Augustus 2005 / Nummer 1
MKB IN EUROPA EG-Liaison uw adviseur voor Europese R&D-subsidies IN DIT NUMMER
Volop samenwerkingsmogelijkheden voor MKB’ers in Europa Europa heeft veel te bieden, ook voor MKB-bedrijven die willen samenwerken. Toch is het soms lastig om de juiste kanalen te vinden. Welke mogelijkheden zijn er voor u als ondernemer? Waar moeten MKB’ers
2 Van idee tot project 4 Succesvol integrated project voor MKB/KMO KP6 instrumenten voor het Midden- en kleinbedrijf 5 IRC-netwerk brengt ImmunoToko (NL) en Henogen (BE) samen 6 Stimuleringsprojecten Partnerverzoeken 8 Agenda
In samenwerking met:
aankloppen als ze willen samenwerken in Europa? Giel Dubbeld is binnen EG-Liaison projectadviseur voor het MKB en hij wijst u graag de weg.
Wil je als bedrijf op Europese schaal samenwerken dan moet je
inmiddels zo’n 2.800 profielen in zitten. Per jaar worden er ruim
Strategische samenwerking
wel wat te bieden hebben. Giel Dubbeld: ‘Je hebt sowieso drie
500 contracten afgesloten tussen kennisaanbieders en -vragers.
CRAFT en Collective Research programma’s bestaan al een tijdje.
hogeropgeleiden in dienst en exporteert naar sectoren waarvan
Aan de bemiddeling van het IRC zijn bovendien geen kosten
In KP6 zijn ook nieuwe instrumenten beschikbaar voor innovatieve
de ketenbeheersing bij een buitenlandse partij ligt, zoals hij de
verbonden.’ Twee instrumenten die ook vooral zijn gericht op
MKB’ers. Het meest aantrekkelijk zijn de Integrated Projects (IP) en
automotive- en luchtvaartsector. Bedrijven kenmerken zich
MKB’ers zijn CRAFT en Collective Research. Dat zijn stimulerings-
de MKB-geleide STREPs. Dubbeld: ‘In beide gevallen gaat het om
doordat ze goed zijn in de combinatie van een aantal technieken
maatregelen vanuit het Europese Zesde Kaderprogramma voor
lange termijn onderzoek met een meetbaar technologisch doel.
en daardoor marktleider zijn in Europa.’ Het gaat dan om MKB-
Onderzoek en Ontwikkeling. ‘Deze instrumenten zijn ideaal voor
Het is vooral aantrekkelijk als je als MKB’er wilt samenwerken
bedrijven met gemiddeld 15 tot 100 medewerkers.
bedrijven met gemiddeld 30 medewerkers, die per jaar
met grote spelers in het veld, die anders moeilijk toegankelijk
60.000 euro uitgeven aan extern onderzoek’, vertelt Dubbeld
zijn. Denk aan bedrijven als Airbus, Siemens en Philips. Vooral
Succesvol samenwerken
enthousiast. ‘Door gezamenlijk onderzoek uit te besteden, bereik
strategische samenwerking is hierbij interessant.’
Herkent u zich in dit profiel dan zijn er vanuit de Europese
je meer resultaat. De Europese Commissie zegt dat als je als
Hoe weet u nu welke projecten interessant zijn voor u als bedrijf?
Commissie stimuleringsmaatregelen om samenwerking te bevor-
bedrijf samen wilt werken zij het uit te besteden onderzoek
Moet u zelf het initiatief nemen of kunt u aansluiten bij projecten?
deren. ‘Allereerst is er het Innovation Relay Centre (IRC), oftewel
financieren. Het gaat om eenzelfde bedrag als de bedrijven
Dubbeld: ‘Het makkelijkste is om bij het IWT in Vlaanderen of
de Interessante Resultaten Club’, aldus Dubbeld. ‘Dit is de meest
gezamenlijk aan interne kosten maken. CRAFT is bestemd voor de
EG-Liaison in Nederland aan te kloppen. Dat zijn national contact
eenvoudige manier om Europees samen te werken. IRC is een
individuele MKB’s en Collective Research is voor onderzoek dat
points vanuit de Europese Commissie. Zij kunnen je per sector via
netwerk van 200 kantoren binnen Europa en koppelt techno-
via de brancheorganisaties en het MKB gezamenlijk wordt aan-
zogenaamde ETI’s (stimuleringsacties) laten zien welke projecten
logievraag en -aanbod. Centraal daarbij staat een databank, waar
gestuurd.’
interessant zijn. Of het nu bijvoorbeeld gaat om food, biotech, ict, transport of visserij, dat maakt niet uit. Als u wilt samenwerken dan zijn drie dingen van belang. Allereerst levert u een
Giel Dubbeld ‘samenwerking in Europa loont, er zijn tal van voorbeelden’
uitgebreide beschrijving aan van uw bedrijf. U vertelt onder andere waar u goed in bent. Natuurlijk geeft u ook aan welke bijzondere producten of diensten u te bieden hebt en aan wie. Tot slot is er een korte beschrijving van het werk nodig. Waar wilt u kennis inzetten en hoeveel geld is daarvoor nodig. Het is ook belangrijk om aan te geven of u een vergoeding eist voor uw basispatenten en of u wilt dat nieuwe patenten uw eigendom worden.’
Koude machines en fruitbomen Dat klinkt allemaal erg positief, zijn er dan geen nadelen verbonden aan internationale samenwerking? ‘Toch wel’, aldus Giel Dubbeld. ‘De doorlooptijd van de evaluatieprocedure en individuele contractonderhandelingen is maximaal zeven maanden, maar dat lukt de Europese Commissie niet altijd. Het kan dus wat langer duren, maar het lichtpunt daarbij is wel dat de Commissie vooraf betaalt.’ Samenwerking in Europa loont, er zijn tal van voorbeelden. Dat varieert van de ontwikkeling van koude machines voor vloeibare stikstof en lucht tot miltvuurbestrijding voor fruitbomen. Meer weten over samenwerken in Europa? Kijk op: www.egl.nl, www.iwt.be en www.ircenederland.nl
Van idee tot project Het traject om een Europese subsidie aan te vragen is voor velen onoverzichtelijk. Hieronder hebben we voor u de verschillende stappen vermeld die u moet doorlopen als u van uw projectidee een succesvol Europees project wilt maken.
ondernemerschap. Zij zullen ook doorverwijzen naar de meest gepaste hulpverlener.
• Business en Innovation Centres (BIC), ondersteunen de oprichting van innovatieve bedrijven en treden op als interface tussen de onderneming en gespecialiseerde diensten:
voor indieners met instructies, de formulieren (‘forms’) voor 1. Hoe bereid ik een Europees projectvoorstel voor? 2. Hoe vind ik partners voor mijn project? 3. Hoe kan ik een projectvoorstel indienen? 4. Hoe worden projectvoorstellen geëvalueerd? 5. Wat gebeurt er tijdens de contractonderhandelingen? 6. Wat verlangt de Europese Commissie van mij tijdens het project? 7. Hoe kan ik mijn onderzoeksresultaten vermarkten?
indiening. Het informatiepakket dient grondig doorgenomen te
www.ebn.be.
• Euro Info Centres (EIC), netwerk met 300 lokale contactpunten,
worden: het bevat zowel informatie over de algemene als de
die KMO’s informatie verschaffen over Europese aangelegenhe-
specifieke doelstellingen, geeft aan over welke onderzoeks-
den (o.a. regelgeving, Europees beleid, normering)en begelei-
domeinen of thema’s het gaat, en bevat een gedetailleerd werk-
den bij de positionering op de Europese markt:
programma, evenals een lijst van criteria (de algemene, maar ook
www.europa.eu.int/comm/enterprise/networks/eic/eic.html.
de specifieke) waaraan de projecten moeten beantwoorden.
• Innovation Relay Centres (IRC), netwerk van circa 70 knoop-
Daarnaast geeft het pakket u ook instructies over de wijze
punten in alle Europese landen en regio’s, die gespecialiseerd
waarop u een voorstel moet opstellen, hoe het moet worden
zijn in de mediatie van transnationale technologieoverdracht.
ingediend, en hoe de voorstellen worden geëvalueerd en
Zowel de hogere vermelde Nederlandse als de Vlaamse NCPs
geselecteerd. Volg zeer strikt de richtlijnen uit het informatie-
fungeren ook als IRC.
pakket. Zorg ervoor dat uw voorstel zo goed mogelijk aansluit
Hoe bereid ik een Europees projectvoorstel voor?
bij de doelstellingen en de prioritaire onderzoeksdomeinen van
Hoe vind ik partners voor mijn project?
het programma.
Projecten die worden gefinancierd via KP6 moeten worden uit-
Hint: een gemakkelijke manier om automatisch up-to-date te
gevoerd door een internationaal consortium van partners uit
blijven is om te registreren op CORDIS en een Rapidus Quick Pick
verschillende EU-Lidstaten of geassocieerde landen.
profiel in te brengen (www.cordis.lu/guidance/email.htm).
De goede samenstelling van het consortium van partners in een onderzoeksproject is essentieel voor een goede slaagkans. Zoek
Indien men denkt een idee te hebben dat in aanmerking komt voor financiering in het kader van het Europees
Nationale Contactpunten (NCPs)
daarom uw onderzoekspartners zorgvuldig uit.
Kaderprogramma, dient men zich eerst voldoende te informeren.
In de verschillende EU landen en/of regio’s zijn er `National
De Europese Commissie stelt per programma en per projectvorm
Contact Points’ (NCP). Dit zijn de officiële contactpunten, aan-
• zoek partners die competent zijn en elkaar aanvullen; • elke partner dient een actieve inbreng en rol te hebben in het
immers verschillende eisen aan uw project. Deze eisen gaan me-
geduid door de Lidstaten en erkend door de EC, die potentiële
project (niet-essentiële partners worden door de EG
stal over:
deelnemers informatie verschaffen over 6KP en hen begeleiden
geschrapt);
• • • • •
het aantal partners
bij het opstellen en indienen van projectvoorstellen, inclusief
het aantal vertegenwoordigde landen
het vinden van andere Europese partners. Bij de NCPs kan u
het projectbudget
volgende diensten verwachten:
de projectduur
• oriëntering van het projectidee naar de juiste thematische
het onderzoeksonderwerp
prioriteit en instrument
• • eerstelijnsadvies i.v.m. juridische en financiële aspecten • projectbegeleiding • zoeken van partners • eventuele verwijzing naar externe experten voor gespecialise-
• verdeel de taken evenwichtig over de verschillende partners; • stel een schema op van werkzaamheden van de partners binnen het project, en voeg daarbij een managementplan;
• overleg persoonlijk met elke partner (niet enkel per fax of telefoon).
helpdesk voor administratieve formaliteiten
Een goede voorbereiding begint dus met het tijdig inwinnen van de juiste informatie; dit zorgt er niet alleen voor dat het projectvoorstel de beste kansen op slagen krijgt maar ook dat je tijd uitspaart. De volgende drie fasen dienen bij de voorbereiding te worden doorlopen:
• studie van de algemene documenten in verband met deel-
rde begeleiding e.a.
• opvolging en feedback selectieproces projectvoorstel
name aan het kaderprogramma
•
studie van de relevante werkprogramma’s (en bijhorende
De NCP-organisatie in Nederland is EG-Liaison, onderdeel van
oproepen voor het indienen van projectvoorstellen,
SenterNovem, een agentschap van het Ministerie van
instrumenten en evaluatiecriteria)
Economische Zaken. Website:www.egl.nl. Voor Vlaanderen wordt
• vorming van een partnerschap met complementaire (buiten-
die rol vervuld door het Vlaams Contactpunt voor het Europese
landse) organisaties en uitwerking van een outline voor het
Kaderprogramma. Dit is een samenwerkingsverband tussen de
projectvoorstel, incl. de basisprincipes voor de contractuele
administratie Wetenschap en Innovatie van het ministerie van de
relaties, project management en IPR aspecten.
Vlaamse Gemeenschap en het IWT-Vlaanderen. De contactgegevens zijn: www.vlaanderen.be/6kp
Informatiekanalen De NCP-organisaties geven vaak kosteloos nieuwsbrieven uit. CORDIS
Hierin kunt u het laatste nieuws over de Europese subsidie-
Voor het verkrijgen van de juiste informatie en documenten kan
mogelijkheden voor onderzoek en technologische ontwikke-
beroep gedaan worden op allerhande informatiebronnen. De
lingen lezen. Kijk hiervoor op de betreffende websites.
belangrijkste (officiële) informatiebron in verband met KP6 is CORDIS (www.cordis.lu). Cordis is de EC website specifiek voor
Infodesks en Helpdesks
Onderzoek en Innovatie. Het bevat al de informatie nodig voor
Daarnaast bestaan er ook nog een aantal specifieke infodesks en
de voorbereiding en het indienen van projectvoorstellen in KP6
helpdesks. Voor contractuele aspecten (modelcontract van de EC,
(www.cordis.lu/fp6) . Voor elk van de thematische prioriteiten en
consortiumovereenkomst) en IPR-aangelegenheden:
horizontale activiteiten is er een specifieke informatiezone
www.ipr-helpdesk.org
(activity area) en website (activity service).
Elke thematische prioriteit en horizontale activiteit heeft binnen
De documenten (find a document,
de EC een specifieke helpdesk. Een overzicht hiervan vindt men
www.cordis.lu/fp6/find-doc.htm) nodig voor het indienen van
via www.cordis.lu/fp6/infodesks.htm.
een projectvoorstel zijn oproep- en instrument specifiek. Voor elk instrument en elke oproep kan een ‘information
Lokale Contacten in Europese Netwerken
package’ worden afgeladen via de specifieke oproeppagina
Een aantal Europese netwerken geven hulp en begeleiding aan
(fp6.cordis.lu/fp6/calls.cfm).
KMO/MKB en innovatieve ondernemingen. Elk van deze net-
Het informatiepakket bevat de tekst van de oproep voor het
werken heeft een lokaal contactpunt, waar men terecht kent of
indienen van projectvoorstellen, het werkprogramma, de gids
misschien zelfs mee vertrouwd is voor andere aspecten van het
2
Partnersearch? Het vinden van de juiste partners is vaak een probleem voor de coördinator van een project, vooral als die partner in het buitenland gezocht moet worden. Gelukkig zijn er een aantal mogelijkheden voor ondersteuning hierbij:
MKB in Europa augustus 2005, nummer 1
KP6 partnersearch via uw NCP NCP-netwerk: uw National Contact Point maakt deel uit van een Europees NCP-netwerk. Partnerverzoeken voor KP6 kunnen verspreid worden via dit netwerk. Via de website van EG-Liaison (www.egl.nl) en de website van het Vlaams Contactpunt (www.vlaanderen.be/6kp) kunt u een partnerverzoek zelf online invoeren. Het verzoek wordt vervolgens gepubliceerd op de website en/of verspreid via het NCP-netwerk.
ETI-websites Voor het verspreiden van partnerverzoeken kan uw NCP ook een beroep doen op de verschillende stimuleringsprojecten (ETI’s) die zij met buitenlandse partners uitvoert. In het kader van deze projecten zijn op specifieke gebieden partnersearchfaciliteiten gecreëerd. Momenteel zijn de volgende ETI-partnersearch websites beschikbaar:
• Etismarland (Transport): http://www.euro-trans.info • FISH (aquacultuur en visserij): http://www.fish.sintef.no • Ideal-ist (ICT): http://www.ideal-ist.net • SMEs for food (voedselkwaliteit en -veiligheid):
FISH brokerage 27 april 2005, Brussel
http://www.smesforfood.org
• SMEs go lifesciences (levenswetenschappen):
Hoe worden projectvoorstellen geëvalueerd?
de cijfers die men heeft gekregen voor de evaluatiecriteria met
Als uw voorstel door de Europese Commissie is ontvangen, dan
Voorstellen die de drempel hebben gehaald zijn echter nog niet
CORDIS
worden de datum en het tijdstip van ontvangst geregistreerd. De
zeker van financiering door de Europese Commissie. Dit hangt af
De Europese Commissie heeft ook een partnersearchfaciliteit op
coördinator ontvangt vervolgens per e-mail, fax of post een ont-
van het beschikbare budget. Op basis van het budget en de uit-
CORDIS, haar eigen website voor Europese R&D.
vangstbevestiging (“Acknowledgement of receipt”).
slagen worden een ‘ranked list’ (of ‘main list’), een ‘reserve list’ en
Via: http://partners-service.cordis.lu kunt u zowel een partner-
Hierna wordt door de Europese Commissie een zogenaamde ‘eli-
een ‘rejection list’ opgesteld. De coördinatoren van wie het
verzoek indienen als uw expertise aanbieden.
gibility check’ uitgevoerd, d.w.z. er wordt gecontroleerd of het
voorstel op de ‘ranked list’ staat worden uitgenodigd voor de
voorstel aan de geldigheidscriteria voldoet zoals:
contractonderhandelingen.
http://www.smesgolifesciences.be
Ideal-ist
- is het voorstel voor de deadline ingediend;
Speciaal voor de ICT-sector is er het Ideal-ist netwerk:
- is het minimum aantal partners aanwezig;
http://www.ideal-ist.net
- is het voorstel compleet (zijn alle administratieve formulieren
Ideal-ist wordt gecofinancierd door de Europese Commissie en heeft 34 vertegenwoordigers in 25 EU lidstaten, kandidaat
en de projectbeschrijving aanwezig). Slechts voorstellen die ‘eligible’ zijn worden geëvalueerd.
lidstaten, geassocieerde landen en derde landen.
bijbehorend commentaar van de evaluatoren.
Wat gebeurt er tijdens de contractonderhandelingen? Aan het begin van de contractonderhandelingsfase wordt de coördinatoren gevraagd additionele administratieve informatie aan te leveren op basis waarvan het contract met de Europese
Ideal-ist richt zich op het bevorderen van de deelname van
Experten
Commissie wordt opgesteld. Tijdens de contractonderhande-
bedrijven/organisaties uit de ICT-sector aan het Europese
Een panel van onafhankelijke experten evalueert vervolgens de
lingen worden wetenschappelijke, juridische en financiële
Kaderprogramma.
voorstellen. Deze experten worden door de Europese Commissie
aspecten van het voorstel besproken en zal het voorstel vaak
geselecteerd uit een lijst die tot stand is gekomen door speciale
nog enigszins bijgesteld moeten worden. Wanneer deze fase
Kan ik aanhaken bij een project van iemand anders?
oproepen voor aanmeldingen in het Publicatieblad van de EU en
succesvol wordt afgesloten wordt door alle partijen het
Natuurlijk kan het ook zo zijn, dat u wel deel wilt nemen aan een
specifieke oproepen aan onderzoeksinstellingen. Ieder voorstel
contract ondertekend.
Europees project maar niet zelf de trekker wilt zijn.
wordt door meerdere experten individueel geëvalueerd, waarna
In dat geval kunt u aanhaken bij een projectvoorstel van iemand
een consensus rapport wordt opgesteld. Indien noodzakelijk
anders. U moet dan wel weten welke projecten in voorbereiding
wordt een panel discussie gevoerd, waarbij voorstellen met
Wat verlangt de Europese Commissie van mij tijdens het project?
zijn. Hiertoe staan u verschillende middelen ter beschikking.
elkaar vergeleken kunnen worden en eventueel indieners geho-
Omdat de voortgang van uw project door de Europese
• Via bovenstaande partnersearch-websites kunt u zelf zoeken in
rd kunnen worden.
Commissie zowel inhoudelijk als financieel gevolgd moet worden, verlangd zij diverse rapportages van u:
het aanbod van partnerverzoeken
• U kunt zich abonneren op een e-mail attenderingsservice.
De evaluatoren (experten) geven punten voor de verschillende
Zowel door EG-Liaison, het Vlaams Contactpunt (e-6KP) als
evaluatiecriteria:
door de Europese Commissie wordt een dergelijke service
• relevance to the objectives • scientific and technological excellence • potential impact • quality of the consortium • quality of the management • mobilisation of resources
aangeboden. Via onderstaande links kunt u zich hiervoor aanmelden: http://www.senternovem.nl/egl/diensten/partnersearch.asp http://www.vlaanderen.be/6kp http://fp6.cordis.lu/fp6/partners.cfm
• periodieke rapportages • tussentijdse activiteiten en financiële rapporten en auditcertificaten
• resultaten lijst • eindrapportage Houd u er dus rekening mee dat voor deze activiteiten tijd ingepland wordt.
De punten kunnen variëren van 0 tot en met 5 (ook halve punten
Hoe kan ik mijn onderzoeksresultaten vermarkten?
Uw voorstel moet u rechtstreeks indienen bij de Europese
worden gegeven). Per evaluatiecriterium en voor het totaal wordt
Als u al resultaten heeft uit onderzoeksprojecten en u wilt die
Commissie in Brussel. Dit moet op elektronische wijze. Via de
een drempel (‘threshold’) bepaald. Als beide drempels worden
vermarkten, dan kan het IRC (Innovation Relay Centre) u hierbij
volgende website krijgt u toegang tot het speciaal hiervoor
gehaald, dan is het voorstel goedgekeurd. Het kan zijn dat in
helpen. IRC Nederland en IRC Vlaanderen maken deel uit van een
ontwikkelde Electronic Proposal Submission System (EPSS):
functie van het thema of het instrument sommige evaluatie-
netwerk van 71 IRC’s verspreid over 33 landen, inclusief alle EU
http://fp6.cordis.lu/fp6/subprop.cfm. Aanbevolen wordt om
criteria zwaarder wegen dan de andere.
lidstaten en nieuw toegetreden lidstaten.
Hoe kan ik een projectvoorstel indienen?
voor de ‘Electronic Online Proposal Preparation And Submission’ te kiezen.
In de uitgebreide database van het IRC wordt zowel technologieUitslag
vraag als -aanbod opgenomen. U kunt uw partnerverzoek zelf
Na de evaluatie, die enkele maanden kan duren, worden alle
invoeren via de volgende links:
coördinatoren op de hoogte gebracht van de uitslag door middel
www.ircnederland.nl
van het ‘Evaluation Summary Report’ (ESR). In dit rapport staan
www.iwt.be/irc
3
Succesvol integrated project voor MKB/KMO “Multifunctional barrier for flexible structures (textile, leather and paper)” met acroniem
worden hebben een zeer groot oppervlak. Dit biedt perspectieven niet alleen naar filtratie maar
Flexifunbar is een geïntegreerd project voor KMO’s dat werd ingediend in respons op de eerste
eveneens naar medische toepassingen zoals tissue engineering. Het probleem dat een brede
NMP oproep binnen het zesde kaderprogramma van de Europese Commissie. In het bijzonder
toepassing verhindert is voorlopig de productiecapaciteit die slechts enkele grammen per uur is.
beantwoordt het dossier aan de oproep “Support to the development of new knowledge based on
Een grote uitdaging is het combineren van functionaliteiten in een textielmateriaal en tot een echt
added value products and services in traditional less RTD intensive industries IP dedicated to SME “.
multifunctioneel textielmateriaal te komen.
Het dossier is gestart op 1 oktober 2004 en loopt 4 jaar. Het budget voor de volledige duur van het dossier is € 11 miljoen en de maximale ondersteuning van de EC bedraagt € 6.5 miljoen.
Flexifunbar beoogt een herdenken van de concepten en de productie van multifunctionele barrière materialen daarbij gebruikmakend van nanotechnologie principes. In de benadering die gevolgd
Flexifunbar brengt een consortium samen van 50 partners uit 10 Europese lidstaten, waarvan de
wordt in het dossier is het eerst de bedoeling een grondig onderzoek uit te voeren in de enkel-
helft SMEs zijn. Om voldoende mobilisatie van middelen en kennis te verkrijgen nemen naast deze
voudige barrière eigenschappen en vervolgens te zoeken naar mogelijkheden en oplossingen om
SMEs verder ook universiteiten, onderzoeksinstituten, grote bedrijven en associaties deel aan het
deze samen te brengen en multifunctionele barrièrematerialen te ontwikkelen. Voor de uit-
dossier. Dit dossier brengt verschillende partners samen en bijgevolg integratie van actoren en
eindelijke keuze van de te integreren barrière-eigenschappen laat het dossier zich leiden door de
sectoren (textiel, leder en papier). Daarnaast worden eveneens een integratie van activiteiten
kennis die de SMEs hebben omtrent de eisen van de eindgebruiker.
onderzoek, training en ondersteunende activiteiten, beoogd. Het dossier is opgebouwd uit acht werkpakketten waaronder vijf werkpakketten met onderzoeksHet onderzoek dat in dit IP/SME wordt uitgevoerd moet leiden tot de ontwikkeling van een
taken. Deze opbouw laat toe om te vertrekken van basisonderzoek en de resultaten te vertalen via
innovatieve generatie van flexibele, hybride barrière materialen. Barrière eigenschappen zoals
toegepast gericht onderzoek tot industrieel toepasbare concepten. Heel vroeg in dit proces worden
brandwerende eigenschappen, warmte isolerende eigenschappen, elektrostatische en elektro-
door de bedrijven de uiteindelijke eisen, waaraan de producten zullen moeten voldoen, bepaald.
magnetische afscherming, filtratie, enz ... zijn zeer belangrijke eigenschappen voor textiel, leder en
De grote uitdaging is niet alleen performante barrièrematerialen te ontwikkelen maar dat alle
papier van groot belang en brengen veel toegevoegde waarde. Vanuit marktoogpunt kunnen deze
andere specifieke eigenschappen die van textiel, papier of leder vereist worden, behouden blijven
materialen in heel wat toepassingen worden ingezet: transport, beschermkleding, gezondheid,
(levensduur, wasbaarheid, flexibiliteit, echtheden, greep ...). Dit is geen gemakkelijke opgave en
bouw ...
vergt doorgedreven onderzoek.
Het project onderzoekt bijvoorbeeld nieuwe concepten voor brandwerende producten. Daar waar
Indien in de opzet van het dossier geslaagd wordt is de verwachte impact groot. De drie sectoren,
nu vooral gebruik gemaakt wordt van gebromeerde verbindingen, die schadelijk zijn voor het
die eerder traditionele sectoren zijn en die te kampen hebben met grote concurrentie uit de
milieu, wordt gezocht naar oplossingen op basis van natuurlijke en synthetische nanokleien in
lagelonenlanden, kunnen in dit dossier de krachten bundelen en een stap zetten om meer kennis-
synergie met koolstof nanobuisjes. De oplossingen die gezocht worden moeten ook aangepast
gedreven producten op de markt brengen. Nieuwe benaderingen om barrièrematerialen te ont-
worden aan de verschillende verwerkingsprocessen in de textielnijverheid zoals: vezelextrusie,
wikkelen en te produceren kunnen voor lange tijd een belangrijke verworvenheid betekenen voor
coating, finishing, ... Een andere piste die in het dossier bestudeerd wordt is het gebruik van
de sectoren in kwestie.
nanovezels verkregen via electrospin technologie. Electrospinning laat toe vezels te produceren met een diameter tussen 10 en 500 nanometers. Het spectrum aan polymeren die via deze
Voor meer informatie:
techniek in vezel kan worden omgezet is zeer breed en de vezelvliezen die hiermee verkregen
Jan Laperre, Centexbel (
[email protected])
KP6 instrumenten voor het Midden- en kleinbedrijf CRAFT (Co-operative Research)
Het gaat hierbij om de ontwikkeling van een nieuw product,
groep MKB’s te verbreden en hun concurrentiepositie te
Stelt een relatief kleine groep MKB’s (minimaal drie) uit minimaal
proces of dienst.
versterken. Het uitbestede onderzoek wordt voor 100% door de
twee verschillende landen, eventueel aangevuld met een groot
Europese Commissie betaald, evenals de management- en
bedrijf (eindgebruiker) in staat om wetenschappelijk en
Collective Research
trainingskosten. Een Collective Research project moet leiden tot
technologisch onderzoek op maat te laten uitvoeren door
Universiteiten, onderzoeksorganisaties/-instellingen en/of
toepasbare nieuwe kennis om nieuwe producten, processen of
universiteiten, onderzoeksorganisaties/-instellingen en/of
bedrijven verrichten onderzoek in opdracht van minimaal twee
diensten te ontwikkelen of vernieuwen, of in andere specifieke
bedrijven. Dit uitbestede onderzoek wordt voor 100% door de
branche-organisaties uit twee verschillende landen (of een
behoeften van MKB’s te voorzien.
Europese Commissie betaald, evenals de managementkosten.
Europese branche-organisatie) om de kennisbasis van een grote
Integrated Project (IP) Het genereren van kennis door de integratie van kritische massa van activiteiten en middelen nodig voor de realisatie van duidelijk gedefinieerde wetenschappelijke en technologische doelstellingen. De uitvoering moet leiden tot specifieke resultaten, die toepasbaar zijn in termen van producten, processen of diensten. Het betreft grootschalige projecten van drie tot vijf jaar, of zelfs langer. Speciaal voor het MKB zijn er de SME-IP’s, integrated projects waarbij het merendeel van de partners MKB’s zijn.
Specific Targeted Research Project (STReP) Richt zich op de ondersteuning van onderzoek en technologische ontwikkeling van een meer beperkte omvang en ambitie dan de IP’s. Het kan hierbij gaan om nieuwe kennis voor de ontwikkeling van nieuwe producten, processen of diensten, of om demonstratieprojecten die de levensvatbaarheid van een nieuwe technologie moeten aantonen. Voor het MKB zijn er ook speciale ‘SME-led STRePs’, STReP’s waarin MKB’s het voortouw nemen.
4
MKB in Europa augustus 2005, nummer 1
IRC-netwerk brengt ImmunoToko (NL) en Henogen (BE) samen In december 2004 kondigde het Belgische biotechbedrijf Henogen S.A. officieel aan dat het het Nederlandse ImmunoToko B.V., een spin-off bedrijf van het UMC St. Radboud Nijmegen, heeft overgenomen. Deze twee bedrijven zijn via het Innovation Relay Centre (IRC) met elkaar in contact gekomen. ImmunoToko ontwikkelde een immunotoxine in samenwerking met onderzoekers van de afdeling hematologie van het UMC. De immunotoxine kan doelgericht bepaalde afweercellen uitschakelen en zo de complicaties van onder andere een beenmergtransplantatie effectief aanpakken. ImmunoToko B.V. heeft deze techniek via een IRC-partnerverzoek in 2004 in Europa gepromoot. En heeft nu dus ook met succes een partner gevonden!
De immuunotoxine Medisch bioloog Ypke van Oosterhout (afdeling hematologie van van de donor de strijd aangaan met diverse weefsels van de
Henogen S.A.
patiënt: de graft versus host (transplantaat tegen gastheer)
Henogen S.A. is een GMP biotechbedrijf, ontstaan als spin-off
werd het onderzoek verricht door de afdeling hematologie deels
ziekte2. Men ging uit van een eigenschap van antilichamen dat
van de Vrije Universiteit in Brussel, met ongeveer 70 werk-
gefinancierd. Men zocht namelijk naar een medicijn voor
zij zich selectief hechten aan een doelwit. Als men daaraan een
nemers. Naast het leveren van GMP-service (van preklinisch naar
patiënten met ernstige afstotingsverschijnselen na autologe be-
giftige stof (een toxine) koppelt, ontstaat een immunotoxine dat
klinische fase I tot en met III) beschikt het bedrijf over gecertifi-
nmergtransplantatie, die niet reageerden op de gangbare behan-
de giftige lading precies daar aflevert waar men hem hebben
ceerde laboratoriumfaciliteiten, in onder andere Charleroi, voor
delingen.
wil, namelijk op die T-cel.
de productie van geavanceerde geneesmiddelen zoals immuno-
het UMC St. Radboud Nijmegen) startte in 1995 met de ontwikkeling van de immunotoxine. Via nationale subsidieprogramma’s
1
toxines. Ook heeft Henogen S.A. eigen producten in de markt.
Bij afstoting (maar ook bij afweer tegen virusziekten en kanker) spelen onder andere T-cellen een belangrijke rol. Een T-cel is een
ImmunoToko B.V.
Echter, op de transplantatiemarkt was het bedrijf ter uitbreiding
bepaald type celdodende (cytotoxische) afweercel. Er zijn echter
Uiteindelijk heeft het voorbereidend onderzoek en deels succes-
nog zoekende naar passende producten. Door de uitstekende
ook situaties waarin de efficiëntie van de T-cel juist ongewenst is.
volle klinische testen ertoe geleid dat in 1998 een spin-off
productiefaciliteit en expertise op het gebied van posttransplan-
Na een beenmergtransplantatie bijvoorbeeld kunnen de T-cellen
bedrijf werd opgericht: ImmunoToko B.V. De immunotoxine had
tatie ziekten was Henogen dé ideale partner voor ImmunoToko.
immers de potentie om een nieuw geneesmiddel tegen afstoting
Gezamenlijk kon men de Nijmeegse immunotoxine combinatie
te worden. Ook bood de immunotoxine perspectieven voor
verder ontwikkelen en naar registratie toe te brengen.
ziekten als reuma, diabetes, de ziekte van Crohn, psoriasis en 1
2
Een van Technologiestichting STW en twee van STIGON
andere auto-immuunziekten waarbij T-cellen een rol spelen.
De samenwerking
(Stimuleringsprogramma voor Innovatief Geneesmiddelonderzoek
Daarom zocht deze spin-off aansluiting met de markt. Samen
In juni 2004 reageerde de heer Didier Argentin van Henogen op
en Ondernemerschap in Nederland
met een Nederlandse IRC-adviseur werd een partnerverzoek in
het IRC-partnerverzoek van Van Oosterhout. Vervolgens vond er
Mediator, juli 2002, jaargang 13, nummer 5
het IRC-netwerk uitgezet.
in augustus 2004 een eerste ontmoeting plaats. Op 26 november kwamen beide partijen op hoofdlijnen een samenwerking over-
GMP productiefaciliteit bij Henogen.
een, en op 13 december 2004 werd de samenwerking officieel. Henogen kocht de door het Radboud gemaakte ontwikkelkosten af. Het Radboud ziekenhuis blijft wel de klinische studies voortzetten, maar Van Oosterhout kwam in dienst van Henogen om in België de productie op gang te brengen. Het Belgische biotechbedrijf Henogen S.A. Nam dus officieel het Nederlandse ImmunoToko B.V. over. Een succes, ook voor IRC Wallonie en IRC Nederland. De samenwerking is een perfecte combinatie van ImmunoToko’s expertise en Henogen’s uitstekende productiefaciliteit en ervaring in GMP-productie.
CO N TAC T I N F O R M AT I E
IRC Nederland - SenterNovem Leontien Verkaik Juliana van Stolberglaan 3 Postbus 93144 2509 AC Den Haag Tel +31 (0)70 373 5271 Fax +31 (0)70 373 5650 Email:
[email protected]
ImmunoToko B.V. Ypke van Oosterhout Toernooiveld 100 6525 EC Nijmegen Tel +31 (0)24 324 0334 Email:
[email protected]
5
Stimuleringsprojecten
Partnerverzoeken
EG-Liaison en IWT Vlaanderen zijn betrokken bij diverse projecten om de deelname van
Hieronder vindt u een selectie van Nederlandse en
het bedrijfsleven, en met name het Midden- en kleinbedrijf, aan het Zesde Kaderprogramma te bevorderen. Deze projecten richten zich op specifieke onderzoeksgebieden en omvatten activiteiten zoals informatiedagen, bedrijfsbezoeken en partnerings events in bepaalde sectoren. Hieronder vindt u een overzicht van lopende stimuleringsprojecten. Als u meer wilt weten over de acties die in deze projecten worden uitgevoerd, dan kunt u de overeenkomstige websites raadplegen of contact opnemen met de verantwoordelijke personen.
G e n o m i ca e n b i o t e c h n o l o g i e vo o r d e g e z o n d h e i d
SMEs go Life Sciences Activiteiten gericht op de ondersteuning van MKB-deelname aan KP6, met name
Belgische partnerverzoeken voor Europese samenwerkingsprojecten binnen het Zesde Kaderprogramma en IRC-projecten. Meer informatie over deze verzoeken en andere Europese verzoeken kunt u vinden op de volgende websites: www.egl.nl (‘Partner Search’), www.ircnederland.nl en www.iwt.be/irc. Op deze websites kunt u ook uw eigen partnerverzoek invoeren.
aan de Integrated Projects en Networks of Excellence op het gebied van de levenswetenschappen. www.smesgolifesciences.org
KP6-projecten
EG-Liaison: Sandra de Wild (tel: +31-(0)70 373 52 50; e-mail:
[email protected]) IWT-Vlaanderen: Mia Callens (tel: +32-(0)2 209 09 27; e-mail:
[email protected])
Life Sciences, Genomics, Biotechnology for health
Vo e d s e l k wa l i t e i t e n - ve i l i g h e i d
SMEs for Food
ID: 964
Specifieke ondersteunde activiteiten om de deelname van MKB’s aan Integrated
Novel methods for Drug Discovery
Projects en Networks of Excellence in de voedselkwaliteits- en voedselveiligheidssector
• Country: the Netherlands • Abstract: A Dutch company is developing a novel ligand
te verbeteren. www.smesforfood.org
screening methodology and related technologies focused on
EG-Liaison: Koos de Korte (tel: +31-(0)70 373 52 50; e-mail:
[email protected])
the ‘hit to lead’ stage of drug discovery. The technology, known
IWT-Vlaanderen: Danny Van Steenkiste (tel: +32-(0)2 209 09 71; e-mail:
[email protected])
as TINS for target immobilized NMR screening, provides the possibility to apply new, more efficient methods of drug
Aq ua c u l t u u r e n v i s s e r i j
discovery to a far greater range of drug targets than currently
FISh
possible. The company will focus on collaborative drug
Bevorderen van innovatie in de visserij- en aquacultuursector door het stimuleren van
discovery efforts with members of the pharmaceutical and
MKB-deelname aan KP6-projecten.
biotech industries as well as technology licensing.
www.fish.sintef.no EG-Liaison: Stan Francke (tel: +31-(0)70 373 52 50; e-mail:
[email protected])
• Profile of partners sought: Partners are sought for in the field of pharmaceutical research and development, especially in the field of preclinical drug discovery. Partners need to bring in
Informatiemaatschappij
expertise and/or technology - complementing the lead finding
Idealist 34
and optimization by TINS - so related to target identification
Europees netwerk voor de ondersteuning van deelnemers aan IST-projecten binnen KP6
and validation, (design of ) compound libraries for fragment-
bij het vinden van geschikte partners.
based approaches, lead optimization and testing.
www.ideal-ist.net EG-Liaison: Bert van Werkhoven (tel: +31-(0)70 373 52 50; e-mail:
[email protected]) Voor Vlaanderen: Danielle Krekels bij Alprocor (tel: +32-(0)19 51 69 07; e-mail:
Information Society Technologies
[email protected]) ID: 1006 N a n o t e c h n o l o g i e, m a t e r i a l e n e n p r o d u c t i e p r o ce s s e n
Development & Application of Graph Oriented
NANOMAT
Multi-Agent System
Bevorderen van MKB-deelname aan KP6 op het gebied van nanotechnologie en
• Country: the Netherlands • Project type: Spec.Targeted Research Project • Abstract: A Dutch company has developed a Graph Oriented
nanomaterialen. EG-Liaison: Matthijs Soede (tel: +31-(0)70 373 52 50; e-mail:
[email protected])
Programming Environment for the development of Multi-Agent Tra n s p o r t
Systems (MAS). The main target is to develop the system fur-
Euro-Trans
ther and find applications where this can be applied. Suitable
Bevorderen en ondersteunen van MKB-deelname aan Europese R&D-projecten op het
applications would be in human-computer interface systems,
gebied van oppervlaktetransport (weg, water, rail).
natural language processing, robotics, business software, or
www.euro-trans.info
automated complex decision systems.
EG-Liaison: Erik van de Burgwal (tel: +31-(0)70 373 52 50; e-mail:
[email protected])
• Profile of partners sought: Industrial or research, technology partner specialised in applications of A.I. Industrial or research, technology partner specialised in applications of A.I.
Nanotechnologies, Materials, Production processes ID: 962 Nano-optics method for high throughput protein-DNA and protein-protein interaction detection
• Country: the Netherlands • Project type: Integrated Project • Abstract: A Dutch university proposes to develop an efficient 6
MKB in Europa augustus 2005, nummer 1
and easy to use method for DNA-protein interaction detection
kunt u contact opnemen met uw IRC: www.ircnederland.nl of
ID: IRC-2005-0228
that is based on a single molecule level. The method can be
www.iwt.be/irc/
A Belgian SME has developed a technology that enables measurement of tribological material properties (friction,
extended to the detection of protein-protein interaction. By using a unique optical system that allows to detect the
ID: IRC-2005-1196
adhesion/stiction, viscosities, etc.) in the µN-10N range. The
scattering from metallic beads, together with image proces-
A Belgian research institute has developed a software tool that
measurement is based on a combination of elastically deforming
sing, we can detect the three-dimensional position of a
allows real-time display and control of the operating and perfor-
sensors and measurement of the deformation by a patented light
metallic bead (10-100 nm diameter) with ~5 nm accuracy. By
mance data of membranes in filtration installations. In practical
optical method with a resolution of 0,02 µm. Equally, indentation
binding the bead to DNA that is bound to a metal surface in a
tests it enables timely adjustments to be made simply and cor-
and scratching modes are possible. The company is interested in
solution that contains a tested protein, the bead movement
rectly. The tool provides data acquisition and on-line follow-up
license agreements and technical co-operation agreements.
indicates if the protein interacted with the DNA, as well as
and control of membrane installations. The institute is looking for
provide structural information on the type of interaction. The
commercial agreements with technical assistance and for techno-
ID: NL-TO-3095
project includes: 1. development of the bio-chemistry of the
logical co-operation in new application fields.
System that generates documentation automatically from
DNA binding, 2. Nano-optics development of the bead
source code
detection and image analysis and 3. development of the
A small Dutch company developed a system that generates
platform of the system.
documentation automatically from the source code. With this
• Profile of partners sought: University and companies with R&D
system you don’t need different tools for each language. This system can be used at mainframe software marketing supporting
capabilities, involved in P-P interaction & applications,
heterogeneous environments consisting of multiple languages. ID:1016
The company is looking for a commercial agreement with tech-
Research and development of new plasma process to treat
nical assistance with a company that has expertise in mainframe
dangereous and toxic waste
software. The company will give training on how to use the
• Country: Belgium • Project type: CRAFT • Abstract: This project is targeted on integrating the activities of
system.
ID: NL-TO-3004
many European teams of scientists, engineers, and managers.
Liquefied gases technology for remote applications in show
The main objective of the project is the development of an
effects, food and health
original plasma installation which combines a transferred arc
A Dutch SME developed technologies for on-site cryogenic
furnace and a plasma reactor designed to achieve the ultimate
production of cold (liquid) gases like H2, N2, Air and Ne. This
gas treatment.
• Profile of partners sought: Construction of Glass factory
ID: IRC-2005-0706
company is offering systems for food, health and other
A Belgian SME has developed a fingerprint identification module
applications. This cooling technology makes new features and
furnaces, Management of arc furnaces and/or plasma reactors,
and software shell that can be used in different biometric identifi- markets possible. They are looking for partners interested in
Online temperature measurements in high temperature
cation applications, including secure access control applications.
furnaces, Online gaz analysis, data logging and visualization.
The system can be used stand-alone and in networks. The compa-
Work to be carried out : Development and the up-grading of
ny is interested in license agreements, commercial agreements
ID: NL-TO-3005
a two stage plasma installation, Up-scaling of the process,
with technical assistance and technological co-operation agre-
New power generation with HTS (high temperature super
Determination of the optimal parameters conditioning the
ments aiming at integration with face recognition or other fast
conductivity) for energy reduction furnace, train and ship
mineral behaviour in a bi phasic bath, High temperature
biometric identification technologies.
propulsion
implementation this technology into their production processes.
A Dutch SME specialist in cryogenic cooling in the typical range
vortex modelling ID: IRC-2005-0221
of 20K (50 to 200W) up to 77 (1000-4000 Watts) and higher
A Belgian spin-off company has developed data and text mining
temperatures developed a new enabling cooling solution for
tools for assisting generic drug discovery data analysis tasks
applications in High Temperature Superconductivity (HTS) for low
related to chemistry, biology or a combination of both. The tools
head water turbines, train transformers, induction furnaces and
ID: 934
upgrade standard data mining approaches to handle highly
propulsion for ships and oil platforms. The SME is looking for
CC Government
complex data as stored in multi-relational databases and allow
technology cooperation with company expertise in the
• Country: the Netherlands • Project type Coordination Action, Integrated Project, Network
extraction of new knowledge. The company is open to all kinds of
mentioned sectors.
Citizens/Governance in a knowledge-based society
of Excellence
agreements with research divisions of pharma or biotech, instrument providers or software companies active in data analysis.
• Abstract: E-Government solution where Citizens can communi-
ID: NL-TO-2953 Low-cost hybridisation station for laboratory use
cate and do transactions with governmental organisations by
ID: IRC-2005-0701
A Dutch university spin-off company developed a prototype of a
the use of internet. The ability to track and trace their cases.
A Belgian company has developed a total solution for rapid
low-cost hybridisation station for laboratory use. The station can
Online Resolution Dispute platform
prototyping of products with a very complex geometrical design.
be used to hybridise micro-array slides with the possibility to
Instead of classical CAD-models the technology uses facet
change many parameters and to examine and optimise hybridisa-
have projects in the field of e-Government and searching for
models that can be generated automatically from existing scan-
tion reactions or to perform immuno-histochemical colourings.
partners enabling to support these.
ning technologies (like computer tomography), which renders
The company looking for scientific partners to develop recipes
this technology extremely fast and user-friendly. The company is
for the equipment and partners to optimise, produce and market
interested in license agreements and technical co-operation
the equipment in the laboratory use niche market.
• Profile of partners sought: Governmental organisations who
agreements aiming at exploiting new application fields.
IRC-projecten
ID: NL-TO-2895 Novel Biochip technology: a rapid and small micro array
Het Innovation Relay Centre faciliteert en ondersteunt technolo-
analysis technology for bio-molecules
gieoverdracht op Europees niveau ter bevordering van innovatie
A Dutch SME and its German partner developed a novel biochip.
in de industrie. Het IRC kan u dus helpen bij het vermarkten van
This chip is the result of a patented novel array detection
de resultaten van uw innovaties. Per jaar worden er 2800 nieuwe
technology for bio-molecules based on electronic principles on a
profielen verwerkt in het Europese netwerk; hiervan leidt 18% tot
nano-scale. They want to license the technology to (marketing)
een nieuwe zakelijke overeenkomst. Aan deze service zijn geen
partners in the international diagnostic field. They also want to
kosten verbonden. Hier vindt u een selectie van recente IRC-
collaborate with research groups for new applications and with
partnerverzoeken. Voor meer informatie over deze verzoeken
manufacturers for the chip and its reader.
7
Deze editie van MKB in Europa is een gezamenlijke uitgave van SenterNovem/EGLiaison en IWT-Vlaanderen, een rechtstreeks gevolg van de meer intensieve samenwerking tussen de twee organisaties. EG-Liaison is een afdeling van SenterNovem, een agentschap van Het Ministerie van Econmische Zaken in Nederland.
AG E N DA
SenterNovem • is ontstaan uit een fusie tussen Senter en Novem • voert beleid uit voor verschillende overheden op het gebied van innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving en draagt zo bij aan innovatie en duurzaamheid • Meer informatie: www.senternovem.nl
Communicating European Research Tweedaagse conferentie, 14-15 november 2005 te Brussel.
Het Instituut voor de Aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie (IWT-Vlaanderen) resorteert onder de Vlaamse ministerie van
DG Onderzoek van de Europese Commissie organiseert de conferentie:
Financiën en Begroting, Innovatie, Media en Ruimtelijke Ordening.
'Communicating European Research'. De conferentie richt zich op de vele aspecten van wetenschapscommunicatie en zal een forum bieden voor wetenschappers, communicatiedeskundigen en journalisten. Tevens zal aandacht worden besteed aan de weg naar het Zevende Kaderprogramma. Deelnemers kunnen hun eigen projecten, communicatieproducten en resultaten hier presenteren.
Meer informatie Alain Deleener
Meer informatie:
e-mail:
[email protected]
http://europa.eu.int/comm/research/conferences/2005/cer2005/first_announcement_en.html
Tania De Roeck e-mail:
[email protected]
Training Financieel Projectmanagement KP6
Adres IWT-Vlaanderen
De training Financieel Projectmanagement, is bestemd voor controllers, administrateurs,
Bischoffsheimlaan 25
interne accountants of contractbeheerders die betrokken zijn bij de administratieve en
B-1000 Brussel
financiële afwikkeling van een KP6-project. De training gaat grondig in op de financiële en
België
juridische principes van KP6 en het financiële beheer van KP6-projecten. Telefoon +32 (0)2 209 09 00
Tijdens deze training krijgt u een korte inleiding over KP6, zodat u ook als projectondersteuner
Telefax +32 (0)2 223 11 81
weet waar KP6 over gaat. Verder leert u hoe het contract met de Europese Commissie eruit ziet
www.iwt.be
en waar u op moet letten bij een consortium-agreement. Ook wordt er uitvoerig ingegaan op de rapportageperiode en het overleggen van auditcertificaten.
Data: donderdag 22 september en donderdag 24 november 2005. Locatie: SenterNovem Den Haag/Nederland.
Meer informatie
Toegangsprijs: € 125,-
Giel Dubbeld e-mail:
[email protected]
Meer informatie en aanmelden:
Stan Francke
http://www.senternovem.nl/egl/agenda/jurfin_training_nov.asp
e-mail:
[email protected]
Voor meer evenementen: zie de websites van EG-Liaison en IWT.
Adres SenterNovem/EG-Liaison Juliana van Stolberglaan 3 Postbus 93144 2509 AC Den Haag Nederland
Telefoon +31 (0)70 373 52 50 Telefax +31 (0) 70 373 56 50 www.egl.nl
8
Aan deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.
