Van indeling naar etiket CLP opleiding 16 juni 2015 - Gent Dr. Saskia Walraedt
[email protected]
1
Gegevens verzamelen
Aftoetsen met criteria
Indelen
Etiketteren Verpakken
2
Inhoud • Etiket • • • •
Algemene voorschriften Onderdelen van het etiket Specifieke voorschriften Relatie met transport
• Verpakking
pag. 3
Wettelijk kader CLP etiket • titel II: voorlichting over de gevaren via het etiket • Bijlage I – deel I • Bijlage II – speciale voorschriften
4
Wat te etiketteren? • Gevaarlijke stoffen en mengsels • Niet gevaarlijke mengsels met gevaarlijke stoffen boven de concentratielimiet • Explosief voorwerp (deel 2.1 –bijlage I)
pag. 5
Wie moet etiketteren? • • • •
Producent Invoerder Downstream user Distributeur
Die stof/mengsel op de markt brengt Mag indeling overnemen indien niets gewijzigd!
pag. 6
Wanneer CLP etiket? • Stoffen : CLP C&L verplicht • Mengsels : sinds1/6/2015, of 1/6/2017 indien al op de markt • Opgelet : Biocides en PPP : goedkeuring Be nodig
pag. 7
Aanbrengen van het etiket (art. 31) • duurzaam • op één of meer oppervlakken • op de onmiddellijke verpakking • Mag op de verpakking bedrukt zijn • Horizontaal leesbaar wanneer verpakking op normale wijze wordt neergezet • Duidelijk en onuitwisbaar
8
Algemene voorschriften • Officiële taal of talen vd lidstaat waar het product op de markt wordt gebracht (art. 17.2) • Indien meerdere talen op het etiket: • H- & P zinnen groeperen per taal (art. 32.2-3) • In alle talen dezelfde informatie (17.2)
9
Taal van het etiket • Publicatie in BS van 14/12/2012 KB van 7 SEPTEMBER 2012 tot vaststelling van de taal op het etiket en op het veiligheidsinformatieblad van stoffen en mengsels, en tot aanwijzing van het Nationaal Centrum ter voorkoming en behandeling van intoxicaties als orgaan bedoeld in artikel 45 van Verordening (EG) nr. 1272/2008op • Art 2 De informatie, bedoeld in artikel 17(1) van Verordening (EG) nr. 1272/2008 en die moet worden weergegeven op het etiket van de stoffen en mengsels, is ten minste gesteld in het Nederlands, het Frans en het Duits. • Art. 5. Dit besluit treedt in werking op 1 juni 2015. 10
Taal van het etiket in België na 1/6/2015 • KB 7 Sep 2012 (BS 14/12/2012) • Etiket ten minste in het Nederlands, het Frans en het Duits.
• Aanpassing KB 19/3/2015 : • Voor consumenten: 3 landstalen • Verkoop voor industrieel gebruiker die niet doorverkoopt : taal van het taalgebied toegestaan
Meerdere talen mag maar leesbaar!
12
Algemene voorschriften • Geen vermelding ‘niet toxisch’, ‘onschadelijk’, ‘milieuvriendelijk’ …. (art. 25.4) • Kleur en layout zodanig dat gevarenpictogrammen duidelijk zichtbaar • Gemakkelijk leesbaar (font size niet vastgelegd)
13
Etiketteringselementen bepalen
Indeling van het mengsel
Pictogrammen, H&P zinnen
• Op basis van data • Berekend op basis van indeling van de ingrediënten
• Alle picto en H zinnen op te nemen • P zinnen beperken tot 6 meest relevante rekening houdend met de indeling
Signaalwoord • Gevaar of Waarschuwing • Strengste indeling is bepalend
14
Algemene voorschriften • Bij elkaar plaatsen van (art. 32.1): • • • •
Gevarenpictogrammen Signaalwoorden Gevarenaanduidingen Veiligheidsaanbevelingen
15
Inhoud van het etiket (art. 17) a) de naam, het adres en het telefoonnummer van de leverancier(s); b) de nominale hoeveelheid van de stof of het mengsel in de verpakking (tenzij elders op de verpakking); c) productidentificaties (art.18); d) gevarenpictogrammen (art. 19); e) signaalwoorden (art. 20); f) Gevarenaanduidingen (H-zin) (art. 21); g) Veiligheidsaanbevelingen (P-zinnen) (art. 22); h) een rubriek voor aanvullende informatie (art. 25).
pag. 16
Identiteit van de leverancier en hoeveelheid Nominale hoeveelheid van stof of mengsel in aangeboden verpakking (tenzij ergens anders vermeld op de verpakking)
Naam, adres en telefoonnummer van de leverancier
17
Contactgegevens leverancier • Bij distributie : • Geen wijzigingen van verpakkingen : etiket met contactgegevens producent OK, herlabellen nt nodig. • Ompakken : contactgegevens van distributeur • Veranderen van taal : contactgegevens van distributeur
pag. 18
Productidentificaties (art. 18) : stof Idem als op het veiligheidsinformatieblad Enkelvoudige stof : • naam zoals in annex VI of C&L inventaris én • Identificatienummer (EC,REACH nr, C&L inventaris,CAS) • Indien IUPAC >100 tekens: verkorte naam mag
19
Productidentificaties (art. 18) : mengsel Idem als op het veiligheidsinformatieblad Mengsel : • Commerciële naam • Identiteit van stoffen die bijdragen tot de indeling (max 4, tenzij nodig voor de ernst vd gevaren): • Acute toxiciteit - Huidcorrosie of ernstig oogletsel – CMR – STOT - Sensibilisatie luchtwegen of huid Aspiratiegevaar.
20
Productidentificaties • •
Meerdere talen op etiket : ook productidentifiers mee vertalen! Confidentialiteit : generische naam kan aangevraagd worden via ECHA mits vergoeding volgens EU 440/2010
pag. 21
Gevarenpictogrammen (art. 19) Nieuwe pictogrammen Diamant, rode rand, witte achtergrond Duidelijk te onderscheiden min. 1 cm² • min. 1/15 etiketoppervlakte
Min. 1 cm
22
2e ATP CLP • verduidelijking dimensies pictogrammen. • Min 1cm² Capacity of the package
Dimensions of the label (in millimetres) If possible, at least 52 x 74
Dimensions of each pictogram (in millimetres) Not smaller than 10 x 10
Greater than 3 litres but,
At least 74 x 105
If possible, at least 16 x 16 At least 23 x 23
not exceeding 50 litres: Greater than 50 litres but
At least 105 x 148
At least 32 x 32
not exceeding 500 litres: Greater than 500 litres:
At least 148 x 210
At least 46 x 46
Not exceeding 3 litres:
23
Afmeting van het etiket • Grootte slaat op oppervlakte nodig voor CLP en andere verplichte informatie • • • • •
Zonder marketing informatie Zonder foto’s, logo’s Zonder vrijwillige informatie, picto’s Zonder barcodes …
24 opleiding REACH en CLP
Voorrangsregels pictogrammen
25 opleiding REACH en CLP
Pictogrammen • Als EUH 071 : ‘corrosive to the respiratory tract Mag
• ATP 4 : Stoffen of mengsels corrosief voor metalen maar niet voor huid en/of ogen => gn GHS05 pictogram
pag. 26
Signaalwoord (art. 20) Duidt de ernst van het gevaar aan. 2 mogelijkheden : • Gevaar •Waarschuwing Indien reeds ‘gevaar’ dan moet ‘waarschuwing’ niet vermeld worden
27
Gevarenaanduidingen (H-zin) (art. 21) • alle H-zinnen te vermelden, behalve: H314 > H319 H314 > H315 H318 > H319 H314 > H318 H410 > H400 • Volgorde vrij te kiezen • Nummerr moet niet vermeld worden
28
Gevarenaanduidingen (H-zin) (art. 21) • Geen 1 – 1 omzetting, behalve EUH zinnen • Bijlage III • Fysische gevaren (H2##) • gezondheidsgevaren (H3##) • Milieugevaren (H4##)
• Voorbeelden • • • • Ø
R46: Kan erfelijke genetische schade veroorzaken H 340 Kan genetische schade veroorzaken R60: Kan de vruchtbaarheid schaden R61: Kan het ongeboren kind schaden H360 Kan de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden
29
EUH zinnen (! Aanvullende informatie) • Nummering stemt overeen met oorspronkelijke R zin •
EUH zinnen n.a.v. fysische gevaren • Bv. EUH 019 Kan ontplofbare peroxiden vormen. • Bv EUH 014 Reageert heftig met water.
•
EUH zinnen n.a.v gezondheidsgevaren • Bv EUH 032 Vormt zeer giftig gas in contact met zuren. • Bv EUH 071 Bijtend voor de luchtwegen.
•
EUH zinnen voor bepaalde producten • Bv EUH 202 Cyanoacrylaat. Gevaarlijk. Kleeft binnen enkele seconden aan huid en oogleden. Buiten het bereik van kinderen houden. • Bv EUH 204 Bevat isocyanaten. Kan een allergische reactie veroorzaken.
30
Veiligheidsaanbevelingen (P-zin) (art. 22) Beschrijft hoe veilig om te gaan met de stof en wat te doen bij een ongeval
• • •
Max 6 tenzij meer nodig Volgorde vrij te kiezen Nummer moet niet vermeld worden
31
Veiligheidsaanbevelingen (P-zin) (art. 22) • Vervangt de S zinnen • voorzorgsmaatregelen • Algemene (P1##) • i.v.m. preventie (P2##) • i.v.m. interventie (P3##) • i.v.m. opslag (P4##) • i.v.m. verwijdering (P5##) •
Bijlage IV
32
Veiligheidsaanbevelingen (P-zin) (art. 28) •
Selectie P-zinnen: duidelijk overbodige of onnodige mogen weggelaten worden Producten voor het publiek:
• • •
Voorzorgsmaatregel mbt verwijdering stof/mengsel Voorzorgsmaatregel mbt verwijdering verpakking
•
P101: Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket ter beschikking houden. P102 Buiten het bereik van kinderen houden. P103 Alvorens te gebruiken, het etiket lezen.
• •
33
Veiligheidsaanbevelingen (P-zin) (art. 28) • •
Probleem: selectie van 6 P-zinnen Guidance on labelling
• http://echa.europa.eu/documents/10162/13562/clp_labelling_en.pdf
• Prioriteitensysteem per eindpunt: • • •
•
Highly recommended Recommended Optional
Andere beschouwingen • • • •
Vluchtigheid? Risico voor inhalatie? Breed publiek of enkel industrieel of professioneel gebruik Bepaalde vereisten bij verwijdering, of in geval van een accident? Bepaalde blusmiddelen vereist?
34
Selectie P-zinnen
35
Voorbeeld van indeling naar etiket Sens skin 1 GHS 07
resp sens 1 GHS08
H317 (EUH208) H334 (EUH210) P261 P261 P285 P272 P280 P302 + P352 P333 + P313 P321 P363 P501
P304 + P341 P342+ P311 P501
asp tox 1 GHS08
car 1B GHS08
mut 1B GHS08
aq Chr 1 GHS 09
H304
H350
H340
H410
P301 + P310 P201 P331 P202
P201 P202
P273 P391
P405
P281
P281
P501
P501
P308 + P313 P308 + P313 P405 P405 P501 P501
pag. 36
Voorbeeld selectie van P zinnen Voorrangsregels GHS 07 sens skin vervalt indien ook GHS08 voor resp sens P201
Alvorens te gebruiken de speciale aanwijzingen raadplegen.
P261
Inademing van stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel vermijden.
P280 P281
Beschermende handschoenen/beschermende kleding/oogbescherming/gelaatsbescherming dragen. De nodige persoonlijke beschermingsuitrusting gebruiken.
P285
Bij ontoereikende ventilatie een geschikte adembescherming dragen.
P304 + P341
NA INADEMING: bij ademhalingsmoeilijkheden het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. NA (mogelijke) blootstelling: een arts raadplegen.
P308 + P313 P321 P342 + P311
Specifieke behandeling vereist (zie … op dit etiket). Bij ademhalingssymptomen: een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. pag. 37
H en P zinnen vertaling : http://echa.cdt.europa.eu/SearchByQueryLoad.do;jsess ionid=2EF9F3F1DC93FD94EF40C2A66FD3565E?metho d=load
pag. 38
Inhoud • Etiket • • • •
Algemene voorschriften Onderdelen van het etiket Specifieke voorschriften Relatie met transport
• Verpakking
pag. 39
Aanvullende informatie • Verplichte aanvullende informatie • Niet verplichte aanvullende informatie • In dezelfde taal als andere CLP etiketteringselementen
pag. 40
Verplichte aanvullende informatie op het etiket (art. 25) • EUH zinnen • Bijlage II punten 1.1 en 1.2 • Bijlage II punten 2 • Aanvullende info in bijlage VI deel 3 • Valt onder richtlijn 91/414/EEG – gewasbeschermingsmiddelen • EUH401: Volg de gebruiksaanwijzing om gevaar voor de menselijke gezondheid en het milieu te voorkomen
41
Aanvullende informatie op het etiket (art. 25) • Informatie uit andere EU wetgeving (art. 32.6) • • • •
VOC gehalte volgens VOC richtlijn 2004/42/EC Biocides (98/8/EC) REACH art 65: autorisatienummer ….
42
Aanvullende informatie • Dit mengsel bevat x% componenten met ongekende acute toxiciteit • 2de ATP : ook voor milieugevaren : bevat x% componenten met ongekende gevaren voor het waterig milieu • 4de ATP : te specifiëren volgens blootstellingsroute
pag. 43
Niet verplichte aanvullende informatie • • • •
Maakt geen deel uit van de labelling vereisten onder CLP Bv specifieke productinformatie, barcode of gebruiksinstructies Mag niet tegenstrijdig zijn met CLP label vereisten Duidelijk apart op het label
pag. 44
Specifieke etiketteringsvoorschriften (bijlage I - 1.3) • Transporteerbare gascilinders • Gascontainers voor propaan, butaan, LPG • explosieven
45
Specifieke etiketteringsvoorschriften (bijlage I 1.3) • Aërosolen en van een vaste verstuiver voorziene houders die stoffen of mengsels bevatten die als gevaarlijk bij aspiratie zijn ingedeeld • Geen symbool gevarenpictogram lange termijn gezondheidseffecten indien in spuitbussen of houders met vaste verstuivers op de markt gebracht
46
Specifieke etiketteringsvoorschriften (bijlage I - 1.3) • Metalen in legeringen, mengsels met polymeren, mengsels met elastomeren • Geen etiket indien de vorm waarin ze op de markt worden gebracht: • geen gevaar oplevert voor de gezondheid vd mens bij inademing, orale opname, contact met huid en • geen gevaar voor aquatisch milieu • Info doorgeven via VIB
47
Vrijstelling etikettering (art. 29) 1. Indien vorm verpakking van die aard is of dermate klein is dat onmogelijk kan worden voldaan aan het bepaalde in artikel 31 Bijlage 1: 1.5.1. Vrijstelling van artikel 31 [artikel 29, lid 1] 1.5.1.1. Indien artikel 29, lid 1, van toepassing is, kunnen de in artikel 17 genoemde etiketteringselementen aangebracht worden op een van de volgende manieren: Niet om meerdere talen te kunnen a) uitvouwbare etiketten; of toevoegen, tenzij vereist in het land b) hangkaartjes; of van de afnemer ! c) een buitenverpakking. 1.5.1.2. Op het etiket van een binnenverpakking staan ten minste de gevarenpictogrammen, de in artikel 18 bedoelde productidentificatie alsmede de naam en het telefoonnummer van de leverancier van de stof of het mengsel vermeld.
48
Uitvouwbare etiketten • Deel wat op de verpakking is vastgehecht: altijd minimum gevarenpictogram, product identifier en naam en tel nr van leverancier. • Uitvouwbare of multilayer etiketten : • Strikt : enkel voor kleine verpakkingen, niet om meerdere talen te kunnen toevoegen, tenzij vereist in het land van de afnemer ! • @CARACAL discussie lopende om multilayer etiketten ook toe te staan voor meerdere talen
pag. 49
Vrijstelling etikettering (art. 29) 2. Indien niet alle informatie op het etiket kan worden verstrekt zoals in lid 1 is vermeld Bijlage 1: 5.2. Vrijstelling van artikel 17 [artikel 29, lid 2] • •
1.5.2.1. Etikettering van pakketten met een totale inhoud van ten hoogste 125 ml 1.5.2.2. Etikettering van oplosbare verpakkingen voor eenmalig gebruik
50
Kleine verpakkingen 1.5.2.1.1 Geen H en P zinnen nodig indien verpakking < of =125 ml en ingedeeld als: 1) oxiderende gassen van categorie 1 2) gassen onder druk 3) ontvlambare vloeistoffen van categorie 2 of 3 4) ontvlambare vaste stoffen van categorie 1 of 2 5) zelfontledende stof of mengsel, type C tot en met F 6) voor zelfverhitting vatbare stof of mengsel van categorie 2 7) stoffen en mengsels die in contact met water ontvlambare gassen van categorie 1, 2 of 3 ontwikkelt; 8) oxiderende vloeistoffen van categorie 2 of 3 9) oxiderende vaste stoffen van categorie 2 of 3
51
Kleine verpakkingen 10) organische peroxiden, types C tot en met F 11) acuut toxische stoffen van categorie 4, indien de stoffen of mengsels niet aan het publiek worden aangeboden; 12) irriterend voor de huid, categorie 2 13) irriterend voor de ogen, categorie 2 14) specifieke doelorgaantoxiciteit bij eenmalige blootstelling, categorie 2 of 3, indien de stof of het mengsel niet aan het publiek wordt aangeboden; 15) specifieke doelorgaantoxiciteit bij herhaalde blootstelling, categorie 2, indien de stof of het mengsel niet aan het publiek wordt aangeboden 16) acuut gevaar voor het aquatisch milieu, categorie 1 17) chronisch gevaar voor het aquatisch milieu, categorie 1 of 2
52
Kleine verpakkingen 1.5.2.1.2 Geen P zinnen nodig indien verpakking < of =125 ml en ingedeeld als: 1) ontvlambare gassen van categorie 2 2) giftig voor de voortplanting; effecten op of via lactatie 3) chronisch gevaar voor het aquatisch milieu, categorie 3 of 4. 1.5.2.1.3 Geen pictogrammen, H en P zinnen nodig indien verpakking < of =125 ml en ingedeeld als: 1) bijtende voor metalen
53
Oplosbare verpakking – eenmalig gebruik 1.5.2.2. Etikettering van oplosbare verpakkingen voor eenmalig gebruik • De bij artikel 17 voorgeschreven etiketteringselementen mogen van oplosbare verpakkingen voor eenmalig gebruik worden weggelaten: a) bij oplosbare verpakkingen met een inhoud van ten hoogste 25 ml; b) wanneer de inhoud van de oplosbare verpakking in uitsluitend een of meerdere van de bij punt 1.5.2.1.1, onder b), vermelde gevarencategorieën is ingedeeld; en c) wanneer de oplosbare verpakkingen in een buitenverpakking zit die volledig aan de eisen van artikel 17 voldoet.
•
.
54
Oplosbare verpakking – eenmalig gebruik •
1.5.2.3. Punt 1.5.2.2 is niet van toepassing op stoffen of mengsels die onder Richtlijn 91/414/EEG of Richtlijn 98/8/EG vallen.
55
4de ATP •Labelling binnenverpakking van
pag. 56
Impact CLP op etikettering • Meer info • Meer pictogrammen Ø
Her-design van etiket?
Ø
Voorgedrukte etiketten?
Ø
Nieuwe label printers?
Ø
Ontdubbeling van SKU omdat meerdere talen niet meer mogelijk zijn?
Ø
Andere logistieke organisatie bv laat afvullen in functie van vraag?
Ø
Uitfaseren van oude labels?
57
Inhoud • Etiket
• Onderdelen van het etiket • Algemene voorschriften • Relatie met transport
• Verpakking
pag. 58
Relatie met transport (art. 33) • etiket van een buitenverpakking onderworpen aan zowel de transport als de CLP regels: • etikettering volgens de transportregels (alle labels en marks zoals vereist volgens dir 2008/68/EC ) volstaat
• CLP gevaarpictogram op de buitenverpakking dat overeenkomt met hetzelfde gevaar zoals beschreven in de transportregels: • het CLP pictogram mag weggelaten worden.
59
Relatie met transport (art. 33) Samengestelde verpakkingen • Transport gereglementeerd • CLP etiket op de binnenverpakking: VERPLICHT • CLP etiket op de buitenverpakking: MAG – Indien pictogram CLP = pictogram transport dan geen CLP pictogram
• Opmerking : LQ label : transport gereglementeerd, volstaat op buitenste verpakking. • Niet transport gereglementeerd • CLP etiket op binnen- en buitenverpakking
60
Relatie met transport (art. 33) enkelvoudige verpakkingen • Transport gereglementeerd • Transport etiket: VERPLICHT • CLP etiket: VERPLICHT ü Indien pictogram CLP = pictogram transport dan geen CLP pictogram
• Niet transport gereglementeerd • CLP etiket
61
Overzicht transport /CLP label
62
Inhoud
• Etiket • Onderdelen van het etiket • Algemene voorschriften • Relatie met transport
• Verpakking
pag. 63
Niet verpakte gevaarlijke stoffen en mengsels verkocht aan het brede publiek • Label info apart ter beschikking stellen bv op factuur, via mail… • Bv ready mix cement
pag. 64
Verpakking (art. 35) • Verpakking moet: • Indien aangeboden voor het grote publiek: – Geen aanleiding geven tot de nieuwsgierigheid van kinderen – Geen vorm of benaming die verwarrend kan zijn (voedsel, cosmetica,.)
65
Speciale verpakkingsvoorschriften (An.II, 3) • Producten bestemd voor het grote publiek • Tastbare gevarenaanduidingen • Kinderveilige sluitingen
• Deze vereisten worden bepaald door • Specifieke gevaarklasse/categorie of • De concentratie van specifieke stoffen aanwezig
• Deze vereisten gelden voor elke verpakking ongeacht de grootte. • 4de ATP : Tactile warning • Voor aerosol geen tactile warning indien enkel voor aspiration hazard ingedeeld.
66
Speciale verpakkingsvoorschriften (An.II, 3) Gevarenklasse (categorie) Acute toxiciteit cat. 1 tot 3
Kinderveilige sluiting
Tastbare aanduiding
x
x
Acute toxiciteit cat. 4 STOT enkelvoudige blootstelling cat. 1
x x
STOT enkelvoudige blootstelling cat. 2 STOT herhaalde blootstelling cat. 1
x x
STOT herhaalde blootstelling cat. 2 Huidcorrosiiviteit cat. 1A, 1B en 1C
x
x x
x
Ademhalingssensibilisatie cat. 1
x x
Aspiratie gevaar cat. 1 (niet aerosolen of met een afgeschermde spraykop)
x
Aspiratiegevaar cat. 1
x
x
Mutageniteit cat. 2
x
Carcinogeniteit cat. 2
x
Reproductiviteit cat. 2
x
Ontvlambare gassen cat. 1 en 2
x
Ontvlambare vloeistoffen cat. 1 en 2
x
Ontvlambare vaste stoffen cat. 1 en 2
x
67
Speciale verpakkingsvoorschriften (An.II, 3) Specifieke stoffen die de CLP vereisten voor kinderveilige sluitingen en Tastbare gevarenaanduidingen verplicht maken. Identificatie van de stof
Concentratie limiet
Kinderveiligesluiting
Methanol
³ 3%
ü
Dichloromethaan
³ 1%
ü
Tastbare aanduiding
68
Voorbeeld verpakking en sluiting
69
Demo CLP handleidingstool • •
Ontwikkeld door essenscia Gratis beschikbaar voor leden
pag. 70
Afkortingen ATE ATP C&L CLP CMR DPD DSD ECHA EU GHS REACH RL SDS SIEF STOT VIB
Acute Toxicity Estimate (acute toxiciteitsschatting) Adaptation to Technical Progress Classification & Labeling (indeling en etikettering) Verordening nr. 1272/2008 (EU-GHS) Carcinogeen, mutageen en reprotoxisch Stoffenrichtlijn 67/548/EEG Preparatenrichtlijn 1999/45/EC European Chemical Agency European Union Globally Harmonised System (VN-GHS) Verordening nr. 1907/2006 Richtlijn Safety Data Sheet Substance Information Exchange Forum Specific Target Organ Toxicity (specifiek doelorgaan toxiciteit) Veiligheidsinformatieblad 71
Disclaimer Alle gegevens op dit document worden door essenscia vzw/essenscia vlaanderen met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. Voor deze informatie worden enkel betrouwbare bronnen aangewend. Ondermeer door de snelle evolutie van de behandelde materie blijft de mogelijkheid bestaan dat de gegevens toch niet volledig accuraat zijn, daarom wijst essenscia vzw/essenscia vlaanderen elke aansprakelijkheid voor fouten of onvolkomenheden af.
