HET SUCCES VAN DE VERGRIJZING E EN VIS IE O P DE TO E KOMS T VA N W ER K, Z OR G, WO NE N EN VO O RZ IEN I N GEN HET D EN H A AG C EN TRU M VO O R S T R AT E G I S CHE S T UDI E S EN TN O
HET SUCCES VAN DE VERGRIJZING het DEN HAAG CENTRUM VOOR STRATEGISCHE STUDIES (HCSS) en TNO R a p p ort N o 2 0 1 1 • 0 9 I S B N / E A N : 97 8 - 9 4 - 9 1 0 4 0 - 5 9 -7
Auteurs: Astrid Chorus, Govert Gijsbers, Willeke van Staalduinen en Cees Wevers
© 2011 Het Den Haag Centrum voor Strategische Studies en TNO behouden zich alle rechten voor. Geen enkel onderdeel van dit rapport mag gereproduceerd of gepubliceerd worden in welke vorm dan ook, in print, microfilm, fotografie, of op enig andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van HCSS of TNO. De rechten van alle foto’s zijn voorbehouden aan hun respectievelijke eigenaars.
Grafisch ontwerp: Studio Maartje de Sonnaville, Den Haag Drukwerk: De Swart, Den Haag
HCSS, Lange Voorhout 16, 2514 EE den HAAG T: +31 (o)70–3184840 e:
[email protected] W: strategyandchange.nl
Het succes van de vergrijzing Een visie op de toe komst van w erk , zorg, wonen en voorzieningen het D E N H A AG C E N T RU M VO O R S T R AT E G I S C H E S T U D I E S en T N O
Het TNO en HCSS programma STRATEGY & CHANGE analyseert mondiale trends die onze veiligheid, welvaart en welzijn onder druk zetten. Een samenhangende visie op de toekomst is noodzakelijk. Versterking van het innovatievermogen om te anticiperen op nieuwe uitdagingen is cruciaal. STRATEGY & CHANGE helpt de agenda en de prioriteiten van en voor Nederland te bepalen.
I N H O U D S O P G AV E
I nhoudsopgave 7
1
Voorwoord V ergrijzing a l s uitdaging
9
1.1
Demografische ontwikkelingen
12
1.2 Vergrijzing en innovatie in internationaal perspectief
2 V er g ri jz in g, over heid sfinancië n en col l ectieve voorzieningen
17
23
2.1 Overheidsfinanciën
23
2.2 AOW en pensioenen
24
2.3 Zorg en zorgkosten
27
3
31
A r b eidsmar kt en vergrijzing
3.1 Waarom aandacht voor de arbeidsmarkt?
31
3.2 Aanbodzijde arbeidsmarkt
32
3.3 Vraagzijde
38
3.4 Game changers
40
4 Gezon d hei d en g e zo ndheidsz org
43
4.1 Gezondheid en gedrag, ziekte en zorg
43
4.2 Chronische- en acute aandoeningen
44
4.3 Determinanten van gezondheid en ziekte
45
4.4 Gezondheidszorg
48 51
4.5 Game changers
5
Wonen en ver gr i jzin g
53
5.1 Waarom aandacht voor wonen?
53
5.2 Wonen en de demografie
54
5.3 Aanbod
55
5.4 Vraag
57
5.5 Game changers
60
6
V ergrijzing en innovatie
61
7
C onclu sies
69
Geraad p l eegde l iteratuur
73
ST R AT E GY
C HA NG E RapPORT
5
VOORWOORD
Voorwoord
Vergrijzing is een verandering zonder historisch precedent die gepaard gaat met grote maatschappelijke veranderingen, dus met onzekerheden. Hoe te anticiperen op dergelijke onzekerheden is een belangrijke vraag voor onderzoekers en beleidsmakers. In het kader van het gezamenlijke programma Strategy and Change hebben TNO en het Haags Centrum voor Strategische Studies (HCSS) onderzocht wat vergrijzing betekent voor de samenleving en hoe beleid en innovatie kunnen bijdragen aan het verkleinen van de onzekerheden. Deze studie belicht een aantal dimensies die samenhangen met vergrijzing: de toekomst van de arbeidsmarkt, de woningmarkt, de zorg en de sociale voorzieningen. Het laat zien dat technologische en sociale innovaties een belangrijke bijdrage kunnen en moeten leveren aan het vergrijzingsbestendig maken van onze economie en samenleving. Daarnaast biedt een groeiende markt van oudere consumenten allerlei kansen voor innovatieve ondernemers. Het project ‘Omgaan met Vergrijzing’, een onderdeel van het
thema
Economy and Society van het programma Strategy and Change, heeft in de voorbereiding van deze publicatie een aantal bijeenkomsten georganiseerd met vertegenwoordigers uit de wereld van beleid, bedrijfsleven en onderzoek. We danken de deelnemers aan deze inspirerende discussiebijeenkomsten bij HCSS in Den Haag voor hun bijdragen. In het kader van dit project werd in samenwerking met de faculteit Techniek, Bestuur en Management van de TU Delft een systeem-dynamisch model ontwikkeld over vergrijzing. We danken dr. Erik Pruyt van de Sectie Beleidsanalyse en Tom Logtens die in het kader van zijn Masterstudie belangrijke bijdragen leverden. Voor hun gedetailleerde commentaar op eerdere versies van dit document zijn wij de volgende personen in het bijzonder zeer erkentelijk: dr. Nico van Meeteren, prof. dr. Paulien Bongers en dr. Niek Snoeij, allen van TNO en drs. Erik Frinking van HCSS. Steven Adolfs (consultant), Eline Chivot
ST R AT E GY
C HA NG E RapPORT
7
VOORWOORD
(HCSS) en Sander van Oort (TNO) zijn we erkentelijk voor hun bijdragen aan de delen over vergrijzing en innovatie. Met deze studie hopen TNO en HCSS een bijdrage te leveren aan de discussie over dit onderwerp dat van groot belang is voor de toekomst van Nederlandse economie en samenleving.
Prof. dr. Rob de Wijk, directeur HCSS
8
H ET S U CC ES VAN DE V E R G R I JZ I N G
