van de Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Overijssel en Flevoland

“Onderling verbonden”

Uitgave naar aanleiding van het 25-jarig jubileum van de Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Overijssel en Flevoland

1

Logo: Kaft:

in het logo van de Stichting Behoud is het kerkje van Paasloo verwerkt. Torenlandschap van Ootmarsum.

2

Introductie De Stichtingen Behoud Kerkelijke Gebouwen, verspreid over heel Nederland, zijn al jarenlang de rechterhand van kerkrentmeesters. Van oorsprong alleen voor de Hervormde Kerken, maar inmiddels ook voor andere Protestantse Kerken en voor andere gezindten, zoals de Doopsgezinde Kerken. Met vele kerkeigenaren is een duurzame relatie opgebouwd, waarbij de SBKG de constante factor is gebleken waar het gaat om het toepassen en begeleiden van subsidieregelingen, met name voor rijksmonumentale kerkgebouwen. Ook voor wat betreft archivering speelt onze stichting een belangrijke rol. Voor de categorie rijksmonumenten is het momenteel moeizaam voldoende budget te verzamelen om het noodzakelijke onderhoud te bekostigen. De SBKG-en ondersteunen, waar mogelijk, de kerkrentmeesters om uitvoering te geven aan het lokale beleid en het beheer. In de loop der jaren zijn door onze stichtingen vele projecten gerealiseerd die dit illustreren. Hiervan treft u verderop in deze uitgave meerdere voorbeelden aan. Van harte aanbevolen.

3

Van de Voorzitter Bestuursleden Vanaf de oprichting van de Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Overijssel en Flevoland op 12 september 1989, hebben de bestuursleden van het eerste uur aan het functioneren van de stichting met passie vorm gegeven. Het eerste bestuur bestond uit zes personen, te weten: Bert Boon, voorzitter, Hans Bos, secretaris †, Herman Dasselaar, penningmeester, Jan van den Berg, bouwkundige †, Kees van den Brink, bouwkundige† en Ko Kiers, vice-voorzitter †. De tweede generatie bestuursleden bestond uit: Kees Dekker, voorzitter, Ben de Bruin, secretaris, Kees van Drogen, penningmeester, Johan Beernink, bouwkundige en Jan van Lente, architect. Het huidige bestuur bestaat uit: Kees Dekker, voorzitter, Wout van der Kolk, secretaris, Jan Jongema, penningmeester, Egbert Kooiker, vicevoorzitter en de heren Hans Hesselink, Herman Kreijkes en Gert Wijnhout. Op 12 december 2014 zal ondergetekende aftreden als voorzitter en treedt Egbert Kooiker aan als de nieuwe voorzitter. Jarenlang heb ik leiding mogen geven aan een betrokken en hardwerkend bestuur. Het was mij een vreugde voorzitter te mogen zijn van onze SBKGOverijssel-Flevoland. Dat onze Stichting nog vele jaren werkzaam mag zijn - tot Heil en Zegen -voor de kerkbesturen in onze beide provincies is mijn welgemeende wens. Het ga u allen goed! Personeelsleden De eerste jaren werd veel werk begeleid door de bestuursleden. In het midden van de negentiger zijn enkele kortlopende contracten ingevuld o.a. door Johannes Dijkstra van de SBKG Friesland.

4

Sinds 1998 is Herman Bron uit Vaassen werkzaam voor de projectbegeleiding en advisering. Hij is enkele jaren bijgestaan door Bea Hassink uit Twello voor administratieve werkzaamheden. Sinds 2009 is Gert Tutert uit Raalte als tweede man in dienst voor projectbegeleiding en advisering. Onze twee medewerkers zijn overigens werkzaam voor zowel onze Stichting als de SBKG Gelderland. Tot wederzijdse tevredenheid. Wij danken de heren Bron en Tutert voor hun grote betrokkenheid en inzet voor al het werk. Zij zijn bij de kerkmeesters elke dag weer ons visitekaartje! De resultaten van onze arbeid Deze jubileum-uitgave is bij uitstek geschikt om terug te kijken naar een aantal gerealiseerde projecten, waar onze Stichting van betekenis is geweest. Dat willen wij doen door een aantal van deze projecten te beschrijven en daarvan een karakteristiek te benoemen. drs. C (Kees) Dekker, voorzitter. Dronten.

5

Van de Secretaris Hoe is het begonnen. In het archief van de stichting is een document aangetroffen waarin aangegeven staat hoe het allemaal is begonnen. In het najaar van 1986 constateert het Provinciaal College van Toezicht op het Beheer der Goederen der Hervormde Gemeenten in Overijssel in een brief aan het bestuur van de provinciale Vereniging van Kerkvoogdijen de geringe actie-bereidheid van de colleges van kerkvoogden in de gemeenten om de door de monumentenwacht geconstateerde gebreken aan kerkgebouwen te verhelpen. Er is weinig animo de problemen gemeenschappelijk aan te pakken. In de voorjaarsvergadering van de Vereniging van Kerkvoogdijen van april 1987 wordt de voorzitter van de SBKG Groningen uitgenodigd om een inleiding te houden over het werk van de stichting. Hij geeft aan dat een dergelijke stichting ook in Overijssel goed werk zou kunnen doen. Het gevolg is dat er in Overijssel een studiecommissie wordt opgericht die onderzoek moet doen naar het nut van een stichting in Overijssel. Men onderkent dat een SBKG alleen maar succesvol kan zijn indien er een “eigen” kerkvoogdelijke signatuur aan wordt gegeven. In het voorjaar van 1989 blijkt dat er vanuit het kerkvoogdelijke veld van Overijssel voldoende positieve reacties zijn om van start te kunnen gaan met een SBKG Overijssel en Flevoland. Het bestuur van de Vereniging van Kerkvoogdijen geeft formeel zijn goedkeuring en zo wordt op 12 september 1989 de oprichtingsakte bij de notaris ondertekend. Aanvankelijk werden adviesdiensten door bestuursleden verricht. Na enkele proefperioden worden de diensten vanaf 1998 door eigen personeel verricht, waarbij vanaf de start van de gelijknamige stichting in Gelderland met deze stichting een samenwerkingsverband is aangegaan.

6

De 25-jarige geschiedenis van de Stichting Behoud kan in grote lijnen worden verhaald naar aanleiding van de subsidieregelingen, die met name voor rijksmonumenten bedoeld waren. Zo is te verwijzen naar: BROM, BRRM, Terugploegregeling, BRIM en SIM. Daarnaast heeft ook de Provincie Overijssel zich niet onbetuigd gelaten door zogenaamde IJsselmij-gelden in te zetten voor de monumentenzorg. Maar ook meerjaren onderhoudsplannen voor niet-monumentale kerkgebouwen en fondsenwerving voor kerkrentmeesters zijn een vast onderdeel van de werkzaamheden van het bouwbureau. Onze Donateurs Natuurlijk hebben we ook veel te danken aan de vele donateurs die ons sinds de beginjaren hebben gesteund. Hun trouwe jaarlijkse bijdrage maakte ons bestuurlijke werk mogelijk. Gelukkig is er een gestage groei geweest van het aantal donateurs, met enkele mutaties, waarmee we nog steeds draagvlak hebben voor ons werk in de provincies Overijssel en Flevoland. De hieronder vermelde lijst verwijst naar de huidige donateurs. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Prot. Gem. Almelo Prot. Gem. Oud-Avereest / Balkbrug Prot. Gem. Bathmen Herv. Gem. Wanneperveen / Belt Schutsloot Herv. Gem. Blankenham Prot. Gem. Blokzijl Prot. Gem. Borne Prot. Gem. Colmschate / Schalkhaar Herv. Gem. Daarle Prot. Gem. te Dalsen Ver. Prot. Gem. te Lemele Herv. Gem. De Krim Herv. Gem. Dedemsvaart Prot. Gem. Delden Herv. Gem. Den Ham

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Prot. Gem. Denekamp Herv. Gem. te Haaksbergen - Buurse Prot. Gem te Hardenberg-Heemse Herv. Gem. Hasselt Herv. Gem. ‘De Baak’ Hasselt Geref. Kerk ‘Ichthus’ te Hasselt Herv. Gem. Heino Prot. Gem. Hengelo Herv. Gem. te Holten Prot. Gem. Gramsbergen Prot. Gem. Deventer Herv. Gem. Diepenheim Prot. Gem. Diepenveen Prot. Gem. te Dronten Herv. Gem. Glanerbrug Prot. Gem. te Enschede 7

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

Herv. Gem. Enter Prot. Gem. Giethoorn Prot. Gem. te Goor Prot. Gem. i.w. Raalte Herv. Gem. Rijssen Herv. Gem. Steenwijk Prot. Gem. Steenwijkerwold Prot. Gem. Tubbergen Herv. Gem Urk de Ark Herv. Gem. Vollenhove Herv. Gem. IJsselmuiden en Grafhorst Herv. Gem. Kampen Herv. Gem. Kamperveen Herv. Gem. Kuinre Prot. Gem. Losser Herv. Gem. Overdinkel Herv. Gem. Lutten Prot. Gem Markelo Herv. Gem. Mastenbroek Herv. Gem. Nieuwleusen Prot. Gem. Nijverdal Prot. Gem. te Okkenbroek Herv. Gem. Oldemarkt / Paasloo

55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74

Prot. Gem. i.w. Oldenzaal Prot. Gem. i.w. Olst Prot. Gem. Ootmarsum Ger. Kerk Vollenhove Herv. Gem. Weerselo Herv. Gem. Welsum Prot. Gem. Wesepe Prot. Gem. Wijhe Herv. Gem. Willemsoord Peperga/Blesdijke Chr. Geref. Kerk Deventer Doopsgez. Rem. Gem. Deventer Doopsgez. Gem. Giethoorn Doopsgez. Gem. Steenwijk Herv. Gem. Wilsum Herv. Gem. Zalk / Veecaten Herv. Gem. Zwartsluis Herv. Gem. Windesheim Prot. Gem. Zwolle Doopsgez. Gem. Blokzijl Stichting "De Bornse Vermaning" Borne

Belangenbehartiging De structuur van flankerende organisaties van de Protestantse Kerk in Nederland wordt voor een belangrijk deel ingenomen door de Vereniging van Kerkrentmeesterlijk Beheer, de VKB. De Stichtingen Behoud Kerkelijke Gebouwen zijn allen door afdelingsbesturen van de VKB opgericht en bedienen dus een kerkprovincie(s). De SBKG-en zelf hebben een halfjaarlijkse informatiebijeenkomst – het zogenaamde OVO - waarin recente informatie wordt gedeeld en de actualiteit van regelgeving etc. wordt besproken. Veel van deze onderwerpen worden gepresenteerd vanuit de Commissie interkerkelijk Overleg in Overheidszaken. Overigens wordt ook onderling informatie uitgewisseld.

8

Daarnaast worden rechtstreekse contacten onderhouden met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (voorheen: RdMZ, nu RCE) en de provinciale overheid en diverse gemeenten. Immers, daar wordt regelgeving ontworpen en aangepast ten behoeve van diverse sectoren. Met het realiseren en begeleiden van projecten worden vele contacten met uitvoerende bedrijven in stand gehouden. Kennis van deze bedrijven is belangrijk om de kwaliteit van de uitvoering te kunnen borgen. Die kwaliteitsborging krijgt de laatste jaren, met een zich terugtrekkende overheid, steeds meer gewicht en aandacht. Ondanks de sterk verbeterde toegankelijkheid van kennis door gebruik te maken van internet, is het toepassen van die kennis nog steeds een kwestie van ervaring waarvoor de SBKG al 25 jaar voor de kerkrentmeesters beschikbaar is. Wout van der Kolk, secretaris. Hasselt. Van de Penningmeester In deze jubileumuitgave van onze Stichting een overzicht van een aantal opvallende zaken dat verband houdt met het werk van de penningmeester. Tevens wat informatie over de omzetten van onze Stichting. Als de SBKG in 1989 van start gaat is het banktegoed nul en dat is logisch. De uitgaven bedragen het eerste jaar enkel bestuurs- en vergaderkosten; als startkapitaal ontvangen we van de Generale Kas een bedrag van ƒ 2.500,- en van een Evangelisatie-vereniging uit Deventer eenzelfde bedrag. Bovendien wordt er direct een grote groep Hervormde Gemeenten donateur omdat deze gemeenten belang hebben bij een goede start van onze ondersteunende diensten.

9

In 1990 worden er door bestuursleden van de Stichting enkele meerjaren-onderhoudsplannen voor diverse colleges van kerkrentmeesters opgesteld en daarvoor worden ook nota’s verzonden. De omzet bedraagt ca. ƒ 5.300,-. De jaren daarna worden de meerjaren-onderhoudsplannen zowel door bestuursleden als ook door architectenbureaus opgezet. Daardoor stijgt de omzet naar ƒ 75.000,- per jaar. In 1994 wordt een gift vermeld van de Nederlandse Gustaaf Adolf Vereniging uit Amersfoort om de professionalisering van het in stand houden van monumenten en ander cultureel erfgoed te stimuleren. Onze SBKG ontvangt dan ter stimulans hiervoor een bedrag van ƒ 5.000,-. Mede daardoor wordt er gedurende een periode met een eigen bouwkundige gewerkt. Tevens wordt er personeel van SBKG Friesland ingezet. De omzetten blijven liggen op circa ƒ 75.000,- per jaar. Per 1 januari 1998 wordt de professionalisering verder uitgebouwd. Er wordt een bouwkundige in dienst genomen, de heer Herman Bron uit Sneek, daarvoor werkzaam bij SBKG Friesland. Er wordt ten huize van laatstgenoemde een bouwbureau ingericht in Vaassen en een samenwerkingsovereenkomst gesloten met SBKG Gelderland om ook voor deze provincie de adviesaanvragen te behandelen. Er wordt gestreefd naar een urenverdeling van 50-50%, een afspraak die nog steeds prima loopt. Maar… de professionalisering van het advieswerk kent ook een keerzijde. Er wordt in 2000 een langdurig (en kostbaar) conflict met de belastingdienst uitgevochten. Het resultaat is dat de inspecteur van belastingen besluit dat de SBKG met een professioneel bouwbureau BTW-plichtig is en legt de Stichting een naheffing op over de jaren 1994 t/m 1999. Deze BTW naheffing kunnen en willen we niet doorberekenen aan de colleges van kerkrentmeesters, iets wat vanaf het jaar 2000 wel gebeurt. De hele affaire kost ruim ƒ 45.000,- en daarmee komt de bodem van de financiële buffer in zicht.

10

Het opgezette bouwbureau functioneert uitstekend, er is veel advieswerk te doen voor de kerkrentmeesters in Overijssel en Flevoland. De omzet van onze Stichting bedraagt in 2004 ca. € 48.000,- en in 2007 is deze € 83.000,-. Maar van die omzet moet een fors deel aan derden worden betaald omdat we niet alle werk zelf kunnen uitvoeren. Dus… opnieuw discussie over de omvang van het bouwbureau en het opstellen van prognoses over het te verwachten werk in de toekomst. Bovendien hebben wij ervaren dat een bouwbureau met één man erg kwetsbaar is bij tijdelijke arbeidsongeschiktheid. In goed overleg met het bestuur van Gelderland wordt het bouwbureau uitgebreid en per 1 september 2009 komt er een tweede man in dienst, de heer Gert Tutert uit Raalte. In 2010 hebben wij werkzaamheden uitgevoerd voor € 118.000,-, de omzet blijft de jaren daarna zo rond de € 100.000,- schommelen; de uitbreiding van het bouwbureau is alleszins verantwoord geweest. Voor het binnenhalen van voldoende werk zijn we sterk afhankelijk van subsidieregelingen van de overheid en daar zit een zekere golfbeweging in. Acquisitie is een belangrijk item omdat ook onze Stichting ervaart, dat regelmatig kerkgebouwen worden gesloten door Protestantse Gemeenten waardoor ons werkterrein wordt beperkt. We moeten voortdurend bezig zijn om andere werkterreinen, zowel geografisch als inhoudelijk, in beeld te houden. We zien terug op een financieel gunstige periode en beginnen we vol vertrouwen en financieel optimistisch aan de volgende 25 jaar. Jan Jongema, penningmeester. Emmeloord.

11

Van het Bouwbureau Huidige stand van zaken De zorg voor van rijkswege beschermde monumenten wordt momenteel uitgevoerd via de subsidieregeling BRIM. Na een tumultueuze start in de eerste jaren van haar bestaan, ondersteunt de RCE de eigenaren met 50% van de subsidiabele kosten, waarbij een plafond is bepaald op 3% van de verzekerde herbouwwaarde. De uitvoering vindt plaats aan de hand van een zesjarige planningperiode. De problematiek van instandhouding van deze groep monumenten is nog steeds aan verandering onderhevig omdat aannames in het verleden niet aansluiten bij het subsidiebudget en de werkelijke behoefte. Ondertussen hebben ook provincies weer een rol en bijbehorend budget voor restauraties. Daarbij hebben ze zelf de verantwoordelijkheid hiervoor beleid te ontwikkelen. De Provincie Overijssel kiest voor het subsidiëren van grotere restauraties, lees: meer dan 6% van de verzekerde herbouwwaarde. De ‘jonge’ Provincie Flevoland kijkt logischerwijze vooral naar de monumenten uit de wederopbouwperiode. Dat burgerlijke gemeenten het moeilijk hebben ervaren we al enige tijd omdat bijdragen voor ondersteuning van de gemeentelijke monumenten moeizaam of helemaal niet afkomen. Desalniettemin zijn diverse Stichtingen en Fondsen bereid de financiering van restauraties te ondersteunen om realisatie van de restauraties vlot te trekken.

12

Duurzaamheid is een relatief nieuw begrip dat al enige jaren flink in de belangstelling staat. Voor monumentale kerken zijn de mogelijkheden beperkt maar niet onmogelijk. Denk bijvoorbeeld aan efficiëntere ketelen regeltechniek, maar ook aan verlichtingsarmaturen. Voor niet-monumentale gebouwen zoals bijvoorbeeld de kerkelijke centra, zijn er veel meer mogelijkheden. Het is echter geen gemakkelijke keuze omdat er zoveel variabelen zijn die invloed hebben op investeringen. Een initiatief tot een werkbare procedure wordt momenteel door de SBKG in Overijssel uitgerold. In al deze, maar ook andere kwesties staat de SBKG de kerkrentmeesters bij. Resultaten Deze jubileum-uitgave is bij uitstek geschikt om ook terug te kijken naar een aantal gerealiseerde projecten, waar de SBKG van betekenis is geweest. Dat willen we doen door deze projecten te beschrijven een daarover een karakteristiek te benoemen. ing. Herman Bron, bouwkundige. Vaassen.

13

Hervormde Kerk in Vollenhove Nadat in 2010 de verweerde voegwerken van de grote topgevels van de beide schepen van de kerk zijn hersteld, is in de nazomer van 2011 opnieuw een aantal sterk verweerde voegwerken, nu aan de zuidzijde, aangepakt. Daarbij zijn ook de afdekkingen van de steunberen van nieuwe tuf voorzien. Losstaande venstermontanten zijn bij die gelegenheid weer vastgezet. De werkzaamheden in 2010 konden in de BROM worden gesubsidieerd; die van 2011 worden in de BRIM verantwoord. In het kader van de BRIM is de restauratie van de kapconstructie ter hand genomen. In 2012 zijn de zwakke plekken in de kapconstructie hersteld, soms zijn hiervoor hele korbeelstellen uit elkaar gehaald. Tevens zijn enkele beschadigde stucwerken hersteld en weer op kleur gebracht met witkalk. Vooral het werk aan de kapconstructie heeft geleid tot overlast voor het kerkgebruik. De dakvoet kon slechts benaderd worden door delen van het gewelf te openen. Er stonden altijd steigers in de kerk en meubilair werd afgedekt tegen stof. Met een gefaseerde benadering konden in goed overleg met de kerkrentmeesters de kerkdiensten gewoon doorgang vinden.

14

Nederlands Gereformeerde Kerk Zalk De in 1840 gebouwde Kerk is later in de stijl van het waterstaats-classicisme uitgebreid. Vanwege een goede hoofdmassa en detaillering en vanwege de zeldzaamheid van gaaf bewaarde gebouwen in de waterstaatstijl, is deze kerk voor de gemeente Kampen van architectuurhistorische betekenis. Het kerkgebouw staat op een markante plaats langs de IJsseldijk waar met name op zomerse dagen vele toeristen de meanderende rivier volgen. De Monumentenwacht memoreerde in 1998 al over tal van onderdelen die in slechte staat verkeerden. Nader onderzoek wees uit dat instabiliteit in de dakconstructie de wanden van het schip hebben doen wijken waardoor scheuren zijn ontstaan. Zo is de voorgevel gedeeltelijk achterover gezakt. Verzakking van kilkeperspanten leidden tot vervorming van daken en gewelfbetimmeringen. Ondanks in het verleden uitgevoerde behandeling tegen houtworm kwam een zeer actieve aantasting in de gewelfbeschieting aan het licht waardoor handhaving niet meer mogelijk bleek. Roestende ijzeren onderdelen zoals ankers en vensters veroorzaken bovendien schade aan metselwerk en glaswerk. En na een hevige storm is uit voorzorg het torenkruis met haan van de toren gehaald; de koningsstijl bleek verrot te zijn. Sinds 1999 zijn plannen ontwikkeld om de kerk weer in goede staat te brengen. Daarbij is veel aandacht uitgegaan naar de stabiliteit van de kerkkap. Maar ook de voorgevel en de markante toren is terug in positie gebracht.

15

Hervormde Kerk Tubbergen Na jaren van voorbereidingen, het verkrijgen van vergunningen en het zoeken naar passende mogelijkheden tot financiering, is dan eindelijk in 2009 de restauratie aangevangen van de voormalig Hervormde, nu Protestantse Kerk, in Tubbergen. De kerkrentmeesters hebben zich jarenlang als goede huismeesters opgesteld en gebruik gemaakt van bestaande subsidieregelingen zoals de onderhoudsregeling voor Rijksmonumenten, de BROM. Enkele grote problemen dienden echter in een ander kader opgelost te worden. Een poging de achterstandsregeling voor Rijksmonumenten, de RRWR, toe te passen heeft geen resultaat gehad. Waar de problematiek van achterstanden ook door de Provincie Overijssel werd onderkend, is het gelukt uit een daartoe ontworpen provinciale regeling een subsidie te verwerven. Daarmee is de hele wandafwerking met pleisterlaag vervangen door een bastaard kalkmortel die onafgewerkt fraai aansluit bij de zandstenen preekstoelkuip. Ook heeft het een gunstige invloed op de akoestiek van de ruimte. Door voor in de kerk enkele banken te vervangen door stoelen is er zelfs een gevarieerder gebruik van de kerk mogelijk. Van de gelegenheid is gebruik gemaakt om ook een vloerverwarmingsveld aan te leggen en de radiatoren/ convectoren op te nemen in de houten lambrisering. Aanvullend voorbereide elektra voor infrarood-panelen blijkt tot op heden niet nodig te zijn geweest. Het College van Kerkrentmeesters is zeer ingenomen met de ondersteuning die is gegeven. Het resultaat voldoet aan de gestelde eisen van de provinciale regeling en biedt daarmee een solide basis voor reguliere instandhouding in het kader van de Rijksregeling, de BRIM. 16

Hervormde Kerk Blokzijl

In 1590 verleende Prins Maurits aan Blokzijl 'rechten gelijk een stad', compleet met een eigen vlag, een wapen en tal van privilegiën. Reden: moedig gedrag van de (krijgs-) bevolking bij het verjagen van de Spanjolen uit Steenwijk en omgeving. De Hervormde Kerk te Blokzijl is één van de eerste door en voor Protestanten gebouwd. In 1613 was de kerk klaar. In 1643 werd de kerk uitgebreid aan de zuidzijde, in 1650 aan de westzijde en in 1662 aan de oostzijde. In de negentiger jaren van de vorige eeuw bleek het noodzakelijk de hele kerk werd voorzien van een betonnen palenfundering. Deze restauratie stond onder directie van architect Van Vliet. De oude houten palen bleken door verlaging van de grondwaterstand in aanraking te komen met zuurstof waardoor verrotting van de paalkoppen de stabiliteit van kerk en toren ondermijnde. Wegens uitdroging van het kerkmeubilair door de destijds aangelegde vloerverwarming is onlangs een volautomatische luchtbevochtiger geplaatst, die het meubilair en het orgel in schrale winters zal doen overleven. Thans kan een BRIM-plan volstaan voor de reguliere onderhoudswerkzaamheden. 17

Protestantse Kerk in Deventer Eén van de top 100monumenten die Nederland rijk is staat in Deventer. Dat is de Grote- of Lebuïnuskerk, nu de enige locatie waar de Protestantse Gemeente domicilie houdt.

Instandhouding is een continue proces waarbij steeds weer andere onderdelen aandacht vragen. Nog niet zo lang geleden zijn de gewelfschilderingen geconserveerd en hersteld. Sinds 2012 kan in het kader van de BRIM de aandacht uitgaan naar de Zerkenvloer en de vloer op het Hoogkoor. De Zerkenvloer is in de loop van jaren gaan verzakken, waardoor er gevaarlijke situaties ontstonden. Deze vloer wordt op hoogte gebracht waarbij enkele zerken van hoge historische waarde een andere positie krijgen. De tegelvloer op het Hoogkoor was noodzakelijk aan herstel toe wegens veel gebroken en los liggende tegels. Tijdens de werkzaamheden zijn nog bouwsporen van de 13e eeuw en ouder aan het licht gekomen waaronder de aanleg van het Hoogaltaar. Deze is in de inmiddels herstelde tegelvloer herkenbaar. Gedurende de werkzaamheden aan het Hoogkoor is dit geheel ingepakt om de kerk te vrijwaren van stof. Daarvoor is een doek gemaakt wat overeenkomt met het oxaal of koorgalerij dat begin 19e eeuw nog in de kerk aanwezig was.

18

‘Terloops’ is eveneens de preekstoel met luifel hersteld. Na een uitgebreide restauratie in een restauratie-atelier is deze op een nieuw funderingsframe gesteld. De luifel is iets hoger teruggeplaatst. In de kerk worden diverse aanpassingen voorbereid die het gebouw, meer nog dan al gebeurt, beschikbaar te stellen voor multifunctioneel gebruik. Vooruitlopend daarop is de keuken aangepast en is de vloer van het Middenschip geheel hersteld en van een nieuwe afwerkvloer voorzien. Ook is de consistoriekamer geheel hersteld waarbij asbest is verwijderd en balkkoppen van de vloer zijn hersteld. Uit bouwhistorisch onderzoek is vastgesteld dat deze aanbouw tijdens de bouw van de kerk dienst heeft gedaan aan timmerwerkplaats. Het huidige kerkkantoor, voorheen kosterswoning, heeft een aankapping waar eertijds de toegang lag tot deze timmerwerkplaats.

19

Klokkenstoel Wanneperveen In deze omgeving past een losstaande klokkenstoel; deze markante verschijning vestigt de nadruk op de oorspronkelijke vervening waar deze landstreek rond de Belter- en de Beulakerwiede zich zo door kenmerkt. Het is moeizaam om een klokkenstoel in fasen te herstellen. Alleen zo was het mogelijk gebruik te maken van de rijkssubsidieregelingen en aanvullende financiering om tot een gezonde financiering te komen. Met een verantwoording over de jaren 2006 tot in 2009 en twee uitvoeringsperioden was dit mogelijk. De foto geeft een beeld van de eerste fase waarbij diverse gebintdelen zijn vervangen vanwege ernstige aantasting door de bonte knaagkever.

20

Hervormde Kerk Daarle. Nadat de gemeente Hellendoorn bereid was haar subsidieregeling in gunstige zin aan te passen – overigens na intensief overleg met de gemeenteraad – kon herstel van de toren aanvangen. Met enthousiasme en grote inzet is meegewerkt aan het herstel en vervanging van de bestrating van het voorterrein. Torenschacht en voorgevels hebben in 2008 nieuw voegwerk gekregen en de doorgewaaide glas-in-loodvensters zijn in 2009 verlood en met nieuwe brugconstructies herplaatst. De huidige kerk, ontworpen door architect J. Jans uit Almelo, verving een oudere uit 1855 en is een rijksmonument vanwege het Van Damorgel uit 1872.

21

Oale Grieze Hellendoorn Het schip van de Hervormde Kerk bestaat voor het grootste gedeelte uit zogenaamd ijzeroer. Tijdens de restauratie van het exterieur in 2004 in het kader van de BRRM, is besloten om inferieur inboetwerk in deze geveldelen opnieuw met oersteen in te boeten. Echter waar haalt men tegenwoordig oersteen vandaan. IJzeroer is een ophoping van ijzerdeeltjes in de grond. Op plaatsen waar grondwater aan de oppervlakte komt waar kwel is, kan het ijzer dat in dit water is opgelost neerslaan,oxideren. Op deze plekken vormen zich kleine klontjes ijzer. Als de kwelstroom maar lang genoeg aanhoudt, kunnen er decimeters dikke plakkaten ijzeroer gevormd worden. IJzeroer kan ook ontstaan doordat beekjes regelmatig overstromen. Het ijzer in het water komt in contact met de lucht en oer wordt afgezet. In Salland is veel oer geweest. Regenwater wordt opgevangen door de Sallandse Heuvelrug. Het zakt naar beneden en stroomt onder de grond richting de IJssel, de Regge en de Vecht. In de lage delen komt een deel van dit regenwater als kwelwater omhoog. Spectaculair was de archeologische vondst van enkele jaren geleden in Heeten. Enkele honderden ijzerovens van voor onze jaartelling zijn toen ontdekt. Vanaf de 18e eeuw is het Sallandse ijzeroer gebruikt voor de ijzergieterij in Deventer. Maar hoeveel? Er zijn cijfers bekend van het vervoer van ijzeroer over de Overijsselse kanalen. Tussen 1870 en 1930 zijn er via deze kanalen tienduizenden tonnen ijzeroer afgevoerd.

22

Voor de boer is ijzeroer vervelend. Het ijzeroer vormt een storende laag. Het water wordt tegengehouden en plantenwortels dringen er niet doorheen. Vandaar dat het meeste ijzeroer verdwenen is. Afgegraven, en tot nog in de vorige eeuw verkocht als ijzererts of gebruikt als fundering van wegen en weilanddammen.

Onze zoektocht ging via archeologische diensten naar Heemse, Heeten, Hulsen en Ommen, om uiteindelijk ‘om de hoek’ in Marle te eindigen. Daar bleken meerdere brokken van klein tot groot, om een bloemperk te liggen. Deze brokken konden ze missen als …… Ook in een dam even verderop lag nog een groot stuk oersteen. De eigenaar vertelde nog dat in zijn land de oersteen direct onder de zoden ligt. De naam zodenijzersteen zoals ijzeroer of moerasijzererts ook wel wordt genoemd, is hier dus heel toepasselijk.

23

Urk, Kerkje aan Zee In 1600 werd het Kerkje aan de Zee gebouwd, maar al na dertig jaar lag het op een eilandje voor de kust van Urk. Men kon alleen wadend door het water of met een bootje over de zee het kerkje bereiken. In 1786 werd het kerkje herbouwd op de plek waar het nu nog staat. Het gebouw is sinds 1980 buiten gebruik en wordt nu nog incidenteel gebruikt voor concerten en huwelijksbevestigingen. In verband met uitbreiding van het kerkcentrum "De Ark" wordt het kerkje de laatste jaren zondags weer opengesteld voor erediensten.

24

Penninckshuis Deventer Voor het Penninckshuis en de daar achter gelegen Doopsgezinde Kerk zijn Brim-plannen gemaakt. Het aan de Brink gelegen gebouw is een in Deventer zeldzame combinatie van poortgebouw (linker deel) en woonhuisvleugel (rechter deel). De voorgevel van het poortgebouw komt thans niet meer geheel symmetrisch over, maar was dat oorspronkelijk wel. De gevel van het belendende pand ter linkerzijde, Brink 88, is op een bepaald moment zo'n anderhalve meter naar voren gebracht, waardoor het poortgebouw in de verdrukking raakte. Inmiddels is het eigendom overgegaan naar de Stichting Bergkwartier.

25

Hervormde Kerk Wesepe Na eerdere restauraties in 1938 en 1950 is in de periode 2003-2004 de kerk geheel hersteld. Centraal stonden het kapherstel, dakbedekkingen, stukadoorwerken en vensters. Tijdens deze werkzaamheden zijn de bankvlonders vernieuwd en bankafstanden verruimd waardoor een beter zitcomfort werd bereikt. Tevens is de liturgische ruimte aangepast voor een gevarieerder gebruik van de kerk. De werkzaamheden stonden onder architectuur van architectenbureau Hulsman. Nog dit jaar is de kop van de toren met de met leien bedekte spits onder handen genomen. De provincie Overijssel subsidieerde deze werkzaamheden in haar nieuwe rol als subsidiënt van restauraties van rijksmonumenten. Deze regeling staat op voor restauraties waarvan de omvang hoger is dan 6% van de verzekerde herbouwwaarde; in dit geval van het zelfstandige onderdeel, de toren. Achter/naast de kerk is in 1950 een zalencomplex opgetrokken waar het dorp graag gebruik van maakt.

26

Protestante Kerk Raalte In 2009 is het interieur van de kerk onderhanden genomen als resultaat van de samenvoeging van de Hervormde gemeente en de Gereformeerde kerk tot één Protestante kerk in Raalte. Nieuw liturgisch meubilair heeft een mooie positie gekregen centraal in de kerk. Aan de torenzijde is een garderoberuimte gecreëerd onder de orgelgalerij waarvoor eveneens nieuw passend meubilair is ontworpen. Na herstel van het stukwerk zijn alle wanden in een lichte okertint gesausd waardoor de kerk een warmere uitstraling heeft gekregen. Daarbij was het noodzakelijk ook de schilderingen om de triomfboog meer vrij te leggen en het middeleeuwse stucwerk ook een plaats te geven, zoals op deze foto is te zien. Het historische karakter van deze kerk is door al deze ingrepen beduidend sterker geworden.

27

Hervormde Kerk Okkenbroek Okkenbroek ligt in de uiterste noordoost punt van de gemeente Deventer, op de grens met de gemeenten Holten en Raalte. Veel grond was in de 19e en begin 20e eeuw in handen van grootgrondbezitters. Dit waren bos- en heidegebieden en lager gelegen natte gronden, waarin verspreid enkele boerderijen lagen op de rand van kleine hoger gelegen enken. Vanaf ongeveer het midden van de 19e eeuw, na opheffing van de Gooiermarke, werd steeds meer grond ontgonnen. Van een dorp Okkenbroek was toen nog geen sprake. Eén van de grootgrondbezitters was Adam IJssel de Schepper, een huzaren luitenant uit Deventer. Zijn vader was burgemeester geweest in die stad. Hij besloot omstreeks 1850 een kerk, een molen en een smederij te bouwen. De molen en de smederij kwamen er al in 1852; voor de kerk stelde hij grond en een bedrag beschikbaar, maar hij vond dat ook anderen een financiële bijdrage moesten leveren. Het zou nog tot 1904 duren voor de kerk met pastorie gebouwd werd. De kerk is in 1998 op de rijksmonumentenlijst geplaatst. Genoemde gebouwen vormen de kern waaromheen het dorp Okkenbroek ontstond. In verband met het 100-jarig bestaan is de kerk intensief onderhanden genomen. Vooral de rijk gedetailleerde lantaarntoren had dringend aandacht nodig. Met deze restauratie werden we terloops nadrukkelijk bepaald bij het schijngewelf dat uit praktische noodzaak moet zijn ingebracht. Het kerkinterieur met zijn vele authentieke details blijkt namelijk oorspronkelijk een houtgeïmiteerde kapconstructie te bezitten; men keek eertijds dus rechtstreeks tegen het eveneens houtgeïmiteerde dakbeschot aan.

28

Protestantse Kerk Windesheim Een markante kerk met een net zo markante geschiedenis vinden we in Windesheim. De oorsprong van het kerkgebouw gaat terug tot in de 14e eeuw waar door volgelingen van Geert Groote, een klooster werd gesticht. Dit klooster kreeg een enorme invloed over heel Europa en werd het centrum van een organisatie waarbij meer dan honderd kloosters waren aangesloten; tegenwoordig bekend onder de naam Moderne Devotie. Om in het levensonderhoud te voorzien bezat het kloostercomplex een brouwerij met opslagruimten. En het zijn juist deze ruimten waar thans de kerk is ondergebracht. Op de bovenliggende zoldering is een vergaderaccommodatie c.q. expositieruimte ingericht en in het voorliggende portaalgebouw zijn enkele voorzieningen ondergebracht. Reeds in 1998 was onze stichting betrokken bij deze kerk. Toen wegens het vervangen van de dakleien en dak- en gootconstructies die onder directie stonden van architect Hulsman. Wegens een succesvol uitgevoerde fondswerving was er voldoende budget over om in 2000 aanvullend een traplift in het gebouw aan te brengen. Nadien is het complex via de rijkssubsidieregelingen BROM en BRIM onderhouden. De afgelopen jaren is een aanvang gemaakt om alle objecten in een optimale staat van onderhoud te brengen. Met het presenteren van een totaalvisie voor alle kerkelijke eigendommen, ook de niet-monumentale, zijn fondsen opnieuw bereid gebleken financieel bij te staan. Wellicht gestimuleerd door de markante geschiedenis van de kerk in deze plaats. 29

Protestantse Kerk Heino Technische problemen komen meestal ongelegen maar wanneer ze samenkomen met een kerkfusie dan is van de nood een deugd te maken. Het fusieproces in Heino heeft lange jaren geduurd wat de kerkrentmeesters de gelegenheid gaf tijdig een interieurrestauratie voor te bereiden. De fusie zou tevens nieuwe eisen aan het kerkinterieur stellen waarbij de mogelijkheid is geschapen om de kerk ook voor andere evenementen in te zetten. In deze kerk was een te dichte afwerklaag op het stucwerk en een problematiek van optrekkend vocht de oorzaak van explosieve schade aan het oppervlak, met name in de onderste meters. Niet alleen binnen maar ook buiten manifesteerde zich dit probleem. Dat vroeg om een grondige aanpak. Dit viel gelukkig samen met de eerste jaren van de BRIM-regeling waarin nog zonder begrotingsbeperking een aanvraag kon worden gehonoreerd. Voorafgaande aan de uitvoering is onderzocht welke akoestische kwaliteit de kerk bezit. Dit was met name van belang in verband met diverse koren die graag gebruik maken van deze locatie. De voorgestelde aanpassingen zouden het slechts in geringe mate negatief beïnvloeden. Een nieuwe dampopen stuclaag werd aangebracht in 2011. Het vervolg omvatte het meubilair en de vloer van de kerk. Deze zijn in 2013 onderhanden genomen. Met een nieuwe verwarmingsinstallatie bestaande uit vloerverwarming, wandradiatoren, voetbuizen met lamellen, nieuwe ketels in cascade en een moderne regelunit werd de basis gelegd waarna het bankenplan in gereduceerde vorm is teruggeplaatst na een aanpassing in de zithouding en ruimere bankafstanden. Deze ingreep heeft aanvaardbare consequenties gehad voor het aantal zitplaatsen. 30

Van de gelegenheid is gebruik gemaakt om ook de kleurstelling van het kerkinterieur aan te passen aan de huidige tijdgeest. Daarbij past ook nieuw liturgisch meubilair. Daarbij heeft architectenbureau Bruce belangrijk werk gedaan. Zij hebben ook de tochtsluis achter de kapbank vormgegeven. De kansel is tijdens de restauratie ontdaan van ontsierende klankborden op de luifel en de eenvoudig rechte steektrap is aangepast. Het imitatiewerk van eikenhout is daarbij hersteld en geretoucheerd. Niet zo bekend is de aanwezigheid van twee units die het optrekkende vocht als het ware omkeren zodat de vochtbelasting geminimaliseerd wordt. De units werken op het principe van draadloze electro-osmose. Door de polariteit van muurvocht de veranderen ontstaat er een neerwaartse stroom. De nametingen sinds 2011 zijn zeer positief en vrijwaren de kerk van deze vochtproblematiek.

31

Doopsgezinde Kerk Steenwijk De Vermaning in Steenwijk wordt met zorg omgeven. Zo zeer zelfs dat zaken elkaar gaan tegenwerken. Zo is de kerk voorzien van een vloerverwarming waardoor schade is ontstaan aan het orgel, door uitdroging. Het orgel is inmiddels gerestaureerd. Vervolgens is een luchtbevochtiger geplaatst waardoor condensatie op vensters tot houtrot heeft geleid. Het was van belang hierin een evenwicht te vinden. Door de vloerverwarming te reduceren van hoofdverwarming naar bijverwarming en radiatoren bij te plaatsen, de luchtbevochtiger een lagere onderwaarde te geven en ‘zomerdags’ meer te werken met natuurlijke ventilatie, verwachten we een gunstiger binnenklimaat zonder deze ongewilde effecten.

32

Hervormde Kerk Welsum Menig organist heeft de winter van 1995 in het geheugen gegrift staan. Door uitdroging zijn veel orgels grotendeels onbespeelbaar geworden. Dat het probleem niet eenvoudig op te lossen is, wordt nog versterkt doordat ook de rijkssubsidieregelingen ook voor orgels gehouden zijn aan budgetplanningen en prioriteitstelling. Omdat orgels niet onderhevig zijn aan regen en wind, wordt nog te vaak de conclusie getrokken dat het wel mee zal vallen. Inmiddels is met steun van rijkssubsidies het orgel hersteld. Onlangs heeft een ingrijpend herstel aan de gewelfvoet plaatsgevonden waarbij de lager gelegen binnenste muurplaat grotendeels werd vervangen. Bij die gelegenheid zijn ook alle gewelfscheuren en overige gebreken in de kerk hersteld. Deze werkzaamheden waren reeds voorzien en zijn binnen de kaders van het BRIM gerealiseerd.

33

Protestantse Kerk Wijhe Midden in het dorp Wijhe staat de in aanleg 12e eeuwse romaanse kerk waar in de loop van de eeuwen diverse uitbreidingen en veranderingen zichtbaar zijn. Juist de vroege oorsprong geven het interieur van de kerk zijn fraaie besloten karakter. Door de jaren heen zijn er diverse restauraties uitgevoerd. Zo is in de jaren 1997-1998 het stucwerk van het kerkinterieur onder leiding van architect Hulsman hersteld waarbij oorspronkelijke kleuren weer zijn teruggekomen. In 2004 zijn de drie rijk geornamenteerde grafmonumenten gerestaureerd waarbij het monument van Transislanus Adolf van Voorst tot Hagenvoord, †1707, geheel opnieuw is opgebouwd. Daarna is in het kader van de BROM nog divers klein herstel uitgevoerd aan de gevels. In 2013, inmiddels het BRIM-kader, kon uitvoering gegeven worden aan restauratie van de kapconstructie en leibedekkingen op dakschilden van het koor en de Garvekamer. Nog dit jaar hebben we de restauratie van de QuelhorstNaberorgel kunnen afronden waarmee we de staat van onderhoud op een respectabel niveau hebben kunnen brengen. De restauratie van het orgel kende een jarenlang voortraject waarin onderzoek van oudere verflagen en aanwezig pijpwerk tot verrassingen leidde. Zo komt met het blootleggen van een 34

(bekend) tekstveld op het front van de orgelkas de herinnering aan een pijnlijke geschiedenis uit het Nederlands-Indië naar voren. Johan Lubbert Umbgrove schenkt namelijk het orgel aan de kerk uit dankbaarheid omdat zijn verloren gewaande kleinzoon een slachting in het Nederlands-Indië heeft overleeft. Het onderzoek naar het pijpwerk bracht de onderzoekers naar een labyrint van relaties met orgelmakers en kerkbesturen. Beide onderzoeken resulteerden in de doelstelling om de situatie van 1923 als uitgangspunt te nemen van restauratie. Het resultaat kunt u zien in deze fraaie kerk en bij gelegenheid ook horen, welk een rijkdom dit instrument herbergt.

35

Hofmeiershuis Ootmarsum Rentmeesters en rechters woonden sinds 1600 in dit pand dat eerst een stadsboerderij moet zijn geweest. Op het erf van de stadsboerderij is later de Hervormde kerk gebouwd, direct achter het huidige pand. In 1936 heeft de Hervormde Gemeente dit pand verworven. Nu is het een winkelpand met een bovenwoning die inmiddels is gerestaureerd. Tijdens de restauratie in 2009 heeft de historische kapconstructie de nodige aandacht gekregen, waarbij oude eiken panlatten gehandhaafd bleven, nog steeds zichtbaar onder de nieuwe beschieting.

36

Schultekamer Zalk Een prachtig monument dat in vervlogen tijden onderdak bood aan de schout. Het zal als zodanig in gebruik zijn geweest tot in 1810 waarna Nederland een deel werd van het Franse keizerrijk. Tijdens de met zorg uitgevoerde restauratie in 1975 is het gebouw aangepast voor gebruik door de hervormde gemeente en meer specifiek voor vergaderingen van de diaconie en de kerkrentmeesters. Omdat het gebouw redelijk intensief wordt gebruikt en er diverse bouwtechnische problemen aan het licht zijn getreden, is het gebouwtje zowel in- als uitwendig intensief onderhouden. We noemen bijvoorbeeld door zoutbelasting aangetast pleister- en vertinwerk, houtrot aan luiken en goten en schilderwerken. Door al deze zaken aan te pakken zijn we tevens in de gelegenheid enkele passende verbeteringen door te voeren op het gebied van hygiëne en veiligheid.

37

Wij hebben met veel genoegen voorgaande foto’s en beschrijvingen getoond, in het besef dat we vele projecten onbenoemd laten: van Biddinghuizen tot Glanerbrug en van de Krim tot Markelo. Als u meer wilt weten over onze werkwijze, belt u ons dan. Wij staan u graag te woord!

38

39

Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Overijssel en Flevoland

huidige bestuursleden: Kees Dekker, voorzitter, Wout van der Kolk, secretaris, Jan Jongema, penningmeester, Egbert Kooiker, vice-voorzitter Hans Hesselink, Herman Kreijkes Gert Wijnhout.

Secretariaat: van Dedemlaan 33 8061 CJ HASSELT Bouwbureau: (SBKG) Vossenhoek 16 8172 AB VAASSEN tel.: 0578 570157 e-mail: [email protected] internet: www.sbkg.nl

40