Veilig en comfortabel

Veilig en comfortabel Veilig en comfortabel

M E TO D OM M OO T I CT A I W O N E N MWEO NTE N D

Ve i l i g e n c o m f o r t a b e l WO N E N M E T D O M OT I C A Het woord domotica is een samentrekking van domus en informatica en betekent letterlijk ‘woonhuisautomatisering’. In een met domotica uitgeruste woning kunnen ouderen of mensen met een handicap heel goed op zichzelf blijven wonen, veilig én comfortabel.Veel mensen hebben er behoefte aan dat het huis ‘meedenkt’ als ze vergeetachtig worden en dat het hulp biedt bij bepaalde dagelijkse bezigheden. Technisch is heel veel mogelijk.Techniek is ook waar het in de eerste Nederlandse domoticaprojecten in de jaren negentig om ging. Maar de ervaring leerde dat mensen niet zitten te wachten op een overdosis aan technisch vernuft. Daarom gebeurt in een aantal huidige projecten precies het omgekeerde. Uitgangspunt is dát, waaraan mensen zelf behoefte hebben. Domotica moet helpen om aan hun wensen te voldoen. Over deze vraaggerichte manier van werken gaat deze brochure.

Beschrijving en analyse van vraaggestuurde domoticaprojecten in de ouderenhuisvesting

Veilig en comfortabel WO N E N M E T D O M OT I C A

comfortabel Veilig en comfortabel

M E T D O M OT I C WO N E N M E T D O M OT I C A


Johan van der Leeuw NIZW

INHOUD

Inleiding

7

1.

Domotica: mensenwensen staan centraal

9

2.

Negen projectbeschrijvingen

11

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9

Woningcorporatie Nijestee Pilotprojecten in Brabant Woonwijk Het Eversveld President Mandelahof Zorgwoningen De Zaligheden Seniorenappartementen in Dinxperlo Projectplan Carewest Nieuw Bleyenburg Proefproject de Kattenberg II

11 13 16 17 20 22 23 25 27

3.

Een analyse

31

3.1 3.2 3.3 3.4

De noodzaak van een meer vraaggestuurde aanpak Techniek beperkt de keuzevrijheid De voorkeur van (oudere) bewoners Draadloos

31 31 32 32

4.

Investeren in voorlichting en communicatie

35

4.1 4.2

Persoonlijke voorlichting: een stappenplan Ondersteunende middelen

35 36

5.

Gebruiksvriendelijkheid

37

6.

Do’s en don’ts met betrekking tot domotica

39

Bijlagen 1. Samenvatting van twee evaluatieonderzoeken 2. Samenvatting van Functioneel Programma van Eisen – eerste generatie 3. Lijst van begrippen

41 43 47

5

6

INLEIDING

Het woord domotica is een samentrekking van domus en informatica en betekent letterlijk ‘woonhuisautomatisering’. In een met domotica uitgeruste woning kunnen ouderen of mensen met een handicap heel goed op zichzelf blijven wonen, veilig én comfortabel.Veel mensen hebben er behoefte aan dat het huis ‘meedenkt’ als ze vergeetachtig worden en dat het hulp biedt bij bepaalde dagelijkse bezigheden. Technisch is heel veel mogelijk. Het Huis van de Toekomst, dat Chriet Titulaer ooit in Brabant inrichtte, stond bol van de snufjes. Nu kunnen bezoekers zich vergapen aan Living Tomorrow, het huis van de toekomst in de Amsterdamse Arena.Techniek is ook waar het in de eerste Nederlandse domoticaprojecten in de jaren negentig om ging. Maar de ervaring leerde dat mensen niet zitten te wachten op een overdosis aan technisch vernuft. Daarom gebeurt in een aantal huidige projecten precies het omgekeerde. Uitgangspunt is dát, waaraan mensen zelf behoefte hebben. Domotica moet helpen om aan hun wensen te voldoen. Over deze vraaggerichte manier van werken gaat deze brochure. Tegelijkertijd met ‘Veilig en comfortabel wonen met domotica’ verschijnt de publicatie ‘Handreiking Domotica, personenalarmering en ICT voor ouderen, versie 1.1’.Wij raden u aan om beide publicaties te lezen, omdat ze elkaar goed aanvullen. In deze brochure staan vraaggestuurde domoticaprojecten centraal, waarbij ook ingegaan wordt op de aspecten voorlichting en gebruiksvriendelijkheid. De handreiking gaat vooral in op de technische kant van domotica.

Innovatieprogramma Wonen en Zorg December 2004

7

8

D O M OT I C A : M S1TA A N C E N T R D O M OT I C A : M E N S E N W E N S E N S TA A N C E N T R A A L

Het overkomt iedereen wel eens… De deur uitgaan waarna onderweg de twijfel toeslaat: ben ik niet vergeten om het koffiezetapparaat uit te zetten? Of het gas onder de fluitketel uit te draaien? Wie in een huis met domoticavoorzieningen woont hoeft zich daarover geen zorgen te maken. Gas en elektra gaan vanzelf uit, zodra we via een schakelaar in de hal het huis laten weten dat we weggaan. Op dat moment gaat ook het inbraakalarm automatisch aan, dat zich weer uitschakelt zodra we thuiskomen en de schakelaar indrukken. In geval van nood is hulp nabij: er wordt bijvoorbeeld alarm geslagen als te lang geen beweging in huis is gesignaleerd. Bewegingsmelders geven een signaal door aan de centrale en vragen wat er aan de hand is. Heeft men daar geen idee dan wordt er een hulpverlener naar de woning gestuurd. Hij heeft toegang tot het huis via een chipcard met speciale coderingen, die alleen in noodgevallen worden geactiveerd. Of de centrale kan de deur op afstand openen. Een hele geruststelling voor wie alleen woont en bang is om, bijvoorbeeld na een ongelukkige valpartij, lang op hulp te moeten wachten. Een andere veelgebruikte toepassing van domotica is de videodeurtelefoon, waarmee men eenvoudig kan zien wie er voor de deur staat. Ook zijn vaak, op verschillende plaatsen in huis, rookmelders aanwezig. Een woning met domoticavoorzieningen houdt ook ’s nachts de wacht, als de schakelaar ‘slapen’ wordt geactiveerd en het alarm wordt ingeschakeld. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat het huis alarm slaat als iemand ’s nachts zijn bed verlaat om bijvoorbeeld naar het toilet te gaan. Deze actie wordt daarom gesignaleerd door een speciale bewegingsmelder die de betreffende alarmering automatisch uitschakelt. Ook wordt in dit geval de verlichting langs de looproute naar het toilet aangeknipt en gaat het licht in de badkamer bij binnenkomst vanzelf aan. In het donker op de tast de weg vinden, met een grote kans om te struikelen, hoort daarmee tot het verleden.

Stand van zaken Inmiddels zijn in de ouderenhuisvesting (inclusief woonzorgcomplexen) ruim 40 domoticaprojecten gerealiseerd, in totaal zo’n 1.500 woningen, en worden er circa 100 projecten voorbereid. Het aantal vraaggestuurde projecten is nog beperkt. In hoofdstuk twee worden negen verschillende domoticaprojecten1 beschreven, die het meest een vraaggestuurde aanpak benaderen: hoe de initiatiefnemers aan de slag gingen, welke (praktijk)ervaring zij opdeden en hoe de bewoners inmiddels met de domoticavoorzieningen omgaan. Hoofdstuk drie gaat in op opvallende aspecten van de beschreven domoticaprojecten, met name wat betreft de techniek en de functies die de bewoners het belangrijkste vinden. Aan de orde komen ook de eisen waaraan voorlichting rondom domotica moet voldoen.Tenslotte wordt gekeken naar de gebruiksvriendelijkheid van de toegepaste techniek: wat zijn de kwetsbare punten en wat moet je bij voorkeur wél en wat vooral níet doen.

9 1 Een inspirerend project dat niet beschreven wordt, is ‘Onplanbare Zorg en ICT in de Provincie Limburg’, dat ondersteund wordt door het iRv, Kenniscentrum voor Revalidatie en Handicap. Uitgebreide informatie over dit project is te vinden op www.irv.nl.

Functioneel Programma van Eisen Eerste en tweede generatie domoticawoning voor ouderen Vrijwel alle tot nu toe in Nederland gerealiseerde domoticaprojecten in de ouderenhuisvesting zijn in meer of mindere mate gebaseerd op hetzelfde ‘Functioneel Programma van Eisen’. Bijlage twee is een samenvatting van dit programma van eisen. Aan het programma ligt een bepaalde technische opzet ten grondslag. Het Innovatieprogramma Wonen en Zorg spreekt van de eerste generatie domoticawoning voor ouderen. Bijna alle in hoofdstuk twee beschreven projecten behoren qua technische opzet tot deze eerste generatie. De uitzondering wordt gevormd door het project Paladijn te Veldhoven, waarbij het Viedome-systeem in de praktijk wordt getest. Het project is een mengvorm van het ‘klassieke’ functioneel programma van eisen en ‘klassieke’ technologie met nieuwe functies en nieuwe techniek. In de ‘Handreiking Domotica, personenalarmering en ICT voor ouderen, versie 1.1’ wordt zowel ingegaan op de techniek van de eerste generatie domoticawoning voor ouderen als op de globale opzet voor de tweede generatie, en welke acties er ondernomen moeten worden om die tweede generatie van de grond te krijgen.

10

NEGEN P2R O J E C T B E S C NEGEN

PROJECTBESCHRIJVINGEN

In de negen projectbeschrijvingen, met uitzondering van het project De Kattenberg II in Aalten, komen de volgende onderwerpen (in genoemde volgorde) aan bod: - Inleiding met algemene kenmerken van het project; - Aanbod van het basispakket en de keuzemodule(s), met daarbij de kostprijs zoals die bewoners in rekening wordt gebracht (indien bekend); - Voorlichting aan de (toekomstige) bewoners; - Reactie van de bewoners op het aanbod (indien al in implementatiefase); - Opvallende aspecten in vergelijking met overige projecten2.

2.1. Woningcorporatie Nijestee: bewoners blij met domotica zonder toeters en bellen Inleiding Woningcorporatie Nijestee, de grootste sociale verhuurder in de stad Groningen, vond dat huurders het recht hadden op het gemak van domotica, maar vroeg zich af hoe ze dit betaalbaar kon houden. De vraag leidde tot het ontwikkelen van een domoticapakket zonder toeters en bellen, waarmee zowel bewoners als corporatie tevreden zijn. ‘Nijestee hanteert het principe dat wensen van klanten leidend zijn bij het ontwikkelen van producten en diensten,’ vertelt manager wonen Aldert de Gries. De corporatie betrok daarom, bij het bedenken en invullen van een domoticapakket voor 24 nieuwbouwwoningen aan het Linnaeusplein, de doelgroep 55-plussers. In totaal spraken 100 mensen uit die leeftijdsgroep in drie verschillende sessies over allerlei onderwerpen die met ouderenhuisvesting te maken hebben, waaronder domotica. Het bleek een lastig begrip, dat mensen (nog) weinig zei. ‘Dus was het moeilijk om juist op dat gebied wensen te inventariseren, die verder gingen dan de bekende zorgalarmering en videofoon. Het dilemma was hoe we vraaggericht te werk moesten gaan terwijl we de vraag niet boven tafel konden krijgen.We hebben ons toen laten leiden door de ervaringen van eerdere domoticaprojecten in Brabant, waar men concludeerde dat overdaad schaadt. Omdat domotica veel geld kost, hebben we vervolgens besloten om een eenvoudig en goedkoop standaardpakket te ontwikkelen.’

Aanbod basispakket De corporatie koos uiteindelijk voor een basispakket met personen-, inbraak- en brandalarmering. Het woongebouw heeft een elektronisch slot in de deur van het trappenhuis en in de voordeur, die de thuiszorg op afstand kan openen. In de woonkamer is een videodeurtelefoon aanwezig en de bewoners kunnen (een deel van) de keuken aan- of uitzetten, afhankelijk van de wandcontactdozen die men op de centrale schakelaar laat aansluiten. Sensoren laten de nachtverlichting van slaapkamer naar toilet simpel aanspringen, en ook het licht in de badkamer gaat aan zodra daar geplaatste sensor beweging signaleert. Het uitzetten gaat met de hand, zodat iedereen de lamp kan laten branden zo lang als nodig is. De lamp bij de voordeur is zo opgehangen dat er, via een raam naast de voordeur, voldoende licht naar binnenstroomt, dus automatisch ganglicht is overbodig. De corporatie brengt de bewoners, die kiezen voor domotica, geen kosten in rekening. Men betaalt alleen voor de aansluiting op de centrale van Thuiszorg Groningen en voor de professionele alarmopvolging door de thuiszorg. Dit kost bij elkaar 13,50 euro per maand. ‘Het is een doeltreffend en goedkoop domoticasysteem,’ vertelt een trotse Aldert de Gries. ‘Meestal kost het aanbrengen van domotica zo’n 6.000 à 7.500 euro per woning, maar wij hadden voldoende aan 3.000 euro per woning. Andere corporaties kunnen niet altijd geloven dat het zo eenvoudig en goedkoop kan. Ze gaan ervan uit dat er zoveel méér elektroni-

11 2 IWZ geeft hierin herhaaldelijk haar visie op het betreffende project. Dit staat dus los van hetgeen de geïnterviewde heeft gezegd.

sche mogelijkheden bestaan en dat je die ‘dus’ allemaal moet gaan gebruiken. Dat is onzin,’ roep ik dan. ‘De kosten daarvoor staan in geen verhouding meer tot wat mensen willen én ook gebruiken, waar het natuurlijk om gaat. Ik heb het gevoel dat domotica soms het speeltje van corporatiemedewerkers is. En daar zit volgens mij niemand op te wachten.’

Voorlichting Nijestee heeft het Kwaliteitsinstituut Toegepaste ThuisZorgvernieuwing (KITZZ) in Groningen ingeschakeld om de bewoners voor te lichten en hun ervaringen te monitoren. Het instituut ontwikkelde een voor de doelgroep begrijpelijke gebruiksaanwijzing.Verder gaat KITZZ onderzoeken welke wensen de bewoners nog meer hebben. Afhankelijk daarvan wil Nijestee aanvullende domoticavoorzieningen aanbieden. Reactie van de bewoners De helft van de bewoners koos vóór het domoticapakket en zij zijn trots op hun veilige en comfortabele huizen. Ook de gemeente Groningen is enthousiast. De gemeente bestempelde de domoticawoningen aan het Linnaeusplein tot voorbeeld van seniorenhuisvesting. Niet alleen vanwege het domoticapakket, maar ook door het gebruik van materialen die gebruiksvriendelijk voor ouderen zijn. De woningcorporatie denkt intussen na over de manier waarop domotica ook aan andere groepen huurders aangeboden kan worden. Opvallende aspecten Nijestee heeft gekeken naar het evaluatieonderzoek onder de zes Brabantse domotica-experimenten (bijlage 1) en het daaraan ten grondslag liggende functioneel Programma van Eisen (bijlage 2). Op basis van de evaluaties besloot men de volgende functies niet toe te passen: - het aan- en uitzetten van de woning - woning in dagen nachtstand zetten - passieve personenalarmering door inactiviteitmeting - automatisch aangaan van het licht in de hal Een huisautomatiseringssysteem (de zogenaamde elektrotechnische oftewel E-domotica)3 werd achterwege gelaten vanwege de kosten. In plaats daarvan gebruikte men ‘stand-alone’ techniek, een relatief goedkope installatietechniek met veel flexibiliteit, waarmee functies als het aan- en uitzetten van de keuken, de nachtoriëntatieverlichting en het automatische badkamerlicht toch gerealiseerd konden worden.Verder werden personenalarmering, een elektrisch slot en een videodeurtelefoon geïnstalleerd. Op deze manier realiseerde men een groot gedeelte van het functioneel Programma van Eisen, maar was Nijestee (meer dan) de helft goedkoper uit dan bij een volledig uitgeruste domoticawoning: circa 3.000 euro per woning ipv. 6.000 à 7.500 euro. De bewoners van het Linnaeusplein gebruiken het mechanische slot, maar de hulpverlening kan naar binnen mbv. het elektrische slot. In geval van nood geeft kan de meldcentrale de deur op afstand openen, zodat de hulpverlener naar binnen kan.

12 3 Zie bijlage 3: verklarende lijst van begrippen

In de woonkamer bevindt zich de videodeurtelefoon (boven) en de personenalarmering (onder), die ook gebruikt wordt voor de branden inbraaksignalering. Foto: Piet de Ruiter, KITTZ Groningen

2.2. Pilotprojecten in Brabant: het woonzorgconcept Viedome in de praktijk gebracht Inleiding Thuiszorg Eindhoven-Kempenstreek was in samenwerking met Mextal4 en SIMAC5 bezig met de ontwikkeling van een woonzorgconcept, om op afstand zorg aan huis te kunnen bieden. Dit voorbeeld van Publiek Private Samenwerking (PPS) leverde na een paar jaar Viedome op, een combinatie van techniek, ICT, zorgen dienstverlening en woningaanpassingen.Viedome moest alleen nog in de praktijk toegepast worden. Toen woningcorporatie Aert Swaens in Aalst een nieuw kantoor ging bouwen voor Thuiszorg Kempenstreek, met daarboven appartementen voor mensen met een zorgintensieve vraag, stelde de thuiszorg voor om deze te gebruiken als kleinschalig proefproject voor Viedome. De corporatie stemde in en raakte zodoende betrokken bij Viedome. In Veldhoven werd gestart met een tweede pilot, in het ‘gewone’ en bestaande ouderencomplex Paladijn. De corporatie ziet de voordelen van Viedome duidelijk in: bewoners kunnen 24 uur per dag, in geval van nood, op iemand terugvallen. En het vergemakkelijkt het samen met anderen ondernemen van activiteiten. Twee belangrijke functies van domotica, bleek uit eerder onderzoek van Aert Swaens naar de woonbehoeften van ouderen. ‘De huurders van de appartementen in Aalst zijn vooraf zorgvuldig geselecteerd. Zij moesten namelijk goed weten waaraan ze zouden beginnen’, zegt Janneke van Genugten, coördinator consumentenzaken bij Aert Swaens. ‘Ze zouden regelmatig gevraagd worden naar hun ervaringen met Viedome, informatie die we nodig hebben om het concept verder te kunnen ontwikkelen. Ook moesten ze bereid zijn om eventuele ongemakken tijdens de proefperiode voor lief te nemen. En we wilden graag een diversiteit aan bewoners zien, zowel ouderen als gehandicapten met verschillende indicaties voor een verzorgings- of verpleeghuis.’

13 4 Leverancier van software en techniek. 5 Leverancier en bewaker van de verbinding tussen woningen en zorgcentrale.

Aanbod basispakket Het basispakket van Viedome is in alle appartementen in Aalst aanwezig. De voorzieningen worden per appartement afgesteld, afhankelijk van de wensen van de bewoner. Met het basispakket worden aangeboden: bewegingsmelders in alle vertrekken, lichtsensoren, branden inbraakalarmering, een schakelaar bij de voordeur om het huis in de uit- of thuisstand te zetten en een schakelaar in de slaapkamer voor een wakker- of slaapstand. Bijzonder is de aanwezigheid van verschillende camera’s waarmee bewoners rechtstreeks met de zorgcentrale kunnen communiceren. De centrale zet de camera’s - om privacyredenen – pas aan als bewoners toestemming geven. In dat geval gaat ook een privacylamp branden zodat de bewoner weet dat de centrale meekijkt. Het gevoel van veiligheid wordt nog groter door de thuispost, een soort beeldtelefoon waarmee men kan zien wie er voor de deur staat en deze kan openen. Bovendien kan de bewoner er 24 uur per dag contact mee opnemen met een verpleegkundige van de thuiszorg, waarbij men elkaar op het scherm ziet. Op twee momenten van de dag legt de centrale standaard contact met de bewoner, dit is de goedemorgen-goedeavondservice. In het tweede proefproject Paladijn wordt hetzelfde basispakket aangeboden. Omdat het hier bestaande en bewoonde woningen betreft liet men de bewoners vrij kiezen uit de aangeboden functies. Men hoefde ook niet persé aan het project deel te nemen. Bewoners die meedoen aan één van de pilotprojecten hoeven hier niets voor te betalen. Voorlichting In het eerste proefproject in Aalst is een modelwoning ingericht. In een campagne rond het Viedomeconcept werd op deze woning gewezen, om geïnteresseerden de kans te geven eerst een kijkje te nemen. Ook bewoners van het complex Paladijn werden uitgenodigd om hier kennis te maken met de mogelijkheden van domotica. Reactie bewoners Paladijn Vijftien van de 34 bewoners deden mee aan de proef.Tien ervan kozen voor de functie personenalarmering, vier voor brandalarmering en één voor inbraakalarmering. Alle vijftien wilden ze gebruik maken van de thuispost, die tweewegverkeer tussen de bewoner en de thuiszorgcentrale mogelijk maakt. ‘Slechts’ twee bewoners kozen voor een camerabewaking elders in de woning en wel in de badkamer. Volgens Janneke van Genugten zien de bewoners de camera’s en de thuispost niet als inbreuk op hun privacy, omdat het gevoel van veiligheid overheerst. ‘Mensen vinden het een prettig gevoel als er een oogje in het zeil wordt gehouden. Daarom kozen de bewoners van Paladijn massaal voor de spreek/luister- en beeldverbindingen én de alarmering. Een aantal specifieke domoticatoepassingen liet men er links liggen, maar dat maakt voor ons project niet uit. Het systeem is immers modulair opgebouwd. Als iemand in de toekomst bijvoorbeeld slecht ter been wordt of in een rolstoel terecht komt, heeft hij misschien wel behoefte aan bepaalde functies, die we dan makkelijk kunnen realiseren.We bieden de bewoners alle gebruiksgemak van domotica, zodra ze er behoefte aan hebben, en dringen niemand iets op. Dat is ons uitgangspunt.’

De toekomst Het woonzorgconcept Viedome is voortdurend in ontwikkeling en wordt door de initiatiefnemers steeds verder uitgebreid. De zorgcentrale fungeert daarbij steeds meer als het ene loket waar men terecht kan met uiteenlopende vragen. Zo is er inmiddels een activiteitenservice ontstaan: via de thuispost kan de bewoner bij de zorgcentrale informeren naar activiteiten in het wijkcentrum. Een nieuw idee voor de toekomst is ‘telemedicine’, waarbij men vitale functies op afstand kan monitoren. Hiermee kan tijdig gesignaleerd worden of een bewoner geestelijk of lichamelijk achteruit gaat. Merkt de thuiszorg bijvoorbeeld dat een bewoner verward is, dan kan zij dagelijks (met behulp van de goedemorgen-goedeavondservice) gerichte vragen stellen. Zo kan men vroegtijdig dementie opsporen. De twee pilotprojecten duren tot 1 januari 2005. Daarna is een zogeheten landelijke uitrol gepland, waarbij Aert Swaens en Thuiszorg Eindhoven-Kempenstreek actief de boer op gaan om Viedome onder de aandacht te brengen van collega corporaties, zorginstellingen én klanten.Viedome moet uiteindelijk toegepast worden in een groot aantal woonzorgcomplexen, zorgappartementen etc.

14

Opvallende aspecten Viedome is in feite een technologiedemonstratieproject vanuit het bedrijfsleven, waarbij structurele samenwerking heeft plaatsgevonden met een thuiszorginstelling en een woningcorporatie. Het is het eerste voorbeeld van Publiek Private Samenwerking op het terrein van domotica en ICT in de ouderenhuisvesting/zorg. Met Viedome kan een vraaggestuurde aanpak gevolgd worden, zoals dat in het tweede pilotproject is uitgevoerd. Interessant is vooral de reactie van de oudere bewoners van Paladijn, op het domotica-aanbod. Zij geven de voorkeur aan actieve personenalarmering, net zoals bij de meeste van de in hoofdstuk twee beschreven projecten.Toch is er ook een relatief grote belangstelling voor de nieuwe functie van de thuispost, waarbij een tweeweg beeld- en geluidsverbinding tussen bewoner en zorgcentrale mogelijk is. Meest opvallende is de totale afwezigheid van belangstelling in deze groep, voor de toepassing van een huisautomatiseringssysteem (E-domotica), met functies als het automatisch aan- en uitzetten van de woning en een dagen nachtstand. Dit zien we ook bij de projecten in Reusel (hs 2.5) en Aalten (hs 2.9).

Plattegrond van de modelwoning in Aalst met een overzicht van de toegepaste domotica. Bron:Viedome

15

2.3. Woonwijk Het Eversveld: bewoners nemen zelf het initiatief Inleiding Het Eversveld in Geldrop is volgens de bewoners de ideale woonwijk: vlakbij het centrum, op loopafstand van het station, met ruime straten en huizen en een grote onderlinge saamhorigheid.Velen wonen er al vanaf het begin – medio jaren 60 – en velen willen er nooit meer weg. Ook niet nu ze ouder worden en zorg gaan behoeven. Sinds kort hoeft dat ook niet meer. Bewoners namen zelf het initiatief om hun koophuizen van een domoticapakket te voorzien. ‘Al jaren filosofeerden we hoe we ook in de toekomst plezierig en comfortabel konden blijven wonen in het Eversveld.Veel oudere bewoners steunden het plan, onder andere met geld, om in Geldrop een serviceflat te bouwen. Maar toen de flat er in 1989 stond, zijn er maar zes buurtbewoners naar toe verhuisd. De rest was ‘er nog niet aan toe’. Net alsof we altijd jong zouden blijven…,’ vertelt buurtbewoner Wim Bähler. Zelf ging hij begin jaren tachtig met pensioen. Het werd geen rustige tijd. Hij ging interim-klussen doen in de gezondheidszorg, raakte op die manier bekend met de problemen rondom de snelle vergrijzing. En via het project ‘Vitaal Grijs’ van de provincie Noord Brabant kwam hij in contact met domotica en met de toen lopende reeks experimenten.Toen de actieve Vereniging van Eigenaren Het Eversveld tijdens de jaarvergadering besloot om een commissie ‘Veiligheid & Zorg’ in te stellen, ging het domoticaballetje rollen.

Het Eversveld werd een officieel Vitaal Grijsproject en kreeg (in 2000) een startsubsidie van de provincie. Nieuw aan dit project was dat het ging om een bewonersinitiatief en om het toepassen van domotica in bestaande huizen, in plaats van in nog nieuw te bouwen of te renoveren woningen. Eén van de eisen die de bewonerscommissie op tafel legde, was géén hak- of breekwerk. Een tweede belangrijke eis was een aansluiting op de zorgalarmcentrale van Thuiszorg Eindhoven-Kempenstreek. Aanbod basispakket En zo geschiedde. Het concept dat de commissie voor ogen stond, is besproken met een adviesbureau en vervolgens samen met de betrokken firma's uitgewerkt. Bewoners kunnen in noodsituaties gebruik maken van de mobiele hulpverlening (Professionele Achterwacht6) van de zorgalarmcentrale. De oude sloten van de voordeuren zijn vervangen door elektromechanische7 sloten, zodat de centrale ze op afstand kan openen voor hulpverleners. Bewegingsmelders, rookmelders en een inbraakalarm zijn, zoals het eisenpakket luidde, standaard op het domoticasysteem aangesloten en meldingen komen binnen bij de zorgcentrale. Ook via een halszender kan de bewoner in nood contact krijgen met de zorgalarmcentrale. Voor de ‘interne communicatie’, zoals bijvoorbeeld het aan- en uitschakelen van apparaten en lampen, maakt het systeem onder andere gebruik van het bestaande elektriciteitsnetwerk binnenshuis (Powerline communicatie8), zodat er geen verbouwingen hoefden plaats te vinden. Iedere bewoner die meedeed moest een paar duizend euro investeren. Via Vitaal Grijs wist Wim Bähler dat alarmcentrales in grote steden grote moeite hadden met het beheren van de sleutels van alle aangesloten woningen. ‘Een goed hulp-in-noodsysteem begint bij de voordeur. Hulpverleners moeten je huis kunnen binnenkomen, juist als je zelf niet meer kunt opendoen! De mantelzorgoplossing - waarbij het openen van de voordeur via buren, kennissen of familie loopt - is naar onze mening géén goede oplossing voor de ‘vergrijzende’ toekomstproblemen!’

Voorlichting De gewenste domotica is eerst aangelegd in een proefwoning, die hetzelfde is als de meeste woningen in Het Eversveld, en uitgebreid getest. Langzamerhand raakte Het Eversveld zo vertrouwd met het idee van domotica. Het feit dat hier veel oud-Philipsmensen met een technische achtergrond wonen heeft daarbij waarschijnlijk een rol gespeeld. Reactie bewoners In totaal zijn, ondanks de hoge investering, dertien huizen van domotica voorzien, dat wil zeggen bij ongeveer één derde van alle senioren die in Het Eversveld wonen. Men is ervan overtuigd dat het systeem in de toekomst goedkoper wordt, als gevolg van technologische verbeteringen en meer mensen die er gebruik van maken.

16 6 Zie bijlage 3: verklarende lijst van begrippen 7 Zie bijlage 3: verklarende lijst van begrippen 8 Zie bijlage 3: verklarende lijst van begrippen

‘De meeste bewoners die voor domotica kozen, deden dat ‘voor de zekerheid’. Intussen hebben verschillende buurtgenoten, waaronder ikzelf, de voordelen ervan ondervonden. Anderen schuiven de beslissing voor zich uit.Willen pas meedoen als de nood aan de man komt, hoewel ze zullen merken dat hun hoofd er dan niet naar staat.Weer anderen vinden domotica niet nodig omdat ze liever een beroep op hun kinderen of buren doen. Denk je eens in, hoe je mensen laat schrikken als midden in de nacht zo’n panieksituatie ontstaat. Zelf wil ik die schrik niemand aandoen. Liever bel ik de alarmcentrale’, aldus Wim Bähren.

Opvallende aspecten Het Geldropse domoticaproject is bijzonder omdat het door ouderen zelf is geïnitieerd en uitgevoerd. Het is een bij uitstek vraaggericht project omdat het bewoners van bestaande woningen betreft en omdat zijzelf aan het roer staan. Dat dertien van de 35 senior eigenaren deelnemen is opvallend hoog. Een goede aanzet voor ‘het rijp maken van senioren voor domotica’ is het programma ‘Blijvend Thuis in Eigen Huis’ van het Brabants Ondersteuningsinstituut Zorg9. Dat beoordeelt of woningen geschikt zijn om er tot op hoge leeftijd in te blijven wonen en stelt daarvoor een Woonverbeteradvies op.

Met een elektromechanisch slot kan de zorgcentrale de voordeur op afstand openen.

2.4. President Mandelahof: opplussen en domotica inéén Inleiding Woningcorporatie TBV Wonen kwam het begrip domotica steeds vaker tegen en wilde er graag ervaring mee opdoen. Er lagen plannen op tafel voor het opknappen van de kleine, ouderwetse en oncomfortabele woningen in het President Mandelahof te Tilburg. Omdat er vooral ouderen en licht verstandelijk gehandicapten wonen, moesten hún woonwensen leidraad zijn.TBV Wonen vroeg zich af of domotica een rol kon spelen. Bewoners van het President Mandelahof zeiden volmondig ja. En zo gebeurde het dat in de woningen domotica werd ingebouwd. Mandelahof is een renovatieproject, waarbij een deel van de woningen zijn samengevoegd. De rest is onder andere opgeplust10. Na de renovatie bestaat het complex uit 41 woningen, waarvan er 30 voor ouderen zijn en 11 voor bewoners met een verstandelijk handicap. ‘Ter voorbereiding van de opknapbeurt is, zoals gebruikelijk, een projectgroep opgericht waarin medewerkers van TBV Wonen en bewoners eerst alle plannen en – later – ook de voortgang van de werkzaamheden bespreken,’ vertelt Agnes Habers, beleidsmedewerker wonen en zorg bij TBV Wonen. ‘Het was de bedoeling om de woningen op te plussen, dat wil zeggen ze zo aan te passen dat ze bij uitstek geschikt zijn als seniorenwoning. De huurders in de projectgroep reageerden meteen enthousiast toen ze hoorden van onze plannen om ook domoticapakketten aan te bieden. Ze realiseerden zich dat zij dankzij domotica langer zelfstandig thuis kunnen blijven wonen. En omdat íedereen dat nu eenmaal graag wil, stemden zij – en ook de andere huurders – vóór domotica. De inhoud van de pakketten is vastgesteld op basis van hun wensen. Een en ander is in samenwerking met Smart Homes verder uitgewerkt. Daarna is een proefwoning ingericht.’

17 9 Zie www.boznet.nl 10 Zie bijlage 3: verklarende lijst van begrippen

Aanbod basispakket en keuzemodules In elke woning werd een basispakket geïnstalleerd, bestaande uit een huisautomatiseringssysteem en een deurtelefoon. Bewoners kunnen via de televisie zien wie aanbelt en met de telefoon de toegangsdeur bedienen. Bij thuiskomst of weggaan kan het huis in de aan- of uitstand gezet worden, en ’s nachts in de nachtstand, ’s morgens in de dagstand via een schakelaar in de slaapkamer. Dat betekent dat verlichting in hal, douche en toilet bij binnenkomst vanzelf aangaan en bij weggaan juist uit.Wie ’s nachts naar het toilet moet, vindt dankzij vloerverlichting makkelijk de weg. Een eerste keuzepakket omvat extra veiligheidsfuncties met personen-, branden inbraakalarmeringssystemen. Uitbreiding met de zogenaamde ‘passieve personenalarmering’ is onderdeel van het tweede keuzepakket waarbij bewegingssensoren het gedrag van de bewoner signaleren. Als iemand thuis is en het huis op ‘aan’ staat, maar de sensoren gedurende vier uur geen beweging signaleren, gaat automatisch een alarmsignaal naar de centrale. De corporatie brengt de bewoners geen kosten in rekening voor de techniek. Deze investering komt op rekening van TBV Wonen en werd meegenomen in de renovatiekosten. De bewoners moeten wel een maandelijkse bijdrage betalen voor de aansluiting op de alarmcentrale van de thuiszorg. Om de 24-uurs professionele alarmopvolging voor de bewoners van alléén al dit wooncomplex te regelen heeft de corporatie afspraken gemaakt met vier verschillende organisaties. Deze vier organisaties hebben een onderlinge werkverdeling om 24 uur per dag en 7 dagen per week te kunnen dekken. Als er geen opvang en opvolging is geregeld heeft investering in domotica en personenalarmering geen zin. Voorlichting TBV Wonen heeft, gebaseerd op de praktijkervaringen van anderen, bijzondere aandacht besteed aan een goede voorlichting van de toekomstige bewoners. In een proefwoning vonden rondleidingen plaats van steeds kleine groepjes bewoners.Wie wilde kon een familielid of een goede vriend meenemen. Alle informatie stond ook vermeld in een brochure. Op verschillende momenten kregen bewoners uitleg aan huis: direct na de implementatie, kort daarna en nogmaals na een iets langere periode. ‘Je moet de tijd nemen om mensen vertrouwd te maken met domotica. Het is toch even wennen, zo’n huis met een gebruiksaanwijzing. Ook voor wie nog niet zo oud is. En het is natuurlijk wel de bedoeling dat mensen alle mogelijkheden die hun huis biedt gaan gebruiken’, aldus Agnes Habers.

Reactie bewoners Een jaar na introductie gebruiken 23 van de 29 oudere huishoudens in het complex naast het basispakket het eerste keuzepakket11. Uit een onderzoek eind 2003 bleek dat het precies afstellen van alle functies hier en daar nog problemen oplevert.Wie een douchegordijn had opgehangen merkte bijvoorbeeld dat na een tijdje het licht uitging. De sensoren signaleerden geen beweging en schakelden de verlichting uit. Dat is natuurlijk erg onhandig als je aan het douchen bent. Een en ander is nu anders afgesteld.Veel mensen maken gebruik van de functie videodeurtelefonie12 via de televisie, maar in een paar gevallen was het toestel daarvoor niet geschikt. Zeven van de 23 mensen kozen naast het eerste ook voor het tweede keuzepakket met de passieve personenalarmering, waarvan er uiteindelijk maar één persoon het ook daadwerkelijk gebruikt. Volgens Agnes Habers moet domotica zijn nut nog verder bewijzen. ‘Het is nodig om de vinger aan de pols te houden. Er staan onderzoeken gepland, zowel onder bewoners als onder de achterliggende organisaties. Binnenkort gaat TBV Wonen intern de toekomst van domotica evalueren, want het is weliswaar een nuttig maar ook erg duur systeem. Langzamerhand raakt het toepassen van domotica wel meer bekend, vooral op het gebied van ouderenhuisvesting. Ook de lokale pers besteedde bijvoorbeeld aandacht aan ons project.TBV Wonen neemt samen met twee andere woningcorporaties en thuiszorgorganisatie Thebe deel in een domotica kenniscentrum dat het gemak van domotica meer onder de aandacht van pers en publiek wil brengen.’ (Zie voor meer informatie www.domoticakenniscentrumtilburg.nl)

18 11 De overige bewoners zijn zelfstandig wonende verstandelijk gehandicapten, die onder begeleiding staan van een zorginstelling. Zij maken alleen gebruik van het basispakket. 12 Zie bijlage 3: verklarende lijst van begrippen

Opvallende aspecten Het project Mandelahof is een van de eerste voorbeelden van een project waarbij domotica in bestaande, bewoonde woningen13 is aangebracht én van een meer vraaggestuurde aanpak. In elke woning zit standaard een vrij uitgebreid basispakket, dat aangevuld kan worden met twee keuzepakketten. De voorkeur van de meeste bewoners gaat uit naar het eerste keuzepakket, met verschillende alarmeringsfuncties. Het tweede keuzepakket met de bewakingsfunctie passieve personenalarmering door inactiviteitmeting is opvallend minder populair. Het bevestigt eerdere uitkomsten uit onderzoek, dat de vormgeving van deze functie met de techniek van de eerste generatie domoticawoningen voor ouderen niet echt optimaal is (zie bijlage 2, functie 2), terwijl er naar deze bewakingsfunctie op zich wel vraag lijkt te zijn (zie bijlage 1).

1

3

2

1 Men kan kiezen voor extra veiligheid met het apparaat voor personenalarmering. 2 Bij het bed zit de schakelaar om de woning in de nachtstand te zetten. Alles wat (per ongeluk) nog aan staat gaat dan automatisch uit. Stapt de bewoner ’s nachts uit bed dan gaat de verlichting in de hal automatisch branden. 3 Met de huistelefoon kan de toegangsdeur bediend worden. Bron:TBV Wonen

19 13 Niet alle woningen zijn ingrijpend gerenoveerd en samengevoegd.

2.5. Zorgwoningen De Zaligheden: bewoners kiezen en betalen eigen domoticapakket Inleiding Sinds de zomer van 2004 staan in het centrum van Reusel 22 woningen, speciaal gebouwd voor jonge en oudere mensen die op een of andere manier zorg behoeven. Bewoners hebben de keuze uit verschillende zorgpakketten en bijbehorende domoticatoepassingen. Het basispakket is gratis, maar wie een uitgebreider pakket wil, betaalt er zelf aan mee.Woningstichting De Zaligheden vindt dat een principiële zaak. ‘We willen dat mensen een bewuste keuze maken,’ vertelt Karl-John Burgmans, hoofd bedrijfsbureau en projecten bij woningstichting De Zaligheden. ’Ervaringen in twee eerdere domoticaprojecten gaven daartoe aanleiding.We merkten dat de meeste bewoners niet zitten te wachten op een huis vol elektronische snufjes. Dat wilden we in het nieuwe project voorkomen. Het moest goedkoper, én meer vraaggericht.We wilden mensen een basispakket aanbieden dat ze later, als ze daar behoefte aan krijgen, eenvoudig met extra voorzieningen kunnen uitbreiden. Het was wel lastig om te bepalen welke voorzieningen bij het basispakket moesten horen en waaruit de extra pakketten moesten bestaan.’

Aanbod in basispakket en keuzemodules Elke woning is standaard voorzien van een videodeurtelefoon en een elektronisch slot op de voordeur en bevat een leidingenstelsel voor allerlei eventuele toekomstige toepassingen. Bewoners bepalen vooraf zelf op welke manier hulpverleners in geval van nood hun huis kunnen binnenkomen. Ze kunnen een extra sleutel afgeven of het elektronische voordeurslot laten activeren. Met het laatste, het zogenaamde ‘binnen zonder sleutel’ principe, kunnen hulpverleners het huis binnen door op de voordeurbel te drukken. Uiteraard alleen als de woning in de alarmstand staat. Dit heeft alleen zin als de bewoner gebruik wil maken van de functie actieve personenalarmering. Hij moet dan een zorgtelefoon huren bij de zorgleverancier RSZK (Regionale Stichting Zorgcentra de Kempen). Dit is inclusief een abonnement op professionele alarmopvolging. De zorgtelefoon, die directe communicatie tussen zorgaanbieder en bewoner mogelijk maakt, wordt door RSZK geleverd, en niet door de woningstichting. In eerdere domoticaprojecten zorgde de Zaligheden voor de telefoons, maar deze bleken niet aan te sluiten op de centrale van de zorgleverancier14. Om die reden is er nu voor deze aanpak gekozen. Aan het toestel voor personenalarmering zijn drie extra pakketten gekoppeld, waarvoor de techniek moet worden uitgebreid met een huisautomatiseringssysteem: het pluspakket zorg, het pluspakket zorg en veiligheid en het pluspakket comfort. Het pluspakket zorg bevat bewegingsmelders die een signaal afgeven aan de centrale als het te lang ‘stil’ is in huis, terwijl de bewoner wel thuis is. Dus is er ook een aan/uit-schakelaar aanwezig en een schakelaar om de woning in dag- of nachtstand te zetten. Lampen verlichten ’s nachts de route van slaapkamer naar toilet.Verder biedt het pakket inbraak- en brandalarmering. Wie kiest voor het pluspakket zorg en veiligheid krijgt bovenop de voorzieningen uit het zorgpakket nog een kookschakelaar en een sirene bijgeleverd. De eerste schakelt vanzelf uit bij het verlaten van het huis. De sirene treedt in werking bij brand of inbraak. Snufjes als het bedienen van gordijnen, het koppelen van andere apparaten aan lichtpunten en dergelijke horen bij het pluspakket comfort. Dit meest uitgebreide pakket is in maar één huis geactiveerd, waarvan de bewoners beiden minder mobiel zijn. Karl-John Burgmans kan zich goed voorstellen dat ook andere mensen met lichamelijke beperkingen profijt kunnen hebben van het pluspakket comfort.Toch is er geen animo voor. ‘Waarschijnlijk omdat ze de kat uit de boom willen kijken en eerst willen ervaren hoe het is om te wonen in een huis met domotica. Ook de prijs van minimaal 45 euro per maand is voor sommigen een bezwaar. Er was evenmin interesse voor het pluspakket zorg en veiligheid, dat ongeveer evenveel kost. Dat plaatst ons voor een dilemma. In hoeverre zijn we mensen met dure elektronica van dienst? De huidige ouderen staan er meestal toch wat onwennig tegenover. Er moet eerst wat gebeuren voordat ze de gemakken van een slim huis gaan waarderen. Domotica zal voor de toekomstige generatie ouderen meer vanzelf spreken.’

20 14 Het gaat hier om het probleem van niet-compabiliteit van de huidige apparatuur voor personenalarmering. Niet elk apparaat past zomaar op een willekeurige centrale.

Kostprijzen per pakket (voor de bewoner) • Basispakket inbegrepen in de huurprijs • Binnen zonder sleutel 4,96 euro per maand + huur personenalarmering bij zorginstelling 12 euro per maand • Pluspakket zorg 29,30 euro + huur personenalarmering • Pluspakket zorg en veiligheid 45,86 euro + huur personenalarmering • Pluspakket comfort minimaal 45,86 (afhankelijk van wensen) + huur personenalarmering

Voorlichting Voor de toekomstige bewoners werd een brochure gemaakt en een voorlichtingsbijeenkomst gehouden.Tijdens de bijeenkomst werden informatieborden getoond, die beschikbaar waren gesteld door een leverancier. Er was geen sprake van een modelwoning. Reactie bewoners De bewoners van de 22 woningen kozen voor het volgende: - 14 bewoners: het basispakket - 3 bewoners: het basispakket, aangevuld met ‘binnen zonder sleutel’ - 4 bewoners: pluspakket zorg - 0 bewoners: pluspakket zorg en veiligheid - 1 bewoner: pluspakket comfort Diverse bewoners gaven mondeling aan dat zij op termijn waarschijnlijk wel gebruik zullen maken van de extra pakketten. Opvallende aspecten Woonstichting De Zaligheden is na ervaringen in twee eerdere aanbodgerichte projecten overgestapt op een vraaggestuurde aanpak. Hierbij is men meteen vrij ver gegaan; alleen een videodeurtelefoon en een elektronisch slot werden standaard in alle woningen aangebracht. Van 8 van de 22 bewoners gaat de voorkeur uit naar de apparatuur voor personenalarmering en de daaraan gekoppelde veiligheidsfuncties (binnen zonder sleutel en de drie pluspakketten). Deze voorkeur is minder uitgesproken dan bij het Tilburgse project Mandelahof of het Aaltense project Kattenberg II. De belangstelling voor het huisautomatiseringssysteem en daarmee verbonden functies (E-domotica) is klein (5 van de 22 bewoners), maar toch niet direct weg te cijferen. Dit type systeem wordt toegepast in de drie pluspakketten.

De meeste bewoners van zorgwoningen De Zaligheden voelen zich al veilig met hun videodeurtelefoon en een elektronisch slot op de voordeur. Bron:Woningstichting de Zaligheden

21

2.6. Seniorenappar tementen in Dinxperlo: goede huismeester heeft sleutelrol bij domotica Inleiding Ook de Achterhoek vergrijst en in Dinxperlo het snelst. Het onderwerp ouderenhuisvesting staat hoog op de prioriteitenlijst van woningstichting Dinxperlo. Directeur Gerard Helmink hoorde en las over domotica en raakte geïnteresseerd. ‘Het leek me logisch om gebruik te maken van de technische mogelijkheden, om te realiseren wat iedereen tegenwoordig wil: zo lang mogelijk zelfstandig thuis blijven wonen. Net zoals wie vroeger slecht ter been was, het met twee krukken moest stellen, en nu een rollator ter beschikking heeft… Gemak dient de mens en vooral de oudere mens.’

Tegen die achtergrond begon een proef met domotica in een gebouw met seniorenappartementen dat in 1990 in het centrum van Dinxperlo verrees. Het gebouw heeft drie woonlagen, telt 39 appartementen en beschikt over een aantal gemeenschappelijke ruimtes. Later zijn wat moderniseringen aangebracht, waaronder een videodeurtelefoon. In 2004 is men vlak naast dit gebouw begonnen met de bouw van ruim 70 huuren koopwoningen voor ouderen en jongeren, waarin ook een ontmoetingsruimte en zusterspost zijn gepland. Aanbod basispakket en keuzemodules Alle bestaande en nieuwe woningen kregen of krijgen een basispakket domotica ingebouwd. Extra leidingen zijn niet nodig: een aansluiting voor de telefoon volstaat voor de toegepaste techniek.Tot het basispakket behoren een videofoonaansluiting (vanuit bed te bedienen), een elektronisch slot, een aan- en uitschakelaar voor het huis en een verlichte nachtroute van bed naar toilet. Bewoners betalen hiervoor een kleine huurverhoging.Voor nog meer gemak, zoals het op afstand bedienen van gordijnen en zonwering, dient een extra maandelijks bedrag betaald te worden. ‘Tot de extra’s hoorde oorspronkelijk ook een gecombineerd systeem van personen-, branden inbraakalarmering, maar de houding van zorgaanbieders maakte dat helaas onmogelijk,’ vertelt Gerard Helmink. ‘Zij staan niet open voor het koppelen van branden inbraakalarmering aan het eigen alarmeringssysteem.’ Hij wijt dat aan de enorme concurrentieslag waarin zorgaanbieders momenteel zijn verwikkeld. Alles draait om het binnenhalen van zoveel mogelijk zorgcontracten. Een koppeling met andere systemen staat laag op de prioriteitenlijst. ‘Vanuit bedrijfsoogpunt is het een begrijpelijke houding, die ik echter niet goedkeur. Men denkt teveel vanuit de eigen organisatie en niet vanuit de klant.Vanuit mijn positie als woningcorporatie heb ik geen enkele invloed. Helaas.’

Voorlichting De Woningstichting Dinxperlo richtte een modelwoning in en stelde een brochure samen onder de titel: ‘Een huis dat zelfstandig wonen makkelijker maakt’. Deze brochure en de modelwoning waren niet alleen bedoeld voor de direct betrokken bewoners, maar ook voor alle ouderen van Dinxperlo. Reactie bewoners ‘Bewoners reageerden eerst enthousiast, gingen later aarzelen omdat ze opzagen tegen het wonen in een huis met gebruiksaanwijzing’, stelt Gerard Helmink. ‘Het precies afstellen van het systeem kost veel tijd en dan is het gemopper al snel niet van de lucht.’Via praktijkervaringen met domoticaprojecten in Brabant was hij daarvoor al gewaarschuwd. Om die reden hebben huismeesters een grote rol gekregen in het helpen van de bewoners met hun domoticaproblemen. ‘Zij komen meteen in actie en hebben een eindeloos geduld. Op die manier hebben zij werkelijk de sleutel naar het succes van domotica.’

Toekomst Gerard Helmink is ervan overtuigd dat domotica toekomst heeft. Niet deze generatie maar de volgende zal er het meest van profiteren. Daarom zal de woningstichting op termijn elke woning die geschikt is voor ouderen of lichamelijk of verstandelijk gehandicapten van domoticatoepassingen voorzien. Ontwikkelingen gaan snel. Daarom wacht hij nog even af welk systeem het meest geschikt zal zijn. Nog even en een huis met domotica is net zo gewoon als een huis met elektriciteitsleidingen en kabelaansluitingen in verschillende vertrekken.

22

2.7. Projectplan Carewest: proef buur tbrede zorg met domotica Inleiding ‘Hulpverleners moeten in geval van nood een woning kunnen binnenkomen. Elektronische sloten moeten vanuit de hulpcentrale geopend kunnen worden. Maar hoe moet je dat regelen in flats met centrale toegangsdeuren? En hoe gaan vervolgens de woningcorporaties om met het onderhoud van de centrale toegangsdeuren die in het ene portiek van een ander merk zijn dan in het andere? De ene bewoner is de andere niet en ook de ene woning is de andere niet. Dus moet het hele domoticasysteem zich zowel aan de individuele wensen van mensen én aan de mogelijkheden van de verschillende huizen kunnen aanpassen. Nog afgezien van het feit dat al die zorgleveranciers die in de wijk actief zijn hun werkwijze en procedures op elkaar moeten afstemmen.’ Projectmanager Bert Runhaar legt uit dat een proef met buurtbrede zorg mét domotica een antwoord moet vinden op deze en andere vragen.

AWV en Het Oosten, woningcorporaties met bezit in Amsterdam West, de alarmering Thuiszorg Amsterdam en zorgaanbieders Antaris en Amstelrade namen het initiatief voor een dergelijke proef, die past binnen de context van stedelijke vernieuwingsplannen voor Amsterdam West. Het stadsdeel stamt voor een groot deel uit het midden van de 20e eeuw.Verouderde woningen worden opgeknapt of maken plaats voor nieuwe, waarbij rekening wordt gehouden met de bijzondere wensen van ouderen, mensen met een lichamelijke of verstandelijke handicap of mensen die zijn aangewezen op geestelijke gezondheidszorg. Om te onderzoeken wat daarvoor nodig is, is CareWest opgericht, een samenwerkingsverband van vijf betrokken zorgaanbieders, die een levensloopbestendige en zorgvriendelijke wijk voor ogen staat waar mensen in alle fasen van hun leven prettig en comfortabel kunnen leven. Woningen zijn daarom flexibel en aanpasbaar gebouwd. Dankzij een netwerk van zorgsteunpunten en dienstencentra is zorg-aan-huis-op-maat mogelijk. De zorgsteunpunten zijn uitvalsbasis voor de buurtzorgteams, een fenomeen waarmee men in Osdorp al langer ervaring heeft opgedaan. Het is de bedoeling om hun huidige takenpakket, het verlenen van zorg aan huis, uit te breiden met allerlei extra diensten. ‘Ze moeten de vraagbaak voor alle zorgen welzijnszaken zijn. Buurtbewoners moeten in de toekomst ook een beroep op hen kunnen doen als ze hulp nodig hebben bij eten en drinken, bij het aan- en uitkleden, bij het wassen en naar het toilet gaan. Ze moeten nog even de huishoudelijke hulp, die onderweg is naar hun huis, een paar boodschappen kunnen doorgeven. Natuurlijk is snelle actie in geval van nood vereist in de vorm van professionele alarmopvolging. Pas dan is het mogelijk dat mensen zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen. En om dat allemaal goed te kunnen organiseren, biedt domotica uitkomst.Want dan kunnen mensen makkelijk vanuit hun huis, rechtstreeks met het buurtzorgteam communiceren.’

De basisopzet van de proef is domotica aan te bieden aan bewoners van woningen in een zone rond een zorgsteunpunt. Het gaat dan om het concept van de woonzorgzone of woonservicezone15. De voorbereidingen begonnen medio 2003. Inmiddels is een leegstaande woning ingericht als proefwoning. Aanbod in basispakket en keuzemogelijkheden Het basispakket omvat personen-, branden inbraakalarmering en een elektrisch slot op de voordeur.Wie wil krijgt onder andere een extra rookmelder en bewegingsmelders.Verder is het mogelijk allerlei andere functies op het systeem aan te sluiten: variërend van het bedienen van de zonwering tot een verbinding met de thuiszorg.Voor het ontwikkelen van extra’s zijn bewonerswensen uitgangspunt. Het buurtzorgteam van zorgleverancier Antaris levert zorg-, welzijns- en gemaksdiensten. Joannes de Deo, een ontmoetingscentrum met zorgsteunpunt, is hun uitvalsbasis. Alarmoproepen gaan via de bestaande Alarmering Thuiszorg Amsterdam, die oproepen doorgeeft aan de hulpverleners in de wijk. Zij beschikken over mobiele units die aanduiden waar zij zich precies bevinden en zijn daardoor altijd bereikbaar, wat ook voor henzelf een prettig gevoel is. Meedoen aan de proef kost de betrokken bewoners niets.Wel moeten mensen bereid zijn aanloopproblemen voor lief te nemen. Er kunnen maximaal 100 bewoners meedoen aan de proef. Voorlichting Er komt nog een tweede, compleet ingerichte modelwoning waar mensen zich een beter beeld kunnen vormen van het wonen in een veilig en comfortabel huis. De initiatiefnemers hebben van tevoren nagedacht in welk soort woningen de proef bij voorkeur moet plaatsvinden. Bewoners uit deze woonblokken krijgen schriftelijk een uitnodiging om aan de domoticaproef mee te doen. 15 Zie publicaties op www.iwz.nl en www.kenniscentrumwonenzorg.nl (Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen – Zorg)

23

De ervaringen tot nu toe leren dat het communiceren over een ingewikkeld begrip als domotica problemen oplevert. Daarom is een in communicatie met ouderen gespecialiseerde adviseur ingehuurd. Ook is gekozen voor de aanduiding ‘Alarmering Plus’ in plaats van domotica. Inmiddels is er een brochure (met de titel ‘Veilig en comfortabel wonen in uw buurt. Alarmering Plus, een proef met extra diensten’) verspreid onder de eerste 300 woningen, is er een voorlichtingsbijeenkomst geweest en zijn bewoners nagebeld. Reactie bewoners De eerste resultaten zijn positief. Binnen enkele dagen meldden zich 75 bewoners aan om deel te nemen aan het proefproject. Men verwacht dat vooral het veiligheidsaspect de belangstelling van de doelgroep wekt. Opvallende aspecten CareWest is het enige hier beschreven project waarbij een zorginstelling de belangrijkste kartrekker is in plaats van een woningcorporatie. Dat is meteen te zien aan de invulling: er is veel meer geredeneerd vanuit de zorg. De domotica zal worden aangeboden in een zone rond een 24–uurs zorgsteunpunt en er is niet direct sprake van een wooncomplexgewijze benadering, zoals bij menig domoticaproject van een woningcorporatie. Zoals ook bij het project van woningcorporatie Nijestee in Groningen wordt de personenalarmering en de hieraan verbonden veiligheidsfuncties op de voorgrond geplaatst, tezamen met een elektronisch slot. In beide gevallen een expliciete keuze van de aanbieder op basis van eerdere ervaringen. Dit komt ook tot uiting in de naam van het project: Alarmering Plus.

Van links naar rechts: • Personenalarmering: een draadloze ‘oproeptrekker’ in de badkamer • De meterkast. In de grijze dozen bevindt zich de aansturingelektronica voor het elektrisch slot. In het midden (zwarte behuizing) zit de randapparatuur voor personenalarmering: deze legt de draadloze verbinding tussen de apparatuur in de woonkamer en het elektrische slot. • In de woonkamer zit de apparatuur voor personenalarmering.

Van links naar rechts • De bewegingsmelder zit draadloos aangesloten op de apparatuur voor personenalarmering. • Net zoals de rookmelders. • De deurtelefoon.

24

Bron: CareWest

2.8. Nieuw Bleyenburg: slim wonen in Utrechts appar tementengebouw Inleiding In de stad Utrecht staat sinds een paar jaar Nieuw Bleyenburg, een modern woongebouw met 65 koop- en 96 huurappartementen. De woningen zijn bedoeld voor 55-plussers: van werkende tweeverdieners tot alleenstaande hoogbejaarde ouderen die complete verzorging nodig hebben. Verbouwen was duurder dan nieuwbouw en zo verrees op het terrein van het voormalige Sabu-huis het huidige Nieuw Bleyenburg. Het wooncentrum omvat naast de appartementen ook algemene ruimten, waar de kantoren van zorgaanbieder Cascade te vinden zijn, net als een recreatieruimte, restaurant en internetcafé, een apotheek en ruimtes voor dagopvang en bewegingstherapie. Het gebouw heeft een eigen parkeergarage. Bouw en oplevering vonden in verschillende fasen plaats. De huur voor appartementen die in de eerste fase zijn opgeleverd bedraagt minimaal 333 euro per maand. Later opgeleverde huurappartementen kosten minimaal 408 euro per maand. Het kopen van een appartement kan vrij op naam vanaf 192.856 euro (exclusief parkeerplaats en servicekosten). Iedere huidige én toekomstige huurder of koper kan zijn appartement in Nieuw Bleyenburg zo veilig en comfortabel maken als hij zelf wil. Elk appartement is technisch zo uitgerust dat alles mogelijk is.Woonzorg Nederland koos hiervoor op basis van ervaringen van andere corporaties met uiteenlopende domoticaprojecten elders in het land. Daaruit bleek dat lang (nog) niet elke oudere van nu, nut en noodzaak van alle domoticatoepassingen inziet.Waarschijnlijk ligt dat bij de oudere van straks juist heel anders. Om tegen die tijd ingrijpende verbouwingen te voorkomen besloot Woonzorg Nederland om alle appartementen standaard van een technische basisuitrusting te voorzien16.Vervolgens kunnen de bewoners de mate van intelligentie van hun woning bepalen, afhankelijk van het gewenste domoticapakket. Aanbod in basispakketten en keuzemodules Nieuw Bleyenburg biedt haar bewoners allerlei voorzieningen en diensten op maat, waaronder een groot aantal domoticatoepassingen. Om te voorkomen dat de techniek zijn wil oplegt aan de bewoners in plaats van andersom, is gekozen voor zes meer of minder (technisch) uitgebreide pakketten, waaronder twee basispakketten, verdeeld in veiligheid en alarmering.

VEILIGHEID

ALARMERING

1. Basispakket Veiligheid • keuken aan/uitzetten • slaapstand woning • nachtoriëntatie • aansturing motorbediende zonwering

3. Basispakket Alarmering • actieve personenalarmering

Technische bouwsteen: huisautomatisering / E-domotica

Technische bouwsteen: personenalarmeringsapparatuur

2.Veiligheid Plus Basispakket Veiligheid aangevuld met: • aan/uitzetten woning • verlichting automatisch aan bij binnenkomen entree • verlichtingsscenario’s • afstandsbediening

4. Alarmering Plus Basispakket Alarmering aangevuld met: • openen voordeur bij alarm d.m.v. elektronisch slot (optioneel) • brandalarmering • oproeptrekker • inbraakalarmering (onder voorbehoud)

Technische bouwsteen: huisautomatisering / E-domotica

Technische bouwstenen: personenalarmering met randapparatuur + elektronisch slot

25 16 Het gaat dan om bouwkundige voorbereiding en voorbereidingen in de elektrische installatie. Er zijn geen functies actief.

5.Veiligheid Extra + Alarmering Het pakket Veiligheid Plus in combinatie met Alarmering, aangevuld met: • alarmstand van de woning • passieve personenalarmering d.m.v. inactiviteitmeting Technische bouwstenen: huisautomatisering / E-domotica + personenalarmering

6.Veiligheid Extra + Alarmering Plus Het pakket Veiligheid Plus in combinatie met Alarmering Plus, aangevuld met: • alarmstand van de woning • passieve personenalarmering d.m.v. inactiviteitmeting Technische bouwstenen: huisautomatisering / E-domotica + personenalarmering met randapparatuur + elektronisch slot

In de modelwoning van Nieuw Bleyenburg kunnen bewoners vrijblijvend kennismaken met alle domotica om vervolgens een eigen, weloverwogen keuze te maken. Zo worden ouderen, tijdens een toch al zo stressvolle periode als een verhuizing, niet extra belast door het experimenteren met een woning met domoticavoorzieningen. De bewoners kunnen overigens ook voor géén domotica kiezen. In Nieuw Bleyenburg wordt de techniek van de eerste generatie domoticawoning voor ouderen toegepast: huisautomatiseringssysteem (E-domotica), apparatuur voor personenalarmering en een elektronisch slot. Een videodeurtelefoon wordt niet toegepast. Deze zogenaamde technische bouwstenen zijn systemen van een bepaald type/leverancier. De kostprijs per pakket loopt uiteen.Woonzorg Nederland is als investeerder 1.200 euro kwijt voor het meest eenvoudige alarmeringspakket, waar overigens wel de techniek zit ingebouwd om later alsnog een koppeling tot stand te kunnen brengen met E-domotica. Het meest uitgebreide pakket bedraagt zo’n 7.500 euro17. De prijzen voor de bewoners zijn nog niet vastgesteld.Woonzorg Nederland wil hen niet te zeer belasten, maar kan zelf ook niet voor alle kosten en lasten opdraaien, en is daarom nog op zoek naar medefinanciers. Voorlichting De eerder genoemde modelwoning dient als belangrijkste voorlichtingsmiddel. Alle voormalige verzorgingshuisbewoners en later ook potentiële huurders en kopers, konden hier met eigen ogen zien wat een woning met domoticavoorzieningen is. Inmiddels hebben talloze andere geïnteresseerden en betrokkenen uit heel Nederland de modelwoning bezocht: van wethouders tot lokale belangengroeperingen voor ouderen, van projectontwikkelaars, woningcorporaties en zorgleveranciers tot nieuwsgierige burgers enzovoorts. Daarnaast hield Woonzorg Nederland voorlichtingsbijeenkomsten. Reactie bewoners Omdat de financiering nog niet rond is, hebben de bewoners nog geen prijzen doorgekregen. Dit zal uiteraard straks hun reactie beïnvloeden. Maar uit ervaringen met de modelwoning en voorlichtingsbijeenkomsten blijkt dat de huidige bewoners vooral geïnteresseerd zijn in alarmeringsfuncties (de pakketten 3 en 4). De domotica in de pakketten 1, 2, 5 en 6 vindt men interessant, maar men aarzelt om er zelf gebruik van te maken. ‘Misschien voor iemand anders?’ opperde een vieve 80-jarige welwillend… Opvallend is bovendien dat de voormalige bewoners van verzorgingshuis Nieuw Bleyenburg nauwelijks bij de voorlichtingsbijeenkomsten aanwezig waren. Opvallende aspecten Van de beschreven projecten biedt dit project het meest gedifferentieerde aanbod, inclusief de 0-optie (helemaal niets).Toch is er geen sprake van een ‘à la carte’ aanbod, waarbij de bewoner vrij kan kiezen uit alle functies. Het is vooral de techniek (de technische bouwstenen) die het aanbod bepalen. Gegeven deze techniek biedt Woonzorg Nederland zes pakketten aan, voor een zo groot mogelijke keuzemogelijkheid. 26 17 Dit betreft de prijsstelling begin 2004, inclusief BTW en installatiekosten.

Woonzorg Nederland is er zelf van overtuigd dat domotica de toekomst heeft. In de ruwbouw van al hun nieuwe projecten worden standaard technische voorzieningen opgenomen zoals die ook ontwikkeld zijn voor Nieuw Bleyenburg. Eventuele latere implementatie van domotica is dan een stuk eenvoudiger te regelen.

Plattegrond Nieuw Bleyenburg Bron:Woonzorg

2.9. Proefproject de Kattenberg II: kinderziektes horen erbij maar zijn te overwinnen

De beschrijving van project de Kattenberg II heeft een ander verloop dan de acht voorgaande projectbeschrijvingen, omdat hierin niet de projectleider wordt geïnterviewd. In plaats daarvan is een interview met de directeuren van de woningcorporatie De Woonplaats en thuiszorginstelling Sensire geplaatst, overgenomen uit het jaarverslag 2003 van Usus B.V. Dit is een adviesorganisatie op het terrein van wonen, zorg en welzijn, opgericht door vijf woningcorporaties, twee thuiszorginstellingen en een zorgverzekeraar, waaronder De Woonplaats en Sensire. Aan het eind van deze projectbeschrijving worden ook de resultaten weergegeven van een evaluatieonderzoek onder de bewoners van de Kattenberg II, dat is uitgevoerd door Usus in opdracht van De Woonplaats en Sensire.

‘Er is weinig ervaring met domotica, er bestaan veel verschillende systemen zonder eenduidige standaard en leveranciers experimenteren er graag op los. En dát hebben de begeleiders van het proefproject de Kattenberg II gemerkt’, vertellen Sensire-directeur Maarten van Rixtel en Fons Catau, directeur van De Woonplaats.

Woningcorporatie De Woonplaats is eigenaar van de Kattenberg II in Aalten en van nog zo’n 12.500 woningen in heel Nederland, waarvan de meesten in Enschede en de Achterhoek staan. Een belangrijk deel van deze woningen is bestemd voor mensen die extra zorg nodig hebben (ouderen en gehandicapten). Daarbij staat de zelfstandigheid van de bewoners centraal. Met het grootschalig toepassen van domotica wilde De Woonplaats ervaring opdoen met de verschillende mogelijkheden, om zo in de toekomst tot een standaard domoticapakket te kunnen komen.

27

Onbezorgd wonen Onbezorgd wonen staat voorop in de Kattenberg II. De bewoners kunnen een zorgovereenkomst met Sensire afsluiten zodat ze verzekerd zijn van personenalarmering, brand en inbraakalarm, extra hulp bij calamiteiten en een vaste aanspreekpersoon bij de zorgorganisatie. Daarnaast kunnen er ook nog andere vormen van zorg en dienstverlening aan huis worden geleverd. ‘Het heeft jaren geduurd voor het De Woonplaats lukte om de grond voor Kattenberg II te verkrijgen’, zegt Fons Catau. ‘Toen het eenmaal rond was, bleken de plannen voor domotica al hopeloos verouderd.Want de technologische ontwikkelingen op dit gebied gaan ontzettend snel.We hebben daarom – heel alert – al onze plannen in de prullenbak gegooid en een totaal nieuw plan gemaakt.’ Daarop maakten de plannenmakers de keuze om alles op het gebied van domotica te gaan toepassen wat op dat moment mogelijk was. ‘Dan zouden we een goed beeld krijgen van wat de klant goed zou bevallen en wat de juiste technieken zijn’, zegt Fons Catau daarover. ‘Maar het bleek al snel dat mensen in de praktijk juist minder behoefte hebben aan domotica dan we dachten. Omdat het niet altijd goed werkt, omdat het voor ouderen te moeilijk is of omdat mensen het verkeerd gebruiken. ’Voor Fons Catau was de conclusie duidelijk. Als het om domotica gaat, is hij een groot voorstander van ‘Keep It Simple’, hou het eenvoudig.

Kinderziektes Maarten van Rixtel van Sensire is ondanks de kinderziektes blij met het domotica-experiment in de Kattenberg II. ‘We hebben gezien dat met name de alarmopvolging erg goed moet zijn geregeld’, vertelt hij. ‘Afspraken met brandweer en politie zijn erg belangrijk. Omdat domotica al is verouderd zodra een gebouw wordt opgeleverd, zijn corporaties dus niet klaar met een eenmalige investering. Ze moeten vernieuwing meenemen in hun onderhoudsprogramma.’ Ook is hem duidelijk geworden dat domotica niet iets is wat de woningbouwer aanlegt en wat de zorgaanbieders vervolgens simpelweg overnemen. ‘Het moet vanaf het begin een samenwerkingsproject zijn, zodat domoticatoepassingen vroegtijdig goed doordacht kunnen worden.’ Volgens Maarten van Rixtel is Kattenberg II zeker een succes. ‘Maar je moet niet alles in een complex stoppen wat technisch mogelijk is. Alleen dat wat de bewoner zelf wil moet aangesloten worden. Doordat in de Kattenberg iedereen alles kreeg, moesten de bewoners direct ook alle gebruiksvoorschriften goed kennen en toepassen. Maar wanneer je een toepassing niet echt van belang vindt, vergeet je deze makkelijk. Dit heeft in het begin geleid tot allerlei ‘valse alarmen’. Bewoners, maar ook brandweer, politie en het callcenter van Sensire werden er wanhopig van. Uiteindelijk hebben we alle domotica afgesloten – door letterlijk draden door te knippen – en het per woning weer te installeren. Op dit moment heeft elke bewoner een toepassing die voor hem of haar belangrijk is.Wij bieden ze bovendien trainingen aan, waarop ze leren omgaan met domotica.’

Evaluatieonderzoek Na de herinstallatie werden 23 van de 29 bewoners geïnterviewd (door Usus B.V.), over het gebruik van de domotica en het nut ervan. Onderstaande tabel geeft de mate aan waarin de toepassing(en) gebruikt worden.

deurpas videodeurtelefoon lamp hal actieve personenalarmering inbraakalarm (bij afwezigheid) inbraakalarm (slapen) passieve personenalarmering afstandbediening lampen

Aantal personen

Percentage ten opzichte van totale groep respondenten

22 21 15 13 6 5 4 3

96% 91% 65% 57% 26% 22% 17% 13%

Bron: Usus B.V.

28

De deurpas is de enige manier om een woning binnen te komen. Dit verklaart uiteraard het hoge gebruik ervan. Het valt op dat de bewoners (ook hier) de videodeurtelefoon en de actieve personenalarmering het meest belangrijk vinden. De passieve personenalarmering scoort (in zijn huidige vorm) aanzienlijk minder. Dit komt overeen met het project Mandelahof te Tilburg. Een ‘echte’ domoticafunctie, het op afstand bedienen van de lampen, wordt nog het minst gebruikt. En de bewoners die er gebruik van maken vinden dat de afstandsbediening te kleine knopjes en lettertjes heeft18. 18 Zie ook hoofdstuk 5 over gebruiksvriendelijkheid.

De geïnterviewden werden gevraagd naar de invloed van domotica op hun leven. Acht respondenten (35%) zijn van mening dat domotica heeft bijgedragen aan de onafhankelijkheid en het comfort van hun leven, met name dankzij de personenalarmering en de videodeurtelefoon.Voor veel van hen is veiligheid een belangrijk item. Zij vinden domotica een goede manier om deze veiligheid te waarborgen en te verbeteren. Voor twaalf respondenten (52%) heeft domotica geen, of nauwelijks, een bijdrage geleverd aan een onafhankelijk en comfortabel leven. Deze groep zegt weinig gebruik te maken van het domoticapakket. Drie respondenten hebben geen mening over het onderwerp. De vraag ‘Wat vindt u van het domoticapakker?’ werd als eerste gesteld (waarbij meerdere antwoorden mogelijk waren).

Goed, brengt gemak Overdreven / teveel Werkt niet / vaak klachten Ingewikkeld / lastig Handig voor later Totaal

Aantal personen

Valide percentage

12 7 6 5 2 32

37,5 21,9 18,8 15,6 6,3 100,0

Bron: Usus B.V.

Het domoticapakket wordt twaalf keer (38%) als 'gemakkelijk' beschouwd.Vooral het openen van deuren met een pasje en de videofoon worden genoemd als erg handige onderdelen. Zeven keer antwoord men dat het aanbod overdreven of ‘merendeel overbodig’ is. Dit terwijl het aanbod al sterk is teruggebracht in vergelijking tot de oorspronkelijke plannen.Vijf personen geven aan dat zij het pakket te ingewikkeld vinden. Gevraagd naar de toekomst, blijkt niemand de huidige domotica onderdelen te beperkt, of te minimaal qua functionaliteit te vinden. Men denkt met het huidige pakket ook in de toekomst voldoende zekerheden en gemak te hebben. Tenslotte werd er een vraag gesteld over de voorlichting: ‘Heeft u voldoende uitleg gehad over de elektronische snufjes in uw huis?’ Hierop antwoorden elf respondenten (48%) dat er voldoende uitleg is geweest over de werking van de domotica-onderdelen.Twaalf respondenten vonden de uitleg onvoldoende. Sommige van hen gaven aan dat de wijze van uitleg te wensen overliet. In hun ogen was het te massaal, en daardoor moeilijk te volgen. Anderen vonden de uitleg teveel geconcentreerd aan het begin van hun verblijf. Eén respondent reageerde met de opmerking: ‘bij een verhuizing heb je al zoveel aan je hoofd’. De behoefte aan herhaling van de uitleg blijkt onder deze groep groot te zijn. Ook vroeg men zich af waarom de uitleg niet is aangevuld met schriftelijk materiaal, wat achteraf nagelezen had kunnen worden. Vergelijking met eerder onderzoek De betrokkenen bij het project Kattenberg II hebben de resultaten van het evaluatieonderzoek naast de uitkomsten van de onderzoeken van de eerste zes Brabantse domotica-experimenten en het project Lidwinahof te Best (zie bijlage 1) gelegd19. Eén van de belangrijkste conclusies uit dat laatste onderzoek was dat het aanbieden van één uitgebreid standaardpakket niet werkt, omdat bewoners niet in alle functies evenveel geïnteresseerd zijn. Om onnodige kosten en een overdaad aan ongewenste functies te voorkomen is daarom een vraaggestuurd aanbod noodzakelijk. Daarbij kan de bewoner kiezen uit en zelf betalen voor verschillende pakketten met domoticatoepassingen, ieder met eigen functies en bijbehorende diensten. Uit het Kattenberg-onderzoek leidt Usus af dat de huidige senioren zich moeilijk een voorstelling kunnen maken van domotica en er weinig of geen gevoel voor hebben, zodat het maken van een bewuste keuze moeilijk is. Zij denken dat een vraaggerichte aanpak in dit geval niet automatisch leidt tot de implementatie van een domoticapakket. Verder komt naar voren dat de bewoners veel toepassingen toch automatisch gebruiken, ook al spreekt men in termen van ‘overdreven, teveel, werkt niet, ingewikkeld en lastig’. Dat aanbod de vraag creëert, lijkt bij Kattenberg II dus beter te kloppen én te werken, in plaats van een vraaggestuurd aanbod. 29 19 Bron: Artikel, ‘Van vraagsturing terug naar een aanbodgerichte werkwijze?’, Ervaringen met domotica in complex De Kattenberg II te Aalten; Mario Kieft en Marleen Mokkink, Usus B.V., november 2004

Een oplossing voor deze paradox zou kunnen zijn: senioren met ervaring op het gebied van domotica betrekken bij het ontwikkelproces van nieuwe domoticatoepassingen. Op deze wijze zou volgens Usus toch enigszins vraaggestuurd gewerkt kunnen worden. Uit de eerdere evaluatieonderzoeken blijkt dat een groot deel van de bewoners niet of nauwelijks bereid is een extra bijdrage te betalen. Uitkomsten van het onderzoek onder de bewoners van Kattenberg II laten zien, dat als de kosten vanaf het begin gepresenteerd worden als integraal onderdeel van de kale of basishuur, deze minder als problematisch worden ervaren. Betrokkenen bij het project Kattenberg II hebben uit het evaluatieonderzoek het volgende geleerd: - Een volledig vraaggerichte aanpak werkt niet, omdat altijd een basispakket aanwezig moet zijn. Na verloop van tijd gaan bewoners automatisch gebruik maken van functies, die ze van tevoren niet nodig achten. - Eenvoudig bedieningsgemak moet de kernvariabele zijn in het ontwikkelen van nieuwe domoticatoepassingen voor senioren. - Maak toekomstige bewoners meer bewust van domotica en het belang van domotica in dit soort woningen, zodat zij sneller actief gebruik maken van de verschillende functies. Een actief voorlichtingsbeleid is onontbeerlijk.

Van links naar rechts: • De afstandsbediening voor de verlichting blijkt niet erg succesvol te zijn. • Naast de schakelaar bevindt zich de kaartlezer van de deurpas. Deze wordt ook door de zorgverlening gebruikt om snel toegang te krijgen tot de woning. • De apparatuur in de woonkamer: links de videodeurtelefoon, rechts de apparatuur voor personenalarmering, die tevens gebruik wordt voor de branden inbraaksignalering. Bron: De Woonplaats / Heuthorst Elektrotechniek

30

NEGEN P3R O J E C T B E S C E E N A N A LY S E

3.1. De noodzaak van een meer vraaggestuurde aanpak Domotica speelt een belangrijke rol in het kader van wonen en zorg: het kan ouderen en andere mensen, die begeleiding of zorg nodig hebben, helpen langer zelfstandig thuis te blijven wonen. De behoefte aan domotica kan echter zeer verschillend zijn per individu. De projectverhalen uit het vorige hoofdstuk laten zien hoe je met een gedifferentieerd aanbod tegemoet kan komen aan deze individuele vraag en behoefte van klanten. Het heeft niet altijd zin om standaard een totaalpakket aan te brengen en het is zeker niet verstandig om het aanbod voornamelijk te laten leiden door de technische mogelijkheden. We mogen uit deze projecten en uit eerdere evaluatie-onderzoeken 20 concluderen dat een meer vraaggestuurde aanpak noodzakelijk is. Het zijn met name de projecten in Reusel (hs 2.5) en Aalten (hs 2.9) die dit onderbouwen: • In Reusel is de woningcorporatie na twee aanbodgerichte projecten overgestapt op een vraaggestuurde aanpak. De bewoners konden uit een aantal pakketten kiezen, waarbij ruim de helft (voorlopig) alleen voor het eenvoudige basispakket koos. Het had de corporatie veel meer geld gekost als zij ieder huis standaard had uitgerust met het meest uitgebreide domoticapakket. • In Aalten heeft men het aanbod van domotica al tijdens de ontwikkelingsfase aanzienlijk teruggebracht, gegeven de reacties van de bewoners. Maar zelfs dan blijkt dat de bewoners niet alle functies gebruiken. Op basis van het evaluatieonderzoek uitgevoerd in Aalten stellen de betrokkenen dat een volledig vraaggerichte aanpak, zoals bij het project Nieuw-Bleyenburg (hs 2.8), niet werkt. Zij vinden dat er altijd een basispakket aanwezig moet zijn, want ‘aanbod creëert de vraag’. Na verloop van tijd gebruiken bewoners de domoticatoepassingen automatisch, ook als ze die van tevoren niet nodig achtten. Deze stelling wordt bevestigd door het onderzoek onder de zes Brabantse domotica-experimenten21. Op twee momenten werd gemeten hoe het met gebruik van de aangebrachte domotica stond. De meerderheid van de bewoners was na verloop van tijd gewend geraakt aan bepaalde functies en zag in hoe gemakkelijk deze waren. De rest maakte er nog steeds geen gebruik van, of alleen omdat het moest. Betrokkenen bij het project Kattenberg II (hs 2.9) zien liever een basispakket dat standaard wordt aangebracht in alle woningen. De grote vraag is dan wat er in het basispakket moet en wat in de keuzepakketten.

3.2. Techniek beperkt de keuzevrijheid Hoe wordt in de praktijk omgegaan met de techniek als men meer vraaggestuurd te werk wil gaan? Het zou ideaal zijn als alle functies uit het Programma van Eisen22 ‘à la carte’ aangeboden worden, zodat iedere bewoner precies kan kiezen wat hij wil. Dit lukt helaas niet met de huidige technische systemen, die al vanaf eind jaren negentig ten grondslag liggen aan het functioneel Programma van Eisen. Deze techniek bestaat uit vier verschillende onderdelen; huisautomatiseringssysteem (E-domotica), personenalarmering, elektronisch slot en videodeurtelefoon, die alle vier geïnstalleerd zouden moeten worden en onderling gekoppeld om alle mogelijke domoticatoepassingen te kunnen bieden. Dat is ingewikkeld én duur.

31 20 Zie bijlage 1: Samenvatting van twee evaluatieonderzoeken. 21 Het betrof hier aanbodgerichte projecten met een uitgebreid functioneel programma van eisen standaard in de woning. 22 Zie bijlage 2

En daarmee wordt de kern van het probleem geraakt. De huidige techniek belemmert een volledig vraaggestuurd aanbod. Maar je moet roeien met de riemen die je hebt, zoals het project Nieuw Bleyenburg aantoont.Voor de meest effectieve domotica-oplossing kwam men hier uit op zes keuzepakketten. Het project in Reusel stelde ook een basispakket en een aantal extra pakketten samen. Maar hoe zorg je voor een goed uitgekiende inhoud van de diverse pakketten? En wat is er onmisbaar in het basispakket? De keuze wordt voornamelijk bemoeilijkt door het complexe, omvangrijke huisautomatiseringssysteem, een systeem dat legio functies kan hebben, maar even duur dan wel duurder is dan de drie andere systemen bij elkaar. Moet je deze component wel of niet in het basispakket onderbrengen? Of kies je beter voor (één van) de andere technische systemen? De beschreven projecten maakten ieder hun eigen keuze: • In Tilburg (hs 2.4) en Dinxperlo (hs 2.6) bracht men het huisautomatiseringssysteem onder in het basispakket, en de personenalarmering en de daaraan verbonden veiligheidsfuncties23 in de keuzepakket(ten). • De projecten in Groningen (hs 2.1) en Amsterdam (hs 2.7) deden het net andersom: personenalarmering werd in het basispakket opgenomen. (in Groningen in combinatie met de videodeurtelefoon en het slot). • Bij het project in Reusel koos men voor de videodeurtelefoon in het basispakket en personenalarmering in de keuzepakketten, met alleen in het duurdere keuzepakket comfort de functies van het huisautomatiseringssysteem. • Woonzorg Nederland probeert voor Nieuw Bleyenburg in Utrecht de gulden middenweg te kiezen door twéé basispakketten aan te bieden: één met de functies van een huisautomatiseringssysteem en één met personenalarmering en een elektronisch slot. Het project van de Groningse corporatie Nijestee besloot op basis van eerder evaluatieonderzoek om bepaalde functies weg te laten: het aan-/uitzetten van de woning, de dagen nachtstand en de bewegingsmelders. Dit zijn functies die met name voortvloeien uit het huisautomatiseringssysteem. Dus besloot men, mede voor de kostenbesparing, het automatiseringssysteem helemaal weg te laten. In plaats daarvan werd overgegaan op de stand-alone installatietechniek, waarmee men toch een aantal functies van het automatiseringssysteem kon bieden. Op deze manier kon een behoorlijk groot gedeelte van het functioneel programma van eisen gerealiseerd worden, tegen ongeveer de helft van de normale kosten. En hoewel niet toegepast24, zouden de bewoners in principe ‘à la carte’ kunnen kiezen uit totaal negen functies.

3.3. De voorkeur van (oudere) bewoners Uit eerdere evaluatieonderzoeken en de projectbeschrijvingen blijkt dat de voorkeur van (oudere) bewoners over het algemeen uitgaat naar veiligheidsfuncties zoals actieve personenalarmering en branden inbraaksignalering, die met name verbonden zijn aan de apparatuur voor personenalarmering. Ze zijn nauwelijks geïnteresseerd in het automatisch aan- en uitzetten van de woning of een dagen nachtstand, de meeste typische functies van een huisautomatiseringssysteem. In het project in Reusel toonden de bewoners wél belangstelling voor de functies van het huisautomatiseringssysteem, al was het beperkt. Meerdere projecten vinden deze voorkeur een goede rechtvaardiging om het huisautomatiseringssysteem niet op te nemen in het basispakket. Zij leggen liever het accent op personenalarmering, elektronisch slot en videodeurtelefoon.

3.4. Draadloos Het wordt in de projectbeschrijvingen niet genoemd, maar overal kiest men het liefst voor ‘draadloze’ techniek.Voor personenalarmering, elektronische slot en videodeurtelefoon geen probleem, omdat de bijbehorende randapparatuur en interfaces draadloos van opzet zijn. De meeste huisautomatiseringssystemen die nu op de markt zijn, zijn echter bekabeld. 32 23 Actieve personenalarmering, branden inbraaksignalering 24 Alle functies worden in een basispakket aangeboden. De bewoner hoeft alleen maar ja of nee te zeggen tegen dit basispakket, en verder geen keuzes te maken.

In de zes beschreven projecten waarbij een huisautomatiseringssysteem wordt toegepast, wordt wel een ‘draadloos’ systeem gebruikt, van één bepaald type/merk. ‘Draadloos’ wil in dit verband zeggen dat de communicatie tussen de centrale besturingseenheid in de meterkast en de onderdelen in de woning, lopen via het bestaande 230 Volts lichtnet. Deze technologie wordt ‘Powerline’ genoemd. Een dergelijke draadloze versie kan de voorkeur van de bewoner positief beïnvloeden, omdat er meer flexibiliteit wordt geboden. Overigens is de techniek maar één onderdeel van alles wat met domotica te maken heeft. Alle betrokken organisaties moeten hun werkwijze op elkaar afstemmen, protocollen opstellen en ook precies navolgen. En leren om meer vanuit hun klanten dan vanuit zichzelf te denken.

33

34

INVESTEREN I E4N C O M M U N I C I N V E S T E R E N I N VO O R L I C H T I N G E N C O M M U N I C AT I E

Een vraaggerichte aanpak betekent meer dan het opsplitsen van een aanbod in pakketten. Het gaat ook om een uitgebreid communicatietraject met (toekomstige) bewoners. Zorginstellingen en woningaanbieders zullen - als zij een (uitgebreid) domoticapakket met succes willen implementeren - een vrij omvangrijk, intensief en ook langdurig voorlichtingstraject moeten doorlopen. Dit heeft vooral te maken met het feit dat de huidige generatie ouderen nog betrekkelijk onervaren is met het gebruik van domoticavoorzieningen. De mens is een gewoontedier.Veel handelingen in huis worden in de loop der tijd routine, van het gebruiken van apparatuur tot de rituelen voor het slapen gaan. Mensen hebben vaak ingesleten gewoontes ontwikkeld. Een verhuizing, en vooral naar een woning met domotica, betekent dan ook een enorme omschakeling, die nieuwe handelingen met zich meebrengt. Dat vereist een zekere gewenningstijd. Goede voorlichting (vooraf) en begeleiding zijn hierbij essentieel. Zodat de (oudere) bewoners leren hoe zij hun woning moeten bedienen en welk gemak zij daarvan kunnen ondervinden. Tip:Vergeet de zorgverleners die in de woningen komen niet! Ook zij moeten enige kennis hebben van de aanwezige domoticatoepassingen en hoe deze werken.

4.1. Persoonlijke voorlichting: een stappenplan Het moment en de manier waarop voorlichting plaatsvindt bepaalt het succes ervan. Het is wenselijk om de informatie gespreid aan te bieden. Door ouderen stapsgewijs voor te lichten over hun nieuwe of vernieuwde woning zullen ze er meer vertrouwd mee raken en zal de informatie eerder beklijven. 1. Organiseer een (eerste) voorlichtingsbijeenkomst Doe dit als de woningen nog in aanbouw zijn, of voordat het aanpassen van bestaande woningen start25. Zorg dat de nodige informatie, in de vorm van een folder of brochure, over de (ver)nieuw(d)e woningen en de bijbehorende domoticavoorzieningen klaar zijn. Belicht hierin vooral de functies en de kosten en niet zozeer de achterliggende techniek. 2. Richt een modelwoning in Zodat kleine groepen bewoners al in een vroeg stadium met eigen ogen kunnen zien waar het bij domotica om gaat. De modelwoning kan ook goed gebruikt worden voor (individuele) trainingen, die eigenlijk vereist zijn voor mensen die een uitgebreid pakket kiezen. 3. Rondleiding in de eigen woning Tijdens een individuele rondleiding in eigen huis moeten ouderen gaan begrijpen dat alle faciliteiten in huis maatwerk zijn en naar eigen behoefte aan te passen.Wacht hiermee tot het moment van sleuteloverdracht of na het ‘vrijgeven’ van de aangepaste woning. Indien gewenst kunnen hier ook familie of vrienden van de bewoner bij aanwezig zijn. 4. Inventarisatie van de woonervaringen Het is verstandig is om bewoners in de eerste weken te laten opschrijven wat eventueel voor verbetering vatbaar is. Na een maand vindt een inventarisatie plaats van de individuele woonervaringen en -behoeftes. De verhuurder gaat samen met de elektrotechnisch installateur bij de mensen langs om te kijken welke voorzieningen nog bijstelling behoeven. 35 25 Bewoners moeten vooraf toestemming verlenen voor het aanbrengen van domotica en het doorberekenen van de kosten ervan.

5. Organiseer een groepsbijeenkomst Na bijvoorbeeld een half jaar is een groepsbijeenkomst nuttig, om de domoticafuncties nogmaals na te lopen en waar nodig uit te leggen. Bewoners kunnen hier vragen stellen en aangeven welke problemen zij ervaren.

4.2. Ondersteunende middelen Naast persoonlijke voorlichting kunnen ook andere middelen ingezet worden, om ouderen te helpen hun woning te begrijpen en te gebruiken. 1. Videoband, DVD of CD-Rom Hierop kunnen de diverse functies van domotica en hoe deze te gebruiken, gedemonstreerd worden met beeld en geluid. 2. Brochure Met daarin duidelijke informatie over de domoticavoorzieningen, die de bewoner op z’n gemak kan doornemen (bijvoorbeeld na een vorm van persoonlijke voorlichting). Belangrijk is om hier eenvoudige termen en afbeeldingen (pictogrammen) te gebruiken. 3. Contactpersonen en/of een helpdesk Zorg ervoor dat bewoners ergens of bij iemand terechtkunnen voor hulp bij technische of gebruiksproblemen. Dit kan een helpdesk zijn, of een contactpersoon bij de installateur of woningcorporatie. In Dinxperlo bijvoorbeeld hebben huismeesters een grote rol gekregen in het helpen van de bewoners met hun domoticaproblemen. Het is verstandig om iedereen een kaartje te geven, met daarop de namen en telefoonnummers van de contactpersoon en/of helpdesk.

Tips van het project Kattenberg II te Aalten • Zorg voor regelmatige terugkerende kleinschalige bijeenkomsten waarin de domoticatoepassingen worden uitgelegd. • Stuur iemand persoonlijk bij de bewoners langs om te laten zien hoe het werkt en waarom het handig is. • Stel een schriftelijk naslagwerk samen waarin de werking van de domoticaonderdelen staat uitgelegd, inclusief een telefoonnummer waar men met vragen en klachten over de toepassingen terecht kan. • Bewoners zijn nogal eens kritisch ten aanzien van domotica. Zorg ervoor dat bewoners goed worden geïnformeerd over de afhandeling van klachten en dat met hen gecommuniceerd wordt over de aanpak en de termijn waarop de problemen kunnen worden opgelost. Bron: Artikel ‘Van vraagsturing terug naar een aanbodgerichte werkwijze?, ervaringen met domotica in complex De Kattenberg II te Aalten, Mario Kieft en Marleen Mokkink, Usus B.V., november 2004.

36

G5E B R U I K S V R I E GEBRUIKSVRIENDELIJKHEID

Uit de domoticaprojecten tot nu toe blijkt dat veel ouderen moeite hebben met het bedienen van de domoticavoorzieningen in hun huis.Vooral als het gaat om de huidige, eerste generatie domoticawoningen, die werken op basis van knoppen en schakelaars. Men raakt in de war van de afstandbediening, waarmee lampen of apparaten aangezet kunnen worden, of van de schakelaar, waarbij lang indrukken iets anders tot gevolg heeft dan kort indrukken. Ouderen, met name boven de 75 jaar, zijn over het algemeen niet vertrouwd met moderne technieken (denk aan de videorecorder of de computer) en het duurt lang voordat ze snappen hoe deze te gebruiken. En hoe meer toepassingen, hoe moeilijker om deze allemaal onder de knie te krijgen.

Generatieproblemen Vroeger gebeurde het bedienen van radio’s, televisies en telefoons anders dan nu. Er was een één-op-éénrelatie tussen de knoppen en de functies. Door simpelweg één knop in te drukken, bereikte de gebruiker het gewenste effect. Deze zogeheten elektromechanische bedieningsstijl kwam in de jaren dertig op de markt.Vanaf de jaren tachtig gingen ontwerpers software gebruiken voor het bedienen van apparaten. Knoppen kregen ook programmeerfuncties. Menu’s met opties – af te lezen op een klein centraal scherm - leiden de gebruiker door alle functies die het apparaat biedt. Deze kloof tussen twee generaties apparaten leidt ook tot een kloof tussen de verschillende generaties van gebruikers. Grofweg komt het erop neer dat wie vóór 1960 is geboren opgroeide met de elektromechanische apparaten en dus moeite heeft met het gebruiken van de softwareapparaten die voor de gebruikers die ná 1960 zijn geboren geen geheimen bevat. Het is dus goed te begrijpen dat huisautomatisering (E-domotica), die veelal verloopt via de softwarebedieningsstijl, voor ouderen problemen oplevert. Bron:Waarom moderne apparaten lastiger te bedienen zijn voor de oudere generatie gebruikers, Mili Docampo Rama,Tijdschrift Geron, jaargang 2, nummer 2.

Om ouderen sneller vertrouwd te maken met domotica is het belangrijk dat de apparatuur zo gebruiksvriendelijk is als mogelijk. Het huisautomatiseringssysteem bijvoorbeeld, is in eerste instantie helemaal niet als domotica voor ouderen ontworpen. Het was en is bedoeld voor het topsegment van de woningmarkt, om het wooncomfort en de veiligheid van de bewoners te vergroten. Dergelijke systemen zijn uitgerust met een paneel met knoppen, of met een display dat via een menu functies in huis aanstuurt. Deze zogenoemde ‘gebruikersinterfaces’ geven ouderen problemen, net als de bijbehorende afstandsbedieningen, omdat ze niet voor hun denkwijze zijn ontworpen. Personenalarmering, een elektrisch slot en videodeurtelefoon zijn makkelijker te bedienen. Dat komt omdat de systemen zelf eenvoudiger zijn én omdat ze juist voor de doelgroep ouderen en gehandicapten (als personenalarmering) zijn ontwikkeld. Praktijkoplossingen In de praktijk zijn wel oplossingen bedacht om het bedieningsprobleem op te lossen.Woonzorg Nederland deed dat bijvoorbeeld in het project Nieuw-Bleyenburg. Drie knoppen, met een simpele aan- en uitfunctie volstaan voor het bedienen van het hele huisautomatiseringssysteem: het aan- en uitzetten van de woning in de hal, het in dagen nachtstand zetten in de slaapkamer en het aan- en uitzetten van de keuken. Een aparte gebruikersinterface en afstandsbediening zijn niet nodig.

37

De Vlaamse domoticawoning voor ouderen kent een aparte, voor ouderen ontwikkelde interface. Alle functies kunnen worden bediend door vijf verschillende typen schakelaars, plus een sleutelschakelaar in de hal om de woning aan en uit te zetten. De schakelaars zijn voorzien van een eenvoudig pictogram, om de functie te verduidelijken. Nadeel van het Vlaamse systeem is dat het in principe alleen in nieuwbouw toepasbaar is. De aanpak van Woonzorg Nederland kan ook in bestaande ouderen- of woonzorgwoningen worden geïnstalleerd.

38

D6O ’ S E N D O N DO’S EN DON’TS MET

B E T R E K K I N G TOT D O M OT I C A De praktijkervaring leert wat we beter wel en beter niet kunnen doen, met betrekking tot domotica: Niet doen

Wel doen Vroegtijdig een organisatie voor personenalarmering bij het project betrekken. Het gaat dan vooral om de alarmopvang op een centrale, het op afstand openen van de voordeur enz.

De bewoners alléén de mogelijkheid bieden dat mantelzorgers de alarmopvolging (reactie op een personenalarm) verzorgen.

Het heeft alleen zin domotica aan te bieden als de bewoners de mogelijkheid geboden kan worden tot professionele alarmopvolging door thuiszorg en/of intramurale ouderenzorg. Dit moet vroegtijdig verkend worden.

Standaard aanbrengen van personenalarmering. Het is wel de meest gewaardeerde functie van domotica, maar niet iedereen heeft er behoefte aan. Bovendien is het een systeem dat makkelijk en snel achteraf te plaatsen is.

Personenalarmering, elektronisch slot en videodeurtelefoon aanbieden in het basispakket of de keuzemodules.

Standaard aanbrengen van een huisautomatiseringssysteem, omdat er meestal geen behoefte aan is, de kosten hoog zijn en complex om aan te leggen (indien bekabeld).

Een huisautomatiseringssysteem aanbieden in de keuzemodules, liefst draadloos (zoals Powerline) omdat dit makkelijker te installeren en flexibeler is.

Gebruikers interfaces en afstandsbedieningen gebruiken voor het activeren van de verschillende functies van een huisautomatiseringssysteem.

Zoveel mogelijk een elektromechanische bedieningsstijl van het huisautomatiseringssysteem nabootsen.

Aanbieden van overbodige functies. Laat bijvoorbeeld automatische verlichting van de hal achterwege, als er al voldoende licht binnenkomt via het zijraam. Knoppen gebruiken die - bij kort en lang indrukken – verschillende functies activeren.

Extra aandacht besteden aan de automatische in- en uitschakeling van verlichting in de badkamer. Als iemand achter een douchegordijn staat, signaleert de sensor geen beweging en schakelt ze na verloop van tijd de verlichting uit. Zie ook de Handreiking Domotica, personenalarmering en ICT voor ouderen, versie 1.1.

39

40

B I J L AG E 1

Samenvatting van:

T W E E E VA L UAT I E O N D E R Z O E K E N A

Evaluatieonderzoek van zes Brabantse domotica-experimenten In Brabant werden vanaf 1999 de eerste zes aanbodgerichte domotica-experimenten gehouden. In het evaluatieonderzoek wordt onder andere het volgende geconcludeerd: 1. Wanneer ouderen langer in een domoticawoning wonen krijgt de toegepaste techniek een meerwaarde. Dat geldt vooral voor de actieve en passieve personenalarmering. De veiligheid die deze toepassingen bieden, vinden alle ouderen de belangrijkste meerwaarde van de domotica & personenalarmering en men blijkt deze toepassingen niet meer te willen missen. 2. Over de overige domoticatoepassingen die veiligheid en comfort bieden, zoals het aan- en uitzetten van de woning, of met één druk op de knop de apparatuur in de keuken uitzetten, is verdeeldheid onder de ouderen. De ene oudere vindt deze wel nodig, de andere niet. Deze toepassingen worden vooral gebruikt en gewaardeerd door ouderen die positief zijn over domotica. 3. Het gebruik van domotica is niet gelijk aan de positieve waardering ervan. Sommige ouderen gebruiken de domotica omdat ze denken dat bij niet-gebruik het alarm wordt ingeschakeld. Zij zien het nut van de toepassing niet en ervaren het daardoor als lastig. Een samenvattende eindconclusie was dat domotica, zoals toegepast in deze eerste experimentele projecten, ouderen meer zelfredzaam maakt en hen in staat stelt langer zelfstandig te blijven wonen. Maar ook: ‘Een vraag die gesteld moet worden is of de lijn van het standaard voorzien van elke ouderenwoning van een uitgebreid domoticapakket wel voortgezet moet worden. Uit de evaluatie blijkt dat veel bewoners hiervan geen (volledig) gebruik maken of er zelfs geen behoefte aan hebben. Kortom, de opdrachtgever moet het aanbod nauwkeuriger afstemmen op de wensen en behoefte van de (toekomstige) bewoners.’ Met andere woorden: Het is de vraag of elke oudere wel zit te wachten op een huis vol technisch vernuft. Opdrachtgevers zouden zich meer moeten verdiepen in wat oudere bewoners eigenlijk willen. Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de Provincie Noord-Brabant en het Innovatieprogramma Wonen en Zorg, uitgevoerd door het PON, Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant. Bron:Thuis met domotica, De ervaringen van ouderen in zes Brabantse domoticaprojecten, drs. Astrid Bosch, Paul van Daal, drs. Anneke Dorrestein, december 2002.

B

Evaluatieonderzoek project Lidwinahof in Best Een evaluatieonderzoek onder bijna alle bewoners van dit latere domoticaproject in Best met een standaard uitgebreid pakket in alle woningen wijst in dezelfde richting en is stelliger. Een grote meerderheid van de bewoners denkt door domotica en de bijbehorende diensten langer zelfstandig te kunnen blijven wonen. Eén van de belangrijkste conclusies uit het onderzoek is echter dat het aanbieden van één uitgebreid standaardpakket in elke woning niet werkt. Bewoners zijn niet in alle functies evenzeer geïnteresseerd. Daarom luidt een vervolgconclusie dat een vraaggestuurd aanbod noodzakelijk is om onnodige kosten en een overdaad aan ongewenste functies te voorkomen. Hierbij hoort ook een uitgebreid communicatietraject, zowel vooraf als tijdens en na introductie van de domoticatoepassingen. Bron: Domotica in bestaande seniorenwoningen, een evaluatie van NIDO Nationaal Initiatief Duurzame Ontwikkeling (in kader van project In eigen omgeving oud worden) en woningcorporatie Domein. Onderzoek uitgevoerd door CEA, Bureau voor communicatie en advies over energie en milieu B.V. Let op: Ook het domoticaproject de Kattenberg II in Aalten (hs 2.9) werd geëvalueerd, door middel van interviews met de bewoners. De belangrijkste resultaten van dit evaluatieonderzoek komen in het hoofdstuk aan de orde.

41

42

B I J L AG E 2

Samenvatting van:

F U N C T I O N E E L P RO G R A M M A VA N E I S E N D O M OT I C A & P E R S O N E N A L A R M E R I N G - E E R S T E G E N E R AT I E Vrijwel alle tot nu toe in Nederland gerealiseerde domoticaprojecten in de ouderenhuisvesting zijn in meer of mindere mate gebaseerd op hetzelfde ‘Functioneel Programma van Eisen’. Aan het programma ligt een bepaalde technische opzet ten grondslag. Het IWZ spreekt van de eerste generatie domoticawoning voor ouderen. De basis werd in 1997 gelegd door Stichting Smart Homes (A. van Berlo). In de loop der jaren zijn een aantal functies inhoudelijk gewijzigd en zijn er nieuwe bijgekomen.Vanaf 2001 bijvoorbeeld is de functie ‘het vanaf de alarmcentrale openen van voordeur woning en wooncomplex’ toegevoegd. Hieronder volgt een samenvatting van het programma van eisen. Eerst komen de veiligheidsfuncties, die men over het algemeen het belangrijkste vind, aan bod. Functie 1 - Actieve personenalarmering Bewoner kan door druk op een knop op alarmeringsapparaat, halszender of trekkoord in toilet en/of badkamer bij een noodsituatie een alarmsignaal verzenden. Ontvangst op alarmcentrale. Centralist ziet automatisch gegevens van bewoner. Centralist kan een spreekluisterverbinding openen met de bewoner ter verificatie van de situatie. In een nieuwbouwproject is het mogelijk in elk vertrek een alarmknop te verwerken in de ‘gewone’ schakelpanelen voor de verlichting. Functie 2 - Passieve personenalarmering door middel van inactiviteitmeting Bij de woning in de aanstand/dagstand zijn infraroodbewegingsmelders in elk vertrek op een zodanige wijze geactiveerd, dat als er gedurende een bepaalde (zelf in te stellen) tijd geen beweging is geweest, een alarmsignaal afgegeven wordt aan een alarmcentrale.Verificatie via spreekluisterverbinding. Men hoeft zelf geen actie te ondernemen, want dit alarm wordt automatisch gegenereerd. De inactiviteitmeting zelf kan ook (aanvullend) op een andere wijze plaatsvinden in plaats van de infraroodbewegingsmelders. Zoals door het meten van het waterverbruik. Voor deze functie moet het systeem weten of de bewoner wel of niet aanwezig is en wel of niet slaapt. Vandaar een link naar de schakelaars voor de aan-/uitstand en dag-/nachtstand van de woning (zie functies 5 en 6). Functie 3 - Brandalarmering Rookmelders op diverse plekken in de woning geven bij brand een alarmsignaal af aan de alarmcentrale. Verificatie via de spreekluisterverbinding Functie 4 - Inbraaksignalering Bij de woning in de uitstand zijn infraroodbewegingsmelders in elk vertrek op een zodanig wijze geactiveerd dat er bij elke geregistreerde beweging een alarmsignaal wordt afgegeven aan de alarmcentrale.Verificatie via de spreekluisterverbinding. Vanuit het Politie Keurmerk Veilig Wonen is er nu een voorkeur voor schilbeveiliging door middel van bijvoorbeeld sensoren op ramen en deuren in de plaats van via infraroodbewegingsmelders die de daadwerkelijke leefruimten in het huis bestrijken. Voor deze functie moet het systeem weten of de bewoner wel of niet aanwezig is en wel of niet slaapt. Vandaar een link naar de schakelaars voor de aan-/uitstand en dag-/nachtstand van de woning (zie functies 5 en 6) Functie 5 - Aan-/uitzetten van de woning bij de woningingang In de hal van de woning of aan de buitenzijde van de woning zit een (sleutel)schakelaar waarmee de woning aan/uit kan worden gezet. Kan ook door middel van een pasje. 43

Subfuncties bij het (bij binnenkomst) aanzetten van de woning: • Wandcontactdozen en lichtpunten worden onder spanning gezet, voor zover die bij het uitzetten van de woning spanningsloos waren gemaakt. • Passieve personenalarmering door middel van inactiviteitmeting wordt geactiveerd. Subfuncties bij het (bij vertrek) uitzetten van de woning: • Bijna alle wandcontactdozen en lichtpunten worden spanningsloos gemaakt. Met uitzondering van die wandcontactdozen die bijvoorbeeld de koelkast van spanning voorzien. In de praktijk van de nieuwbouw wordt dit vormgegeven door (extra) wandcontactdozen met een bepaalde kleurcode spanningsloos te maken en die met een andere kleurcode onder spanning te laten staan. Het onderscheid is ook wel gemaakt door horizontale versus verticale plaatsing van de twee contactpunten van een wandcontactdoos. • Inbraakalarmering wordt geactiveerd, via infraroodbewegingsmelders in elk vertrek of anderszins. De eerste subfunctie bij het uitzetten van de woning heeft binnen de algemene veiligheidsfunctie tot doel dat de bewoner er zeker van is dat alles wat gevaar kan opleveren ook is uitgeschakeld. Bijvoorbeeld een kookplaat die nog aanstaat. Dit is ook van toepassing bij het in de nachtstand zetten van de woning. Functie 6 - Woning in dag-/nachtstand zetten in de slaapkamer, in combinatie met functies personenalarmering, inbraakalarmering, nachtoriëntatieverlichting en uitzetten inbraakalarmering bij het ‘s nachts uit bed opstaan. Een schakelaar met een vergelijkbare functie als de aan-/uit(sleutel)schakelaar bij de woningingang zit in de hoofdslaapkamer. In de gerealiseerde projecten is een eenvoudige schakelaar en ook een vrij plaatsbare en verplaatsbare schakelaar toegepast. Subfuncties bij het in nachtstand zetten van de woning als men naar bed toe gaat: grotendeels overeenkomstig met de subfuncties bij het uitzetten van de woning. Subfuncties bij het in dagstand zetten van de woning als men uit bed opstaat of wakker wordt: Grotendeels overeenkomstig met de subfuncties bij het aanzetten van de woning, met als verschil dat de infraroodbewegingsmelder voor de nachtoriëntatieverlichting enz. wordt gedeactiveerd. Functie 7 - Automatische verlichting en uitzetten inbraakalarmering bij het ‘s nachts uit bed opstaan, in combinatie met functie dag-/nachtstand van de woning. Als de woning in de nachtstand staat en de bewoner(s) in principe in bed ligt (liggen), wordt een infraroodbewegingsmelder geactiveerd, die is afgesteld op de onderzijde van het bed. Als men ‘s nachts opstaat, zijn de volgende subfuncties aan de orde: • Een vloerlamp, plus eventueel extra verlichting op de route naar badkamer/toilet, wordt ingeschakeld; dit is de nachtoriëntatieverlichting. Het is de bedoeling dat men veilig de weg vindt in het donker, maar ook dat de eventuele partner niet wakker wordt van het licht. • De inbraakalarmering wordt gedeactiveerd. • De passieve personenalarmering door middel van inactiviteitmeting wordt geactiveerd. Opmerking:Wanneer de bewoner weer in bed stapt, moet hij de woning weer in de nachtstand zetten met behulp van de schakelaar boven het bed. Zodat ook de inactiviteitmeting weer automatisch wordt omgezet in inbraakalarmering. Dit kan echter makkelijk worden vergeten: een kwetsbaar punt van de functie dag-/nachtstand. Functie 8 - Alarmstand van de woning, in combinatie met functies 1 t/m 4 (de vier typen alarmering) en aan-/uitzetten van de keuken, inclusief herstelmogelijkheid. De woning bevindt zich in deze stand als één van de vier typen alarmsignalen wordt geactiveerd en een signaal wordt afgegeven aan de alarmcentrale. Het gaat dan om de volgende subfuncties: • De keuken wordt automatisch in de uitstand gezet. De kookplaten worden bijvoorbeeld afgezet, zodat als er nog iets staat te koken dit geen kwaad meer kan. Ook een friteuse wordt automatisch uitgezet omdat de wandcontactdoos spanningsloos wordt gemaakt. • Alle verlichting wordt aangezet, zodat de hulpverleners die het alarm opvolgen niet hoeven te zoeken naar lichtschakelaars, en niet gehinderd worden door het donker bij het zoeken van de weg in de woning. 44

• Optioneel: een eventuele buitenverlichting bij de ingang van de woning gaat knipperen om de hulpverlening de weg te wijzen naar de woning. • Audiovisuele apparatuur (tv/radio) wordt uitgeschakeld doordat de wandcontactdozen waarop ze zijn aangesloten spanningsloos worden gemaakt. Dit maakt een ongestoorde spreekluisterverbinding tussen alarmcentrale en woning mogelijk. • Indien nodig (in plaats van functie 9) het openen van de voordeur van de woning (en wooncomplex) door alarmcentrale: het activeren van een elektronisch slot in de voordeur van de woning en wooncomplex zodat de alarmopvolging binnen kan. De deur kan bijvoorbeeld worden geopend door twee seconden op de voordeurbel te drukken. Opmerking: dit laatste kan dus alleen als de woning in de alarmstand staat. De bewoner moet uiteraard de mogelijkheid hebben om, op eenvoudige wijze, zelf de alarmstand van de woning en de subfuncties die eruit voortvloeien ongedaan te maken. Bijvoorbeeld met behulp van een resetschakelaar. Functie 9 - Openen van voordeur van de woning en wooncomplex door de alarmcentrale Toepassing van deze functie is afhankelijk van de manier waarop de alarmopvolging van de personenalarmering wordt vormgegeven. Na verificatie van de situatie door de alarmcentrale, via de spreek-luisterverbinding van de personenalarmering, kan zij de voordeur van de woning en het wooncomplex openen. Dit is voor het snel doorlaten van de hulpverlening, zonder dat deze tijd verliest om een sleutel op te halen. Dit is een oplossing voor de zogenoemde sleutelproblematiek van vooral de thuiszorg. Functie 10 - Aan-/uitzetten van de keuken (via werkbladverlichting) Via een centrale schakelaar in of bij de keuken kan de keukenapparatuur in- en uit-geschakeld worden. Beter gezegd: de wandcontactdoos die deze apparatuur voedt wordt spanningsloos gemaakt bij het uitzetten van de keuken. Met uitzondering van de wandcontactdozen die bijvoorbeeld de koelkast of de vaatwasmachine van stroom voorzien. Als de aanstand van de keuken een ingestelde termijn overschrijdt, zonder dat van de keuken gebruik is gemaakt, schakelt de keuken automatisch uit. Om een extra handeling te voorkomen is het een idee de aan-/uitschakelaar voor de keuken te integreren met de functie aan-/uitdoen van een verlichting onder de kastjes boven het aanrechtblad. De achterliggende reden van het aan-/uitzetten van de keuken is dat men met één handeling zeker weet dat alle kookplaten zijn uitgedaan, het koffiezetapparaat is uitgeschakeld enz. als men de keuken verlaat. Er is ook een relatie met de alarmstand van de woning: de keuken wordt automatisch uitgezet bij deze alarmstand. Mogelijke extra functie bij gebruik van een gasfornuis: het lekken van gas, zonder dat dit wordt verbruikt, wordt gedetecteerd en een alarm wordt gegenereerd. Dit kan evenals de vier andere typen alarm worden gezonden aan de centrale voor de personenalarmering. Functie 11 - Lamp in hal gaat automatisch aan bij binnenkomen Bij het betreden van de woning gaat er automatisch een lamp aan in de hal door middel van een bewegingssensor met schemerschakelaar. Dit is vooral bedoeld om de bewoner meteen licht te geven, zodat hij of zij minder kans heeft om te vallen. Deze sensor maakt tevens deel uit van het systeem voor de passieve personenalarmering door middel van inactiviteitmeting en is dus geen stand-alone toepassing. Functie 12 - Verlichting automatisch aan bij binnenkomen badkamer Wanneer de bewoner de badkamer binnengaat, gaat automatisch de verlichting aan. Ook deze bewegingssensor functioneert voor de inactiviteitmeting en maakt integraal onderdeel uit van het systeem. Functie 13 - Bewoner kan zien wie voor de toegangsdeur van het complex staat, bij toepassing in meergezinsbouw. Op een tv-scherm is te zien wie er voor de centrale toegangsdeur staat, als er wordt aangebeld bij het huisnummer van de betreffende woning. De bewoner kan praten met degene die voor de deur staat en kan de centrale toegangsdeur openen. Het gaat hier om de toepassing van een video-intercom-deuropenersysteem (videodeurtelefoon). 45

46

B I J L AG E 3

L I J S T VA N B E G R I P P E N Domotica Volgens de definitie van het Innovatieprogramma Wonen en Zorg: woninggebonden hoogtechnologische toepassingen ter ondersteuning van het langer zelfstandig blijven wonen van ouderen en andere doelgroepen van zorg. Maar ook: integratie van verschillende technische systemen, zodat door de combinatie nieuwe functies ontstaan. Vraaggestuurd domoticaproject/aanbodgericht domoticaproject De (toekomstige) bewoners hebben de keuze uit een aantal (pakketten met) functies. Meestal in de vorm van een bepaald basispakket met daar bovenop een of meerdere keuzemodules. Het is het tegenovergestelde van aanbodgericht. Hierbij wordt een uitgebreid pakket techniek, standaard in alle woningen van een wooncomplex aangebracht. Dit is tot nu toe de meest voorkomende praktijk. Personenalarmering, spreekluisterverbinding Ook wel sociale of zorgalarmering genoemd.Techniek ontwikkeld vanaf de jaren zeventig, die ook buiten domoticawoningen veel toegepast wordt. Omvat in zijn basis een kastje bij of onder de telefoon. Geïntegreerd in de telefoon kan ook: een zorgtelefoon. Op het kastje of de telefoon een alarmknop, die gebruikt kan worden om bij nood een alarmsignaal te verzenden over de telefoon. Standaard hoort er ook een halsof handzender bij: een alarmknop die men op het lichaam draagt. Een alarmsignaal wordt verzonden over de analoge telefoon volgens een bepaald protocol (merkgebonden). Een centrale bij de thuiszorg, intramurale ouderenzorg, particuliere alarmcentrale of anderszins ontvangt het alarmsignaal. De centralist ziet meteen op het scherm wie er gealarmeerd heeft, wat de algemene gezondheidssituatie is en wie er gewaarschuwd moet worden voor de alarmopvolging. De centralist kan een spreekluisterverbinding open. In het alarmtoestel in de woning bevindt zich een gevoelige microfoon, die het mogelijk maakt te spreken met een bewoner, ook als deze zich op enige afstand van het alarmtoestel bevindt. Deze verbinding wordt gebruikt ter verificatie van de situatie. Is er sprake van een echte noodsituatie of een loos alarm? In domoticawoningen wordt deze apparatuur verbonden met andere technische systemen, waardoor nieuwe functies ontstaan. Professionele achterwacht/alarmopvolging Bij personenalarmering is het in Nederland van oudsher gebruikelijk dat de mantelzorg (familie, buren, kennissen) wordt gewaarschuwd door de centrale om te gaan kijken bij alarm.Veelal wordt als voorwaarde gesteld dat men drie contactpersonen heeft, die op een kwartier tot maximaal een half uur reizen afstand wonen. Steeds minder ouderen kunnen hieraan voldoen, terwijl steeds meer ouderen met een kwetsbare gezondheid zelfstandig blijven wonen. In toenemende mate, maar op veel plaatsen nog ontbrekend, wordt door zowel de thuiszorg als de verzorgingshuizen de mogelijkheid geboden van een professionele hulpverlener die komt kijken. Dit kan gepaard gaan met een extra maandabonnement voor deze opvolging, tenzij sprake is van een bepaalde zorgindicatie. Elektrisch/elektronisch slot Een elektrisch of elektromechanisch slot wordt meestal gekenmerkt door een motor op de binnenkant van de voordeur, die het slot open en dicht draait.Te bedienen met een afstandsbediening vanaf de buitenzijde en door een knop of krukbediening aan de binnenzijde. Eigenlijk bedoeld voor voordeuren met een driepuntssluiting, die door die sluiting met relatief veel moeite open en dicht te krijgen zijn. Deze sloten hebben veelal een elektronische aansturingeenheid in bijvoorbeeld de meterkast, die door apparatuur voor personenalarmering aan te sturen is. Dit wordt gebruikt in de huidige domoticawoning voor ouderen. Een elektronisch slot heeft als kenmerk dat het te programmeren is. Personen kunnen tijdelijk, permanent of voor afgesproken tijdstippen op een dag geautoriseerd worden om toegang te verkrijgen. Meestal afstandbediening of smart card.

47

Videodeurtelefoon Valt onder de noemer van toegangscontrole. Is een deuropenersysteem voor het openen vanuit een appartement van de afgesloten centrale toegangsdeur. Naast verificatie (wie staat er voor de centrale toegangsdeur?) via stem, kan het ook via beeld. Huisautomatiseringssysteem of Elektrotechnische domotica (E-domotica) Een computer in de meterkast (kan ook decentraal, in ieder vertrek) stuurt alle wandcontactdozen en schakelaars aan. Daarnaast bijvoorbeeld de verwarming. Meest kenmerkende functie is het via een centrale (sleutel)schakelaar in de hal en hoofd slaapkamer aan-/uitzetten van de totale woning. Min of meer vergelijkbaar met het aan-/uitzetten van de auto met de contactsleutel. Dit type systemen zijn al sinds begin jaren negentig op de markt. Deze techniek wordt aangeduid als E-domotica, van elektrotechnische domotica. Dit ter onderscheid van ICT-domotica, die nieuwer is en sterk in opkomst. De kern daarvan wordt gevormd door een flexibel platform waarop software met randapparatuur kan draaien (vergelijk PC). Dit platform is verbonden met breedbandinternet. Een begrip in relatie tot huisautomatisering/E-domotica, zoals met name toegepast wordt in de hier beschreven domoticaprojecten is Powerline: de centrale computer in de meterkast en de wandcontactdozen en schakelaars via het bestaande 230 volt lichtnet. Dit is niet echt draadloos, want er wordt gebruik gemaakt van al in de woning aanwezige bekabeling. Bij een dergelijk systeem worden doosjes ingebouwd achter de bestaande schakelaars en wandcontactdozen.

48

49

50

COLOFON

Auteur:

Johan van der Leeuw (NIZW)

Interviews en (eind)redactie:

Barbara Schilperoort / Bertil Beekmans (SEV)

Uitgave:

Innovatieprogramma Wonen en Zorg (IWZ)

Vormgeving:

Gé Grafische Vormgeving, Rotterdam

Drukwerk:

Drukkerij Goos, Ouderkerk aan den IJssel

Utrecht, december 2004 ISBN 90-5239-204-8

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze opgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

51

Veilig en comfortabel Veilig en comfortabel

M E TO D OM M OO T I CT A I W O N E N MWEO NTE N D

Ve i l i g e n c o m f o r t a b e l WO N E N M E T D O M OT I C A Het woord domotica is een samentrekking van domus en informatica en betekent letterlijk ‘woonhuisautomatisering’. In een met domotica uitgeruste woning kunnen ouderen of mensen met een handicap heel goed op zichzelf blijven wonen, veilig én comfortabel.Veel mensen hebben er behoefte aan dat het huis ‘meedenkt’ als ze vergeetachtig worden en dat het hulp biedt bij bepaalde dagelijkse bezigheden. Technisch is heel veel mogelijk.Techniek is ook waar het in de eerste Nederlandse domoticaprojecten in de jaren negentig om ging. Maar de ervaring leerde dat mensen niet zitten te wachten op een overdosis aan technisch vernuft. Daarom gebeurt in een aantal huidige projecten precies het omgekeerde. Uitgangspunt is dát, waaraan mensen zelf behoefte hebben. Domotica moet helpen om aan hun wensen te voldoen. Over deze vraaggerichte manier van werken gaat deze brochure.


Veilig en comfortabel

Recommend Documents