse gemeenschap zal in haar schulp kruipen en het wijkcentrum links laten liggen . Citaten uit: Van Marissing (2008)
Economische belemmeringen voor participatie ! Levert het geld op, of kost het mij geld? ! Is het de extra kosten of inkomsten waard?
Economisch belang om niet te werken !
Ik ben uiteindelijk volledig afgekeurd. Ik heb sinds 2002 een Wajong-uitkering. Toen ik die kreeg had ik nog een aangepaste baan, maar nu werk ik niet meer. Ik heb ook geen sollicitatieplicht meer. Voor mijn gevoel kan ik best 20 uur in de week werken en dat wil ik ook wel, maar dan ga ik teveel verdienen en vervalt het recht op een groot aantal regelingen en subsidies, dus ja, waarom zou ik dan gaan werken? Man, 30 jaar, alleenstaand, zelfstandig wonend, volledig afgekeurd.
Het afwegingproces bij ‘meedoen’ ! Wat kost het me en wat levert het me op? ! Wat moet ik ervoor doen en wat moet ik ervoor laten? ! Is het de moeite waard die investering te doen? ! Kortom: wat heb ik eraan?
Vernieuwing is niet altijd verbetering !
Kijk, elke oudere vindt het lastig om te veranderen. Eén van de dingen die niet konden is die woningen verbeteren. De douchevloeren waren glad, maar ze hoefden niet ruw gemaakt te worden, want de bewoners woonden er al twintig jaar in die flat en ze waren nog nooit gevallen, dus waarom dan nu in één keer de douchevloer vervangen? Want dat was zoveel trammelant in huis, dat wil je gewoon niet. Je wilt alle drempels gewoon houden in de flat, want daar ben je al twintig jaar niet over gestruikeld. Citaat uit: Van Marissing (2006)
De betekenis van veiligheid ! Vooral de veiligheidsbeleving speelt een belangrijke rol bij het afwegingsproces van bewoners om in de buurt te participeren. ! Zowel sociale als fysieke kenmerken van de woonomgeving zijn bepalend voor dat gevoel. ! Nabijheid, kleinschaligheid en vertrouwdheid zijn belangrijke begrippen als het gaat om voorzieningen voor kwetsbare burgers. ! Probeer een gesprek op gang te brengen met diegenen die (onbewust) gevoelens van onveiligheid veroorzaken.
Hoe gaan we hiermee om? ! Vragen aan de zaal: ! Wie is betrokken (geweest) bij de totstandkoming van een woonservicegebied? ! Is veiligheid daarbij expliciet als thema benoemd? Zo ja, op welke manier en hoe is dit verwerkt in het ontwerp en de uitvoering? ! Vindt u dat daarmee voldoende recht is/wordt gedaan aan de beleving van de burger en het afwegingsproces dat hij (on)bewust hanteert? ! Wie betrekt u bij het proces: alleen (toekomstige) gebruikers of ook anderen?
Aangrijpingspunten en suggesties ! Kijk ook eens door de bril van de kwetsbare burger: ! Bekijk je eigen wijk vanuit een rolstoel of probeer je, uiteraard onder begeleiding, geblindoekt te verplaatsen. ! Teken eens een kaart (mental map) van voorzieningen in de buurt waar je zelf gebruik van maakt, geef veilige en onveilige plekken aan en houd daarbij rekening met verschillende tijdstippen. ! Bedenk vervolgens hoe die kaart eruit zou zien als je je op een of andere manier kwetsbaar zou voelen. Let bijvoorbeeld op taalbeheersing (begrijp je alle informatie?), huishoudenstype (heb je kinderen bij je?), fysieke beperkingen (kun je overal komen en naar binnen?) en financiele beperkingen (kun je het betalen?). ! Probeer de vindbaarheid, zichtbaarheid, toegankelijkheid en daarmee vertrouwdheid van voorzieningen te vergroten: ! Kijk bijvoorbeeld hoe de detailhandel en horeca dat doen. Zet plantenbakken bij de ingang, schilder voetstappen op de stoep of hang bewegwijzering op. ! Houd spreekuur in de wijk op een plek waar mensen toch al komen, zoals een winkelcentrum of wijkcentrum.
Literatuur ! Gruijter, M. de & E. van Marissing (2011), Participatie van kwetsbare burgers: rol brede welzijnsprofessional onontbeerlijk. In: Sociaal Bestek 73 (5), pp.8-11. ! Gruijter, M. de, Marissing, E. van & T. Nederland (2010), Participatiebevordering in de Wmo: participeren in drie leefdomeinen. Wmo Kenniscahier 9. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. ! Wapenaar, J. (2011), ‘Gemeenten weten te weinig van participatieproblemen’. In: Zorg + Welzijn, 6 januari 2011.
