Het zevende kaderprogramma sleutel voor succes van de Nederlandse luchtvaartketen

Het zevende kaderprogramma sleutel voor succes van de Nederlandse luchtvaartketen

Deze nota wordt uitgebracht door de Stichting Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR). Het NIVR heeft tot doel het in een internationale context bevorderen van wetenschappelijke, industriele en dienstverlenende activiteiten in Nederland op het gebied van vliegtuigbouw, vliegtuiggebruik en ruimtevaart. Deze nota is opgesteld door de Nederlandse luchtvaartsector.

Ing. H. de Groot Algemeen Directeur ADSE B.V.

Prof. Drs. G. J. N. H. Cerfontaine President & CEO Schiphol Group N.V.

C. van Duyvendijk VAdm b.d. Lid Raad van Bestuur TNO

Drs. Sj.S. Vollebregt Voorzitter Raad van Bestuur Stork N.V.

J. van Gelderen Voorzitter Netherlands Airport Technology group (NAT)

Dr. A. G. M. Driedonks Algemeen directeur NIVR

Ing. R. M. de Wit, MBA Manager Business Development Dutch Aero B.V.

Ing. F. W. Jansen Directeur Netherlands Aerospace Group (NAG)

P. D. Alta Managing Director Urenco Aerospace B.V.

Dr.Ir. G. J. N. E. de Vlieger Executive Vice President Sulzer Metco

Ir. A. J. A. Mom Directeur Vereniging Gasturbine (VGT)

Prof. B. A. C. Droste Decaan Faculteit Lucht- en Ruimtevaart techniek TU-Delft

Drs.Ing. P. F. Hartman Plaatsvervangend President-Directeur KLM Royal Dutch Airlines

Drs. A. Kraaijeveld Voorzitter NLR

D. J. de Graaff Chief Executive Officer Driessen Aerospace Group N.V.

G. H. Kroese Voorzitter van het bestuur van Luchtverkeersleiding Nederland


i

Inhoudsopgave

Executive Summary

6

1

Inleiding

9

2

Nederland - bouwsteen van de Europese kenniseconomie

10

3

De vraag naar luchttransport groeit sterk

14

3.1

Duurzame groei vraagt om kennis en technologie

14

4

De Nederlandse luchtvaartsector speler van formaat

16

4.1

Positie in Europa

16

4.2

Ambities van de Nederlandse sector

17

5

Kaderprogramma’s

22

5.1

Het 7e kaderprogramma - ambities

22

5.2

De luchtvaartsector en het huidige 6e kaderprogramma

28

5.3

De Strategische waarde van kaderprogramma’s

32

5.4

Meerwaarde van kaderprogramma’s voor de overheid

34

6

Op weg naar succes

36

6.1

Commitment van de sector

36

6.2

Conclusies en acties

37

Begrippen en afkortingenlijst

2

39


3

2010

2015

BLIK OP DE TOEKOMST? Op 12 december 2020 landt op het Schiphol Complex het 800.000e vliegtuig van dat jaar. Het is een Airbus A560 Green Eagle uit het Verre Oosten die om drie uur ’snachts op Schiphol Twee de wielen aan de grond zet. Ieder kwartier komt er nu zo’n kist uit Azië binnen. Aan boord welgestelde Aziatische toeristen die de steeds groter wordende Nederlandse toeristische sector tot ongekende hoogte doen opbloeien. Aan boord ook regiomanagers voor de jaarlijkse kennisconferentie die in de Noord Oost Polder wordt gehouden. Daar bevindt zich het Europese KennisCentrum LuchtvaartOnderzoek (KCLO). De vestiging in 2015 van het KCLO in Nederland is één van de tastbare successen die voortvloeien uit het 7e Kaderprogramma. De succesvolle Green Eagle gebruikt eco engines. Hierin is ook de geavanceerde fluister technologie opgenomen. De ontwikkeling hiervan in het Europese project WHISPER, was mede de basis van het KCLO. Per juli volgend jaar schrijft ICAO deze

4

2020

fluistermodules voor op alle nachtvluchten. Stork heeft nu als enige ter wereld modules ontwikkeld die kunnen worden gebruikt voor deze vereiste aanpassing. Zoals te verwachten viel, betekent dit opnieuw een sterke impuls voor Maintenance Valley. Voor de ruim 20.000 Nederlandse medewerkers van dit Europese Center of Excellence is er inmiddels al voor ruim twee jaar aan opdrachten verkregen. De stimulering van Maintenance Valley door de nationale overheid en de Europese inbedding via de Europese Kaderprogramma’s hebben zich inmiddels dus ruim terugverdiend. Omdat de Nederlandse luchtvaartcluster nu al bijna vijf jaar partner is binnen Airbus, draagt de Nederlandse luchtvaartmaakindustrie fors bij aan het succes van de Green Eagle. Ter illustratie moet gedacht worden aan de doorontwikkeling van composietmaterialen zoals Glare en Thermoplasten. Inmiddels bieden deze activiteiten alleen al aan bijna tienduizend mensen een hoogwaardige baan. De viering van 12 december op het Schiphol Complex vindt plaats niet lang na de bijeenkomst van augustus van dit jaar. Toen werd in Brussel stilgestaan bij het feit dat er al 1000 dagen lang geen incident meer heeft plaats gevonden op één van de 17 ‘Nederlandse’ luchthavens in Europa. Niet alleen zijn de Nederlandse partijen met hun lean airport concept nu marktleider wat betreft luchthaven technologie, ook de voortdurende kennisopbouw rondom veiligheid heeft de Nederlandse positie als luchtvaartland weer eens bevestigd. Deze kennis heeft geleid tot de ontwikkeling van het Prognostic Incident System, wat één van de kaskrakers wordt van de Nederlandse luchtvaart. Het Knowledge en Development Center op het Schiphol Complex mag hier niet onvermeld blijven. Door hun integrale benadering van luchthaven, luchtruim en ATM in een Europees project, is dit succes mogelijk geworden Luchtvaart wordt nu algemeen erkend als één van de voortrekkers van de nieuwe Nederlandse economie. Nederland heeft daarmee als één van de eerste Europese lidstaten met succes de omslag gemaakt (van de oude economie) naar een moderne kennis-en netwerkeconomie en de groeicijfers van de afgelopen jaren spreken boekdelen. De kaderprogramma’s waar Nederland in het vorige decenium zo van heeft geprofiteerd, zijn essentiële kennisleveranciers gebleken. Nederland is daarom nu een fervent voorstander van stimuleringsactiviteiten door de eigen overheid en de Europese overheid van innovaties op basis van kennis en technologie.


5

Executive summary

De Europese Commissie stelt voor om het budget

die een krachtige motor is in die kennisecono-

voor luchtvaartonderzoek met 70% te laten stij-

mie. Luchtvaart kenmerkt zich door een hoge

gen. De luchtvaartsector onderschrijft deze inten-

kennisintensiteit. Bestaande grenzen worden

tie van de Commissie en verzoekt de Nederlandse

continu verlegd. Wereldwijd besteedt de lucht-

overheid de beoogde extra uitgaven te steunen.

vaartindustrie bijvoorbeeld 12% van haar omzet aan onderzoek en ontwikkeling. Andere kenmer-

De Europese Unie wil de meest dynamische en

ken zijn hoogwaardige werkgelegenheid, hoge

competitieve kenniseconomie worden ter wereld.

toegevoegde waarde en export. Naast deze directe

In 2010 moet deze doelstelling zijn gerealiseerd.

bijdrage aan de kenniseconomie speelt de lucht-

Dat geschiedt via het Lissabon-proces en de

vaart een cruciale rol voor andere economische

Barcelona-afspraak om 3% van het BNP aan R&D

sectoren. Zo wordt, naar waarde gemeten, 40%

te besteden. De Nederlandse regering onder-

van de wereldhandel door de lucht vervoerd en is

schrijft deze afspraken en geeft hier o.a. via het

wereldwijd toerisme ondenkbaar zonder lucht-

Innovatieplatform invulling aan. Dit voorjaar

vervoer. Bovendien maakt luchtvaart directe con-

hebben de Europese lidstaten bovendien afgespro-

tacten en uitwisseling mogelijk tussen kennis-

ken extra impulsen aan de Lissabonstrategie te

dragers in alle sectoren. Luchtvaartmaterialen en

geven middels Nationale Hervormingsprogram-

concepten vinden tenslotte ook hun weg naar

ma´s. Het kabinet ambieert dat Nederland via dit

andere sectoren.

programma na 2007 tot de topvijf van de Europese Unie gaat behoren op het gebied van

In de komende periode groeit jaarlijks wereldwijd

investeringen in innovatie en onderzoek. Het

de vraag naar luchttransport met 5 a 6%. Dit

Nederlandse Hervormingsprogramma is begin

betekent tot 2020 minstens een verdubbeling.

september door de ministerraad vastgesteld.

Om deze groei te accommoderen zijn er vernieuwingen en investeringen in technologie nood-

Luchtvaart is één van de economische sectoren

6

zakelijk. De Europese Commissie anticipeert o.a.

via haar Single European Sky initiatief op deze

luchthaven Schiphol en Air France-KLM verwach-

ontwikkeling. Verder formuleert het door de

ten hun marktaandelen te vergroten. Hun expan-

Europese Commissie in 2001 gepubliceerde

sie overstijgt de gemiddelde groei van de vraag

rapport Vision 2020 ambitieuze doelstellingen

naar luchttransport. Schiphol is één van de vier

voor het luchttransportsysteem. De Europese be-

grootste luchthavens van Europa en ligt in het

langhebbenden vertalen deze doelstellingen via

drukst bevlogen deel van het Europese luchtruim.

een gezamenlijke agenda van de Advisory Council

Dit heeft implicaties voor de eisen t.a.v. de ver-

for Aeronautical Research in Europe (ACARE). Dat

keersleiding in Nederland.

is de Europese Strategische Research Agenda (SRA). De betrokken bedrijven, kennisinstituten

Voor de invulling van deze groei is het nodig dat

en luchtvaartorganisaties zijn het er over eens dat

de luchtvaartsector zijn concurrentievermogen

tot 2020 de investeringen in kennis en onderzoek

vergroot. Hiertoe is de opbouw van kennis en

tenminste moeten verdubbelen.

ontwikkeling van technologie essentieel. De sector zet daarbij onder meer in op versterking

Nederland heeft een aantal spelers op wereld-

van de Europese inbedding. Door nieuwe in-

niveau, zoals Air France-KLM, Stork, Driessen

novatieve ontwikkelingen kan de luchtvaartsector

en de kennisinstellingen (de Technische Univer-

posities in nichemarkten verder uitbouwen.

siteiten, NLR en TNO). Nederland beschikt over

Bovendien maakt de groei de inzet en beschik-

een volledige luchtvaartketen van kennis tot

baarheid van hoogwaardige en gekwalificeerde

economisch gewin (o.a. export) via ontwikkeling

medewerk(st)ers noodzakelijk.

van technologie, fabricage van hoogwaardige producten en het gebruik en onderhoud van deze

De Europese Commissie onderschrijft het belang

producten. De hieraan gerelateerde directe werk-

van de luchtvaart. Ze ondersteunt sinds jaren

gelegenheid ligt rond de 60.000 mensen bij een

luchtvaartonderzoek op Europees niveau via

omzet van 10 miljard Euro.

Kaderprogramma’s. Het zogeheten zesde kaderprogramma loopt in 2006 af. Voor het volgende,

De Nederlandse luchtvaartsector streeft in de ko-

zevende Kaderprogramma wil de Commissie het

mende 10 jaar naar een sterke expansie. De lucht-

budget voor luchtvaartonderzoek met 70% laten

vaartmaak- en onderhoudsindustrie (inclusief de

stijgen. Deze stijging is conform het advies van de

vliegtuigmotorensector) wil in deze periode de

Europese deskundigen.

omzet verdubbelen. Dit betekent een jaarlijkse groei van ruim 7%. De luchtvaartmaakindustrie

Via het 7e kaderprogramma, en daarin het thema

heeft in april 2005 een Memorandum of Under-

luchtvaart (Aeronautics and Air Transport), krijgt

standing gesloten met Airbus. Binnen dit kader

de luchtvaartsector mogelijkheden om de beno-

wordt technologisch onderzoek afgestemd. De

digde kennis en technologie op te bouwen.


7

Deelname in Europese projecten geeft de bedrij-

komen tot een duurzaam en veilig luchttransport-

ven en instellingen toegang tot een breed scala

systeem. Bovendien vervullen de Europese Kader-

aan technologieën. Daarmee is het multiplier-

programma´s een essentiele rol in de kennisketen

effect van deelname aan Europese projecten

van basisonderzoek tot productontwikkeling. Een

groot. Bovendien leert de succesvolle bijdrage van

Europese luchtvaartparagraaf vult daarmee het

Nederlandse spelers in voorgaande kaderpro-

nog in ontwikkeling zijnde nationale luchtvaart-

gramma’s, dat deelname in Europese projecten de

beleid goed aan.

zichtbaarheid van de Nederlandse partijen aanzienlijk vergroot. Het is met name dit netwerk en

Voor het realiseren van de ambities die de sector

het marketing aspect dat bedrijven aangeven als

heeft m.b.t. het kaderprogramma stelt de sector

toegevoegde waarde van de projecten.

gezamenlijk een actieplan vast. •

De sector verzoekt de overheid in haar budget-

De luchtvaartsector ambieert een deelname in het

taire discussies over het 7e kaderprogramma

7e

prioriteit te geven aan de luchtvaartparagraaf.

kaderprogramma die in lijn is met de bijdrage

van de Nederlandse overheid aan dit programma.

•

De sector zet haar industriële en Brusselse net-

Dit betekent dat het bedrijfsleven intensiever dan

werk in om haar ambities duidelijk te maken

in het verleden wil deelnemen in de Kader-

en de noodzakelijke aanknopingspunten in

programma’s.

het 7e kaderprogramma op te nemen. •

De Europese Commissie start in het 7e Ka-

De bedrijven dringen aan op een toegankelijk

derprogramma een aantal grote onderzoeks-

kaderprogramma met voldoende raakvlakken

en ontwikkelingsprojecten, de zogenaamde

voor de Nederlandse sector. Dit betekent een

Joint Technology Initiatives (JTI). De sector

breed programma waarbij aandacht is voor

vraagt de overheid expliciete steun hieraan te

specifieke Nederlandse niches1. Daarnaast staat

verlenen om de toegankelijkheid voor

versimpeling van de Brusselse procedures hoog

Nederlandse partijen in deze Joint Technology

op de agenda van de belanghebbenden.

Initiatives (JTI) te borgen. Daartoe kan de overheid in Brussel haar voorwaardelijke

De sector verzoekt de Nederlandse overheid haar

steun voor het JTI Sustainable Aircraft aan-

actieve steun te verlenen aan de plannen van de

geven. Het JTI moet zodanig worden inge-

Europese Commissie met betrekking tot het alge-

richt dat ook de belangen van kleinere spe-

mene

7e

kaderprogramma en specifiek de lucht-

vaartparagraaf. Dit vanwege het economisch en

8

lers, zoals de Nederlandse, aan bod komen. •

Voor een daadkrachtig optreden dienen sec-

maatschappelijk belang van de Nederlandse lucht-

tor en overheid in Brussel vanuit één geza-

vaartsector. Maar ook vanwege de gedeelde ver-

menlijke visie, vastgelegd in deze nota, te

antwoordelijkheid van sector en overheid om te

opereren.

1

Het platform Aeronautics van het 6e kaderprogramma zal eind 2005 de specifiek Nederlandse onderwerpen preciseren.

1

Inleiding

Deze nota toont het belang aan van Europese onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten voor de Nederlandse luchtvaartsector. Het omschrijft de duidelijke ambities van de sector en de wijze waarop deze de luchtvaartparagraaf in het 7e kaderprogramma van de Europese Commissie wil gebruiken om haar ambities te realiseren. De nota concludeert dat al op korte termijn concrete acties van zowel overheid als sector noodzakelijk zijn om van het 7e kaderprogramma - ook voor Nederland - een succes te maken. Kortom gedecideerd optreden van alle betrokken partijen is essentieel. De belanghebbenden verzoeken de Nederlandse overheid om, in een gezamenlijke inspanning, te bewerkstellingen dat het 7e kaderprogramma voldoende aanknopingspunten biedt om de ambities van de Nederlandse luchtvaartsector te realiseren. Ook moet ze er zorg voor dragen dat het door de EU-Commissie voorgestelde budget voor luchtvaartonderzoek gehandhaafd blijft.


9

2

Nederland - bouwsteen van de Europese kenniseconomie

De Europese Unie wil de meest dynamische en

economie2. Het Innovatieplatform erkent ook

competitieve kenniseconomie ter wereld wor-

het belang van de luchtvaartsector voor de

den. Het Lissabon-proces en de 3% Barcelona

kenniseconomie. Zij stelt vast dat de sector één

afspraak voor R&D moeten in 2010 resulteren in

van de componenten is van het sleutelgebied

het bereiken van deze doelstelling (zie kader 1).

High Tech Systemen en Materialen.

De lidstaten, waaronder ook Nederland, onderschrijven deze afspraken. Momenteel is Nederland op het gebied van investeringen in innovatie en onderzoek een middenmoter. In 2002 gaf Nederland 1.8% van zijn BNP uit aan innovatie en onderzoek. Het kabinet wil dat Nederland na 2007 tot de topvijf van de Europese Unie gaat behoren op het gebied van investeringen in innovatie en onderzoek. Dat schrijft de regering in de nog vertrouwelijke notitie 'Nationaal Hervormings-

Product Toegevoegde waarde €/kg Satelliet 37.000 Gevechtsvliegtuig 4.600 Supercomputer 3.100 Vliegtuigmotor 1.650 Jumbo Jet 650 Video camera 500 Mainframe computer 300 Halfgeleider 180 Onderzeeer 83 Kleuren TV 29 Numeriek gestuurde machine 20 Luxe auto 18 Standaard auto 9 Vrachtschip 2

programma Nederland 2005-2008 in het kader van de Lissabonstrategie'. Het stuk is opgesteld

Tabel 1:

De relatieve toegevoegde waarde van producten3

naar aanleiding van de Europese afspraken die dit voorjaar zijn gemaakt om het Lissabonproces nieuwe impulsen te geven. De kennisintensieve luchtvaart levert reeds een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse kennis-

10

2 3

Zie beleidsadvies ‘Luchtvaart: troefkaart voor actief Nederlands innovatiebeleid’ d.d. januari 2004. A vision for the future of UK aerospace, Aerospace innovation and growth team, 2003.

Onderzoek speerpunt voor Europese Commissie

1

BRUSSEL, 19 juli 2005 De Europese uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling stagneren op nog geen 2% van het bruto binnenlands product (bbp). De Chinezen, die vijf jaar geleden nog maar de helft van het Europese niveau haalden, zullen de Unie dankzij een jaarlijkse groei van 9% in onderzoeksinvesteringen in 2010 ingehaald hebben op een niveau van 2,2% van een bovendien snel groeiend bbp. Dit zei Europees commissaris Janez Potocnik van wetenschap en onderzoek dinsdag bij de presentatie van een trendrapport.Volgens Potocnik doen landen als Zweden en Denemarken het opmerkelijk goed, terwijl onder andere Nederland, Ierland en Polen de investeringen in onderzoek in procenten van het bbp hebben zien dalen. De conclusie van het rapport moet volgens Potocnik zijn dat de Unie nodig eens wakker moet worden geschud. Alle mooie afspraken van de regeringsleiders om de onderzoeksinvesteringen op te schroeven van 1,9% van het bbp naar 3% in 2010 hebben nog nauwelijks tot resultaten geleid. 'Het gaat hier om de economische groei en de banen van de toekomst', zei Potocnik. 'Als de huidige trend doorzet, verliest Europa de kans om wereldwijd een vooraanstaande kenniseconomie te worden. Waar kunnen we straks nog concurreren? We dreigen het spoor bijster te raken.' De Verenigde Staten investeren nu 2,6% van hun bbp in onderzoek, Japan 3,2% en China 1,3%. In Japan groeien de investeringen in onderzoek met bijna 2% per jaar en China komt met ruim 9% groei per jaar snel dichterbij. In Europa is de groei in de investeringen op dit moment een kleine procent. Potocnik wil de komende tijd concreet bijdragen aan een beter onderzoeksklimaat door prioriteit te geven aan de aantrekkingskracht van de Unie voor onderzoekers en aan het financieren van onderzoek. Hij deed voorts een oproep aan de regeringsleiders om bij de problemen rond de komende meerjarenbegroting, de door de Commissie gewenste verdubbeling van het Europese onderzoeksgeld te ontzien. Het aantal Europese onderzoekers dat naar de VS gaan voor verdere studie en met het oogmerk zich daar te vestigen, groeit nog altijd. Ruim tien jaar geleden kwam van alle buitenlandse gepromoveerden in de VS 45% uit de Unie, in 2001 was dat al opgelopen naar 58%. De belangrijkste reden is dat ze in de VS meer mogelijkheden zien hun vak duurzaam uit te oefenen.Terwijl in de Unie de meeste wetenschappers afstuderen, zijn er hier maar weinig onderzoeksbanen: vijf op de duizend tegen negen in de VS en tien in Japan.


11

In Europa excelleert de Nederlandse luchtvaartsector op een aantal gebieden. Het is een hoogwaardige en innovatieve sector die complexe systemen en producten voortbrengt. Zo zijn twee van de vijf innovaties van de Airbus A380 afkomstig uit Nederland, te weten GLARE en thermoplastische vleugeldelen. De toegevoegde waarde van de producten is hoog (zie tabel 1). De innovaties uit de luchtvaart leiden verder ook tot innovaties buiten de luchtvaart (zie kader 2). De voortdurend noodzakelijke innovaties komen in deze sector op een unieke wijze tot stand.Toepassing van nieuwe technologie is pas mogelijk na een langdurig validatie- en certificatietraject. Nederlandse partijen moeten voor het naar de markt brengen van hun kennis en producten internationaal aanhaken en hun ontwikkelingen inbedden via nationale- en Europese onderzoeksprogramma’s. Belangrijke stimulansen voor innovatie zijn de steeds strengere eisen op milieu en veiligheidsgebied en de behoefte aan grotere capaciteit in het luchtruim en op luchthavens alsmede de grote concurrentie. De steeds stijgende brandstofkosten kunnen bovendien leiden tot een hernieuwde focus op efficiënte motoren, vliegtuigen en gebruik. Wereldwijd investeert de luchtvaartindustrie zo’n 12% van de omzet in onderzoek en ontwikkeling. De investeringen van de Nederlandse luchtvaartindustrie zijn vergelijkbaar met die in de rest van de wereld. Daarmee zetten de Nederlandse bedrijven de innovatieve kennis om in internationaal concurrerende producten.

12

Luchtvaarttechnologie vindt zijn weg naar andere sectoren

2

Luchtvaart moet veilig, milieuvriendelijk en economische verantwoord zijn. Deze dynamische driehoek van eisen gaat gepaard met grote investeringen in onderzoek en ontwikkeling. Nieuwe concepten worden eerst toegepast nadat zij uitvoerig zijn gevalideerd en gecertificeerd. Innovaties en werkwijzen uit de luchtvaart vinden in toenemende mate hun weg naar andere (industriele) sectoren van de economie. In de figuur staan zeven aansprekende voorbeelden hoe luchtvaartkennis zich in de Nederlandse maatschappij verspreidt en verankert in zeer diverse toepassingen. Beginnend midden boven in met de klok mee: - Luchtvaartmateriaal is veilig en licht. Het wordt gebruikt als materiaal voor persoonlijke bescherming zoals de helmen van VN-personeel. - De gasturbines zoals ontwikkeld voor vliegtuigmotoren liggen aan de basis van elektriciteitsgeneratoren. Deze zijn flexibele aan- en afschakelbaar en kunnen pieken in de stroomvraag opvangen. - De zo geheten systems-engineerings methodiek stamt uit de lucht- en ruimtevaart. Inmiddels wordt deze methodiek ook gebruikt bij het ontwerp van railinfrastructuur zoals de HSL-zuid. - Ontwerpmethoden van de luchtvaart worden gemeengoed bij ontwerpers. De automobielindustrie en consumentenproducten worden op basis van software uit de luchtvaart ontworpen (figuur middenonder en centrum). - Luchtvaart is de grondlegger van simulatie technieken. Deze worden nu bijvoorbeeld ook toegepast bij rijopleidingen. - De hier getoonde patiententafel is gemaakt van materiaal afkomstig uit de luchtvaart. Alleen dit materiaal is voldoende stijf en transparant voor deze medische toepassing.


13

3

De vraag naar luchttransport groeit sterk

Toenemende welvaart betekent een grotere mobi-

De grote vliegtuigen motorfabrikanten publi-

liteit. Het verleden leert dat de vraag naar lucht-

ceren jaarlijks hun voorspellingen van de groei

transport ongeveer tweemaal zo snel groeit als het

naar luchttransport. Airbus komt in haar analyses

BNP. Deze trend manifesteert zich wereldwijd.

voor de komende 20 jaar uit op een jaarlijkse

Gezien de snelle groei van bijvoorbeeld de Chi-

groei van 5.3%. Boeing geeft vergelijkbare cijfers:

nese economie, neemt met name in Azië de vraag

voor passagierstransport 4.8% en voor vracht

naar luchttransport sterk toe. Ook Nederland

6.2% per jaar.

merkt de gevolgen van deze groei. Zo versnelt de groei van het zakelijk verkeer met China, en stijgt

World Air Travel Continues to Grow Revenue passenger kilometers, billions 10.000

het aantal Chinese toeristen in Nederland fors. Long-term future growth annual rate GDP 2.9% Passenger 4.8% Cargo 6.2%

7.500

5.000

2.500

0

1970

1980

1990

2000

Figuur 1: Ontwikkeling van de vraag naar luchtvervoer

14

4

European Aeronautics: A vision for 2020, Report of Group of personalities, 2001 WHITE PAPER "European transport policy for 2010: time to decide" 6 Strategische Research Agenda Acare - November 2004 5

2010

2020

De vliegtuigmotorenproducent Rolls Royce geeft

Single European Sky initiatief wil de Europese

een jaarcijfer van 4.9%. Deze groeicijfers beteke-

Commissie het Europese ATM systeem concur-

nen voor de komende 20 jaar minstens een ver-

rerend maken en voldoende groeimogelijkheden

dubbeling van de luchtvaart (zie figuur 1).

scheppen. Deze plannen hebben ook consequenties voor de inrichting van het Nederlandse

3.1 Duurzame groei vraagt om kennis en technologie

luchtruim en de toegang tot Schiphol. De Europese belanghebbenden vertalen de

Het accommoderen van deze groei vergt inves-

doelstellingen van Vision 2020 in een gezamen-

tering in kennis en technologie. In 2001 veran-

lijke aanpak binnen de Advisory Council for

kerden de Europese belanghebbenden, waaron-

Aeronautical Research in Europe. Het resultaat is

der de Europese Commissie en de lidstaten, hun

de Strategische Research Agenda6. De luchtvaart-

doelstellingen voor het Europese luchttransport-

sector neemt hierbij een uniek initiatief door de

systeem in 2020 (rapport Vision 2020). In deze

sterke verbondenheid tussen luchttransport en

gezamenlijke visie van politiek en sector zijn de

vliegtuigindustrie. Een gestroomlijnd en veilig

twee hoofddoelstellingen4:

luchttransport systeem is alleen mogelijk indien

•

het creëren van een duurzaam luchttrans-

reeds bij het ontwerp van de systemen, de ge-

port systeem (milieu en mobiliteit)

bruikerseisen (op de grond en in de lucht) wor-

het realiseren van een op wereldschaal

den meegenomen. Deze deskundigen zijn het er

competitieve vliegtuigindustrie.

over eens dat tot 2020 de investeringen in kennis

•

Vision 2020 omschrijft een aantal concrete

en onderzoek tenminste dienen te verdubbelen.

doelen waaraan de komende 20 jaar moet worden gewerkt. Enkele concrete voorbeelden: halvering van de CO2 emissies, reductie van vliegtuiglawaai met 50 %, aanzienlijke lagere kosten en een verbetering van de veiligheid met een factor vijf. De producten van de Nederlands toeleveringsindustrie zullen aan deze strengere eisen moeten voldoen. Het creëren van één Europees luchtruim, het zogeheten Single European Sky initiatief, is één van de prioriteiten van de Europese Commissie5. Het Europese Satelliet Navigatiesysteem Galileo is hiervoor één van de sleutels. Middels het


15

4

De Nederlandse luchtvaartsector speler van formaat

4.1 Positie in Europa

omzet. De onderhoudssector heeft een prima uitgangspositie om uit te groeien tot een Europees

De Nederlandse luchtvaartsector kent vele spelers

Centre of Excellence. Op het gebied van lucht-

die qua activiteiten zijn gegroepeerd in zes

haventechnologie kent Nederland enkele toonaan-

segmenten:

gevend bedrijven, zoals HITT, NACO en

-

Luchttransport van passagiers en vracht.

Vanderlande Industries. Het zeer innovatieve

Hieronder vallen ook de luchthaven en de

Dartagnan Biometric Solutions, ontwikkelt geavan-

luchtverkeersleiding.

ceerde systemen voor efficiënte afhandeling van

Defensie, (de Koninklijke Luchtmacht en

groeiende passagiers- en vrachtstromen.

de Koninklijke Marine).

Nederlandse kennisinstituten zoals de faculteit

Maakindustrie (nieuwbouw van vliegtuig-

Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek van de TU

componenten en motoren, inclusief inge-

Delft, het Nationaal Lucht en Ruimtevaart-

-

nieursbureaus).

laboratorium (NLR) en TNO zijn toonaangevend

-

Onderhoudsbedrijven.

in Europa.Tabel 2 geeft kentallen van de

-

Ontwikkeling, aanleg, inrichting en uitrusting

Nederlandse luchtvaartsector.

van vliegvelden. -

Kennisinstituten voor luchtvaartonderwijs en onderzoek.

De Nederlandse bedrijven en kennisinstituten spelen binnen Europa een belangrijke rol. KLM en Schiphol hebben internationaal een sterke positie. De fusie van KLM met Air France levert de grootste luchtvaartmaatschappij op van Europa. De maakin-

2003

Omzet Werkgelegenheid Miljoen € Medewerkers Luchttransport 5.997 29.268 Defensie 1.324 13.750 Nieuwbouw 586 4.694 Onderhoud 1.287 5.762 Vliegveld ontwikkeling 400 2.500 Instituten 109 972 Totaal 9.705 56.935 Tabel 2:

Kentallen van de Nederlandse luchtvaartsector (bron: NIVR, NAG, NAT)

dustrie (bijv. Stork) exporteert ca. 80% van zijn

16

7

Concrete ambities voor innovatie, groei en investeringen van de Nederlandse vliegtuigindustrie en de rol van de overheid daarbij. (augustus 2004, NIVR)

4.2 Ambities van de Nederlandse sector

TU Delft en NLR. •

De sector is innovatief en formuleert nieuwe

De Nederlandse luchtvaartsector streeft de komen-

uitdagingen. De ambities en het investerings-

de 10 jaar een sterke expansie na. De luchtvaart-

committment van de maakindustrie en

maak- en onderhoudsindustrie wil in deze perio-

onderhoudsbedrijven worden breed gedra-

de zijn omzet verdubbelen7. Dit betekent een jaar-

gen. Ze zijn eind 2004 vastgelegd in de

lijkse groei van ruim 7%. De luchthaven Schiphol

ambitienota 20047. Het Innovatieplatform

wil groeien tot ruim 600.000 vliegbewegingen

onderschrijft het hoogwaardige karakter van

per jaar (t.o.v. ruim 400.000 nu). Air France-KLM

de sector. Het heeft inzendingen zoals

verwacht zijn marktaandeel te vergroten waarmee

Maintenance Valley, luchtvaart en gasturbines

zij de belangrijkste gebruiker van Schiphol blijft.

gecombineerd in het sleutelgebied High Tech Systemen en Materialen. De luchtvaartmaak-

Om zijn groei-ambities te realiseren, herpositio-

industrie heeft in april 2005 een strategisch

neert de Nederlandse luchtvaartsector zich.

MoU met Airbus afgesloten voor onderzoek

Bedrijven en instellingen opereren nu meer

en technologie ontwikkeling. Om dit moge-

gemeenschappelijk. Dus vanuit het besef dat inten-

lijk te maken is participatie in de kaderpro-

sievere samenwerking noodzakelijk is voor de toekomst. Zowel bij de luchtvaartmaakindustrie, de

gramma’s essentieel. •

In 2002 is het Dutch Aero Engine Cluster

onderhoudsbedrijven en partijen actief rond het

(DAEC) opgericht. Binnen dit cluster werken

luchtruimgebruik, is sprake van hernieuwde dyna-

vier bedrijven samen om gemeenschappelijk

miek en ambities.

een hogere positie op de toeleveranciersladder te bereiken en delen van vliegtuig

Belangrijke ontwikkelingen:

motoren te produceren. DAEC bereikt haar

•

Rondom de luchthaven Schiphol is er een

onderscheidend vermogen middels innovatie-

Knowledge and Development Center (KDC)

ve afdichtingtechnologieën tussen de roteren-

Schiphol Mainport in oprichting. LVNL, Air

de en statische componenten. DAEC richt zich

France-KLM en AAS zijn de oprichters. De

op de hoge druk compressors van gastur-

kerntaak van het KDC is het uitvoeren van

bines. Gezamenlijk hebben zij hun kennis en

onderzoeksprogramma’s en projecten gericht

technologiebehoefte vastgesteld. DAEC heeft

op de ontwikkeling van de airside van de

de ambitie om zich via het 7e kaderprogram-

mainport Schiphol.

ma te profileren. Onderdeel hiervan is een

Het Samenwerkingsverband Innovatieve

nauwere band met motorfabrikanten en de

Mainport (SIM) is recent gestart en richt zich

introductie van nieuwe technologie.

•

op innovaties in de gehele luchthavenketen. Het is een samenwerking van o.a. AAS, KLM,


17

•

De Netherlands Aerospace Group (NAG) is

transportmiddelen) en ontwikkelt de benodig-

de brancheorganisatie van de luchtvaart-

de technologien voor dergelijke concepten.

industrie. Op basis van de kennisbehoefte van haar leden, is het "Netherlands

Door de bundeling van de gemeenschappelijke

Information Centre for Aerospace"(NICA)

belangen krijgen de Nederlandse spelers binnen

opgericht. Het fungeert als kenniscentrum

de luchtvaartindustrie meer zeggingskracht in

voor de MKB-bedrijven binnen de NAG. Het

Europa. Kennis en technologie genereren het

NICA richt zich in het bijzonder op het ver-

onderscheidend vermogen van de sector. Voor

talen van informatie naar kennis. Deze wordt

de realisering van groei is de opbouw van

beschikbaar gemaakt voor bedrijven die

kennis en de ontwikkeling van technologie

binnen hun eigen organisatie geen gelegen-

essentieel. Kaderprogramma’s geven daar

heid hebben om deze taak op zich te

concreet invulling aan.

nemen. Hierdoor zijn er meer kansen dat het MKB vroegtijdig kan worden ingeschakeld bij nieuwe Europese projecten. •

Er is een toenemende verwevenheid c.q. aansluiting tussen luchtvaart en andere thema’s: security en milieu zijn voorbeelden. Ook is synergie mogelijk met andere industrieclusters en zijn er de nodige uitstralingseffecten naar andere sectoren (zie kader 2).

•

De fusie van KLM en Air France resulteert in de grootste luchtvaartmaatschappij in Europa. De concurrentiekracht van onderdelen van het concern wordt mede bepaald door de aanwezige kennis en beschikbare technologie.

•

Het NLR positioneert zich als het Europese kenniscentrum voor veiligheid (safety) in de luchtvaart, samen met andere, Nederlandse en Europese partijen. Met de Duitse DLR groeit het NLR uit tot een competentie-centrum voor Europees ATM onderzoek (kader 3).

•

TNO investeert in de introductie van nieuwe concepten voor luchttransport (luchttaxi’s, fractional ownership en gepersonaliseerde lucht-

18

Nederlandse Successen in Europese Kaderprogramma’s : Het Sourdine-II project

3

Stiller stijgen en landen Nieuwe procedures voor start en landing kunnen de geluidsbelasting aan de grond aanzienlijk verlagen. Het NLR leidt Sourdine II, een internationaal project dat milieueffect, veiligheid en acceptatie van de nieuwe procedures onderzoekt. Steeds meer luchthavens treffen maatregelen om de geluidsbelasting in de omgeving te beperken. De maatschappelijke acceptatie van overlast neemt wereldwijd af, terwijl het aantal vliegbewegingen juist groeit. De ontwikkeling van nieuwe vliegprocedures voor stijgen en landen kan helpen om deze discrepantie op te lossen. Het NLR is een belangrijk kenniscentrum voor onderzoek naar vliegprocedures; nationaal, maar ook internationaal. Het NLR leidt het EU-project Sourdine II, dat nieuwe geluidsarme vliegprocedures ontwikkelt en valideert. Het project wordt uitgevoerd binnen een consortium met onder andere Airbus France en het Eurocontrol Experimental Centre. Daarnaast wordt gebruikgemaakt van een expertpanel met Europese en Amerikaanse vertegenwoordigers van luchtvaartorganisaties, luchthavens en industrie. Geluidsbelasting wordt niet alleen bepaald door de vlieghoogte, maar ook door de snelheid, het motorvermogen en de configuratie (kleppen, landingsgestel) van een vliegtuig. Binnen Sourdine II werd in 2003 reeds de geluidsbelasting doorgerekend van een groot aantal alternatieve vliegprocedures. Dat gebeurde voor twee vliegtuigtypen: A320 en A340.Vier naderingsprocedures en twee vertrekprocedures werden geselecteerd en werden in 2004 uitgebreid beoordeeld, onder andere op veiligheid, op acceptatie door verkeersleiders en piloten en op de consequenties voor de luchthavencapaciteit. Veiligheid speelt een belangrijke rol in bestaande procedures.Verkeersleiders zijn gewend om vliegtuigen te scheiden door ze bijvoorbeeld ieder op een eigen hoogte te laten vliegen. Dalende vliegtuigen worden daarom stap voor stap naar beneden geleid. Bij een continu dalend pad zal een vliegtuig een bepaald punt op de grond op grotere hoogte en met een lager motorvermogen passeren. De geluidsbelasting is zo lager. Wanneer vliegtuigen bovendien langs gekromde routes stijgen en landen kunnen woonkernen in het verlengde van de banen nog eens extra worden ontzien.Voor de conclusies van Sourdine II, die in de loop van 2005 beschikbaar komen, is brede internationale belangstelling. Het NLR geeft presentaties in Europa en Amerika.


19

Nederlandse Successen in Europese Kaderprogramma’s: Het VICTORIA project

4

Nieuwe generatie luchtvaartelektronica beproefd Nieuwe architectuur voor boordelektronica belooft een omwenteling te veroorzaken. Het EU-project VICTORIA bewees de mogelijkheden en bood ruime kansen om kennis en ervaring op te doen. Boordelektronica moet aan hoge functionele en veiligheidseisen voldoen.Vooraf worden elektronica en software daarom tot in de kleinste details getest, bijvoorbeeld op het functioneren onder vijandige omgevingscondities zoals hoge en lage temperaturen, trillingen en elektromagnetische straling. De certificatie is daarmee een enorme opgave. Alhoewel de functie (de software) van het systeem doorgaans decennialang niet verandert, zijn na een paar jaar de onderliggende chips niet meer (of moeilijk) leverbaar en moeten worden vervangen. De certificatie begint dan weer van voren af aan. Het komend decennium stapt de vliegtuigindustrie over op een moderne modulaire systeemarchitectuur, waarin net als bij de pc, applicaties op een onafhankelijk hardwareplatform draaien. Na vervanging van een hardwareplatform draaien daarop gewoon de vertrouwde en beproefde toepassingen. Zo ontstaat meer continuïteit in de ontwikkeling van avionica en kunnen gemakkelijk verschillende leveranciers aan één en hetzelfde systeem bijdragen. Het in 2004 afgesloten EU-project VICTORIA bood uitgelezen kansen om ervaring op te doen met alle nieuwe technologie en de nieuwe denkwijze. Het VICTORIA-consortium, met onder andere Thales Avionics, Airbus, het NLR en Stork, integreerde deze nieuwe technologie in een werkend conceptsysteem, dat tijdens de eindpresentatie in Toulouse een volledige vlucht simuleerde. Het NLR begeleidde binnen VICTORIA de certificatie van alle systemen, cruciaal om de nieuwe elektronica in de toekomst echt in vliegtuigen te kunnen inzetten.Traditioneel wordt elk instrument apart gecertificeerd, waarbij steeds één partij de volledige verantwoordelijkheid draagt voor het vlekkeloos functioneren. Bij modulair opgebouwde elektronica zijn meer partijen bij één functie betrokken. In samenspraak met certificerende autoriteiten ontwikkelde het NLR een nieuwe aanpak, waarbij systemen laag voor laag worden getest: eerst de elektronica alleen, dan steeds na toevoeging een nieuwe applicatie. Het NLR leverde ook bijdragen aan de systeemontwikkeling. Daarbij is gekozen om uitsluitend commercieel leverbare componenten te gebruiken.Ten slotte steunde het NLR Stork bij de ontwikkeling van een Remote Power Distribution Unit (RPDU), waarmee op elke willekeurige plaats in het vliegtuig de energievoorziening op afstand kan worden gezekerd en uitgeschakeld.

20


21

5

Kaderprogramma’s

Via het 7e kaderprogramma geeft de Europese

van het programma. Ook is er het besef dat de

Commissie een nieuwe impuls aan het Lissabon

uitgangsposities die nu worden gerealiseerd,

en Barcelona proces. Ook voor de Nederlandse

maatgevend worden voor het toekomstige profijt

economie biedt het 7e kaderprogramma de

van het kaderprogramma. Voor de verschillende

mogelijkheid impulsen te geven voor innovatie

kennisdomeinen formuleert de sector haar

en kennis. Speerpunten voor Nederland zijn

kennisbehoefte en ambities.

daarbij de sleutelgebieden zoals onder meer vastgesteld door het Innovatieplatform. Door het cre-

Inhoudelijk onderschrijft de sector de thema’s,

ëren van de juiste aanknopingspunten binnen het

gedefinieerd in Vision 2020, en uitgewerkt in de

7e kaderprogramma, ontstaan er mogelijkheden

Europese Strategische Research Agenda door

voor stimulering van het Nederlandse onderzoek

ACARE. Onderwerpen zoals geluidsreductie en

en integratie daarvan in een Europese context.

het terugdringen van emissies, en operaties onder alle weerscondities zijn van groot belang

5.1 Het 7e kaderprogramma - ambities

voor de concurrentiepositie van de Nederlandse luchthaven. Het capaciteitsverlies door ongun-

De Nederlandse luchtvaartsector werkt met

stige weerscondities is in Nederland bijvoor-

nieuw elan aan positionering in Europa. Voor

beeld groter dan op andere Europese lucht-

het bereiken van de ambities en het realiseren

havens. Nederland kent juist hierdoor een sterke

van de gemeenschappelijke doelstellingen is het

expertiseketen rond dit onderwerp.

7e kaderprogramma instrumenteel.

Luchtruimgebruik

22

Gebruikers, onderhoudsbedrijven, maakindustrie

Schiphol behoort tot de vier belangrijkste lucht-

en kennisinstellingen erkennen de potentiële rol

havens van Europa en het luchtruim boven

van het 7e kaderprogramma. De gehele lucht-

Nederland behoort tot het drukste in Europa.

vaartketen is zich bewust van de lange looptijd

Nederlandse operators, de luchthaven Schiphol

en Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL)

van Vision 2020 is een reductie met een fac-

erkennen de kansen en het belang die kader-

tor vijf van het aantal ongevallen. Voor het

programma’s bieden om de Nederlandse positie

realiseren van deze hogere graad van veilig-

te versterken.

heid biedt bijvoorbeeld het binnen Europa delen van incidenten vluchtgegevens een

Met het Single European Sky initiatief beoogt de

mogelijkheid. Door analyse van deze gege-

Europese Commissie belangrijke verbeteringen in

vens kunnen trends worden herkend. De

de Europese luchtverkeersleiding. Strategisch is

resultaten kunnen worden gebruikt voor

het belangrijk dat de Nederlandse partijen goed

trainingsmethoden en hulpmiddelen.

aansluiten op dit initiatief. Het aan het Single

Nederlandse partijen ontplooien initiatieven

European Sky verbonden SESAME onderzoekspro-

op dit gebied en zien mogelijkheden om de

gramma geeft invulling aan de doelstelling van de

perceptie van veiligheid in de luchtvaart te

Europese Commissie. Het omvat zowel de technische, economische en regelgevingsaspecten. De

vergroten. •

Voor luchtvaartmaatschappijen zijn de vol-

gehele Europese luchttransportwereld steunt dit

gende onderwerpen van groot belang:

programma. De kaderprogramma’s geven mede

-

De ontwikkeling van draadloze inflight

-

Het ontwikkelen van Flammability

invulling aan de ontwikkeling van nieuwe technologie voor SESAME.

entertainment systemen. Reduction Systems en met name het Nitrogen

De sector kent een aantal ambities waaraan het

Generating System (NGS) ter vergroting van

7e

de vliegveiligheid.

kaderprogramma kan bijdragen, mits de aan-

knopingspunten daarvoor worden gewaarborgd: •

Introductie binnen Europa van het concept

Luchthavens

waarbij gegevens van de verkeersleiding, de

Europese vliegvelden zullen tot 2025 $55

luchtvaartmaatschappijen, de luchthaven en

miljard investeren in een betere en uitgebreide

meteo via Collaborative Decision Making worden

infrastructuur en in nieuwe uitrusting. Deze

gebruikt. Doel: via het

7e

kaderprogramma

investeringen zijn vooral noodzakelijk om

vergroten van het draagvlak voor dit con-

tegemoet te komen aan groeiende passagiers- en

cept. Schiphol kan als demonstratieluchtha-

vrachtstromen. En wel zonder dat dit gevolgen

ven worden gebruikt. Voordelen van een

heeft voor de verscherpte eisen op het gebied

dergelijk geavanceerd concept liggen op

van (toegangs)controle en veiligheid.

milieugebied (zogeheten Green ATM) en •

een grotere capaciteit.

Om aan de gestelde eisen te voldoen, zijn ook

De luchtvaart streeft naar een aanzienlijke

op het gebied van luchthaventechnologie

vergroting van de veiligheid. De doelstelling

innovaties noodzakelijk. Er zijn initiatieven rond-


23

om de herinrichting van de logistieke processen

geavanceerde productietechnieken staat op de

op de luchthaven. Zo werkt Vanderlande

Nederlandse agenda.

Industries aan systemen voor veilige en efficiënte bagage-afhandeling. Hierbij wordt gebruik

Stork kan mogelijk een leidersrol op zich nemen

gemaakt van robotica, de introductie van RFID

bij Europese projecten voor materiaal- of

en vision systemen. Robotica biedt ook kansen

procesontwikkeling, en/of de ontwikkeling van

voor de verdere verbetering van de arbeids-

engineering/simulatie methodieken.

omstandigheden. Andere innovaties hebben

Nederlandse partijen willen de technologieën

betrekking op toegangscontrole, zoals biome-

voor toepassingen van dikwandige composieten

trische systemen, detectiesystemen om explo-

naar een hoger niveau brengen. Doel is een

sieven op te sporen, en X-ray apparatuur. Door

lagere milieubelasting door gewichtsreductie en

de bestaande Europese regelgeving is beveiliging

duurzame productietechnologieën (zie kader 5).

een onderwerp dat een gemeenschappelijke

Ook wil men technologie ontwikkelen voor

Europese aanpak vereist.

geluidsreductie van landingsgestelcomponenten door actieve en passieve luchtstroomoptimali-

Daarnaast verandert de lay-out van de terminal.

satie. Stork heeft verder een eigen Wiring Design &

Dit geschiedt door toename van self service

Manufacturing System ontwikkeld. Airbus heeft grote

check-in systemen en het verdwijnen van de

belangstelling voor dit systeem.

traditionele check-in balies. Andere veranderingen betreffen aansluiting op multimodale

Bovendien geeft Stork aan een rol als principal

vervoerketens, optimalisatie van het verkeer op

member te ambiëren in het voorgenomen JTI

het platform, reductie van taxitrajecten, vermin-

Sustainable Aircraft. Onderwerpen daarbij zijn - in

dering van incidenten op het platform, nieuwe

lijn met de Europese onderzoeksagenda - lichtge-

concepten voor de aanleg van terminals e.d.

wichtsconstructies, emission reduction, green manufacturing and recycling, en eco-design.

24

Nieuwe combinaties van materialen en productietechnologie en Integratie van ontwerp, productie en geautomatiseerde assemblage (robotisering)

Driessen Aerospace Group heeft ambitie op het

In de recente met Airbus gesloten MoU wordt een

Nieuwe systeemtechnologie voor het interieur

aantal onderzoeksthema’s specifiek aangeduid.

van vliegtuigen verhoogt niet alleen het comfort

Deze thema’s zijn o.a. Fibre metal laminates,

van passagiers maar zal ook ruimte en gewicht

Thermoplastics and Thermoset Composieten, Knowledge

in de vliegtuigcabine besparen. Luchtvaart-

Engineering, Future Technologies and Systems. Veel aandacht

maatschappijen kunnen zo meer passagiers ver-

krijgen low cost/high performance materialen.

voeren. Er bestaat zowel bij Boeing als bij Airbus

Ook de ontwikkeling van hierbij benodigde

grote belangstelling voor dit concept. Tevens

gebied van zogenaamde Advanced Catering Systems.

Nederlandse Successen in Europese Kaderprogramma’s: Het TANGO project

5

Duurzame productietechnologie Het TANGO project heeft tot doel ervaring op te doen met nieuwe technologie voor vliegtuigconstructies en productiemethoden voor vliegtuigen, teneinde het gewicht van vliegtuigonderdelen te verminderen (minder brandstofverbruik en dus beter voor het milieu) en lagere productiekosten (o.a. door verdergaande automatisering) toe te bereiken. Het TANGO project van 84.6 M€ omvatte vier elementen: de composiete vleugel, de composiete romp, de composiete center box en de gelaste metalen romp. De NLR deelname concentreerde zich vooral op de composiete romptechnologie. Het NLR heeft in het kader van Tango een fabricage proces ontwikkeld voor RTM (resin transfer moulding) voor grote composiet spanten voor de romp van een Airbus 320 type vliegtuig. Hierdoor werd ervaring opgedaan met het fabriceren van deze grote composiet spanten met een hoge maatnauwkeurigheid. Tevens werd een goed inzicht verkregen in de kosten van de RTM fabricage ten opzichte van traditionele technologie, waarbij metalen frames worden verspaand. Het NLR project werd succesvol afgerond binnen de geplande tijd, kosten en nauwkeurigheid, zeer tot tevredenheid van de TANGO-coördinator Airbus. De technologie is nu beschikbaar voor toepassing voor de Nederlandse industrie in projecten als de JSF, de A-350 en composieten onderstellen.

ontwikkelt Driessen lichtgewicht trolleys en

Op de lange termijn wil DAEC risicodragend

lichtgewicht cargo containers.

deelnemen in vliegtuigmotorprogramma’s. Daarbij wil DAEC gezamenlijk een (sub)module

Integratie van motorsystemen tot modules

kunnen ontwerpen en produceren. DAEC baseert

Het Dutch Aero Engine Cluster (DAEC) is een

het onderscheidend vermogen op het perspec-

samenwerkingsverband van vier bedrijven actief

tief dat ontstaat door combinaties van de ver-

op het gebied van nieuwbouw van motoren.

schillende expertises: innovatieve afdichtings-

DAEC heeft twee doelstellingen. Op de korte

technologien tussen de draaiende en statische

termijn wil DAEC een betere marktpositie o.a.

delen. Uiteindelijk moet dit resulteren in een

door gezamenlijke profilering en marketing.

hogere positie op de toeleveranciersladder.


25

In een recente technologie assessment studie stelt

onica. In het kader van onderhoud van vliegtuig-

het cluster vast wat haar kennis en technologie

bekabeling onderzoekt Stork de technische

behoefte is. Het opbouwen van ontwerpcapaciteit

mogelijkheden voor een automatisch analyse

voor motordelen is één van de speerpunten. DAEC

systeem. Dat beperkt de onderhoudstijd, ook als

meldt dat het

7e

kaderprogramma een belangrijke

er strengere eisen gesteld worden in het kader

rol speelt in haar strategie.

van vliegveiligheid.

Het cluster ambieert een rol als principal member in

Vanuit de gebruikerskant bestaat er interesse om

het JTI Sustainable Aircraft en meer specifiek bij de

deel te nemen in een Europees project gericht op

ontwikkeling van de Green Engine.

een duurzaam en groen luchttransportsysteem. De Nederlandse insteek is om op korte termijn een

Nieuwe onderhoudsconcepten en diensten

lagere milieubelasting te realiseren. Dat kan gebeu-

KLM Engineering & Maintenance en Stork lopen

ren door (kleine) modificaties (retrofits) aan de

wereldwijd voorop wat betreft nieuwe onder-

bestaande vloot. Het ontwikkelen van diensten en

houdsconcepten. Recent ontving Stork hiervoor

faciliteiten voor het doorvoeren van modificaties,

een prestigieuze internationale prijs. Nieuwe

kan bovendien Schiphol interessanter maken voor

onderhoudsconcepten willen de beschikbaarheid

luchtvaartmaatschappijen. De ontwikkeling van

en veiligheid van vliegtuigen vergroten en de ope-

dergelijke diensten versterkt tenslotte het

rationele en levensduurkosten verlagen. Op het

Maintenance Valley initiatief. Ook innovaties op het

gebied van Maintenance, Repair and Overhaul

gebied van reparaties dragen bij aan duurzaam

(MRO) zet de sector concrete stappen om te

gebruik van het vliegtuig.

komen tot intensievere samenwerking. In het zogeheten Maintenance Valley initiatief werken de

Kennisinstituten

betrokkenen samen om door middel van een

De bedrijven geven aan dat zij willen en moeten

innovatieve combinatie van uiteenlopende MRO

excelleren op het gebied van kennis en

kennis tot een duurzame versterking en uitbrei-

innovatie. Zonder voortdurende opbouw van ken-

ding van de activiteiten te komen. Doel: positio-

nis en nieuwe producten kunnen de bedrijven de

neer de Nederlandse luchtvaart MRO activiteiten

internationale concurrentie niet volhouden. Ze

internationaal als Center of Excellence.

glijden dan af naar een positie waarbij puur op kosten moet worden geconcurreerd. Dit geldt

De partijen willen het

26

7e

kaderprogramma gebrui-

voor de bedrijven actief op het gebied van nieuw-

ken voor bijvoorbeeld de realisatie van innovaties

bouw, de onderhoudsbedrijven en evenzeer voor

op het gebied van reparatie en gebruik, het ontwik-

de cluster rondom het luchtruimgebruik. De ken-

kelen van integrale support activiteiten en de ont-

nisinfrastructuur heeft één van de sleutels in han-

wikkeling van op vliegtuigbeveiliging gerichte avi-

den om de ambities van de sector te realiseren.

Nederlandse Successen in Europese Kaderprogramma’s: Het Cabinair project

6

Betere luchtkwaliteit in het vliegtuig Cabinair was een EU project met 16 participanten, variërend van de vliegtuigindustrie ( Airbus, Boeing en Fairchild-Dornier ), vliegtuigmotorfabrikant (Rolls Royce), toeleveranciers van luchtbehandelingsystemen en luchtreiniging/filtering (Honeywell en Pall Aerospace), airlines (SAS, BA en KLM), research instituten (Building Research Establishment, Norwegian Building Research Institute, TNO Bouw en CETIAT), een universiteit (Essen) en een luchtvaart autoriteit (CAA) en tenslotte luchtvaartmedische kennis (RAF). De aanleiding voor het project was de toenemende zorg voor de luchtkwaliteit in vliegtuigen. De doelstelling van het project was: • Het monitoren van de luchtkwaliteit in vliegtuigen (Measurements in the Sky) • Het ontwikkelen van innovatieve systemen voor luchtbehandeling, luchtdistributie en filtering • Het ontwikkelen van prestatie specificaties resulterend in een ontwerpnorm voor de luchtkwaliteit en het comfort in vliegtuigen. TNO Bouw was leider van het werkpakket dat de luchtdistributie(ventilatie) betreft. Na enig onderzoek zijn vijf opties uitgewerkt, onderzocht en ontwikkelt ter verbetering van de luchtkwaliteit en het comfort in vliegtuigen: • Lage druk luchttoevoer • Dynamische isolatie en luchtbevochtiging • Verbetering van de toilet ventilatie • Lokale verdringing in het gangpad • De geventileerde stoel met regeling De geventileerde stoel waarin koeling verwarming en ventilatie is geïntegreerd, is wellicht de meest aansprekende en waarschijnlijk kansrijkste toepassing op dit ogenblik. Op de luchttoevoer via de hoofdsteun is een patent aangevraagd. Boeing en Airbus zijn enthousiast over deze mogelijk toekomstige oplossing. De uitdaging ligt er nu om en samen met een stoelenfabrikant een concreet product te gaan maken.


27

De kennisinfrastructuur moet zich nog meer

spin-offs naar andere sectoren. Daarnaast

gaan richten op de recente ontwikkelingen in de

speelt TNO in op de behoefte naar meer effi-

sector. Er zijn reeds concrete stappen in deze

ciency en stroomlijning op de luchthaven.

richting, namelijk:

Redesign en modularisatie van de logistieke

•

Het NLR breidt zijn kennis en kunde uit op

processen op de luchthaven zijn thema’s die

het gebied van geavanceerde vliegtuigcon-

TNO in Europese context aanpakt (kader 6).

structies en onderhoud. Het wil zijn prominente rol op ATM-gebied verder uitbreiden

Van de universiteiten, HBO en MBO opleidingen

door aan te sluiten bij de initiatieven rond-

verwacht de sector jonge goedopgeleide en

om SESAME. Daarnaast levert het de sector

gekwalificeerde mensen. Het kaderprogramma

de nodige ontwikkelcapaciteit op het gebied

kan hierin ondersteunend werken via de speci-

van complexe vliegtuigsystemen en struc-

fieke voorziening op het gebied van opleiding

turen en draagt het bij aan de structurele

en training (bijv. Marie-Curie fellowships).

inbedding in Europese samenwerkingsverbanden middels geavanceerde ontwerpsys-

De faculteit Luchtvaart en Ruimtevaart van de TU

temen. Het NLR wil voorts een bijdrage

Delft wil zich binnen de bestaande Europese

leveren aan de ontwikkeling van geheel

netwerken (EASN) sterker profileren. Bovendien

nieuwe concepten en configuraties voor de

heeft de faculteit de ambitie breder te participe-

luchtvaart in de toekomst. Sinds enige jaren

ren in Europese onderzoeksactiviteiten. Intern

fungeert het NLR als Centre of Competence

benoemt de faculteit een coördinator die tot taak

op het gebied van productietechnologie

heeft de Europese aansluiting middels kaderpro-

voor hoogwaardige composietmaterialen.

gramma’s te effectueren. Door deelname in

De Universiteit Twente levert een bijdrage in

Europese projecten geeft men bovendien invul-

het ontwikkelen van innovatieve productie-

ling aan de doelstelling van het Nederlandse

systemen, zowel met betrekking tot com-

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

posieten als voor high performance machi-

Wetenschappen om te komen tot een grotere

ning van aluminium legeringen en exotische

externe financiering van onderzoek.

metalen. Het kaderprogramma biedt mogelijkheden om de Nederlandse onderzoeksfaciliteiten op peil te houden. •

28

8

5.2 De luchtvaartsector en het huidige 6e kaderprogramma

TNO speelt in Europa een voortrekkersrol op het gebied van security. Zij richt zich daarbij

Het 6e kaderprogramma loopt van 2002 tot

op een nog betere security van gehele trans-

2006. Projecten in het 6e kaderprogramma kun-

portketens. De kennis en concepten die de

nen nog doorlopen tot in 2010. Een tussentijdse

luchtvaart ontwikkelt, kennen potentiële

evaluatie van het 6e kaderprogramma leert dat

Nederland en het Zesde Kaderprogramma Tussenbalans 2003-2004, Senter Novem EG Liaison, juni 2005

Nederlandse deelname tot zeer positieve resulta-

in het kaderprogramma. Bij indirecte deelname

ten leidt. Via de projecten in het kaderprogram-

van de bedrijven en dienstverleners verkrijgen zij

ma bouwen de Nederlandse participanten de

via deelname van Nederlandse kennisinstellingen

noodzakelijke kennis en technologie op. De pro-

toegang tot de voor hen noodzakelijke technolo-

jecten leiden tot Europese netwerken die straks

gie. In de luchtvaart komt in het 6e kaderpro-

commerciële potentie hebben en met een netto

gramma ongeveer 70% van de participatie voor

return die tot op heden positief is .

rekening van de kennisinstituten (NLR, TU-Delft

8

en TNO). Dit voor Europese maatstaven hoge cijDe luchtvaart paragraaf van het Europese kader-

fer onderstreept enerzijds de kracht van de

programma richt zich op een sterkere Europese

Nederlandse kennisinfrastructuur, anderzijds

concurrentiepositie die op een maatschappelijk

geeft het aan dat er nog volop potentieel is voor

verantwoorde manier wordt ingevuld. In de

een grotere deelname van het bedrijfsleven.

civiele luchtvaart betreft het bijvoorbeeld projecten gericht op verbetering van vliegtuigen, syste-

De Nederlandse luchtvaartindustrie heeft vooral

men (kader 4) en motoren, lager brandstofge-

een rol als toeleveranciers in Europa. Ruim 80%

bruik en het reduceren van milieueffecten (scho-

van de omzet wordt aan buitenlandse fabrikanten

ne productieprocessen, lean manufacturing, minder

geleverd, zoals de vliegtuigproducent Airbus en

geluid en emissies). Daarnaast zijn een grotere

vliegtuigmotorenproducent Rolls Royce. De

capaciteit van het luchtruim en nog grotere

industrie profiteert met name van het kaderpro-

vliegveiligheid belangrijke onderzoeksonderwer-

gramma, daar waar haar onderzoeksstrategie aan-

pen. De nadruk in het zesde kaderprogramma

sluit bij deze veelal Europese fabrikanten. Om het

ligt op de maakindustrie. Het gebruik van het

hoofd boven water te houden moeten de

vliegtuig staat hier minder centraal.

Nederlandse luchtvaartspelers ook innovatieve niches ontwikkelen waarin zij kunnen excelleren.

De Nederlandse luchtvaartsector participeert

Voorbeelden hiervan zijn de ontwikkelingen in

actief in het 6e kaderprogramma. Voor de in-

het kader van de nieuwe dubbeldeks Airbus A380.

dustrie biedt het kaderprogramma de mogelijk-

Denk bijvoorbeeld aan thermoplastische vleugel-

heid om de eigen technologische behoefte in te

delen en de romppanelen van Glare(®). Hiermee

vullen. Samenwerking met potentiële klanten

neemt de Nederlandse luchtvaartindustrie twee

versterkt het draagvlak van de eigen innovaties en

van de vijf nieuwe technologieën bij dit vliegtuig

men krijgt toegang tot een breed scala aan kennis

voor zijn rekening. Het 6e kaderprogramma

en technologie (zie kaders 3 tot en met 8).

bewijst dat ook met de belangen van de kleinere spelers rekening kan worden gehouden. Zo draagt

De Nederlandse bedrijven en dienstverleners zijn

het BASSA-project (zie kader 7) bij aan de verdere

-zowel direct als indirect- betrokken bij projecten

ontwikkeling van een typisch Nederlandse niche.


29

Nederlandse successen in Europese Kaderprogramma’s: Het project Bond Assisted Single Step Assembly (BASSA)

7

Slimme en hoogwaardige samenbouw Het KP6 BASSA project, waarin Stork de leiding heeft, is een Specific Targeted Research Project gericht op éénmalig samenbouwen met behulp van "koudlijm" en het gebruik van "robot-boren en klinken". Dit project is voor ongeveer 70% gereed. Naast Stork doen als industriële partners Sonaca en Gamesa mee en zijn ook het NLR en TU Delft/ Hechtingsinstituut bij de ontwikkelingen betrokken. Door de drie industriële partners worden 3 verschillende configuraties onderzocht voor wat betreft het resultaat van de gekozen methodiek. Hierdoor is sprake van synergie tussen de partners in het project en door uitwisseling van de onderzoeksresultaten is de verworven kennis aanzienlijk groter dan wanneer een enkele industriële partner dit onderzoek uitgevoerd had. Stork richt zich met name op de samenbouw van sheet metal stuurvlakken, die normaal gesproken na aanboren losgehaald en ontbraamd moeten worden om een voldoende kwaliteit van de verbindingen te verkrijgen. Door de ontwikkelde methode kan het aantal productiestappen t.b.v. samenbouw aanmerkelijk gereduceerd worden (lean manufacturing) en kunnen tevens de éénmalige kosten sterk gereduceerd worden. Er wordt gebruik gemaakt van een robot voor het boren, omdat de kwaliteit van de gaten hierdoor belangrijk toeneemt en omdat gekeken is naar de toepassing van robot-klinken. Een andere belangrijke besparing is te vinden door een vereenvoudiging van het boor- en klinkgereedschap. Het gebruik van bij kamertemperatuur uithardende lijm maakt het mogelijk om een eenvoudig frame te gebruiken voor het boren en klinken van het gekozen type producten. De resultaten tot op heden zijn al toegepast voor de samenbouw van onderdelen voor de Dassault F7N en de Cessna Sovereign. Dit is, ondanks het feit dat nog verder onderzoek noodzakelijk is, uitermate succesvol gebleken. Belangrijke besparingen zijn gerealiseerd en de klanten zijn tevreden met de resultaten. Dit onderzoek past goed bij de strategie van Stork, gericht op het gebruik van kleine en flexibele robots in de samenbouw. Door de keuze van (in dit geval) twee

30

productie-stromen langs deze robot konden de kosten beperkt blijven, werd ervaring opgedaan met high-tech end-effectors en is een aanzet gegeven voor vervolgonderzoek. De robot-cel wordt in dat opzicht gezien als een eerste stap in de richting van hoogwaardige technologie op het gebied van samenbouw. (Op de afbeeldingen de testen voor toepassing van de BASSA technologie ten behoeve van metalen stuurvlakken) De reële opbrengst van het project is moeilijk te kwantificeren, vooral omdat de extra administratieve last die samenhangt met het penvoerderschap van dit project nauwelijks exact in te schatten is. Duidelijk is dat met behulp van dit project een stap is gezet in de richting van lean manufacturing op het gebied van samenbouwtechnologie en dat door de Europese samenwerking de verkregen kennis breder is dan wanneer dit project alleen door Stork zou zijn uitgevoerd. Als vervolg op dit project wordt verdere aansluiting gezocht bij toekomstige FP-projecten en is al besloten tot een uitbreiding van het booronderzoek (gericht op het boren zonder dat spanen en endcaps in het product terecht komen) en samenwerking met een lijmleverancier. Een aantal problemen dat niet verder worden aangepakt bij het Bassa project kan door additioneel onderzoek tot nieuwe technologie ontwikkelingen en daarmee een unieke positie voor Stork leiden.


31

Eén van de redenen waarom de Nederlandse

De Nederlandse bedrijven zijn veelal actief in

luchtvaartbedrijven soms aarzelen om deel te

hoogwaardige nichemarkten. Hier is kennis de

nemen in het zesde kaderprogramma is het feit

bepalende factor waarmee de buitenlandse con-

dat zij onvoldoende mogelijkheden zien om de

currentie het hoofd wordt geboden. EU–projecten

eigen onderzoeksstrategie te effectueren. Een

bieden de Nederlandse bedrijven mogelijkheden

onvoldoende gemeenschappelijke Nederlandse

om tegen lagere kosten, de benodigde technologie

strategie, zowel binnen de sector als wat betreft

te verwerven, te valideren en toe te passen.

het gezamenlijk optrekken van overheid en sector,

Voorwaarde is dat het kaderprogramma voldoende

is één van de oorzaken. Daarnaast beschikken de

aanknopingspunten biedt voor de specifieke

kleinere Nederlandse bedrijven wel over de ken-

behoefte van de Nederlandse sector. Een groter

nis, potentie en flexibiliteit om een rol van beteke-

budget en breder programma leiden tot meer

nis in kaderprogramma’s te spelen.

kansen voor de Nederlandse partijen.

Zij worden echter gehinderd door ingewikkelde Europese regels, bureaucratie rondom het kader-

Daarnaast bieden Europese projecten bedrijven

programma en lange doorlooptijden. Bovendien

de mogelijkheid om in een vroegtijdig stadium

moet het MKB relatief gezien meer inspanning

met de klanten te kunnen meedenken. Het

leveren om deel te kunnen nemen aan grotere

inzicht van betrokkenen in de marktbehoeftes

programma’s omdat zij in hun organisatie slechts

neemt toe. Men ontwikkelt technologieën

beperkte capaciteit en middelen hebben. Het in

waarvan de kans op toepassing in eindproducten

paragraaf 4.2 genoemde NICA wil hier een facili-

aanzienlijk hoger is. Praktisch gezien betekent

terende en stimulerende rol spelen.

het dat OEMs vaak de in Europees verband ontwikkelde technologie in nieuwe producten

5.3 De Strategische waarde van kaderprogramma’s

toepassen. Zij kunnen dan niet meer om de (Nederlandse) partners heen. Zo verstevigt het kaderprogramma de Europese inbedding van

Nederland heeft internationaal gezien een sterke

Nederlandse partijen.

kennispositie op luchtvaartgebied. Deze kennis-

32

positie is belangrijk bezit voor Nederland. Het

Ook fungeren de Europese projecten als marke-

leidt er onder andere toe dat de Nederlandse ken-

ting instrument. Het via de techniek opge-

nisinstellingen gewilde partners zijn in Europese

bouwde netwerk ondersteunt het verwerven van

samenwerkingsprojecten. Kaderprogramma’s zijn

een positie in de markt. Daarom zijn Europese

instrumenteel in het behouden en uitbouwen van

projecten een cruciale schakel in het creëren van

deze kennispositie. Zij bieden de mogelijkheid om

economische waarde in specifieke nichemarkten

actief mee te werken aan de ontwikkeling en tot-

waar Nederlandse bedrijven sterk zijn. Sulzer

standkoming van de Europese Onderzoeksruimte.

Eldim geeft aan dat deelname in het 5e kader

Nederlandse Successen in Europese Kaderprogramma’s: Efficient and Environmental Friendly Aircraft Engine

8

Op weg naar een schonere motor Het project Efficient and Environmental Friendly Aircraft Engine (EEFAE) is een project gericht op het aantonen en testen van geavanceerde technologieën voor nieuwe generaties vliegtuigmotoren. Het project integreert een aantal nieuwe ideeën voor vliegtuigmotoren met als doel: - het brandstofgebruik en de CO2 emissies met 12% tot 20% terug te dringen - de NOx emissies met 60% tot 80% te verminderen (t.o.v. ICAO 96) - de cost of ownership met 20% tot 30% te reduceren - de betrouwbaarheid met 60% te doen toenemen - de life-cycle cost 30% te verlagen In het vierjarige EEFAE project doen 19 partners mee. Het betreft hier de grootste Europese fabrikanten van vliegtuigmotoren, een aantal toeleveranciers, universiteiten en kennisinstellingen. Het Nederlandse Sulzer Eldim is één van de partners en levert een bijdrage op het gebied van afdichtingen. Het NLR wordt ingehuurd voor contractresearch.

In het project ontwikkelde hoge druk core van de motor

Sulzer Eldim heeft dankzij dit project de beschikking over kennis om te komen tot een optimale materiaalkeuze bij afdichtingen. Bovendien heeft het project inzage gegeven bij het ontwerp van de geometrie en de te kiezen verbindingsmaterialen. Daarnaast hebben de modelleringactiviteiten geleid tot het aanleveren van dimensioneringsinput naar projectpartners. De verwachting is dat de in het EEFAE gevalideerde technologieën zullen worden toegepast in nieuwe vliegtuigmotoren die vanaf 2008 op de markt komen. Door deelname van Nederlandse partijen in dit project neemt het kennisniveau van deze partijen toe. Bovendien worden er nieuwe ideeën getoetst en besproken met de uiteindelijke gebruikers. Het EEFAE-project bouwt daarmee nieuwe relaties van Nederlandse partijen met Europese spelers en verstevigt bestaande relaties. Het is daarmee instrumenteel voor het draagvlak voor Nederlandse kennis. Bovendien heeft Eldim in het project aangetoond over de benodigde (co)design expertise te beschikken. De deelname van Eldim in dit Europese project is daarmee van groot belang in de slag die Eldim maakt van Build-to-Print leverancier naar Strategische Partner die eind-verantwoordelijkheid neemt voor het ontwerp en fabricage.


33

programma mede de basis heeft gelegd voor

Mainport Schiphol is Europese afstemming -

haar huidige positie in de GP7000 motor voor

onder andere op het gebied van het milieu -

de nieuwe dubbeldeks Airbus A380 (kader 8).

essentieel.

Europese kaderprogramma’s zijn een belangrijke

5.4 Meerwaarde van kaderprogramma’s voor de overheid

schakel in de keten van basisonderzoek tot productontwikkeling. Figuur 2 toont de samenhang tussen de nationale programma´s en het kader-

De overheid heeft op het gebied van duur-

programma. In het licht van de hernieuwde dis-

zaamheid, veiligheid en economisch beleid haar

cussies over nationale faciliteiten voor luchtvaart

eigen specifieke verantwoordelijkheden. Dit uit

is het van groot belang, dat ook de Europese

zich o.a. in milieuregelgeving, eisen op veilig-

component van deze keten behouden blijft.

heidsgebied en stimuleringsacties op innovatiegebied. De overheden streven naar continue

Ten slotte biedt het kaderprogramma de moge-

verbeteringen rond deze thema’s.

lijkheid om eigen ideeën (bijvoorbeeld op ATMgebied) verder te ontwikkelen. Omdat de lucht-

Deze verbeteringen zijn mede afhankelijk van

vaart internationaal is, blijft een solistische aan-

gericht onderzoek en technologie-ontwikkeling.

pak uitgesloten. Europese projecten maken het

Denk bijvoorbeeld aan vernieuwing aan de

mogelijk de ontwikkeling van EU-standaarden te

gebruikerskant. Daarnaast zijn er de product-

initiëren. Hierdoor bereikt de sector dat de

innovaties. Andere voorbeelden zijn stillere en

Europese collega’s op gelijke manier worden

schonere motoren, geavanceerde lichtgewicht-

behandeld. Marktimperfecties worden zo voor-

constructies, nieuwe cabinesystemen en het

komen. Ook voor de concurrentiepositie van

gebruik van biometrie voor beveiliging. Ook

Europese Kaderprogramma’s

Technology Development

Basic Research

Enabling Technology

Nationale Programma’s Figuur 2: Samenhang Nationale en Europese onderzoeksprogramma’s

34

Validation

Product Development

nieuwe vliegprocedures en (nieuwe)metho-

ring van Nederland als Center of Excellence op

dieken voor het handhaven van de stringente

het gebied van onderhoud (Maintenance Valley).

eisen op het gebied van geluids- emissie- en

Ook hier zijn kennis en technologie één van de

veiligheidsnormen. Nieuwe kennis en techno-

sleutels om deze ambitie waar te maken.

logie leggen bovendien de basis voor meer hoogwaardige werkgelegenheid. En wel door

De Nederlandse economie is sterk afhankelijk

de ontwikkeling van innovatieve niche produc-

van de export. De luchtvaartmaakindustrie

ten en diensten.

exporteert ruim 80% van haar omzet. Aansluiting van de maakindustrie bij de grote

Het 7e kaderprogramma richt zich op de ont-

Europese luchtvaartbedrijven versterkt de

wikkeling van nieuwe kennis en technologie. Via

Europese inbedding. Mede door de inspannin-

het kaderprogramma kan de overheid haar eigen

gen van de Nederlandse overheid is hier recente-

kennisbehoefte invullen. Ze heeft dus zelf direct

lijk reeds een essentiële stap gezet. De met

baat bij het kaderprogramma. Zij kan bijvoor-

Airbus afgesloten MoU biedt de Nederlandse

beeld, in een Europese context, haar eigen

bedrijven en kennisinstellingen de mogelijkheid

beleidsonderzoek uitvoeren op het gebied van

om op strategisch niveau samen te werken aan

luchtvaart. Door het internationale karakter van

de ontwikkeling van nieuwe kennis en technolo-

het luchttransportsysteem moeten onderzoek en

gie. Het kaderprogramma levert de financiële

ontwikkelingen veelal op supranationaal niveau

armslag om deze strategische samenwerking

plaats vinden. Voorbeelden zijn o.a. veiligheid en

verder uit te bouwen.

beveiliging. Met name beveiliging is een thema dat afhankelijk is van internationale aanpak en afstemming. Daarnaast vraagt het behoud en uitbouw van een aantal sterke Nederlandse economische posities specifieke aandacht. De mainport Schiphol is, in samenhang met de Nederlandse operators, één van de belangrijkste aanjagers van de economie. Het behoud en verbeteren van de concurrentiepositie is essentieel. Innovaties kunnen versterkend werken. Door gericht onderzoek kan de groeiruimte van Schiphol binnen de gestelde kaders worden verfijnd. Daarnaast werken overheid en sector gezamenlijk aan de profile-


35

6

Op weg naar succes

6.1 Commitment van de sector De luchtvaartsector - gebruikers, onderhoudspartijen en maakindustrie en kennisinfrastructuur - onderstrepen het belang van het 7e kaderprogramma. De totale sector committeert zich om alles in het werk te zetten om de door de Nederlandse overheid ingebrachte jaarlijkse financiering van 33 miljoen Euro in te vullen (zie kader 9) en daartoe benodigde eigen middelen vrij te maken. Voor de sector is daarbij uitgangspunt dat het aantal aanknopingspunten in het luchtvaartonderzoekprogramma van KP7 voor de sector wordt vergroot. Dit betekent dat de doelstellingen van het 7e Kaderprogramma en het specifieke werkprogramma aansluiten bij de ambities en behoeften van de Nederlandse sector. De sector vraagt tevens een aanzienlijke versimpeling van de administratieve procedures. Dit is in lijn met de tussentijdse evaluatie van het 6e kaderprogramma zoals uitgevoerd onder leiding van Prof. Marimon9.

36

9

Evaluation of the effectiveness of the New Instruments of Framework Programme VI, June 2004, Report of a High-level Expert Panel chaired by Professor Ramon Marimon

Het voorstel van de Europese Commissie voor het 7e Kaderprogramma

9

De Europese Commissie structureert het kaderprogramma langs vier hoofdlijnen, t.w. Collaborative Research, Ideas, People en Capacities. Tabel 3 geeft aan hoe het totale voorgestelde budget van 73 miljard Euro wordt verdeeld. Het zogeheten Joint Technology Initiative (JTI) betreft een project waarbij sprake is van een gemeenschappelijk Europees belang. Aeronautics & Air Transport is nadrukkelijk een kandidaat voor een dergelijk JTI. De tabel geeft tevens een indicatie van de omvang van het thema Aeronautics & Air Transport in het 7e kader programma. Uitgaande van een bijdrage van 5% van Nederland aan de Europese begroting, draagt Nederland voor ongeveer 33 Miljoen Euro per jaar bij aan de onderzoeksgelden voor luchtvaart. Alleen via een gezamenlijke inspanning van overheid en sector kan zeker worden gesteld dat deze gelden ten goede aan de Nederlandse innovatieambities.

Collaborative R&D JTI

Ideas

People

Capacities

Totaal

Tabel 3:

FP7

Thema Aeronautics & Air Transport (5.6% van FP7)

NL bijdrage (5% EU begroting)

Private funding NL partijen

Miljoen €

Miljoen €

Miljoen €

Miljoen €

2.500

125

125 (18/jaar)

700

35

35 (5/jaar)

5.6%: = 670

33

nvt

5.6%: = 400

20

nvt

5.6%: = 420

20

transnationale 44.735 onderzoeksactiviteiten transnationale onderzoeksactiviteiten van gemeenschappelijk Europees belang Basic Research, 11.942 European Research Council o.a. Marie Curie, 7.178 uitwisseling onderzoekers o.a. Research 7.536 Infrastucture, SMEs, kennisregios 73.215

230 (~33/jaar)

Het voorgestelde budget voor het 7e kaderprogramma


37

6.2 Conclusies en acties

de zogenaamde Joint Technology Initiatives (JTI).

•

•

Overheid en sector hebben beide expliciete

De sector vraagt de overheid expliciete

belangen bij een brede luchtvaartparagraaf

steun te verlenen om de toegankelijk-

met specifieke aanknopingspunten voor de

heid te borgen voor Nederlandse par-

Nederlandse sector. Voor de overheid kan het

tijen in deze Joint Technology Initiatives

7e

(JTI). Daartoe kan de overheid in

kaderprogramma ondersteunend zijn

voor het realiseren van haar eigen (speci-

Brussel haar voorwaardelijke steun voor

fieke) beleidsdoelstellingen. Voor de sector is

het JTI Sustainable Aircraft aangeven.

het 7e kaderprogramma een instrument om

Het JTI moet zodanig worden ingericht

zijn ambities te verwezenlijken.

dat ook de belangen van kleinere

Er is sprake van een trendbreuk. De parti-

spelers, zoals de Nederlandse, aan bod

culiere sector zelf heeft de duidelijke ambitie, vergeleken met het 6e kaderpro-

sector en overheid in Brussel vanuit één

Illustratief is de brede belangstelling -ruim

gezamenlijke visie, neergelegd in deze

7e

kader-

programma. Eveneens opmerkelijk is de overeenstemming binnen de sector over het belang van dit programma. Voor het realiseren van de ambities die de sector heeft m.b.t. het kaderprogramma stelt de sector gezamenlijk een actieplan vast. -

De sector verzoekt de overheid in haar budgettaire discussies over het 7e kaderprogramma prioriteit te geven aan de luchtvaartparagraaf.

-

De sector zet haar industriële en Brusselse netwerk in om haar ambities duidelijk te maken en de noodzakelijke aanknopingspunten in het 7e kaderprogramma op te nemen.

-

De Europese Commissie start in het 7e Kaderprogramma een aantal grote onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten,

38

Voor een daadkrachtig optreden dienen

gramma een nog grotere rol te spelen. twee jaar voor de start- voor het

•

komen. -

nota, te opereren.

Begrippen en afkortingenlijst AAS

Amsterdam Airport Schiphol

ACARE

Advisory Council for Aeronautics Research in Europe (www.acare4europe.org)

Advanced Catering Systems

Geavanceerde verzorging van de catering aan boord van het vliegtuig.

Airside

Kant van de luchthaven van vertrekkende en aankomende vliegtuigen

ATM

Air Traffic Management

Omvat zowel de logistiek naar het vliegtuig als de voorziening aan boord

Het regelen van het vliegverkeer in het luchtruim BNP

Bruto Nationaal Product

Collaborative Decision Making Gezamenlijke besluitvorming door luchtvaartmaatschappij, verkeersleiding en luchthaven voor bijvoorbeeld vluchtafhandeling. Basis is onderlinge uitwisseling van gegevens DAEC

Dutch Aero Engine Cluster Samenwerkingsverband van vier Nederlandse bedrijven actief op het gebied van vliegtuigmotoren

DLR

Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt

EASN

European Aeronautics Science Network

Eco design

Ontwerpsystematiek waarbij het milieu aspect voorop staat

Emission reduction

Streven om uitstoot van verbrandingsproducten en van geluid te verminderen

Fibre Metal Laminates

Materiaal opgebouwd uit laagjes vezels en laagjes metaal. Het Nederlandse Glare is het bekendste voorbeeld

Flammability Reduction System Vlamvertragingssysteem Future Technologies

Geavanceerde (doorbraak) technologie die op de lange termijn zou kunnen worden toegepast

Green manufacturing

Milieuvriendelijke productieprocessen

ICAO

International Civil Aviation Organization (www.icao.int)

Inflight entertainment

Systemen ter vermaak van passagiers tijdens de vlucht

JTI

Joint Technology Initiative

Kaderprogramma

Onderzoeksprogramma van de Europese Commissie http://europa.eu.int/comm/research/fp6/

KDC

Knowledge and Development Center. Kenniscentrum in oprichting rondom Schiphol

Knowledge Engineering

Kennisontwikkeling en kennismanagement

Landside

Kant van de luchthaven van de grondactiviteiten


39

Begrippen en afkortingenlijst Lean airport

Luchthaven met lage kosten en hoge efficientie

Lean manufacturing

Productie met lage kosten en hoge efficientie

Maintenance Valley

Initiatief om de Nederlandse onderhoudssector te positioneren als internationaal Centre of Excellence

MoU

Memorandum of Understanding

MRO

Maintenance, Repair and Overhaul

Nitrogen Generating System

Systeem met als doel de uitbreiding van vlammen te vertragen met

(NGS)

stikstofgas

OEM

Original Equipment Manufacturer De fabrikant van het vliegtuig, motor of systeem.

Principal Member

Deelnemer in het voorgenomen JTI Sustainable Aircraft die zich langdurig committeert voor subproject. Deelnameniveau net onder grote Europese luchtvaartfabrikanten

Prognostic System

Systeem waarbij op basis van gegevens en geavanceerde analyse een voorspelling voor de toekomst wordt gedaan

NICA

Netherlands Information Centre of Aerospace

R&D

Research & Development

Recycling

Hergebruik van grondstoffen en materialen

RFID

Radio Frequency Identification. Herkenningstechniek op basis van radiogolven

Safety Luchtvaart

Veiligheid. Richt zich op het voorkomen van incidenten en ongevallen

Security Luchtvaart

Beveiliging. Richt zich op het uitsluiten van ongewenste inmenging van systemen door buitenstaanders

SES

Single European Sky (zie daar)

SESAME

Onderzoeksprogramma verbonden aan Single European Sky

SIM

Samenwerkingsverband Innovatieve Mainport

Single European Sky

Initiatief van de Europese Commissie voor herstructurering van het Europese Luchtruim http://europa.eu.int/comm/transport/air/index_en.htm

SRA

Strategic Research Agenda Strategische Onderzoeks Agenda van ACARE

Thermoplastic and Thermoset

Materialen bestaande uit vezels ingebed in een kunststofhars

Composieten Vision system

40

Systeem op basis van camera´s

Het zevende kaderprogramma sleutel voor succes van de Nederlandse luchtvaartketen

Recommend Documents