Vaart maken met energietransitie

Collegetour Energie & Duurzaamheid Handreikingen voor een succesvolle collegeperiode 2014 - 2018

1

Inleiding Reader: de rode draad naar energietransitie Van de één op de andere dag bent u wethouder geworden van uw gemeente. Of u bent gebleven, maar werkt nu in een nieuw college. Samen met uw collega’s binnen uw gemeente en met uw collega’s in uw regio staat u aan de lat om de komende vier jaar vaart te maken. Vaart te maken met de oh zo nodige transitie naar een duurzame energievoorziening in Nederland. Vele bedrijven en inwoners in uw gemeente staan te springen om hieraan bij te dragen. Wij raden u dan ook aan om de energie uit de samenleving te benutten. De samenleving ziet u, als gemeente, als een belangrijke en betrouwbare speler in deze transitie, en met name u als wethouder kunt een verbindende rol spelen om samenwerkingen tot stand te brengen. Zoals staatssecretaris Mansveld regelmatig aanhaalt ‘alleen ga je sneller, samen kom je verder’. Onze gereedschapskist voor energietransitie bestaat uit drie onderdelen: de Masterclasses Energietransitie (in Noord-Holland Collegetour Energie & Duurzaamheid geheten) van het Klimaatverbond met bijbehorende reader, de website www.masterclassenergietransitie.nl met daarop de inhoud van deze reader plus naslagwerk en verwijzingen én natuurlijk het netwerk hier aanwezig bij de masterclass en te benaderen via Klimaatverbond. Deze reader is gemaakt voor Noord-Holland, voor andere provincies wordt hij aangepast. Alle versies verschijnen ook online. De inhoud van deze reader is samengesteld met input van alle partners -zoals het ministerie van Infrastructuur en Milieu, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, Unie van Waterschappen, provincies en regio’s. Van Beek adviesbureau en Stichting Oikos geven een bijdrage vanuit hun praktijkervaringen met gemeenten en energieke samenleving. SKAO en HIVOS laten zien hoe het werkt met duurzaam inkopen en duurzame datacenters. De basis komt vanuit de kennis van het Klimaatverbond en het Servicepunt Duurzame Energie zelf. Het Klimaatverbond is als vereniging van, voor en door gemeenten al tweeëntwintig jaar bezig met klimaatbeleid. Het Servicepunt Duurzame Energie ondersteunt, namens de provincie Noord-Holland, sinds 2001 alle Noord-Hollandse gemeenten bij de ontwikkeling en uitvoering van hun energie- en klimaatbeleid gericht op de gebouwde omgeving. Ook zijn meegenomen de conclusies van belangrijkste artikelen over klimaatbeleid uit de landelijke media en Binnenlands Bestuur van de afgelopen maanden (tot begin mei 2014). Een redactieraad bestaand uit een aspirant wethouder en bestuursleden van Klimaatverbond hebben de redactie bijgestaan in het maken van onderwerpkeuzes en opbouw. We hopen dat dit geheel u een stevige basis verschaft voor uw belangrijke en uitdagende taak de komende vier jaar: uw gemeente helpen aan een nieuwe duurzame energie basis, en daarmee aan een nieuwe basis voor uw economie!

Vaart maken met energietransitie

2

Foto: Dong Energy Solar Challenge

Wij wensen u veel succes in de komende collegeperiode. Voor vragen en advies staan wij graag voor uw klaar. Namens het Klimaatverbond, Carolien van Merksteijn en Tjitske Ypma, projectleiders Masterclasses Energietransitie Anna Schoemakers, directeur Klimaatverbond Namens het Servicepunt Duurzame Energie, René Jansen en Bregje van den Brand

3

Leeswijzer

Inhoudsopgave

De reader begint met een inleiding vanuit het Servicepunt Duurzame Energie en het Klimaatverbond, een persoonlijk woord van gedeputeerde Jaap Bond en een actualiteitenoverzicht.

Inleiding 3

Daarna komen we bij deel 1: beleid en energieke samenleving. Succesvol energie- en klimaatbeleid begint bij de juiste kaders. Die bestaan uit een positieve grondhouding ten aanzien van de energieke samenleving, een heldere missie, visie en strategie vanuit de gemeente, een goede relatie met burgerinitiatieven, oog voor financieringsmogelijkheden en ruimte in wet- en regelgeving. Daarbij is een regioscan onontbeerlijk: wat voor vraag en aanbod zit er op energiegebied, waar is ruimte voor windmolens en zonnepanelen en op wiens terrein? Deel 1 gaat geheel over deze voorwaardenscheppende omstandigheden.

Woord vooraf 6

Deel 2 zoomt vervolgens in op energiebronnen: zon, wind, biomassa, maar ook warmtenetten en bodemenergie komen aan bod. Deel 3 gaat over besparing op gebruik van fossiele brandstoffen en klimaatadaptatie. Energie besparen in de bestaande bouw komt aan bod, evenals elektrisch vervoer. Het hoofdstuk klimaatadapatie gaat over het omgaan met klimaatverandering. Deel 4 gaat over meten en communiceren: vervolgstappen, die cruciaal zijn om vaart te gaan maken. Meten is weten en weten is besparen, en geen draagvlak zonder communicatie. Tot slot is er nog deel 5: het netwerk. Bij welke organisaties moet je aanhaken, wie kan wat voor je betekenen? En waar moet je zijn op social media? Misschien is dit wel het belangrijkste hoofdstuk: stapt u ook in ons netwerk en fietst u mee? Hier vindt u o.a. meer toelichting op het provinciale beleid op het gebied van Duurzame Energie in Noord-Holland en de ondersteuning in uitvoering daarvan door het Servicepunt Duurzame Energie. Feedback op de reader is welkom via [email protected] Online updates zijn te vinden op www.masterclassenergietransitie.nl

Leeswijzer 4



Het actuele debat in de media

7

1 Beleid en energieke samenleving 1 Missie, visie, strategie 8 - Uit de praktijk: Regio Amstelland-Meerlanden Energieneutraal in 2040 10 - Uit de praktijk: Nibbixweer: De strategie naar een klimaatneutrale gemeente 11 2 Samenwerken met de energieke samenleving 12 - Uit de praktijk: Haarlem Klimaatneutraal in 2030 14 DEEL 1 3 Samenwerken met lokale enegiecoöperaties 15 - Uit de praktijk: Bewoners verenigen zich voor duurzame energie Castricum 17 4 Financiële ruimte 18 5 Ruimte door kennis en netwerk 20 6 Ruimte door wet- en regelgeving 23 7 Ruimte door duurzaam in te kopen 25 - Uit de praktijk: Duurzame aanpak infrastructuur in Nieuw-Lekkerland 28 8 Fysieke ruimte 29

Energiebronnen 1 Windenergie 34 2 Zonne-energie 36 DEEL 2 3 Biomassa 38 4 Bodemenergie 42 5 Warmtenetten 43 - Uit de praktijk: Warmtenetten Metropoolregio Amsterdam 43

Energiebesparing en klimaatadaptatie 1 Energiebesparing in bestaande bouw 44 - Uit de praktijk: Energie besparen Gooi en Vecht 45 2 Duurzame scholen 46 DEEL 3 2 3 Duurzame datacentra 47 4 Mobiliteit 48 5 Klimaatadaptatie 50 - Uit de praktijk: Kristalbad tussen Hengelo en Enschede helpt tegen wateroverlast 51

Communicatie 1 Uitwisselen en campagne voeren 52 DEEL 4 2 CO2-Prestatieladder helpt bij duurzaam aanbesteden 54 3 Monitoring van beleid 55 Netwerk en kennis delen 1 Overzicht organisaties 57 DEEL 5 2 Social media 59

4

5

Woord vooraf

Het actuele debat in de media

Economische kansen door transitie naar duurzame energie

Burger zoekt richting

De provincie Noord-Holland levert een concrete bijdrage aan de opgave rond de energietransitie. Of het nu het nationaal Energieakkoord betreft of de Europese ambities, Noord-Holland zet in op de economische kansen die de transitie naar duurzame energie biedt.  En dat gebeurt op diverse manieren. Zo wordt gewerkt aan het verbinden van marktpartijen zodat beter en efficiënter kan worden samengewerkt om de kostprijs te verlagen. Duurzame energie kunnen we op die manier aantrekkelijk en toegankelijk maken. En ook gemeenten zijn het afgelopen jaar weer ondersteund bij bijvoorbeeld lokale initiatieven. We zien steeds meer energiecoöperaties ontstaan en de lokale productie neemt nog steeds toe. Ook met steun aan innovaties zorgen we ervoor dat we in Noord-Holland betrokken blijven bij de laatste technische ontwikkelingen. De Provincie Noord-Holland werkt samen met diverse partners om zoveel mogelijk energie duurzaam te kunnen opwekken en innovaties mogelijk te maken. Dat doen we door het stimuleren van ketensamenwerking, kennis delen, financieren en faciliteren. Duurzame productie van energie heeft alleen zijn nut als het ook wordt afgenomen. We kijken in de Metropoolregio Amsterdam naar mogelijkheden om bestaande netwerken met elkaar te verknopen, bronnen te vinden en nieuwe aansluitingen te organiseren. Het produceren van andere vormen van energie heeft ook ruimtelijke consequenties. Die gaan we de komende tijd verder in kaart brengen, zodat we in Noord-Holland in de toekomst niet alleen klaar zijn voor de productie, maar ook voor opslag en verwerking van duurzame energie, en het tevens goed kunnen inpassen in het landschap.

6

We zijn trots op de resultaten die we in Noord-Holland al hebben bereikt. We zien de stijging van de hoeveelheid zonne-energie, maar ook van biomassa en wind. We zien dat de besparingen toenemen en de reductie van CO2 continueert. En we zien ook dat inzetten op duurzame energietechnieken goed is voor de werkgelegenheid. Voor het ondersteunen van investeringen vertrouwen we erop dat het Participatiefonds Duurzame Economie, dat sinds enkele maanden operationeel is, voor de komende jaren met mooie concrete cijfers zal komen.   Jaap Bond gedeputeerde voor o.a. Duurzame Energie

Gedrag Veel kennis over duurzame energie ontbreekt. Mensen weten vaak niet hoeveel energie zij nu precies verbruiken bij de dagelijkse dingen die zij doen. Hoeveel energie kost een warm bad? Hoeveel energie bespaar ik met betere isolatie? Aan de overheid de schone taak om de mensen bewust te maken van dit gebruik. Vanaf 2015 krijgen alle woningen een indicatief energie-label en weet men hoeveel energie zij verdoen in relatie tot andere woningen. De gemeente Utrecht ging al een stapje verder door ongevraagd de warmte-uitstraling van 60.000 huizen in de stad te meten en de resultaten te communiceren met de bewoners. Volgens de Raad voor Leefomgeving (RLI) kan de overheid milieubeleid veel effectiever maken door gebruik te maken van kennis over gedrag en motieven van mensen (Binnenlands Bestuur 5 maart jl.). Gemeenten kunnen tal van maatregelen nemen om ervoor te zorgen dat burgers beter afval scheiden, hun woning isoleren en minder voedsel verspillen. Meer dan windmolens Wanneer je weet hoeveel energie je nodig hebt, dan kun je als overheid op zoek naar een toepasselijke energiebron. Windmolens zijn nu het symbool van duurzame hernieuwbare energie. Windmolens wekken ook veel weerstand op. Tenzij de burger mede-eigenaar is, stelt Jos Duindam, windmolenondernemer in Pingjum in Zuidwest-Friesland in de Volkskrant van 12 april. Verschillende burgerinitiatieven steken dan ook de kop op. Betrokken burgers zetten een eigen duurzame energiecoöperatie op met plannen voor windmolenparken en velden voor zonne-energie. Volgens een reportage in het Financieel Dagblad van 17 februari zijn de eerste initiatieven al druk bezig, maar het is geen vetpot. Er zijn ook veel onderbelichte alternatieven. Volgens sommigen zet de inzet van biomassa meer zoden aan de dijk. “Plas en poep is het nieuwe goud”, zegt dijkgraaf Tanja Klip-Martin enthousiast in de Binnenlands Bestuur van 17 maart. Waterschappen transformeren zichzelf in energie- en grondstofleveranciers door rioolinstallaties om te bouwen naar biomassaverwerkers. Voor veel bedrijven en overheden is elektrisch vervoer een waardevolle bijdrage aan een beter klimaat.

Politiek, burger en markt Op Europees niveau is het onderwerp energiebeleid een heikel punt. `Als we niets veranderen, importeert de EU 80% van haar energie in 2030’ kopte het Financieel Dagblad op 18 februari naar aanleiding van een interview met Eurocommisaris voor Klimaat Connie Hedegaard. Volgens sommigen gaan de ambities van de EU op het gebied van hernieuwbare energie niet ver genoeg, volgens anderen schaden de duurzame ambities de economie. NRC Handelsblad constateerde op 2 februari dat het Duitse energieplan is mislukt; de subsidies voor groene stroom verstoort de energiemarkt waardoor de reguliere leveranciers overstappen op goedkope steenkool en daarmee de CO2 van het land vergroten. Anderzijds zijn de landen in de EU steeds meer afhankelijk van energie-import met alle onwenselijke gevolgen van dien. Ondertussen stuwen de groei van de wereldbevolking en economische groei de uitstoot van kooldioxide verder omhoog. Van wie moeten we een duurzaam energiebeleid verwachten; van de politiek, de burger of van de markt? Energie kost geld “Beste burger, u komt er niet door eens per jaar een uurtje het licht uit te doen, uw telefoonadapter na gebruik uit het stopcontact te trekken en uw tv niet op standby te laten staan. U bewijst het klimaat pas een dienst door te stoppen met zeuren over horizonvervuiling als aan uw einder nieuwe windmolens worden gepland. U helpt het klimaat door flink meer belasting te betalen voor grijze stroom.” stelt wetenschapsjournalist Bart van der Weijer in De Volkskrant van 29 maart. Volgens hem is het duidelijk: uiteindelijk gaat het om de (radicale) keuzes die gemaakt moeten worden. Zijn we bereid om te investeren in projecten waarvan wij pas op de lange termijn de vruchten kunnen plukken? Energiebesparende maatregelen kosten de maatschappij geld. Of ze toch moeten worden doorgevoerd, hangt af van de waarde die wordt gehecht aan vermindering van CO2-uitstoot. Het levert uiteindelijk ook geld op en veel bedrijven, burgers en gemeentes werken nu al enthousiast aan de meest uiteenlopende energieprojecten. Met de juiste kennis de beste keuzes maken, is nu de uitdaging.

7

DEEL 1

Beleid en energieke samenleving Voor je als wethouder aan de slag kunt, is het noodzakelijk op de hoogte te zijn van de randvoorwaarden. Daarvoor is het nodig om een duidelijke visie te hebben, draagvlak, en te weten hoe je ruimte creëert, zowel economisch als beleidsmatig. Vandaar dat deze reader begint bij het begin: beleid, ruimte creëren en samenwerken.

1 Missie, visie, strategie Van missie, visie naar concrete strategie voor de klimaatneutrale gemeente

De begrippen strategie, missie en visie worden geregeld door elkaar gehaald. Door middel van je missie geef je aan wie je bent, wat je doet en wat je wil bereiken. Je missie is tijdloos, maar wel toe te passen op dit moment. Een missie staat dus, in tegenstelling tot een visie, niet voortdurend ter discussie. Een visie geeft een visionaire en ambitieus beeld van wat een organisatie wil zijn. In de definitie van de visie kijk je naar de wereld van nu en de kansen in de toekomst en beschrijf je de gewenste droomsituatie. In het strategisch plan beschrijft hoe de in de visie gestelde inzichten en doelstellingen bereikt gaan worden en geeft een samenhangende reeks stappen aan voor het handhaven van de continuïteit op langere termijn. Missie, visie en strategie schrijf je niet ‘alleen’. Het proces om met elkaar de stappen te zetten is zeker zo belangrijk. Het zijn belangrijke begrippen. De missie kan heel goed klimaatneutraliteit zijn. En als je het wat verbreed, dan voeg je daar de circulaire economie en een actief betrokken en open samenleving bij. Het is je fundament, waar je ook als bestuur continuïteit uit kan halen. De tijdelijkheid van het wethouderschap wordt door de missie niet doorbroken. Het is een fundament waaraan de gemeenteraad en de samenleving de overheid kan toetsen, ook als je periode van wethouder lang voorbij is. En dat is belangrijk, want de verandering naar een klimaatneutrale samenleving, of circulaire economie, is een werkelijke transitie van vele jaren. Je opvolgers hebben dat fundament nodig.

middenveld, het bedrijfsleven, die route naar een klimaatneutrale gemeente? Hoe ziet zo’n samenleving er uit en wie draagt bij aan deze wenselijke en noodzakelijke verandering? Wat is de betekenis van de ‘energieke samenleving’ in dit proces. Wat zegt je visie over je partners? En kan je vanuit je visie ook andere partners uitnodigen die op hun beurt, hún visie uitspreken? Uiteraard verandert dit verleidelijk verhaal. Zonneenergie wordt goedkoper, er zal energieopslag komen, misschien stijgt de gasprijs zo er een enorme versnelling in het verduurzamen van de bestaande bouw komt. Dan stel je de visie bij.

Het strategisch plan is actiegericht. Je weet, vanuit je visie, met wie je de plannen wilt en kan verwezenlijken. Met die partners zoek je uit wat nodig is, om het ‘verleidelijk verhaal’ realiteit te maken. Welke stappen kan je met elkaar zetten, hoe steun je elkaar, wat doe je als resultaten tegen vallen, of je kan versnellen? Welke randvoorwaarden wil je garanderen, zoals professionaliteit en betrouwbaar, transparantie en breed draagvlak? In mijn gemeente, Lochem, waren al deze aspecten van cruciaal belang. Zo legde de gemeenteraad het fundament door klimaatneutraliteit als basis te nemen, en voegde daar onderweg het verduurzamen van de economie aan toe. Een welkome verbreding. En met elkaar deelden we de visie dat onze rol, als overheid, vooral die van aanjager, verbinder, coach, ondersteuner moest zijn, omdat in de lokale samenleving een enorme kracht beschikbaar is, die we als overheid alleen nooit kunnen evenaren. En zo ontstonden ideeën over klimaatneutrale dorpen, werd LochemEnergie geboren. Je moet als gemeente voorzichtig zijn met sturen van de maatschappij. Wat wel belangrijk is om te sturen is de overheid zelf. Want die vormt zelf vaak een obstakel. In haar besluiten, regels, randvoorwaarden. Een verleidelijk verhaal ontstond, van een energieke samenleving waarin LochemEnergie de meerderheid van de bevolking van lokaal opgewekte duurzame energie zou voorzien, zou helpen met energiebesparing, en de rendementen zou laten revolveren in de samenleving. Breed, voor duurzame ontwikkeling. En met elkaar hebben we daar een plan voor gemaakt, dat we regelmatig evalueren en bijstellen. Het resultaat, in 4 jaar, is indrukwekkend. Want nu hebben we een macht en kracht van vele vrijwilligers, zelfs professionals, die sterker is dan onze Lochemse overheid ooit kon zijn. En dit is maar het begin. Thijs de la Court, ex-wethouder van de gemeente Lochem, adviseur van het Klimaatverbond, de federatie E-decentraal en HierOpgewekt.

8

Foto: PDK Foto

De visie sluit wel aan op het ‘verleidelijk verhaal’. De visie kan je heel goed met elkaar maken. Ze is meer veranderlijk en moet steeds weer worden bijgesteld. Hoe zie jij, de ambtenaren, het maatschappelijk

9

Uit de praktijk

Amstelland-Meerlanden

Regio Amstelland-Meerlanden Energieneutraal in 2040 Binnen de regio Amstelland-Meerlanden werken de gemeenten Aalsmeer, Amstelveen, Diemen, Ouder-Amstel en Uithoorn samen op een groot aantal milieuthema’s. Deze samenwerking creëert schaal- en efficiencyvoordeel, maar nog belangrijker is het hoge kwaliteitsniveauwaar alle deelnemers van profiteren. In 2007 is besloten het thema ‘Energie’ toe te voegen aan de bestaande milieusamenwerking. Het thema energie beperkt zich immers (nog meer dan andere onderwerpen) niet tot de gemeentegrenzen, samenwerking maakt het mogelijk de hoge individuele ambities te realiseren. De Ambitie: EN2040 Al in 2007 is tijdens een bestuurlijk congres de ambitie uitgesproken in 2040 als regio energieneutraal te zijn. Na een inventarisatie en studie naar de mogelijkheden is in 2009 de ambitie “Amstelland-Meerlanden Energieneutraal in 2040” (kortweg EN2040) vastgesteld. Een hoog ambitieniveau, maar een bewuste keuze, die alleen gerealiseerd kan worden door alle zeilen bij te zetten en intensief samen te werken. Wisselwerking Bijzonder is de wisselwerking tussen de regionale ambitie EN2040 en de ambities van de individuele gemeenten. De ambitie EN2040 is inmiddels op verschillende manieren opgenomen in de individuele gemeentelijke visies en (uitvoerings)plannen. Andersom zorgt de opname in individuele gemeentelijke plannen ervoor dat het onderwerp prominent op de regionale agenda blijft staan. Ondanks wisselingen van Colleges en de bezuinigingsopgave voor gemeenten, staat de ambitie EN2040 fier overeind. Sterker nog: EN2040 wordt gezien als economische kans en om die reden is in 2012 besloten een extra impuls te geven aan de regionale ambitie en samenwerking. Een nieuwe impuls In 2012 is door de samenwerkende gemeenten besloten om te investeren in een regionaal programmamanager EN2040. Het doel van de Programmamanager is o.a. het opstellen van een regionaal

10

programma en de structurele uitvoering en borging van de ambitieEN2040. Een andere belangrijke taak van de programmamanager is het vervullen van de ‘spin in het web-functie’ tussen de samenwerkende gemeenten op ambtelijk- en bestuurlijk niveau. Voor 2013/2014 is een concreet uitvoeringsprogramma opgesteld met vijf nieuwe projecten en twee doorlopende projecten. Met dit uitvoeringsprogramma zijn niet alleen de projecten benoemd, maar hebben de gemeenten duidelijke afspraken gemaakt over het inzetten van de benodigde financiële middelen en ambtelijke capaciteit voor het uitvoeren van deze projecten. De organisatie De ambitie van EN2040 wordt bewaakt door maar liefst twee bestuurders binnen de regionale samenwerking. De stand van zaken EN2040 staat elk bestuurlijk regio-overleg (4x per jaar) op de agenda van de samenwerkende gemeenten. Ook treedt elk van de bestuurders op als eerste aanspreekpunt voor één van de hierboven beschreven projecten. EN2040 staat ook op de agenda van ieder regionaal overleg op MT-niveau (4x per jaar). Vanuit het MT-niveau is een lid aangewezen als verantwoordelijk MT-lid en eerste ambtelijk aanspreekpunt voor de programmamanager. Elke gemeente levert een ambtelijke projecttrekker voor één van de bovengenoemde projecten en maakt capaciteit vrij voor deelname aan de overige projecten. De projecttrekkers (5x) vormen samen met de Programmamanager de ambtelijke werkgroep energie. De Regionaal programmamanager vormt de schakel tussen het bestuurlijk, MT, en ambtelijk overleg en is verantwoordelijk voor de uitvoering en coördinatie van het opgestelde regionale programma.

Uit de praktijk

Voorbeeld van fictieve gemeente Nibbixweer

Nibbixweer: De strategie naar een klimaatneutrale gemeente Gemeente Nibbixweer Samen leven in een duurzame omgeving, met stedelijke voorzieningen in een groen landschap, dat is gemeente Nibbixweer. Bijna 70.000 inwoners, verspreid over zeven kernen maken Nibbixweer tot een middelgrote gemeente. Gemeente met een missie Klimaat en energie zijn onze belangrijkste speerpunten. De missie van Nibbixweer is: alle gemeenten van Nederland inspireren en ook motiveren om energieneutraal te worden. Wij maken van dat beleid ons absolute speerpunt voor het komende decennium. In Nibbixweer wonen, werken en genieten wij vol energie van alles wat stad en platteland ons te bieden hebben! Visie In onze visie komen we alleen tot energieneutraliteit in samenwerking met de energieke samenleving. Alle partijen zijn nodig om dit moeilijke maar noodzakelijke doel te bereken. Nibbixweer is een fictieve, maar realistische gemeente, die de jarenlange ervaring van adviesbureau Van Beek met gemeentelijke struggles op dit terrein bundelt en oplossingen aanreikt. Nibbixweer is een platform voor politici en ambtenaren om met elkaar in gesprek te zijn over klimaat, energiebesparing en duurzaamheid. De strategie De strategie om te komen tot energieneutraliteit is een drieluik: • Maak energie zichtbaar; • Stel een roadmap op en zet in op actie; • Volg en bewaak het resultaat. Belangrijke aandachtspunten hierbij zijn: Commitment. Creëer betrokkenheid op alle lagen in de organisatie. Sleutelfiguren spelen een belangrijke rol in de integrale benadering. Mogelijkheden. Geef initiatieven een kans, en stel budget beschikbaar. Geld komt echt terug door gerealiseerde besparingen. Haal kennis in huis! Een aanpak met perspectief op voortgang en resultaat. Vier de successen en communiceer op alle niveaus.

1. Maak energie zichtbaar Dit kan een Klimaatbureau doen, voor buiten maar ook voor binnen de organisatie. Binnen de gemeentelijke organisatie is het Klimaatbureau verantwoordelijk voor de uitvoering van het klimaatbeleid. Het Klimaatbureau wordt gevormd door een team van medewerkers, die ook wel bekend staan als het Energie Actie Team. Zij zorgen dat alle afdelingen van de gemeentelijke organisatie blijvend actief zijn om de klimaatdoelstellingen te realiseren. Het Energie Actie Team is opgericht na de toetreding van Nibbixweer tot het Klimaatakkoord. Dit multidisciplinaire team werkt aan de uitvoering van de Energie Roadmap, waarin de route naar een klimaatneutrale gemeente Nibbixweer uitgestippeld is. 2. Business case Energie Roadmap In de Energie Roadmap is een scenario uitgewerkt dat leidt naar de besparingsdoelstelling in 2025. Hierbij zijn programma’s en projecten gedefinieerd en economisch onderbouwd. Op de korte termijn zijn besparingen gerealiseerd met veel effect tegen lage investeringen. Daarmee is budget gecreëerd voor diepteinvesteringen op de langere termijn. Het sluitstuk naar energieneutraliteit is een windmolenproject, dat extern wordt gefinancierd. 3. Borging, meten en communicatie De weg naar een energieneutrale gemeente is een traject van jaren over meerdere ambtsperiodes van bestuurders. Borging van de gestelde doelen is daarmee van wezenlijk belang. Een centraal energiemanagementsysteem en goede communicatie op strategisch, tactisch en operationeel niveau zijn hierbij een must. Volg gemeente Nibbixweer Website: www.nibbixweer.nl Twitter: @nibbixweer E-mail: [email protected] LinkedIn: Gemeente Nibbixweer

11

2 Samenwerken met de energieke samenleving Plasterk: ‘Gemeenten cruciaal in stimuleren doe democratie’

Burgers nemen het heft in handen en gaan zelf aan de slag in hun leefomgeving. Ze organiseren zich, en nemen stappen op weg naar duurzaamheid. Ze kopen samen zonnepanelen, regelen deelauto’s en leggen buurtmoestuinen aan. Ook in het sociale domein ontstaan burgerinitiatieven: van buurtbus rijden tot jeugdzorg. Deze trend (de doe democratie, energieke samenleving) is door verschillende overheidsorganisaties opgepikt: PBL kwam in 2011 met ‘De Energieke Samenleving. Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie’. Daarna volgden nog vele rapporten (SCP, RMO, WRR, ROB) over de beweging van de overheid om zeggenschap over te dragen aan burgers. Minister Plasterk van Binnenlandse zaken geeft in een kamerbrief aan dat hij de ontwikkelingen ook ziet. Hij kent een grote rol toe aan lokale overheden: ‘Belangrijker (dan de rol van de rijksoverheid) is echter nog de rol van het lokaal bestuur, omdat verreweg de meeste voorbeelden van doe democratie zich op dat niveau afspelen. Burgers zijn, met hun toegenomen opleidingsniveau en sterk verbeterd organiserend vermogen, het meest gemotiveerd zich in te zetten voor hun directe leefomgeving.’

Gemeenten Voor gemeenten is het overdragen van verantwoordelijkheden nog een zoektocht. Decennialang was werken volgens structuurplannen en met meerjaren beleid het uitgangspunt. Wanneer burgers met hun idee bij de overheid aanklopten voor ondersteuning, werd de aanvraag langs de reeds uitgestippelde paden behandeld. Initiatieven buiten die geijkte paden vielen buiten de boot. Erg jammer, want alle energie, en vooral ook burgerenergie, is nodig om te werken aan maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering, biodiversiteitsverlies, maar ook sociale vraagstukken als armoede en eenzaamheid. Hoe kunnen gemeenten deze kansen pakken? Samenwerking met de Milieufederatie Noord-Holland ligt hierbij voor de hand. De Milieufederatie stimuleert en ondersteunt al enige jaren lokale energie-initiatieven. Zij organiseren bijeenkomsten, activeren (lokale) netwerken en ontsluiten kennis. Zo krijgen deze nieuwe energie-initiatieven een impuls via het Servicepunt Hier Opgewekt. Het programma Duurzaam Door, van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, ontwikkelde handvaten

Uitreiking van de Zutphense Toekomstprijs. Een stimulans voor duurzame initiatieven. Foto: Tjitske Ypma

voor lagere overheden om goed om te gaan met de energieke samenleving, bestaande uit burgers, onderwijs, ondernemers organisaties, en andere overheden. Als een van de partners van het Klimaatverbond bij de organisatie van de Masterclasses, brengt ze graag haar kennis in. Zo publiceerde ze een handvest, genaamd ‘tien kansen voor de energieke ambtenaar.’ Die variëren van ‘wees nieuwsgierig’, ‘zet een systeembril op’ en ‘werk op meerdere niveaus’ tot het geven handvatten voor wat je kunt doen en hoe je intervenieert. De laatste twee kansen gaan over borgen van kwaliteit. Veranderende rol overheid Programma-adviseur Irma Straathof: “De duurzaamheidsopgave is te groot voor alleen de overheden. Samenwerken met andere partijen is essentieel en biedt ook nieuwe kansen. De overheid wordt daarmee één van de partijen, wat consequenties heeft voor de bevoegdheden en verantwoordelijkheden van de overheid. Het is belangrijk om je dit als ambtenaar en bestuurder te realiseren. De overheid zit niet meer aan het stuur, en zal ook processen los moeten laten. Maar de lokale overheden kunnen wel een rol spelen in het faciliteren van initiatieven. Met kennis en kunde, een vergaderruimte, het stroomlijnen van vergunningstrajecten of ondersteuning in de communicatie, zijn veel initiatieven geholpen.” Toekomstateliers Stichting Oikos, ook partner in de Masterclasses Energietransitie, brengt daarbij haar praktijkervaring mee van vijf Toekomstateliers, gehouden in drie

gemeenten in Midden-Nederland. Deze bijeenkomsten waren geïnitieerd door de gemeente en platforms van initiatieven. Stakeholders op het gebied van duurzaamheid in brede zin bezochten deze Toekomstateliers. Begeleidster Irene Karssiens-Tom: ”Gemeentelijk succes hangt af van het loslaten van het resultaat. Gemeenten moeten een proces gaan begeleiden waarin de mensen zelf eigenaar zijn van de stappen die ze zetten. De gemeente kan daarin zelf ook een partij zijn, en opgepakte kansen faciliteren en samenwerkingen bevorderen.” Haar ervaring is dat gemeenten zo’n losse aanpak lastig kunnen vinden.“Zij hebben jarenlang zelf gewerkt aan programma’s, en zijn gewend te sturen, maar het past bij de huidige tijd. Wij raden aan te beginnen bij het begin: luisteren.” Ook goede ontwikkelingen in de maatschappij komen aan bod. “Waar ben je trots op, wat gaat goed? Daar komt energie bij vrij. Die wordt ingezet om verbeterpunten te noemen en om gezamenlijke beelden van een gewenste duurzame toekomst te creëren. Die geven richting aan verdere stappen.”Nieuwe samenwerkingen ontstaan en de faciliterende rol van de gemeente wordt duidelijk. Bijzonder is, dat mensen niet betaald hoeven te worden voor hun inzet. “Het samen werken aan iets wat je belangrijk vindt is voor veel mensen genoeg: er hoeft niet nog een beloning tegenover te staan. Erkenning in de vorm van een prijs bijvoorbeeld is wel heel stimulerend.” Meer informatie: RVO: [email protected] of Oikos: [email protected]

Transition Town Zutphen licht mensen voor over klimaatverandering, peak oil en lokale veerkracht. Foto: TTZ

12

13

Uit de praktijk

Haarlem

De Groene Mug: Haarlem Klimaatneutraal in 2030 De Groene Mug in Haarlem Klimaatneutraal in 2030, dat is het ambitieuze streven van de gemeente Haarlem. De gemeente geeft zelf het goede voorbeeld door de eigen organisatie al in 2015 klimaatneutraal te maken. Maar daarnaast zullen ook de inwoners en bedrijven uit Haarlem hun steentje moeten bijdragen. Om de bewoners en bedrijven te betrekken bij en te stimuleren om mee te doen met het realiseren van de doelstellingen, ontwikkelde de gemeente een opvallende en effectieve campagne: De Groene Mug.

3 Samenwerken met lokale energiecoöperaties Hoe verstevig je als gemeente de positie van lokale energie coöperaties?

In Noord-Holland zijn zo’n 40 lokale en regionale energie-initiatieven actief. De provincie en gemeenten zijn daar trots op. Deze lokale energie-initiatieven richten zich op de opwekking en levering van zon, wind, warmte en / of energiebesparing. Het belang van de lokale gemeenschap, uitgaan van eigen kracht, eigen energie, winst terug in de gemeenschap, lokale werkgelegenheid en sociale cohesie staan hierbij centraal. Enkele coöperaties bewegen zich breder, bijvoorbeeld op gebied van zorg, stadslandbouw en mobiliteit.

De Groene Mug is opgezet door de gemeente en haar partners als een open platform waar alle Haarlemmers ideeën kunnen uitwisselen voor een beter klimaat. De gemeente discussieerde met inwoners, bedrijven, maatschappelijke organisaties over de vraag wat alle betrokkenen kunnen doen om het klimaatprobleem op te lossen. Het resultaat was een Ideeënboek met plannen en projecten die leiden tot energiebesparing. Op basis van dit Ideeënboek is in 2009 het Duurzaamheidsprogramma opgesteld, waarin de ideeën zijn vertaald naar concrete projecten en maatregelen. 

Zowel de Rijksoverheid, via onder andere het energieakkoord, provincie als ook veel gemeenten verwachten veel van deze energieke samenleving en ondersteunen en faciliteren dan ook deze initiatieven. De provincie doet dat ook, bijvoorbeeld door ondersteuning van een revolverend fonds voor de Haarlemse Huizenaanpak. De Haarlemse Huizenaanpak (HHA) levert bouwexpertise op het gebied van duruzame renovatie en nieuwbouw. In de HHA werken gespecialiseerde Haarlemse vakmensen samen om een verbouwing op maat te leveren. Elke woning verschilt en heeft een aanpak op maat nodig. De HHA zorgt daarvoor door een unieke samenwerkende keten van adviseurs, aannemers en installateurs met kennis van Haarlemse huizen.

De Groene Mug is de plek waar al deze projecten, ideeën, vragen, informatie, wensen en initiatieven op het gebied van duurzaamheid en energie worden gebundeld en weer gedeeld. Een platform waar gemeente, bewoners, maatschappelijke organisaties en bedrijven samen werken aan de ambitie ‘Haarlem klimaatneutraal in 2030’. Meer informatie: www.degroenemug.nl. Foto: Fotogroep Haarlem

2 Verbinden van de lokale initiatieven met partijen die het initiatief verder kunnen versterken 3 Ruimte geven: - Fysiek: denk ook aan (tijdelijk) anders bestemmen - Juridisch: vergunningen, regelruimte - Financieel: bijvoorbeeld startsubsidie, werk neer leggen bij coöperaties ikv ondersteuningsstructuur, uitvoering regelingen, communicatie energiebeleid. - Symbolisch: laat zien dat je het initiatief onder steunt, als serieuze partner ziet. Dat helpt enorm. Meer info: www.energiecooperatiesgelderland.nl www.hieropgewekt.nl Onderzoek iov Planbureau voor de Leefomgeving “Energiecoöperaties: ambities, handelingsperspectief en interactie met gemeenten” www.rwsleefomgeving.nl/onderwerpen/lokaal_klimaatbeleid/publicaties/downloads/handreiking-rol/

Het Fonds heeft een budget dat revolverend moet zijn door de opbrengst van de uit te voeren projecten. Elke HHA-deelnemer kan een investeringsvoorstel met een innovatief karakter indienen. De voorstellen worden door de ondernemers in de groep zelf getoetst op drie hoofdcriteria: is het revolverend, is de kans op succes reëel en is het budget in verhouding tot het te verwachten resultaat. Uit de omzet die bedrijven genereren met hun projecten wordt een vast percentage afgedragen aan het Fonds, waardoor het revolverende karakter ontstaat. De aanpak in Haarlem spreekt tot de verbeelding, wat blijkt uit belangstelling uit andere gemeenten in de regio Zuid-Kennemerland die willen deelnemen aan dit initiatief. Gemeenten ondersteunen initiatieven door: 1 Visie neer te leggen op duurzame energie ontwikkeling en de rol van lokale initiatieven hierin. Coöperaties zouden bijvoorbeeld voorrang kunnen krijgen bij aanbestedingen. Koolzaad brengt olie, en energie. Foto: Colzaco

14

15

Sven Pluut van Zonnepanelen delen (1miljoenwatt)

Gemeenten Er zijn gemeenten die zelf een initiatief starten. Voorbeelden zijn Tilburg (MOED), De Bilt en Diekendamme (Duurzaam Diekendamme). VVE’s VVE’s vatten soms het plan op om samen zonnepanelen te installeren of het eigen gebouw te verduurzamen. Dat is onder de huidige regelgeving ingewikkeld en daarom biedt HIER opgewekt graag ondersteuning. Voorbeelden zijn VVE’s die gesteund worden door de gemeente Amsterdam en Wij Krijgen Kippen of Vondelparc in Utrecht.

Woningcorporaties Voor corporaties geldt min of meer het zelfde. Het is qua wet- en regelgeving ingewikkeld om gezamenlijk zonnepanelen of energiebesparende maatregelen te organiseren. Corporaties hebben evenwel ook de mogelijkheid nog een stap verder te gaan, bijvoorbeeld eigen biomassaprojecten. Voorbeeld hiervan is DEVO in Veenendaal. Kijk voor een uitgebreide inventarisatie op www. hieropgewekt.nl/initiatieven. Hier zijn de initiatieven per provincie gerangschikt en kunt u zoeken en selecteren op een aantal criteria.

Nederlander welwillend tegenover lokale duurzame energie-initiatieven De helft van de Nederlanders staat welwillend tegenover deelname aan lokale duurzame energie-initiatieven. De opkomst van deze samenwerkingsverbanden zal dan ook, gezien deze voedingsbodem, ongetwijfeld doorzetten. Dit blijkt uit de USP Energie Monitor, een maandelijks terugkerend consumentenonderzoek van USP Marketing Wanneer een lokaal duurzaam energie initiatief aan consumenten wordt voorgelegd, geeft 50%

Koeienmest is een bron van energie

van 300 ondervraagden boven de 18 aan deel te willen nemen (9% zeker wel, 41% waarschijnlijk wel). Een kwart van de consumenten heeft hier geen interesse in (8% zeker niet, 17% waarschijnlijk niet) of vindt het moeilijk om hierover te oordelen (25%). Gezien het grote aandeel Nederlanders (50%) wat open staat voor dergelijke initiatieven, zal het aantal van deze lokale

Uit de praktijk

Castricum

samenwerkingsverbanden ongetwijfeld verder doorgroeien. Door deze toename zal de rol van energieleveranciers en de eisen die aan de netten worden gesteld van de netbeheerders veranderen.

Lokale initiatieven: rijp en groen In heel het land ontstaan kleinschalige duurzame energie initiatieven. De diversiteit is enorm. Ze verschillen in grootte, zitten in verschillende ontwikkelingsfasen, hebben verschillende rechtsvormen en ook de ambities zijn uiteenlopend. HIER opgewekt, het kennisplatform voor lokale duurzame energie initiatieven, hanteert voorlopig de volgende ruwe indeling, gebaseerd op initiatiefnemer en motivatie. Productiecapaciteit Initiatieven gericht op ontwikkelen van productiecapaciteit van duurzame energie. De initiatiefnemers nemen het heft in eigen hand bij verduurzaming van de (eigen) energievoorziening. Zij worden gedreven door duurzaamheid. In stedelijk gebied hebben initiatieven vaak dit karakter. Denk aan Energie U in Utrecht. Lokale veerkracht Initiatieven waarbij duurzame energie een van de aandachtspunten is. Met name in kleinere kernen ontstaan initiatieven die gericht zijn op het (re)

16

vitaliseren van de lokale gemeenschap. De opbrengst van de energieproductie willen zij investeren in lokale voorzieningen. Soms richten zij zich niet exclusief op energie maar bijvoorbeeld ook op voedsel of zorg. Voorbeelden zijn de dorpsmolen in Reduzum en Duurzaam Hoonhorst. Collectieve inkoop Buurtinitiatieven gericht op collectieve inkoop van onder andere pv. Vaak hebben initiatiefnemers niet de ambitie om een echt energiebedrijf op te zetten, maar begint het met een collectieve inkoopactie van zonnepanelen of gezamenlijke isolatieprojecten. Het kan zijn dat ze de smaak te pakken krijgen en iets meer structureels willen organiseren, maar dat hoeft niet. Voorbeeld: Bewonersvereniging Biesland, Den Haag. Ondernemers Soms zijn het niet bewoners die initiatief nemen maar ondernemers. Dat kunnen agrariërs zijn, bijvoorbeeld in kassengebieden of melkveehouders (Stichting Groene energie Kromme Rijn en Heuvelrug). Maar ook andere ondernemers zoals bij Adem Houten.

CALorie - bewoners verenigen zich voor duurzame energie CALorie is de plaatselijke coöperatie voor duurzame energie van en voor de inwoners van de gemeente Castricum. Doelstelling is dat Castricum in 2030 zichzelf van energie voorziet. De naam CALorie verwijst zowel naar energie als naar de CAL-gemeente. CAL is de afkorting voor de dorpen van de gemeente Castricum: Castricum, Akersloot, Limmen, Bakkum en De Woude. CALorie is een echt lokaal bedrijf. CALorie wil op lokaal niveau duurzame energie gaan opwekken en die ook weer door onze leden laten gebruiken. Eventuele winst komt ten goede aan de leden en de participanten van de projecten. Leden beslissen mee over het beleid, bijvoorbeeld welke energieprojecten ontwikkeld gaan worden. Leden kunnen ook participaties in de energieprojecten kopen. Iedereen die een of meer participaties heeft, is mede-eigenaar van een CALorie-energieproject. Zodra een project winst maakt, verdwijnt die niet uit het zicht maar komt die ten goede aan de leden/participatiebezitters. CALorie is een coöperatieve vereniging met op dit moment 75 betalende leden en 300 geregistreerde sympathisanten. Het bestaat uit een bestuur, een

(betaalde) coördinator, werkgroepen en leden. CALorie werkt samen met tal van bedrijven, overheden en organisaties. Binnen CALorie zijn 4 werkgroepen actief: 1. Energie Besparen: voorlichting en mensen bij elkaar brengen met als doel minder energieverbruik door bijvoorbeeld isolatie bevorderen. 2. Zon op Castricum: oprichten van coöperatieve zonnecentrales, zodat mensen zonder goed dak ook zonnestroom kunnen opwekken. 3. Windenergie: voorlichting/discussieavonden over windenergie. 4. ZonDerwijs: scholen aan de zonnestroom helpen. Zonder dat het hen werk kost, zodat zij met onderwijs bezig kunnen zijn. Meer informatie: www.calorieenergie.nl.

17

4 Financiële ruimte Subsidies en leningen voor energietransitie

Zonnepanelen zijn door particulieren en kleine bedrijven al zonder subsidie rendabel te plaatsen, met terugverdientijden van 8 tot 10 jaar. Op wind zit 3 cent subsidie: de laagste categorie, omdat dit bijna zonder subsidie kan. De terugverdientijd voor zonne energie is kort vanwege de salderingsregeling, dat wil zeggen dat de eigen productie mag worden verrekend met het gebruik. Voor zonne-energie op eigen dak is dit al zo, en ook voor zonnepanelen die in dezelfde postcoderoos liggen. Bij biomassa fluctueert de opbrengst (het rendement) met de kosten van de grondstof, die stevig kunnen schommelen. Langjarige contracten voor bijvoorbeeld afname van snoeihout geven enige zekerheid. Energiebesparing in de bestaande bouw betaalt zich vaak ook binnen een termijn van vijf tot tien jaar terug, maar hier ontbreekt veel kennis en de wil om iets te veranderen. Warmtenetten kunnen rendabel zijn, wanneer vraag en aanbod dichtbij elkaar liggen. Grootschaliger projecten met bodemenergie kunnen rendabel zijn, maar ook helemaal niet. Risico’s zijn groot, banken terughoudend. Bij geothermie, aardwarmte, warmte en koude opslag en warmtepompen is goede technische kennis nodig om het systeem goed te beheren. Kortom, veel projecten komen niet van de grond op basis van de oude financieringsstructuren, waarbij de gas- en stroominfrastructuur vanuit overheidswege aangelegd wordt, maar andere infrastructuur niet. Er is hulp bij nodig. Dit slaagt het best door te werken op vele fronten, zoals met én crowdfunding, én banken, én gemeente, provincie en landelijke regelingen, en eventueel Europese subsidies. Europa Kijk voor tips en informatie over Europese subsidies op www.masterclassenergietransitie.nl/reader. Voor advies op maat kunt u ook terecht bij de subsidieadviseur van het Servicepunt Duurzame Energie Noord-Holland. Landelijk Ook zijn er landelijke regelingen zoals de SDE+ regelingen, die onrendabele toppen wegnemen. En er bestaan fiscale maatregelen voor ondernemers.

Zie website http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen Voor particuliere woningeigenaren heeft de overheid in samenwerking met ASN Bank, Rabobank en het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting een voordelige Energiebespaarlening beschikbaar gesteld: www.ikinvesteerslim.nl Provinciaal Noord-Holland heeft voor grote investeringen in energieprojecten ( meer dan € 500.000,-) het Participatiefonds Duurzame Economie Noord-Holland (PDENH)). Alle informatie over dit fonds vindt u op www.pdenh.nl. Daarnaast kent de provincie Noord-Holland de Uitvoeringsregeling Duurzame Energiemaatregelen Bestaande Bouw. Noord-Hollandse gemeenten (inclusief Amsterdamse stadsdelen) hebben vanuit deze regeling in 2012 subsidie ontvangen die zij tot en met 2015 mogen inzetten. De subsidie wordt gebruikt voor het stimuleren van burgers met een eigen woning om energiebesparende of duurzame energiemaatregelen te treffen aan deze woning. Gemeenten en stadsdelen mogen deze subsidie echter ook inzetten voor het ondersteunen van burgers die gezamenlijk investeren in een zonnestroominstallatie op het dak van een derde partij (bijvoorbeeld van de gemeente). Sinds april 2013 levert het Servicepunt Duurzame Energie (SDE) van de Provincie Noord-Holland een nieuwe dienst: het ESCO Service Center. Met deze dienst levert de provincie woningcorporaties en gemeenten gratis ondersteuning bij de verduurzaming van vastgoed. Hiervoor wordt als middel de oprichting van een Energy Service Company (ESCO) gebruikt. Een toelichting over wat dit concept inhoudt en welke ondersteuning het ESCO Service Center woningcorporaties en gemeenten kan bieden bij de ontwikkeling van een ESCO vindt u op http:// www.servicepuntduurzameenergie.nl/projecten-2/ esco-service-center.

Beeld: Duurzame Transportcorridor Betuwe

SER Energieakkoord en VNG Ondersteuningsprogramma voor gemeenten 2014-2016 Op 6 september 2013 ondertekenden ruim 45 partijen, waaronder VNG en Klimaatverbond, het SER Energieakkoord. Daarmee ging een nieuwe periode van start waarin overheid, maatschappelijke organisaties, bedrijven en branche organisaties gezamenlijk optrekken. Een borgingscommissie komt een aantal jaar bijeen en bewaakt en stimuleert de voortgang van de gezamenlijk geformuleerde doelstellingen. Namens de decentrale overheden hebben VNG (directie) en Klimaatverbond (voorzitter) zitting in de borgingscommissie. Bezien vanuit het Energieakkoord werken decentrale overheden ook mee aan een bijdrage: • aan een besparing van het finale energieverbruik met gemiddeld 1,5 procent per jaar; • aan 100 Petajoule aan energiebesparing in het finale energieverbruik van Nederland per 2020; • aan een toename van het aandeel hernieuwbare energieopwekking (nu 4 procent) naar 14 procent in 2020; • aan een verdere stijging van dit aandeel naar 16 procent in 2023; • aan ten minste 15.000 voltijdsbanen, voor een belangrijk deel in de eerstkomende jaren te creëren. Op basis van het Energieakkoord heeft VNG namens en in samenwerking met gemeenten, ministeries en reeds bestaande klimaatprogramma’s (zoals de Lokale Klimaatagenda) het Ondersteuningsprogramma Energie 2014-2016 opgesteld en gepubliceerd in

18

maart 2014. Het ondersteuningsprogramma Energie voor gemeenten bestaat uit twee onderdelen. Ten eerste: het deelprogramma gebouwde omgeving (particuliere woningeigenaren). Dit betreft een ondersteuningsstructuur voor lokale en regionale energiebesparing en opwekking in de gebouwde omgeving. Hiervoor heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken voor de periode 2014-2016 aan de VNG €15 miljoen beschikbaar gesteld. Dit bedrag wordt met name ingezet voor regionale ondersteuning en voor expertise- en competentieontwikkeling. Tot 15 juni 2014 konden regionale allianties van samenwerkende gemeenten voorstellen indienen om in aanmerking te komen voor een subsidiebijdrage. Vanuit Noord-Holland zijn zes regionale aanvragen ingediend. Ten tweede bestaat het Ondersteuningsprogramma Energie uit het deelprogramma bedrijven, huur- en vastgoedsector, mobiliteit en duurzame energieproductie. Dit betreft de ondersteuning van gemeenten bij de overige ambities uit het Energieakkoord. Het gaat daarbij om het stimuleren en handhaven van energiebesparing bij bedrijven (Wet Milieubeheer), maatregelen ten behoeve van verduurzaming van de sociale huurvoorraad, het maatschappelijk vastgoed (oa. schoolgebouwen), openbare verlichting, mobiliteit en transport en duurzame energieopwekking. Onder andere de klimaatmonitor en Enervisa spelen een rol in de monitoring. Zie voor meer informatie hierover deel 4: Communicatie. Informatie en updates zijn beschikbaar via www.vng.nl/energie

19

5 Ruimte door kennis en netwerk Programma DuurzaamDoor van RVO Nederland bevordert samenwerking

Met meer mensen ontstaan meer mogelijkheden. Het is daarom verstandig regionale samenwerking te creëren, zoals al beschreven stond in het hoofdstuk over samenwerken met de energieke samenleving. Achterin deze reader staan de belangrijkste landelijke partners op een rij, en een overzicht van online community’s en scholingsmogelijkheden. Kennis en netwerken opbouwen zijn cruciaal voor energietransitie. In dit hoofdstuk een bijdrage van het kennisprogramma DuurzaamDoor, Sociale innovatie voor een groene economie van RVO Nederland. Kennisprogramma DuurzaamDoor DuurzaamDoor is een interbestuurlijk en interdepartementaal kennisprogramma. Staatssecretaris Dijksma (EZ) noemt DuurzaamDoor in de brief aan de Tweede Kamer van juni 2013; ‘de paraplu voor educatieve activiteiten op het gebied van natuur, milieu en duurzaamheid’. DuurzaamDoor heeft als doel de ontwikkeling naar een groene, duurzame economie te helpen versnellen en om doorbraken te helpen realiseren. Centraal staan maatschappelijke vraagstukken over energie, water, biodiversiteit, grondstoffen en voedsel. DuurzaamDoor vergroot betrokkenheid en bewustwording én bevordert samenwerking en leren van elkaar, via sociaal instrumentarium: sociale innovatie voor een groene economie. In DuurzaamDoor werken “de vijf O’s“ met elkaar samen: ondernemers, overheden, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstellingen en (burger)organisaties. GDO De gemeenten worden in DuurzaamDoor vertegenwoordigd door de Vereniging van Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO). GDO is een landelijk netwerk van gemeentebestuurders dat zich vanaf 2014 vooral richt op ondersteuning en versterking van Natuur- en Milieu Educatie (NME) - organisaties. Ruim 100 gemeenten zijn lid. Meer info: www.vereniginggdo.nl Samenwerking met de Provincies Ook de provincies zijn aan de slag met DuurzaamDoor. Alle provincies hebben hun aanpak beschreven in het Provinciaal Ambitie Statement (PAS). Op de website van DuurzaamDoor zijn deze ambitiedocumenten en de provinciale contactpersonen te vinden.

Landelijke partners van DuurzaamDoor: • Vereniging van Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO) • NME-Platform • IVN Nederland • Stichting Veldwerk Nederland • SME Advies • Netwerk NME-Diensten • MVO Nederland • Onderwijsnetwerk Duurzame Pabo • Onderwijsnetwerk VO ‘The Sustainable Chain Gang’ • New World Campus • NCDO • Het Groene Brein • De Groene Zaak • Groen Gelinkt

In uitvoering Centraal staan de ondersteuning van regionale duurzaamheidsnetwerken en het sluiten van Kennisen Educatiedeals rond de centrale thema’s. Hiermee versterkt DuurzaamDoor de verbinding tussen de beleidsagenda’s van een aantal departementen en lokale/regionale initiatieven en maatschappelijke opgaven. Partnerschap, co-creatie en cofinanciering zijn hierbij de leidende principes. Uitvoering van de ‘deals’ leidt tot betere kennisdeling, meer groene professionaliteit, meer samenhang en opschaling van initiatieven. Dit komt ten goede aan de groene economie, de leefbaarheid en aan de concurrentiekracht van Nederland.

(klimaat, globalisering) zijn zo complex en hardnekkig, dat geen eenvoudige oplossingen voorhanden zijn. Hiërarchische beleidssturing heeft veel van haar kracht verloren, want problemen gaan over grenzen heen en de burger bedenkt zelf vaak betere oplossingen. Onze netwerksamenleving vraagt om ondersteuning bij het op gang brengen van initiatieven die gericht zijn op verduurzamen. Sociaal instrumentarium kan daar in voorzien. Voordelen van de inzet van sociaal instrumentarium t.o.v. traditionele beleidsinstrumenten: • Hogere inhoudelijke kwaliteit van voorstellen • Meer draagvlak • Snellere en (kosten)efficiëntere beleidsuitvoering  • Grotere beleidseffecten De kracht van Sociale innovatie Sociale innovatie zorgt voor dynamiek, experimenteerdrift, innovatieve verdienmodellen en actieve betrokkenheid bij de publieke zaak. Nederland loopt achter op het vooruitstrevende beleid van andere landen. “Een overheid moet mensen ruimte geven innovatief te zijn. Dat betekent: nieuwe paden durven betreden, vernieuwende initiatieven een kans geven en waar nodig ondersteunen”, aldus Uri Rosenthal, voorzitter van de AWT. (persbericht 31 januari 2014, Adviesraad voor het Wetenschaps- en techniekbeleid)

Aansluiting bij beleid DuurzaamDoor sluit aan op het Nederlandse Topsectorenbeleid. Onder meer door de focus op de gekozen thema’s, maar ook door het verbinden van verschillende maatschappelijke stakeholders. En

door het centraal stellen van de ondernemingsgeest en het leervermogen van de energieke samenleving is er ook een duidelijke koppeling met de Groene Groeistrategie. En er is aansluiting met opgaven in Europese en mondiale verdragen rond duurzame ontwikkeling. Lokaal/regionaal spelen veelal dezelfde DuurzaamDoor thema’s (zoals water, biodiversiteit en energie), maar kent de uitwerking een meer integrale benadering. Regionale duurzaamheidsnetwerken Steeds vaker komen in onze samenleving duurzaamheidsinitiatieven tot stand door bundeling van krachten en competenties in een bepaalde regio. Overheden, burgers, ondernemers en andere partijen verenigen zich daarbij in regionale duurzaamheidsnetwerken. DuurzaamDoor richt zich op versterking en verbreding van dergelijke regionale netwerken. Bij ondersteuning van regionale netwerken door DuurzaamDoor gaat het steeds om maatwerk. Er vindt altijd afstemming plaats met de trekkers van het netwerk en met lokale en regionale overheden (DuurzaamDoor is immers een interbestuurlijk programma). Mogelijke vormen van ondersteuning zijn: de inzet van sociaal instrumentarium, verbinden van netwerken, een koppeling realiseren met landelijke netwerken of expertisecentra, competentieontwikkeling, kennisinstrumenten als GroenGelinkt op maat inzetten. Echter, DuurzaamDoor kent geen projectsubsidies. DuurzaamDoor organiseert zelf geen regionale netwerken, maar richt zich op de energie die er al in de regio is.

DuurzaamDoor zet sociaal instrumentarium in DuurzaamDoor zet sociaal instrumentarium in bij organisaties en netwerken. Daarmee organiseert ze leerprocessen die bijdragen aan versnelling van de weg naar een groene, duurzame economie. Het gaat dan om kennis, vaardigheden en methodieken die leerprocessen op gang brengen en die kennisverspreiding bevorderen. Sociaal instrumentarium ondersteunt partijen bij het effectief innoveren. Het zorgt voor de omstandigheden waarin een creatieve zoektocht kan ontstaan naar innovatieve oplossingen. Duurzaamheid is immers mensenwerk en daarom is het cruciaal om van en met elkaar te leren. Waarom sociaal instrumentarium? Veel van de huidige maatschappelijke vraagstukken Community of practice verbindt en versnelt. Beeld: DuurzaamDoor

20

21

DUURZAAMDOOR IN DE PRAKTIJK Regionale netwerken in de Zuidwestelijke Delta In West-Brabant en Zeeland opereert de Strategic Board Delta Region: een ‘klassieke gouden driehoek’ waarin overheden, ondernemers en (in dit geval hoger) onderwijs met elkaar samenwerken om de regio economisch vitaal en duurzaam te maken. Economische speerpunten zijn logistiek, maintenance en agro-food/ bio-based. Onderliggend uitgangspunt is om zoveel mogelijk kringlopen te sluiten (circulaire economie).

daartoe langdurig geïnvesteerd in het versterken van de ‘energieke samenleving’. Waarbij burgers, maatschappelijke organisaties, onderwijsinstellingen en bedrijven zelf het initiatief nemen om hun eigen woon-, werk- en leefomgeving vorm te geven.

In dezelfde regio is er ook het netwerk Waterpoort: een samenwerkingsverband van een 20-tal partijen, waaronder gemeenten, provincies (Brabant, Zeeland, Zuid-Holland), waterschappen, MKB en maatschappelijke organisaties rond Zoommeer-Volkerak. Het doel van dit netwerk is om de vitaliteit en leefbaarheid van het gebied te versterken door (kleinschalige) bedrijvigheid te stimuleren op gebieden als zilte teelt, watersport en recreatie, toerisme, kleinschalige energieopwekking etc.

In de gemeenteraad van Lochem werd daartoe door alle raadsfracties een nieuw beleidsdocument aangenomen, die de nieuwe rol expliciteert en het College opdracht geeft dit te realiseren. Een andere rol van de overheid betekent echter ook dat ‘overheidsdienaren’ zich anders moeten opstellen en andere competenties moeten ontwikkelen. In voorkomende gevallen kan dat personele consequenties met zich meebrengen.

Ondersteuning Regionale netwerken komen in aanmerking voor ondersteuning indien ze: • gebruik maken van sociaal instrumentarium • zich actief richten op ondersteuning van maatschappelijk initiatief • al een basis hebben gelegd met het netwerk • werken op het snijvlak van landelijk en regionaal beleid; • de 5 O’s verbinden of daartoe de potentie hebben • werken met meerdere duurzaamheidsthema’s en • aanhaken bij procesthema’s van het programma • een natuurlijke geografische begrenzing  hebben

Beide netwerken opereren echter los van elkaar. DuurzaamDoor neemt initiatieven om deze (en andere) netwerken met elkaar te verbinden en wederzijds vruchtbaar te maken, kennisontwikkeling en –deling te versterken (intern, maar ook van binnen naar buiten en vice versa) en de netwerken te verbreden door maatschappelijke organisaties en de gehele onderwijskolom te betrekken. Wat dit laatste betreft: op korte termijn is de focus vaak gericht op betrokkenheid van het hoger en wetenschappelijk onderwijs/onderzoeksinstellingen, op de lange termijn is betrokkenheid van de gehele onderwijskolom noodzakelijk. Gemeente Lochem als voorbeeld De gemeente Lochem mag je gerust een koploper noemen waar het de lokale ontwikkeling van duurzaamheid betreft. Het College van B&W heeft

22

Waar de klassieke overheid zelf beleid formuleert, uitvoert en sanctioneert, is de rol van de lokale overheid in de nieuwe situatie in toenemende mate gericht op ondersteunen, faciliteren en regisseren van deze initiatieven.

DuurzaamDoor heeft de afdeling Bestuurskunde van de Technische Universiteit Twente gevraagd de ontwikkelingen in Lochem te onderzoeken. Hoe heeft dit proces zich tot nu toe heeft voltrokken? Wat waren/zijn de succes- en faalfactoren? Hoe permanent is deze ontwikkeling? Welke instrumenten zijn ingezet? De kennis en ervaring die in Lochem is opgedaan wordt beschreven en komt daarmee beschikbaar voor andere lokale overheden en studenten op de opleiding Bestuurskunde. GroenGelinkt ‘’Welk educatief aanbod op welk moment het beste past is iets dat alleen scholen, naschoolse opvang, leerlingen en ouders zelf kunnen bepalen. Wat aanbieders van natuur en milieu educatie kunnen doen is hen helpen passende keuzes te maken. Voorwaarde is een overzichtelijk en inzichtelijk informatiesysteem.” Dit biedt GroenGelinkt. GroenGelinkt is een onderdeel van het Programma DuurzaamDoor van RVO.nl. Meer informatie: www.groengelinkt.nl Meer informatie Meer informatie over het kennisprogramma DuurzaamDoor kunt u vinden op www.duurzaamdoor.nl

6 Ruimte door wet- en regelgeving Wet Milieubeheer helpt gemeenten en bedrijven bij energiebesparing

Energiebesparing: wat is het? Energiebesparing is stap 1 in de Trias Energetica. U kunt energiebesparing stimuleren door middel van subsidies of revolverende fondsen, het goede voorbeeld te geven door uw gemeentehuis en –werken energie-efficient in te richten en door uitvoering te geven aan de energiebesparingsbepaling van de Wet Milieubeheer. Veel gemeenten bewandelen een stimulerend en toezichthoudend spoor en behalen daar goede resultaten mee. Uit onderzoek blijkt echter dat er nog veel potentieel te benutten is. In de doorrekening van het SER Energie-akkoord blijkt er 4-36 PJ te realiseren door middel van toezicht op de energiebesparingsbepaling. Wat levert het op? Het realiseren van deze PJ besparingen is goed voor het klimaat, maar ook goed voor de lokale groene economie. Venlo heeft bijvoorbeeld door laten rekenen dat de investeringen in de lokale groene economie zich dik terugverdienen. Als er geen energiebeleid gevoerd zou worden, zouden de energiekosten voor de regio tot en met 2030 oplopen tot 6 miljard euro. Met actief energiebeleid komen de kosten uit op 3 miljard. Investeringskosten: 1,5 miljard. Er wordt dus niet alleen flink bespaard op die energiekosten, maar van de investeringen die er plaats vinden, komt een groot deel in de lokale economie terecht: groene groei in de regio. Wat staat er in het Activiteitenbesluit art 2.15? In artikel 2.15 van het Activiteitenbesluit1 is de wettelijke plicht voor een ondernemer vastgelegd om alle energiebesparende maatregelen te realiseren die zich binnen 5 jaar terugverdienen. In eerste instantie moet een ondernemer zelfstandig aan de slag gaan met het realiseren van energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering (zelfredzaamheid). Door stimulering van een actief toezicht op het naleefgedrag van ondernemers, kan het bevoegd gezag een bijdrage leveren aan energie-efficiëntieverbetering bij bedrijven. Om welke bedrijven en maatregelen gaat het? Deze wettelijke plicht is alleen van toepassing als aan de onderstaande toetsingscriteria wordt voldaan: • een minimaal jaarlijks elektriciteitsverbruik van 50 000 kWh; of • een minimaal jaarlijks verbruik van 25000 m3 aan aardgasequivalenten aan brandstoffen • een terugverdientijd van vijf jaar (of minder) per energiebesparende maatregel

Op grond van artikel 2.15 zijn drie typen energiegebruikers te onderscheiden: - Kleingebruikers, bijvoorbeeld een café of een kleine winkel - Middelgrote gebruikers, bijvoorbeeld super markten en zorginstellingen - Grootgebruikers bijvoorbeeld een tuinderij of groot kantoor

Fernwärme Wien brengt warmte vanuit een afvalverbrander in Spittelau naar de stad Wenen. Ontwerp van Hundertwasser. Voorbeeld van verduurzaming warmtevoorziening. Foto: Tjitske Ypma

Afhankelijk van de grootte van de bedrijven gaat het dan over de volgende maatregelen Meerjaren Energie-efficiency overeenkomsten (MJA’s) tussen bedrijven en overheden. Stimuleren van energiebesparing door kleingebruikers te wijzen op relevante (generieke) energiebesparende maatregelen. Het door de grootverbruikers laten doen van onderzoek en opstellen van een plan van aanpak gericht op energiebesparing en het desnoods afdwingen dat dat onderzoek wordt gedaan of het plan wordt uitgevoerd. Het met behulp van landelijk vastgestelde maatregelenlijsten per branche bevorderen en desnoods afdwingen dat bedrijven maatregelen treffen. In het SER energieakkoord is afgesproken dat er nieuwe, erkende maatregellijsten komen per branche, in overleg met de branche. De eerste lichting is bijna afgerond en zal in de zomer van 2015 inwerkingtre-

23

7 Ruimte door duurzaam in te kopen Duurzame infrastructuur: hoe pak je dat aan?

er naar de uitvoering te vereenvoudigen (o.a. met de genoemde maatregelenlijsten en opleidingen), maar we zullen vooral insteken op de bereidheid bij bevoegd gezag om in de (milieu)jaarprogramma’s en/ of de werkafspraken tussen gemeenten en regionale uitvoeringsdiensten, tijd te reserveren voor deze belangrijke taak. Het Rijk biedt ook de mogelijkheid om een eenmalige financiële bijdrage te verkrijgen en daarmee de opstart van deze (voor velen) nieuwe prioriteit in het werkpakket mogelijk te maken (bijvoorbeeld in de vorm van een Green Deal).

Fernwärme Wien. Foto: Tjitske Ypma

den. De komende tijd zullen de nieuwe lijsten getest worden en van een handleiding worden voorzien, in samenwerking met bevoegd gezag. Ook wordt er een opleidingsmodule ontwikkeld voor toezichthouders om met de nieuwe lijsten en regelgeving aan de slag te gaan. De milieuinspecteur zou daarbij in eerste instantie een stimulerende en adviserende rol kunnen vervullen: de milieuinspecteur als energieambassadeur. Wat is de eerste stap? De eerste stap is het dat de Regionale Uitvoeringsdienst in overleg met de opdrachtgevers bepaalt hoe en waarop men de komende jaren haar activiteiten gaat richten en dat daarvoor capaciteit ter beschikking zal worden gesteld. Het rijk zal hiertoe – indien gewenst - ondersteuning bieden. Hoe ziet het vervolgtraject eruit? Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en de Vereniging Nederlandse Gemeenten hebben de handen ineengeslagen om gemeenten behulpzaam te zijn bij de uitvoering van het SER Energieakkoord. In de tweede helft van 2014 zal in veel bijeenkomsten voor en gesprekken met bestuurders en RUD’s verteld worden over de mogelijkheden en het belang van energiebesparing bij bedrijven door middel van stimulering, toezicht en handhaving. We streven

24

Hoe kan ik bedrijven helpen? Bedrijven hebben energiebesparing meestal niet als prioriteit. Toch kan er veel geld mee bespaard worden, structureel. Het is zaak dat bedrijven daarvan bewust worden gemaakt, meestal door het inzichtelijk maken van de kansen die er liggen en het financiële voordeel wat behaald kan worden. Hoe eerder een investering zich terugverdient, hoe eerder men bereid is tot het nemen van maatregelen. U kunt bedrijven in uw regio stimuleren inzicht te krijgen in de winst die te behalen valt met het nemen van energiebesparende maatregelen. Dat zijn directe besparingen, en belastingvoordelen zoals met EIA en VAMIL. Ook kunnen bedrijven en branche-organisaties aanspraak maken op begeleiding vanuit RVO, via de programma’s MJA3/MEE (via http://www.rvo.nl/ subsidies-regelingen/deelnemen-mja3/mee). De omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid maakte een filmpje van adviserend toezicht op energiebesparing bij een school: http://www.youtube.com/watch?v=62AzrnatlO0

Het Rijk heeft, net als provincies, gemeenten en waterschappen onder meer voor de Spoor- en GWW-sector ingezet op duurzaam inkopen. Het is nu aan opdrachtgevers en de markt om samen na te denken over het aanbestedingsproces op het gebied van duurzaamheid en hier handen en voeten aan te geven. Ze hebben hun krachten gebundeld in het Samenwerkingsverband Duurzaam GWW en een uniforme werkwijze ontwikkeld: de Aanpak Duurzaam GWW: een uniforme aanpak voor een eenduidige marktbenadering. De Aanpak Duurzaam GWW is een praktische werkwijze om duurzaamheid in GWW-projecten concreet te maken. Maar wel zonder vooraf generiek voor te schrijven wat de duurzaamheidseisen zijn. De Aanpak wil juist per project de kansen op duurzaamheidswinst maximaal benutten. Met deze werkwijze kan een projectorganisatie (opdrachtgevers/ingenieursbureaus) in elk stadium van een project een stappenplan volgen en daarmee duurzame ambities formuleren, vastleggen en doorgeven naar de volgende projectfase. Door duurzaamheid zo vroeg mogelijk in het project te borgen, worden de kansen optimaal benut. Dit gebeurt via het Ambitieweb, waarmee de ambities op de belangrijkste GWW-thema’s beeldend worden weergegeven (zie figuur 1).

Tot slot Meer informatie over het energieverbruik in uw regio kunt u vinden op: klimaatmonitor.databank.nl Meer informatie over energiebesparing bij bedrijven kunt u vinden op de website van het Kenniscentrum Info: http://www.infomil.nl/onderwerpen/duurzame/ energie/praktijkvoorbeelden/ http://wetten.overheid.nl/BWBR0022762/ Contactpersoon bij Ministerie van I&M is Stef Strik: [email protected], 06 52 09 68 86 Contactpersoon bij VNG: Programmateam energie, Lian Merkx, [email protected]

Figuur 1: Het ambitieweb biedt een kapstok om gedurende alle fases van het bouwproces de ambities op bepaalde thema’s (bijv. energie, materialen etc.) goed voor ogen te blijven houden.

• Ambitieniveau 1: Inzicht in duurzaamheidsbelasting op deze thema’s en/of minimaal duurzaamheidsniveau is behaald (oa. de 100% duurzaam inkopencriteria van de overheid); • Ambitieniveau 2: Significante verbetering is bereikt op dit thema; • Ambitieniveau 3: Toegevoegde waarde: De belasting op mens/milieu is nihil, of er wordt zelfs een positieve bijdrage geleverd (bv. energieneutraal of energieleverend, C2C). Structurele Aanpak via het stappenplan De Aanpak draait om ambities formuleren, afwegen, concreet maken, uitvoeren en doorgeven naar de volgende projectfase. Om dit gestructureerd en consequent te doen is een stappenplan ontwikkeld (zie figuur 2). Er is gekozen voor een aanpak die op alle fases in een aanbestedingsproces aangrijpt en die ruimte biedt aan duurzame innovatie. Uitgangspunt hierbij is het meewegen van de duurzaamheidsaspecten van de hele levenscyclus van een werk. Of het nu gaat om een innovatief aanbestedingstraject of een meer traditioneel bestek, de werkwijze is toepasbaar voor alle aanbestedingsmethoden. Belangrijke gezamenlijk geformuleerde uitgangspunten in de Aanpak zijn: • Het zo vroeg mogelijk in het project starten met de Aanpak Duurzaam GWW, liefst al in het stadium van integrale gebiedsontwikkeling. In de planfase liggen immers de grootste duurzaamheidskansen; • Per project te focussen op de duurzaamheidsthema’s waar de meeste duurzaamheidswinst te behalen is; • Ruimte creëren voor innovaties door zoveel mogelijk oplossingsvrij te specificeren. En dat niet alleen voor opdrachtnemers, maar ook in het eigen ontwerpproces. Zo krijgen markt en innovaties meer kans; • Gebruik maken van een gezamenlijk instrumentarium zoals DuboCalc, CO2-Prestatieladder en Omgevingswijzer. Dit om duurzaamheid op consistente wijze te kunnen meten, toetsen en borgen. Wat levert werken met de Aanpak Duurzaam GWW u op? • u krijgt praktische handvatten om duurzaamheid op een weloverwogen manier een plek te geven in projecten; • u kunt per project eigen duurzaamheidsambities formuleren en aansluiten bij de ambities van de eigen organisatie;

25

samen: bij 30 of 50% van de opdrachten Aanpak toegepast • Opdrachtnemers: via koepels allemaal stimuleren toepassen van de Aanpak, kennis uitwisseling, CoP,s, Building Changes, etc etc samen goed voor meer dan 90 % van de GWW bouwketen • 40% van opdrachtgevers in volume gaat er nu meteen mee aan de gang, doel van de green deal dus de andere 60% zsm te betrekken zodat effect echt 100% duurzaam is Betrokken partijen De volgende partijen hebben de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013 ondertekend: Aannemersfederatie Nederland, Bouwend Nederland, Stichting CROW, FME-CWM, Gemeente Molenwaard, Gemeente Rotterdam, Koninklijke Metaalunie, Ministerie van Defensie, Dienst Vastgoed, Ministerie van Economische Zaken/Dienst Landelijk Gebied, Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Rijkswaterstaat, MKB Infra, NLingenieurs, Nederlands Verbond Toelevering Bouw (NVTB), ProRail, Provincie Gelderland, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Railforum • u weet dat de markt op deze Aanpak anticipeert en voorstellen doet; • u kunt gebruik maken van kennis en ervaringen bij andere GWW projecten; • u draagt bij aan een duurzame samenleving. Waarom een Aanpak Duurzaam GWW? Als opdrachtgevers en -nemers ondersteunt het samenwerkingsverband Duurzaam GWW de ambitie van de rijksoverheid om 100% duurzaam in te kopen. De inkoopcriteria* die in het verleden hiertoe zijn ontwikkeld, hebben dus ook een plek in de Aanpak Duurzaam GWW (zie ambitieweb niveau 1). Maar het samenwerkingsverband wil daarnaast een betere aansluiting op functioneel aanbesteden met oplossingsvrije criteria en meer ambitie inbrengen in duurzaamheid in de GWW-sector in het algemeen. Naast de Aanpak, werkt het samenwerkingsverband Duurzaam GWW ook aan een gezamenlijke langetermijnvisie: wat kan de sector bijdragen aan een duurzame samenleving in 2040, welke innovatieprojecten hebben prioriteit, en welke ambities stelt de sector zichzelf? Green Deal Duurzaam GWW Op zowel 10 juni 2013 als op 10 februari 2014 is de Green Deal Duurzaam GWW ondertekend. Meer duurzame innovatie, meer energiebesparing en meer doen met minder budget in de GWW-sector. Dat willen deelnemende partijen aan de Green Deal ‘Duurzaam GWW’ bereiken. De Green Deal moet zorgen voor een versnelde verduurzaming van de spoor-, grond-, weg- en waterbouwsector. Met de Green Deal ‘Duurzaam GWW’ willen deelnemende partijen

26

Nederland, Stichting SBRCURnet, Uneto-VNI en de Unie van Waterschappen. De Green Deal is op 10 februari 2014 door de volgende partijen ondertekend: provincie Zuid-Holland, provincie Noord-Holland, provincie Zeeland, provincie Flevoland, provincie Drenthe, provincie Groningen, TNO en de Vereniging van Waterbouwers Partijen die geïnteresseerd zijn kunnen zich te allen tijde aansluiten. Ook u kunt meedoen met Duurzaam GWW. U kunt hiervoor contact opnemen met het Samenwerkingsverband via [email protected]. Voor meer informatie: Samenwerkingsverband Duurzaam GWW www.duurzaamgww.nl Voor meer informatie over duurzaam inkopen op andere terreinen: www.pianoo.nl .

zorgen dat de aanpak breed geïmplementeerd wordt in de GWW-sector en de verduurzaming versnellen. Hoewel iedere deelnemer eigen doelstellingen heeft binnen de Green Deal, gaat er een groot gevoel van saamhorigheid van uit. Partijen zijn partners, willen met elkaar meedenken, kennis delen en gezamenlijk duurzaamheid op de kaart zetten. Dat biedt mensen de ruimte om vanuit eigen drijfveren aan de slag te gaan, in plaats van aan verplichtingen voldoen. Wat houdt de deal in? Naast de eigen doelstellingen zijn de volgende gezamenlijke doelstellingen afgesproken. ‘Doen’: Partijen gaan in 2013 tot en met 2015 een gecontroleerde, praktijkgerichte implementatie laten plaatsvinden bij Partijen of bij de leden van Partijen; ‘Verbreden toepassing’: Partijen zorgen ervoor dat in 2015 het merendeel van de partijen in de GWW-sector op de hoogte is van de ‘Aanpak Duurzaam GWW’ en het nut van de toepassing ervan. ‘Ontwikkelen’: Partijen gaan de ‘Aanpak Duurzaam GWW’ doorontwikkelen, concretiseren en werkbaar houden / maken voor de gehele GWW-sector. Gezamenlijk wordt het volgende gerealiseerd in 2013: • Alle opdrachtgevende partijen tezamen minimaal 34 projecten met (onderdelen van de) Aanpak Duurzaam GWW + 3 boegbeeldprojecten Rijk • In 2015: alle Rijksopdrachtgevers in de GWW

Bij aanleg infrastructuur zijn veel kansen voor duurzaamheid door slimme combinaties te maken en door partijen er in een vroeg stadium bij te betrekken. Foto: Tjitske Ypma

27

Uit de praktijk

Nieuw-Lekkerland

Duurzame aanpak infrastructuur in Nieuw-Lekkerland In de Venuslaan en aanliggende straten in Nieuw-Lekkerland was het rioolstelsel nodig toe aan vervanging. Door zettingen was de woonwijk maar liefst ca. 80 cm gezakt ten opzichte van het aanlegniveau. Die zettingen hadden tevens negatieve effecten op de toegankelijkheid en bereikbaarheid van de wijk. Maar er speelde meer. Zo was de inrichting van het woongebied niet Duurzaam Veilig, aan het einde van zijn levensduur en waren er parkeerproblemen. Verder paste de staat van het groen niet meer bij de beeldkwaliteit en de onderhoudsintensiteit die de gemeente voor ogen heeft. Het vervangen van het riool was een prima mogelijkheid om het gebied grondig te reconstrueren en te optimaliseren. De Aanpak De gemeente Molenwaard, waartoe Nieuw-Lekkerland behoort, heeft burgerparticipatie hoog in het vaandel staan. Aangezien dit project een zeer grote impact heeft op de leefomgeving, zijn de bewoners en andere belanghebbenden direct betrokken bij het bepalen van de ambities en het maken van het ontwerp. De methode Duurzaam GWW combineerde de verschillende behoeftes en gaf handvatten voor de inzichtelijke en bewuste afwegingen. Duurzaam GWW begon daarom met het hoogste

Hulpmiddelen De Omgevingswijzer en het Ambitieweb Voordelen door De Aanpak • De Omgevingswijzer geeft een goed overzicht van het beleid over alle relevante beleidsthema’s heen;

Waterschappen: benut de ruimte

Ruimte is op twee manieren een belangrijke factor in energietransitie. Ten eerste is het belangrijk ruimtelijk te kijken: waar is vraag naar bijvoorbeeld warmte en is er ergens restwarmte? Waar komt snoeihout vandaan, waar kan het worden gebruikt? Hoe vang je de meeste zonne-energie met een zonnepaneel? Kijk naar zonatlas. En waar is goed wind om te zetten in energie, en kunnen elektrische auto’s erop rijden?

bestaande infrastructuur en de aanwezigheid van bedrijven. Het vraagt om een helikopterview om de kansen voor duurzame energie te zien en te herkennen. “De gemeente is als gebiedsregisseur bij uitstek geschikt om deze helikopterview te ontwikkelen. En om de relevante partijen met elkaar te verbinden en de kansen ook daadwerkelijk te verzilveren”, vindt Lazaroms.

Hiervoor zijn verschillende tools ontwikkeld. Er is een warmtekaart, een energieatlas, een zonatlas. Het zijn fantastische hulpmiddelen, om samen met bewoners en gebruikers van de ruimte de mogelijkheden te ontdekken. Rafael Lazaroms van de Unie van Waterschappen: “Ga bijeen zitten rond een kaart, en pak een stel prikkers. Zet een prikker op iedere plek waar iets mee kan, en start vervolgens het gesprek.”

Eén van die relevante partijen is het waterschap in uw gebied. De waterschappen beschikken over veel biomassa en terreinen. Zij zijn zelf ook uitvoerder van bedrijfsmatige processen (afvalwaterzuivering). De waterschappen zijn zowat de grootste producent van biogas. Dit is alleen niet zichtbaar, omdat het merendeel daarvan tot nu toe nog zelf wordt gebruikt voor het zuiveringsproces. De biogasproductie wordt de komende jaren flink opgeschroefd. Daarnaast verkennen de waterschappen de mogelijkheden om andere duurzame energiebronnen toe te passen, zoals wind- en zonne-energie, warmteterug-

De mogelijkheden voor lokale duurzame energie zijn sterk verbonden met de mogelijkheden van de

Beeld Duurzaam GWW

Niels van Amstel, regiomanager bij Megaborn: ‘Al met al was de reconstructie complex. Dat vergde een aanpak waarbij het beleid en de behoeften per system met elkaar in lijn gebracht moesten worden voor een integrale aanpak. Het fijne aan Duurzaam GWW is dat die al die behoeftes combineert en het dus complex maakt, maar aan de andere kant weer de handvatten geeft voor inzichtelijke en bewuste afwegingen en stappen voor het vervolg.’ abstractieniveau, namelijk de visie op de wijk. Wat verwacht men van de verkeersaanpak en het leven in de wijk? Een niveau lager is dan de beschouwing van de riolering, de weginrichting en de groeninrichting.

28

Op die manier zijn alle betrokkenen meegenomen in het stramien van beleid, uitgangspunten, randvoorwaarden, behoeften, oplossingsruimte en keuzes. Een klankbordgroep, bestaande uit bewoners, vertegenwoordigers van Huurdersvereniging Nieuw-Lekkerland en Woningbouwvereniging Nieuw-Lekkerland, fungeerde daarbij als luisterend oor, gaf aan wat er leefde in de wijk en hield hierbij goed de samenlevingsverbanden in de gaten.

8 Fysieke ruimte

• Het Ambitieweb ondersteunt de betrokkenen om een beeld te vormen wat als belangrijk wordt ervaren en focus aan te brengen. Bewoners kunnen daardoor gerichter meepraten en aangeven waar zij de ambitie naar boven wilden bijstellen; • Door de integrale benadering van de Aanpak en de ruimtelijke begrenzing van het project zijn de min of meer losstaande problemen met elkaar verbonden; • Verbeterde leefomgeving voor de bewoners; • Optimale balans tussen parkeergelegenheid, groen en veiligheid; • Een onderhoudsvrij, hygiënisch en duurzaam system; • Bewonersparticipatie waardoor zij tevreden zijn over de herinrichting en hun inspraak hierin.

Uit: Visiebrochure - Routekaart afvalwaterketen

29

Kansenkaart Afvalwaterketen De Routekaart afvalwaterketen 2030 van VNG en Unie van Waterschappen bevat inspirerende voorbeelden voor energietransitie.12 kansen uitgelicht.

winning en waterkracht. Waarom vinden de waterschappen dit zo belangrijk? 1 Klimaatverandering wordt steeds meer zichtbaar en voelbaar Waterschappen hebben in hun dagelijks werk veel last van de klimaatverandering. Dijken moeten worden versterkt en watersystemen robuust gemaakt om Nederland veilig en leefbaar te houden. Wateroverlast ligt op de loer, ook in het stedelijk gebied. De waterschappen willen daarom ook maatregelen nemen om de (eigen) uitstoot van broeikasgassen zoveel mogelijk te beperken. Dit is een gemeenschappelijke basis voor samenwerking met de gemeente aan lokaal klimaatbeleid. 2 Waterschap als producent van duurzame energie De Unie van Waterschappen heeft vorig jaar samen met het Klimaatverbond en de VNG het Energieakkoord ondertekend. De waterschappen hebben getekend voor scherpe ambities: 40% van het energieverbruik wordt in 2020 zelf duurzaam geproduceerd. Overschotten worden bij voorkeur lokaal ingezet en geleverd aan gemeenten en bedrijven. 3 Duurzaam is niet duur Uit vele voorbeelden blijkt dat duurzaamheid goed samen kan gaan met kostenefficiency. Veel projecten verdienen zich na enige tijd terug, welk voordeel weer ten goede komt aan de burger (via de belastingen). Bij samenwerking tussen waterschap en gemeente kunnen kosten en voordelen worden gedeeld. 1 + 1 wordt dan 3. Er wordt in het kader van het Bestuursakkoord Water al intensief samengewerkt om de kostenefficiency te vergroten, maar de kansen voor duurzame energie en besparing zijn tot nu toe nog wat onderbelicht

30

gebleven. Wist u dat 60 PJ energie aan warmte eenvoudigweg verdwijnt via het afvalwater in riolering en oppervlaktewater? Dit is evenveel als het elektriciteitsverbruik van bijna anderhalf miljoen huishoudens. Deze warmte kan via warmtewisselaars in de badkamer, in de riolering of op de rioolwaterzuivering worden hergebruikt, bijvoorbeeld voor woonwijken, kantoren of zwembaden. Er zijn veel mogelijkheden de energie uit rioolwater beter te benutten, zie ook hoofdstuk biomassa. Deze en vele andere kansen zijn opgenomen in de Kansenkaart Afvalwaterketen. Zie voor meer informatie over deze voorbeelden www.samenwerkenaanwater.nl of www.uvw.nl voor de visiebrochure en andere mooie projecten. Samenwerking met burgercoöperaties voor zonneweiden Een aantal waterschappen onderzoekt mogelijkheden om terreinen ter beschikking te stellen aan burgercoöperaties voor de plaatsing van zonnepanelen. Daarbij wordt gedacht aan rioolwaterzuiveringen, waterbergingsterreinen en (slaper)dijken. Deze mogelijkheid is sterk afhankelijk van de fiscale salderingsregeling die in het Energieakkoord is overeengekomen. De Unie van Waterschappen, het Klimaatverbond en Triodosbank onderzoeken momenteel de mogelijkheden voor toepassing van deze fiscale regeling. Medio dit jaar zal een onderzoeksrapport ter beschikking komen. Er zitten nogal wat haken en ogen aan de fiscale regeling en postcode-roos pakt niet overal goed uit. Desalniettemin lijken er onder omstandigheden kansen te zijn. Afstemming en samenwerking met de gemeente zijn bij deze initiatieven wenselijk. Dus: nieuwe wethouder, kom kennismaken bij uw lokale waterschap en bespreek de mogelijkheden!

31

Voor meer informatie kunt u terecht op de website www.samenwerkenaanwater.nl en www.uvw.nl Uit: Kansenkaart afvalwaterketen van Unie van Waterschappen

32

33

DEEL 2

Energiebronnen Er zijn verschillende vormen van duurzame energie. Zon, wind, biomassa, waterkracht, aardwarmte en waterkracht. De verschillende vormen hebben ieder hun eigen voor- en nadelen, maar uiteindelijk hebben we ze allemaal nodig om zonder fossiele brandstoffen en met behoud van welvaart te kunnen leven. Zie ook www.masterclassenergietransitie.nl

1 Windenergie: veel voor weinig Steeds meer burgercoöperaties enthousiast

Naar Deens voorbeeld beginnen ook in Nederland steeds meer burgercollectieven warm te lopen voor windmolens. In Nederland zijn tientallen windcoöperaties van burgers actief. Ze investeren samen in windmolens, en nemen hier de stroom van af. Dat gebeurt nu nog tegen een normaal tarief van 22 cent per kilowattuur (Windvogel). Met een salderingsregeling (zie hoofdstuk samenwerken met lokale energiecoöperaties) en zonder subsidie zou dit 5 cent goedkoper kunnen zijn. De provincie Noord-Holland levert haar bijdrage aan de rijksopgave voor de realisatie van windenergie. Daarnaast zet de Energy Board van de provincie

34

Noord-Holland in op het stimuleren van offshore windparken. Wind op zee is de vrijblijvendheid voorbij: het besef neemt toe dat windenergie in belangrijke mate gaat bijdragen aan onze duurzame-energie behoefte. De bedrijven en havens in Noord-Holland kunnen daar volop van profiteren. De Energy Board maakt hun activiteiten zichtbaarder, zorgt ervoor dat bedrijven die een rol kunnen spelen in de offshore windindustrie sterke ketens vormen en dat de belangstelling onder jongeren voor een carrière in de windsector toeneemt. Alle informatie over de Energy Board en de doelstellingen vindt u op www.energyboard.nl

35

2 Zonne-energie Zonnepanelen: Goud op je dak!

Eindelijk iets dat je zelf kunt doen, energie uit zonoogsten van je eigen dak. Tenminste als je een eigen dak hebt, dat gunstig ligt ten opzichte van de zon. Nederland zit in een stijgende lijn wat betreft de aanschaf van zonnepanelen door particulieren en wat betreft grootschaliger zonne-energie projecten op grotere daken of braakliggende stukken land. In 2013 is de hoeveelheid opgestelde zonnepanelen in Nederland verdubbeld ten opzichte van 2012, terwijl 2012 ook al een verdubbeling te zien gaf ten opzichte van 2011. Vorig jaar was er voor 665 megawatt aan vermogen. In 2012 was dit nog 365 megawatt. Dit blijkt uit cijfers van de Nederlandse netbeheerders. Die explosieve groei komt niet uit de lucht vallen. Sinds enkele jaren is het voor particulie-

ren en sommige bedrijven goedkoper om met zonnepanelen op het dak energie op te wekken, dan om stroom van het net te kopen. Zonnestroominstallaties hebben een rendement (“return on investment”) van 8 – 11%. “De maatschappelijke acceptatie van zonnepanelen is merkbaar toegenomen. Ze beginnen normaal te worden.” Gerard van Amerongen van branchevereniging Holland Solar - 26-04-2014 de Volkskrant

Er is een golf aan initiatieven ontstaan waarbij consumenten alleen of gezamenlijk zonnepanelen kunnen aanschaffen. En er is steeds meer onafhankelijke informatie op maat beschikbaar over de zonne-energiepotentie van daken op websites zoals Zonatlas.nl, Zonnekaart.com en Zonnepanelencalculator.nl. De zonPV installatiebranche speelt daarop in. Momenteel is er keuze uit zo’n 80 verschillende typen zonnepanelen. Ook de samenleving springt er op in en organiseert zich in een rap tempo in coöperaties die als collectief zonne-energie projecten organiseren.

Op Zonatlas is te zien welke daken geschikt zijn voor zonnepanelen. Groen is geschikt, rood is niet geschikt.

het geval is, biedt een uitdraai van de eigen situatie houvast voor het opvragen en beoordelen van offertes voor aanschaf en installatie. Andersom maken installateurs gebruik van de Zonatlas of Zonnekaart om de installatie precies op maat te installeren en hun eigen offerte te voorzien van onafhankelijke informatie.

Klimaatverbond voelde in 2011 deze ontwikkelingen aan en maakt een vertaalslag van het Duitse Solar Potenzialkataster naar de Nederlandse Zonatlas. De Zonatlas was uniek, omdat de geschiktheid voor ZonPV van alle daken in een gemeente nauwkeurig zichtbaar worden door gebruik van Hoogtekaart gegevens van Rijkswaterstaat (AHN2), kadastrale gegevens, historische weerdata en lijsten van monumentale gebouwen. Dat was fundamenteel verschillend van de online kaarten die op basis van google maps inschattingen waren gemaakt. Gemeente Arnhem, Tiel en Eindhoven schaften hun eigen Zonatlas aan en starten de campagne ‘Goud op je dak’ met ondersteuning van Klimaatverbond. Daarna volgde provincie Gelderland met 56 gemeenten. Op 5 juni 2014 lanceerde Jaap Bond, gedeputeerde Duurzame Energie provincie Noord-Holland, de Zonatlas Noord-Holland. Op www.zonatlas.nl/ noord-holland kunnen alle bewoners, bedrijven en organisatie in Noord-Holland met een paar muisklikken checken hoe geschikt hun dak is voor zonnepanelen. Woningstichting Sint Joseph in Boxtel plaatst zonnepanelen. Bekostigd door huurverhoging, maar met lagere maandlasten tot gevolg. Foto: PDK Foto

36

Komende zomer beschikt bijna iedere Nederlander over een online zonne-energie instrument om te kunnen bekijken of zonnepanelen renderen. Als dat

De rol van gemeenten is cruciaal. Niet alleen bieden zij hun inwoners en bedrijven een zonne-energie instrument aan. Zij kunnen ook het buurman-buurman effect aanjagen door mooie voorbeelden uit te lichten. Periodieke terugkoppeling bieden over de groei van zonne-energie in hun gemeente. Daarnaast beschikken gemeenten over de mogelijkheid om duurzaamheidsleningen aan te bieden of zelf subsidies te verstrekken op de aanschaf van zonnepanelen. Dit is steeds minder nodig omdat terugverdientijden al onder de ten jaar liggen. De laatste ontwikkeling sluit aan op het ontwikkelen van de arbeidsmarkt. Sinds juni 2014 stelt de Provincie Noord-Holland voor de hele provincie de Zonatlas beschikbaar via www.zonatlas.nl/noord-holland. Een mooie kans voor gemeenten om zonne-energie nog meer onder de aandacht te brengen. Het Servicepunt Duurzame Energie ondersteunt gemeenten bij het inzetten hiervan met o.a. een leidraad gemeentelijke communicatie.

Het recentelijk verschenen artikel in het magazine Eigen Huis bevestigt een mooie ontwikkeling: starters op de woningmarkt zullen een huis met zonnepanelen interessant vinden. Het verlaagt immers structureel de maandlasten. Dat is lucratief gezien alle smartphones, tablets, laptops, die dag in dag uit in het stopcontact worden opgeladen.

Meer informatie De meest gestelde vragen worden beantwoord op www.zonatlas.nl/noord-holland/vraag-en-antwoord. Via [email protected] kunnen de NoordHollandse gemeenten ondersteuning krijgen bij technische en inhoudelijke vragen en bij hun communicatietraject.

37

3 Biomassa Biomassa en de biobased economy

Biomassa zijn alle organische stoffen die door dier en plant wordt geproduceerd. Eenvoudiger gezegd, alle mest, takken, bladeren, gras en gft dat vrijkomt. Het wordt helder als we de drie hoofdstromen scheiden, omdat voor ieder van die stromen een andere visie en aanpak nodig is. • Natte biomassa (mest) • Droge biomassa (takken en gras) • GFT. Waarom is biomassa zo belangrijk Biomassa is de basis van alle fossiele brandstoffen. Het bestaat uit organische stof. Een samenspel van koolstof , waterstof en zuurstofhoudende verbindingen. Wanneer biomassa lang in de grond zit, kan er olie, kolen en gas ontstaan. Deze fossiele brandstoffen zijn in onze huidige economie de basis voor brandstof en voor de chemische industrie. Wanneer we fossiele brandstoffen vervangen door (verse) biomassa, scheelt dit in de uitputting van eindige fossiele grondstoffen en voorkomen we toename van CO2 in de atmosfeer. De in olie opgeslagen CO2 zit al miljoenen jaren in de grond. Biomassa kan dus worden ingezet als brandstof, of als basis voor chemische/synthetische producten, die voor deze specifieke toepassing is omgedoopt in biobased industry. Voorbeelden zijn de productie van plastic en grondstoffen voor medicijnen en voedsel. Pas als biomassa wordt verbrand, bestaan de verbindingen niet meer en komt CO2 vrij. Het is dus zaak om de biomassa zo lang mogelijk in de keten te houden voordat het moet worden verbrand. Iedere

stap in de keten leidt tot een eind- of restproduct dat weer laagwaardiger in de keten kan worden ingezet, totdat het eindigt als brandstof. Een eenvoudig voorbeeld is een boom waarvan de planken eerst tot een tafel worden gemaakt, voordat hij via de boomhut voor de kinderen in de open haard verdwijnt. Grafisch wordt dit weergegeven in de piramide van toegevoegde waarde biobased. (Bron: BiobasedEconomy.nl) Kenmerkend is dat hoe hoger de toegevoegde waarde, hoe minder biomassa hiervoor geschikt is.

Biomassa visie Veel lokale visies op biomassa gaan uit van de inzet van biomassa voor de opwekking van energie. Dat is een goed uitgangspunt, wanneer in het beleid geen of minder belang wordt gehecht aan de stimulering van de lokale economie, het behoud van goede landbouwgronden of aan energietransitie.

Beslaat de visie een langere termijn of wordt lokale economie hierin geïntegreerd, dan zal de visie op biomassa zich meer richten op het inzetten van de biomassa voor de biobased industry. Een eerste stap is vaak wel lokale biomassa eerst als brandstof te gebruiken, voor er meer waarde in wordt gezien. Lokale biomassa kan van akkers komen, maar dan gaat het ten koste van de voedselproductie. In alle gemeenten ontstaat echter ook biomassa in de vorm van snoeiafval. De bijdrage van deze biomassa aan verduurzaming van de energievoorziening kan verschillen van enkele procenten bedragen met uitschieters voor landelijke gemeenten tot 10 à 15%. Op de mogelijkheden die biomassa daarvoor biedt en de ervaringen hierbij gaan we verder in op basis van de drie hoofdstromen. GFT Het inzetten van GFT maakt onderdeel uit van het gemeentelijk afval beleid. GFT komt vrij bij bedrijfsvoering, maar vooral bij particulieren. GFT is een grondstof voor compostering, maar wordt ook verbrand in huisvuilverbrandingsinstallaties. Gemeentelijk beleid zet in op het verminderen van de groene afvalstroom door scheiding en het stimuleren van compostering bij de bewoner. In deze notitie wordt deze stroom verder buiten beschouwing gelaten, omdat de samenstelling en aanlevering te divers is. Natte biomassa/mest Sommige boeren halen energie uit mest. Hiervoor gebruiken ze in de meeste gevallen naast mest ook co-stromen, zoals energiemais of reststromen uit de levensmiddelenindustrie. Nadat er biogas is gewonnen, blijft er digestaat over. Dit kan als meststof op het land worden uitgereden. Mestverwerkers zijn ook bezig om er kunstmest van te maken, maar dit is nog niet erkend (en helpt dus niet bij het wegzetten van de mest: in Nederland een dure aangelegenheid). Biogas, het product van mestvergisting, is een interessante optie voor regio’s die streven naar energieof CO2 neutraliteit. Belangrijk is dat het biogas voldoet aan de eisen van de gebruiker, of anders kan worden opgewerkt tot groen aardgas en op het net kan worden ingevoed of LBG (de biogas vorm van LPG). Biogas/aardgas/LBG is ook een goede grondstof voor de chemische industrie. Een dergelijke omzetting past goed bij de transitie naar biobased toepassingen. Er zijn projecten in voorbereiding waarbij vergistingsinstallaties aan een biogasleiding worden gekoppeld die het gas kan transporteren naar afnemers die dit kunnen verwerken. Hiervoor worden subsidies binnen de SDE+ regeling ter beschikking gesteld. De markt is bezig met monovergisting, mestraffinage en mestvergassing. Met de hoeveelheden gas die dan worden geproduceerd, lijkt de boer uit de voeten te kunnen voor de eigen bedrijfsvoering.

Waterschappen bezig met vergisting rioolslib en winning grondstoffen Afvalwater is een bron van energie en grondstoffen. Dat blijkt uit de visie die de Unie van Waterschappen samen met de VNG hebben ontwikkeld over de toekomst van de afvalwaterketen op weg naar 2030. Deze visie laat zien dat afvalwaterzuivering kostbaar is, maar dat het ook een waardevolle bron is van duurzame energie en grondstoffen. De mooiste kansen liggen in de goede lokale samenwerking met gemeente, waterschap en bedrijven. Nu al produceren de waterschappen produceren bij elkaar ruim 100 miljoen kuub biogas (ongeveer 2,3 PJ). Dat is ongeveer 25% van het totale energieverbruik van de waterschappen en ongeveer 30% van de afvalwaterzuivering. In aantallen: in totaal zijn er 350 RWZI’s. Op een kwart wordt biogas geproduceerd, met name op de grotere installaties. In totaal wordt de helft van al het Nederlandse slib vergist. Het geproduceerde gas wordt momenteel vrijwel volledig ingezet voor het eigen zuiveringsproces. Er zijn op dit moment 6 energiefabrieken (rioolwaterzuiveringen die energieneutraal zijn of energie leveren, meestal in de vorm van elektriciteit en/of warmte). “In 2015 willen we nog 6 extra energiefabrieken realiseren. Deze zijn nu in aanbouw/ombouw”, zegt Lazaroms. Naar verwachting wordt het overschot aan biogas steeds vaker ingezet voor lokale toepassing, bijvoorbeeld aan bedrijven of groen gas voor mobiliteit (voor toepassing eigen auto’s, voor bussen OV of vuilnisvrachtwagens van gemeenten). Op 6 rioolwaterzuiveringen wordt nu struviet teruggewonnen voor toepassing van meststof in de landbouw (kleine 1.000 zuiver fosfaat). Dit gaat nu naar Duitsland, want het is nog niet toegestaan in Nederland (aanpassing regelgeving is in voorbereiding). Dit aantal wordt sterk uitgebreid. In 2015 verwachten we in totaal 12 terugwinlocaties. De komende jaren verwachten we ook terugwinning van vezels, alginaat en C02. Zie voor meer informatie www.grondstoffenfabriek.com en www.energiefabriek.com

Energiefabriek van Waterschap Reest en Wieden in Echten. Foto: PDK Foto

38

39

De op dit moment kansrijke optie voor een biogasleiding is wanneer bedrijven op deze leiding worden aangekoppeld die een industriële vergister hebben of willen bouwen, zoals slachterijen of zuiveringsinstallaties van de waterschapen. Die kunnen de basisvraag naar biogas voor hun rekening nemen en de agrariërs hun surplus daar aan toevoegen. Speerpunt Biomassa(vergassing) is één van de speerpunten van de Noord-Hollandse Energy Board. Voor meer informatie: www.energyboard.nl.

De Energiefabriek

Droge biomassa (hout en gras) Groot verschil met mest is dat gemeenten (en provincies en waterschappen) zelf producent zijn van de droge biomassa. Hierdoor kan beter worden gestuurd. Tevens is de afzet van plantsoenafval meestal een kostenpost, waardoor er budget is. Houtige biomassa kan bijdragen aan de lokale duurzame energievoorziening, het sluiten van kringlopen en van biobased industry. Voor alle drie is het van belang om die biomassa aan te leveren in de gewenste kwaliteit, zoals een goede leverancier betaamt. Als een zwembad houtsnippers (chips) wil verstoken voor de verwarming dan moet er voor worden gezorgd dat de chips het gewenste formaat hebben, niet teveel vocht bevatten en vrij zijn van verontreinigingen zoals zand en blad. Is die niet het geval, dan zal de verwarmingsinstallatie veel storingen hebben en de uitstoot niet altijd voldoen aan de normen. In het algemeen zijn de gemeentelijke diensten hier niet op ingericht, hier ligt een uitdaging. Biomassa is een kwestie van vraag en aanbod. Gemeenten hebben een aanbod, zij besteden het afvoeren en verwerken uit en betalen hiervoor een bedrag per ton. De ontvangende partij gaat vervolgens de stormen scheiden en zo nodig opwerken en verkoopt deze aan een partij dit als grondstof nodig heeft.

Door met een nieuwe bril naar het traditionele waterzuiveringsproces te kijken, kwamen de waterschappen tot een nieuw, uniek concept: de Energiefabriek. Een slimme combinatie van bestaande en nieuwe technieken maakt het mogelijk energie te winnen uit afvalwater. Energie die de waterschappen kunnen inzetten om hun waterzuiveringen van energie te voorzien. En energie die geleverd kan worden aan burgers en bedrijven. De waterschappen verwachten in 2015 twaalf energiefabrieken te hebben gerealiseerd. Bij elkaar produceren de waterschappen nu meer dan 100 miljoen kuub biogas per jaar. Er zijn innovatieve onderzoeken gestart om na te gaan hoe nog meer energie uit afvalwater benut kan worden. De waterschappen denken vooral aan lokale toepassing voor mobiliteit. Zo zouden zij lokaal gemeenten kunnen voorzien in hun behoefte aan groen gas voor bijvoorbeeld vuilnisvrachtwagens of bussen voor het openbaar vervoer. Zie voor meer informatie hierover www.energiefabriek.com

40

Winst is er te behalen door transport en opslag te verminderen, oftewel dat scheiding, sortering, bundeling zo dicht mogelijk plaats vindt bij de plaats waar de biomassa vrijkomt en/of waar deze moet worden verwerkt. De markt bepaalt vervolgens waar in de piramide de betreffende biomassa kan worden ingezet. Aan de andere kant kan een gemeente met een duidelijk aanbod aan lokale biomassa lokale bedrijven stimuleren om verwerkingsbedrijfjes op te zetten. Een voorbeeld is het in licentie nemen en opzetten van een fabriekje volgens het NewFoss procedé dat (berm)gras omzet in nuttige grondstoffen voor veevoeder en chemische industrie. In zijn algemeenheid geldt dat hout op dit moment rendabel kan worden gestookt en dat de potentie zit in de technologie van vergassing of het omzetten naar olie. Gras kent naast composteren nog weinig andere rendabele toepassingen. Er wordt geëxperimenteerd met papierproductie, melkzuurwinning en de toepassing als co-substraat voor mestvergisting. Studies laten verschillende uitkomsten zien, onder meer omdat de kosten voor het maaien en aanleveren per gemeente of wegbeheerder aanzienlijk blijken te verschillen. Vooralsnog is de focus gericht op het goedkoper aanbesteden, waardoor de opbrengsten bij het aanbieden aan een duurzaam proces, lager worden.

Voor een goede visie en aanpak zijn een aantal punten cruciaal. 1 Weet wat je hebt Wat produceer je als gemeente en in welke vormen aan plantsoenafval, waar en hoe komt het vrij en welke kosten zijn er aan verbonden. De gemeenten van de regio Stedendriehoek hebben dit geïnventariseerd. Zij kwamen tot de conclusie dat er nogal wat prijsverschillen waren. De eerste stap is het waar mogelijk gezamenlijk aanbesteden van deze stromen. Dat levert al een besparing op van meer dan 100.000 euro. Tevens creëren zij hiermee een overzichtelijk en groter aanbod aan biomassa, dat aantrekkelijk wordt voor lokale/regionale bewerkers. 2 Weet wat je wilt Zijn de hoeveelheid en kwaliteit voldoende voor die doelen. Zo niet, wat kan ik doen om deze te halen. Samenwerking met waterschap en provincie en de buurgemeenten kan schaalvoordeel geven, eventueel aangevuld met particuliere grondeigenaren, zoals landgoederen, agrarische natuurverenigingen en natuurbeheerders. De gemeenten in het Groene Hart van Brabant hebben een intentieverklaring gesloten om te komen tot een gemeenschappelijk biomassaplein, waar de houtige biomassa (snippers, tak- en tophout) wordt verzameld en gesorteerd en geschikt gemaakt voor energieopwekking. De opbrengst/mindere kosten komt ten goede aan een landschapsfonds. 3 Biomassa is meer dan energie Biomassa verwijderen betekent verschraling van de bodem, omdat organische stof uit het systeem wordt onttrokken. De verwachting is dat binnen 10 jaar zelfs in Nederland de eerste landbouwgronden uitgeput raken door een tekort aan organische stof en/of aan mineralen. 4 Een gemeente kan in het aanbod sturen, door het aanplanten van bijvoorbeeld energiebosjes op braakliggende terreinen en bij aankleding van het landschap. Deze bosjes van bijvoorbeeld wilgen gaan na 5-7 jaar hout leveren voor stookinstallaties. Na 10-15 jaar is het break even point bereikt. De gronden moeten zo lang beschikbaar blijven en er moet worden afgezien van pacht. De extra opbrengst is dan mede te halen, omdat de omgeving van het te ontwikkelen gebied aantrekkelijker wordt voor uitgifte. In het buitengebied van de gemeente Apeldoorn wordt het landschappelijk karakter versterkt door het aanplanten van wilgenbosjes. Deze gaat de Agrarische Natuurvereniging exploiteren. Het lokale duurzame energiebedrijf gaat zorgen voor stookinstallaties waar de wilgen nuttige warmte kunnen leveren. 5 Door het groen anders te beheren kan ook worden gestuurd op de productie van biomassa. Later snoeien, anders snoeien of op een ander tijdstip of eerder of later verjongen zijn voorbeelden. Voor gras geldt dit voor het verschralend beheer van bermen. Gras kan worden afgevoerd of juist blijven liggen. De groenbeheerders worden graag uitgedaagd om vanuit hun vakkennis mee te denken.

Een gemeente in de Achterhoek heeft vanaf de vijftiger jaren intensief bomen geplant langs de wegen in het buitengebied ter vervanging van alles wat in WOII verloren is gegaan. Tachtig procent hiervan is eik. Deze bomen beginnen het einde van hun groeicyclus te bereiken, die langs de weg circa 80 jaar is. Er zal de komende jaren verjonging moeten plaatsvinden. “Een ambiteus klimaatbeleid kan niet zonder flinke inzet van biomassa. Dat zet meer zoden aan de dijk dan wind- of zonne-energie.” 31-01-2014 de Volkskrant

Het huidige beleid is om voor de veiligheid slechte bomen te kappen. Dit is kostbaar, want kost relatief veel tijd per individuele boom, inclusief wegafzetting en andere veiligheidsmaatregelen, terwijl het hout nauwelijks waarde heeft. Onderzocht is wat het oplevert, wanneer naast de veiligheidskap en het vervangen van slechte lanen, periodiek een deel van de laanbomen wordt verjongd. Dit levert lage kosten en een hoge opbrengst op voor het hout. Tevens wordt het gebied aantrekkelijker door ook andere boomsoorten aan te planten. De houtopbrengsten lijken zodanig dat hiermee de kosten van het jaarlijkse beheer en de nieuwe aanplant de komende twintig jaar kunnen worden gedekt. En dan? Na deze punten in kaart te hebben gebracht, is het tijd voor actie. De meest logische stap is het bij elkaar brengen van vraag en aanbod en dan de markt het spel verder te laten spelen, afhankelijk van de secundaire doelstellingen in de biomassavisie. De gemeente kan de eerste regie voeren en door de inzet van haar eigen biomassa sturing geven aan deze ontwikkeling. Mei 2014, Sjaak de Ligt Trekker biobased industry, regio Stedendriehoek [email protected] Meer lezen: http://bio-energiedevallei.nl/cms/wp-content/uploads/2011/10/DEC_brochure_Bio-energie_een_ kans_voor_uw_gemeente_tcm24-285796.pdf

41

4 Bodemenergie

5 Warmtenetten

Warmte en Koude Opslag

Warmtenetten zetten zoden aan de dijk

Bodemenergie is thermische energie: dat wil zeggen warmte. De aarde is van binnen heel heet, en wanneer je water uit de diepe bodem haalt is dit een warmtebron. Tegelijkertijd is het vlak onder de grond koel: hier kun je koude vandaan halen voor het koelen van gebouwen. Ook bestaat de mogelijkheid warmte ‘op te slaan’ in de bodem: de warmte die in de zomer wordt opgevangen, kan in de winter dienen ter verwarming. In de zomer kan water warmte opvangen en zorgen voor koude. Een elektrische warmtepomp schroeft de temperatuur van het water in de winter op tot bruikbare temperaturen (40 voor laagemperaturverwarming, 60 of meer voor hoge temperatuurverwarming). Dit kost elektriciteit, maar naar verhouding veel minder energie (Joules) dan het verwarmen van leidingwater met gas. Bodemenergie heeft nu een aandeel van ongeveer 30% in alle duurzame thermische energie. De totale inzet van duurzame warmte en koude kan en moet echter fors omhoog om de genoemde overheidsdoelstelling te behalen.

Uit onderzoek naar het maximaal realiseerbare potentieel van duurzame warmte en koude (onderzoek werd uitgevoerd door Ecofys in opdracht van het ministerie van Economische Zaken) werd duidelijk dat met name de toepassing van warmte/koudeopslag in de bodem, gecombineerd met warmtepompen, een forse bijdrage aan de toepassing van duurzame warmte en koude kunnen leveren. In de utiliteitsbouw en de glastuinbouw kan bodemenergie tegen de laagste maatschappelijke meerkosten 2/3 van de duurzame warmte- en koudepotentieel invullen. Geothermie is een andere manier om energie (warmte) uit de bodem te benutten. Hiervoor wordt een pijpleiding minstens 1,5 kilometer de grond ingebracht. De risico’s die hiermee gemoeid zijn zijn enorm, maar het winstpotentieel ook. Zie op het platform voor Geothermie een inzichtelijk stappenplan: http://geothermie.nl/fileadmin/user_upload/ documents/bestanden/Stappenplan_Aardwarmte_12-2013.pdf Zie voor meer informatie over WKO: www.bodemenergienl.nl

Warmtenetten transporteren warmte in de vorm van warm water van een warmtebron (bijvoorbeeld een afvalverbrander) naar -meestal- woningen. Aangezien in Nederland de meeste energie (40%) wordt gebruikt voor de verwarming en koeling van gebouwen en er tegelijk warmte genoeg voor 10 miljoen huishoudens wordt weggegooid, zet verwarming via warmtenetten enorme zoden aan de dijk als het gaat om besparing op fossiele brandstoffen en CO2. Vaak is restwarmte goedkoop te krijgen, maar ma-

Uit de praktijk

ken de benodigde leidingsystemen zo’n investering kostbaar. Net zoals gasnetten aanleggen overigens kostbaar is. Gemeenten kunnen de komst van warmtenetten stimuleren door vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland onderhoudt een warmtekaart van Nederland, waar vraag en aanbod opstaan. Zie de Warmtekaart: http://agentschapnl.kaartenbalie.nl/gisviewer/

Amsterdam

Warmtevisie en Actieprogramma Warmtenetten Metropoolregio In Noord-Holland liggen duidelijke kansen voor warmtenetten. Verschillende onderzoeken en initiatieven laten de potentie en urgentie van de realisatie van warmtenetten zien. De Provincie, de Amsterdam Economic Board (AMEC) en de Metropoolregio Amsterdam stimuleren de samenwerking tussen publieke en private stakeholders. Uitdaging is het vinden van de meest optimale business modellen voor een duurzame energievoorziening van de regio in de toekomst.

wikkelen van warmteplannen voor gemeenten, het bundelen van projecten en het actualiseren van de kenniskaart ‘warmtepotentieel Noord-Holland’. De focus ligt op samenwerking in de keten om zo vraag en aanbod bij elkaar te brengen. In de business case staan hierbij kostenbeheersing, flexibiliteit voor eindafnemers en verduurzaming centraal (‘Smart Thermal Grid’). De individuele financierbaarheid van projecten wordt vergroot door bundeling. Hiervoor is publiek private samenwerking een voorwaarde.

In opdracht van Provincie NoordHolland, AMEC, AfvalEnergieBedrijf (AEB) en de gemeenten Zaanstad en Amstelveen ontwikkelde het Servicepunt Duurzame Energie in 2013 de Warmtevisie Metropoolregio Amsterdam. De visie bevat de randvoorwaarden voor de ontwikkeling van concrete projecten op het gebied van opwekking, distributie en levering van duurzame warmte in de Metropoolregio Amsterdam. In 2014 wordt deze visie omgezet naar een Actieprogramma Warmtenetten dat de totstandkoming van warmteprojecten initieert, coördineert, faciliteert en programmeert. Acties in dit actieprogramma zijn bijvoorbeeld het ontBron: www.degroenemug.nl/pages/posts/miniconferentie-bodemenergie-waarderpolder-424.php

42

43

DEEL 3

Energiebesparing en klimaatadaptie Deel drie besteedt aandacht aan energiebesparing in de gebouwde

Uit de praktijk

Gooi en Vecht

Energie Besparen Gooi en Vecht

omgeving en aan het stimuleren van elektrisch vervoer en duurzame datacentra, omdat deze thema’s naar verwachting hot worden, en de gemeente als facilitator een cruciale rol speelt. Tenslotte een hoofdstuk over klimaatadaptatie: hoe gaan we om met klimaatverandering?

1 Energiebesparing in bestaande bouw Grote winst te behalen door gedifferentieerde aanpak

Energieneutrale nieuwbouwwoningen neerzetten is niet heel moeilijk, maar zet geen zoden aan de dijk. Het energieverbruik van de bestaande bouw reduceren wel: alleen al onze warmtevraag bedraagt 40% van de totale energievraag. Niet vreemd dat veel organisaties hierbij betrokken zijn en verschillende vindingen zijn gedaan. Woningisolatie bijvoorbeeld is een belangrijk aspect. Het vindt soms plaats op eigen houtje, door particulieren, soms wordt het ingegeven door een gemeentelijke subsidieregeling of een landelijke campagne, zoals van Milieu Centraal. Vanuit het Klimaatverbond wordt in samenwerking met Meer met Minder gewerkt aan een Masterclass Kansrijke aanpakken, om kansen samen te voegen en een vliegwieleffect te bereiken. In Kansrijke Aanpakken speelt de metafoor van de draaimolen een belangrijke rol In kleinere speeltuinen zien we vaak een draaimolen met een ring aan de buitenkant, waaraan verschillende ouders kunnen draaien. Dat gaat het beste als iedereen een zetje geeft naar vermogen, in de juiste richting. Als dit goed gebeurt krijg je vliegwielwerking: het gaat steeds beter en makkelijker. Draaien ouders verschillende kanten uit, dan gaat het mis. Draaien er te weinig ouders, dan wordt het zwoegen. Zoals iedere draaimolen op iedere schaal zijn eigen optimale aanduwconfiguratie heeft, zo geldt dat ook bij een gemeentelijke of regionale taak. Dr. Henk Diepenmaat legt uit: “Ook energiebesparing heeft zijn eigen draaimolens. Nu wil het geval dat verschillende soorten energiebesparing geheel verschillende spelers aan de ring vereisen. Neem de volgende drie voorbeelden van energiebesparing: 1 introductie van eenvoudige laagdrempelige besparingen in huishoudens,

44

2 het laten aanbrengen van isolering, HR ketels en duurzame energieopwekking 3 het volledig op energie-0 niveau laten brengen van huur- en particuliere woningen. Hoewel de draaimolenmetafoor in alle drie de gevallen onverkort op zijn plaats is, zijn zowel de bewonersdoelgroep, de aanbodspelers als de vereiste facilitatie anders. Dit onderstreept dat verschillende draaimolens ook apart moeten worden ontwikkeld, in nauwe samenwerking en samenspraak tussen bewonersdoelgroep, aanbod en facilitatie. Samenwerking vergt dus maatwerk. De energiebesparingsaanpak zal vooral succesvol zijn wanneer vraag en aanbod elkaar rechtstreeks ontmoeten. De lokale overheid vervult daar een faciliterende rol bij. Binnen een gemeente of regio zien we bovendien veel diversiteit in de vraag en het aanbod. Een grote groep woningeigenaren zal in het begin alleen geïnteresseerd zijn in een enkele laagdrempelige maatregel die direct en gegarandeerd resultaat oplevert. Andere woningeigenaren willen echter juist hun huis in één keer volledig transformeren naar energieneutraal. En daartussen zijn nog verschillende varianten mogelijk. Ontwikkeling van een uitgekiend spectrum is cruciaal: de makkelijkste variant als instapmodel, een tussenvariant, en de uiterste variant om te laten zien wat mogelijk is. Sommige varianten passen bij lokale ondernemers, maar soms blijkt het beter te zijn zaken op grotere schaal te organiseren. In de masterclass Kansrijke aanpakken wordt samen met regio’s zo’n spectrum ontworpen. Meer informatie over Kansrijke aanpakken is te vinden op www. masterclassenergietransitie.nl

Eind 2012 namen de 10 gemeenten in de Gooi en Vechtstreek het initiatief tot een gezamenlijk regionaal project gericht op het verduurzamen van de particuliere woningbouw. Centrale doelstelling van het project is te bevorderen dat zoveel mogelijk particuliere woningeigenaren in de Gooi en Vechtstreek maatregelen op het gebied van energiebesparing of duurzame energieopwekking in of aan hun woning gaan treffen. De regiogemeenten gaan daarbij onder andere samenwerken met een regionaal platform van aanbiedende bedrijven. Belangrijke aandachtspunten bij de start van de samenwerking waren onder andere het in kaart brengen van de gezamenlijke en individuele belangen en de mogelijkheden en bereidheid tot investering vanuit iedere individuele gemeente.

Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in een regionaal basisprogramma voor de benadering van de bewoners in alle gemeenten, met een aantal plusopties voor de gemeenten die dat willen en kunnen. Plusopties zijn bijvoorbeeld het opzetten van een lokale duurzaamheidslening door de gemeente Hilversum en de inzet van een wijkaanpak in 5 van de 10 gemeenten. In oktober 2013 werd het officiële startsein voor het project gegeven door opening van de website www.energiebesparengenv.nl door gedeputeerde Jaap Bond.

Start van het project Energie Besparen Gooi en Vecht in oktober 2013

In het kader van de VNG-ondersteuningsprogramma Energie (zie deel 1 - hoofdstuk 4) is in mei 2014 een Masterclass Kansrijke Aanpakken gestart in de regio Haarlem e.o.

45

2 Duurzame scholen

3 Duurzame datacentra

Gebouwen duurzamer door verschuiving geldstromen

100% groene ICT : kansen voor gemeenten

Het Klimaatverbond heeft in 2012 het initiatief genomen om een Green Deal (groene overeenkomst tussen publieke en private partners) te ontwikkelen voor verduurzaming van scholen. De focus daarbij is energie (besparen en zelf opwekken). Ter voorbereiding van deze Green Deal is een onderzoek uitgevoerd naar belemmeringen voor energiebesparing bij scholen. In de afgelopen jaren hebben veel mensen hieraan gewerkt, maar er is nog geen grootschalige aanpak. Doel van het onderzoek was naast het vinden van de belemmeringen ook te onderzoeken waar de vraag ligt. Belangrijkste conclusies van het onderzoek zijn: - Er is sprake van verdeelde geldstromen rond inves teren, onderhouden en beheren van schoolgebou wen. De gemeente is verantwoordelijk voor inves teringen in nieuwbouw en het buitenonderhoud van bestaande scholen; de school is verantwoorde lijk voor de exploitatie. Het is scholen niet toege staan te investeren in het gebouw. Er is dus sprake van een split incentive - Het ontbreekt aan kennis en kunde op het gebied van vastgoedbeheer, zowel bij gemeenten als schoolbesturen. Daardoor is er een gebrek aan professionaliteit bij de opdrachtgevers waardoor zij onvoldoende in staat zijn om de gewenste kwaliteit in schoolgebouwen te realiseren - Duurzaamheid is geen vast onderdeel in de meer jarenonderhoudsplannen (zo die er al zijn) waar-

46

door onvoldoende gebruik wordt gemaakt van de kansen die duurzame maatregelen opleveren voor de verbetering van de kwaliteit van gebouwen - Er zijn tal van financiële knelpunten die kwaliteits verbetering van de gebouwen belemmert. Financiële oplossingen die de markt aanbiedt (b.v. ESCO’s) zijn onvoldoende bekend.

Met het initiatief 100% groene ICT roept ontwikkelingsorganisatie Hivos het bedrijfsleven op mee te helpen bij het terugdringen van broeikasgasemissies. Hivos richt zich op de CO2-uitstoot van de ICT-sector: een grote energiegebruiker in Nederland.

Op basis van deze conclusies is het Klimaatverbond bezig een Green Deal te maken, samen met de POraad (schoolbesturen), Ruimte-OK (kennisinstelling huisvesting en de ministeries OCW, BZK, I&M en EZ. Een belangrijke factor in de realisatie is de overheveling van het buitenonderhoud van schoolgebouwen van de gemeenten naar de schoolbesturen. Blijf ons volgen: www.klimaatverbond.nl, [email protected]

Datacentra zijn van groot belang voor de maatschappij en dus ook voor gemeenten, zie bijvoorbeeld de digitale overheid. Het energiegebruik van deze datacentra stijgt, ondanks de vooruitgang die op het gebied van efficiency wordt geboekt. Het exponentieel groeiende dataverkeer is hier een belangrijke oorzaak van. Het verbruik van de totale sector in Nederland is per jaar circa 1,8 TwH, hoger dan dat van de NS. Hivos streeft naar een duurzame energievoorziening van datacentra, zowel intern als extern bij commerciële datacentra.

Duurzame Scholen Noord-Holland In de periode 2010-2012 liep in Noord-Holland het programma Duurzame Scholen. Via een drie-sporenaanpak (techniek, gedrag en financiën) werd gewerkt aan energiebesparing, duurzame energieopwekking (zon) en een gezond binnenmilieu op Noord-Hollandse basisscholen. Meer informatie en een samenvatting van het verloop en de resultaten van het programma Duurzame Scholen Noord-Holland is te vinden via de website van het Servicepunt: www.servicepuntduurzameenergie.nl.

Om aandacht te krijgen voor het belang van groene datacentra doet Hivos onderzoek naar het aanbod van duurzame energieproducten op de Nederlandse zakelijke markt. Daarnaast organiseert Hivos bijeenkomsten en is continu in gesprek met bedrijven, organisaties en de overheid over de mogelijkheden voor een duurzame energievoorziening van de sector. Uit onderzoek (door Hivos) naar het type stroom dat ingekocht wordt door de 23 grootste datacentra van Nederland, blijkt dat er een wereld te winnen is op het gebied van duurzame energievoorziening.

Duurzame basisschool De Karibou in Heemskerk zorgt voor een ideale leeromgeving voor de kinderen in alle opzichten. Foto: SP architecten.

Meer weten? Aarzel dan niet om contact op te nemen met onze specialiste Marieke Kragten: [email protected] of 070 376 55 00 Zie ook: http://www.hivos.nl/Campagnes/Energie/100-Groene-ICT www.duurzaambedrijfsleven.nl/partners/hivos/ Over Hivos Ontwikkelingsorganisatie Hivos gaat voor 100% duurzame energie wereldwijd. Duurzame energie biedt de enige uitweg uit de huidige klimaatcrisis, waar juist de mensen in ontwikkelingslanden het hardst door worden getroffen. Hivos ziet duurzame energie ook als dé motor voor ontwikkeling voor gezinnen en ondernemers die nu nog geen elektriciteit hebben. In ontwikkelingslanden bouwt Hivos samen met lokale organisaties aan toegang tot duurzame energie. www.hivos.nl/energie In Noord-Holland werkt de gemeente Amsterdam aan de vergroening van datacentra, samen met o.a. de stichting Green IT Regio Amsterdam en met ondersteuning van de Rijksoverheid. Meer informatie: www.amsterdam.nl/datacenters.

Hoe kunnen gemeenten de groeiende CO2-uitstoot van datacentra beperken? Bij de inkoop van haar eigen data-opslagdiensten of haar eigen interne datacentrum kan een gemeente een duurzame keuze maken (duurzaam inkoop beleid). Daarnaast biedt de wet milieubeheer de mogelijkheid om datacentra aan te spreken op hun verantwoordelijkheid om investeringen te doen op het gebied van energie-efficiency, die in een periode van vijf jaar terugverdiend kunnen worden. In juli 2015 komt hiervoor een maatregelenlijst beschikbaar, om het handhaven van deze wet voor gemeenten te faciliteren. Tot slot kan bij het toekennen van een locatie voor een datacentrum rekening gehouden worden met het hergebruik van restwarmte en/of het gebruik van surplus energie van andere activiteiten in de nabije omgeving. Bron: www.geyser-project.eu

47

4 Mobiliteit Gemeenten hebben sleutelrol bij elektrisch vervoer

Daar waar de overheid het meest actief is met elektrisch rijden, rijden de meeste elektrische auto’s. Gemeenten spelen dus een sleutelrol. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft hiervoor een Startgids gemaakt. Daarin staat dat met name ondernemers en leaserijders op dit moment de gebruikers van elektrische voertuigen zijn. Gemeenten stimuleren het elektrisch rijden, omdat het helpt tegen luchtvervuiling en geluidsoverlast en bijdraagt aan klimaatdoelen. Ook kan het bijdragen aan de economie door nieuwe werkgelegenheid te creëren en een gunstig vestigingsklimaat te bieden aan duurzame bedrijven. Elektrische fietsen en scooters helpen verkeersknelpunten op te lossen. Tot slot draagt EV bij aan lange termijn doelstellingen van de Rijksoverheid en de Europese Unie op het gebied van duurzame mobiliteit.

48

Hoe? De voornaamste taak van de gemeente bij het stimuleren van EV is het zorgen voor oplaadpunten in de openbare ruimte. Verder kan de gemeente bij aanbestedingen eisen stellen aan MVO, waarvan duurzame mobiliteit een onderdeel is en zelf elektrisch gaan rijden.

Stappenplan Om te beginnen is het goed te weten waarom je aan de slag wil met de ontwikkeling van EV. Als inzichtelijk is welke doelen de gemeente nastreeft is het verstandig na te denken over wie binnen de organisatie met EV aan de slag gaat. Ook kan het meerwaarde bieden samenwerking te zoeken met partners en andere gemeenten in de regio. Er kan voor gekozen worden beleid op te stellen voor het versnellen van de ontwikkeling van EV. Tot slot helpt de ontwikkeling van een laadinfrastructuurnetwerk en het elektrificeren van het eigen

wagenpark. Deze stappen staan allemaal te lezen in de startgids EV voor gemeenten. Een activiteitenlijst uit de startgids, geeft een idee van wat een gemeente kan doen: Gemeenten wisselen ervaringen over elektrisch rijden uit via: ROMnetwerk.nl groep elektrisch rijden Bron: http://www.rvo.nl/sites/default/files/bijlagen/ Startgids%20EV%20voor%20gemeenten.pdf

Wil een gemeente EV alleen faciliteren, dan kan ze bijvoorbeeld laadpunten opnemen als mogelijkheid in de APV of als kennismakelaar optreden. Ook kan zij ondernemers helpen initiatieven te ontwikkelen door verbindingen te leggen met andere bedrijven en overheden.

Laadpunt in Utrecht. Foto: Tjitske Ypma

49

4 Klimaatadaptie Nieuw aandachtspunt Klimaatverbond

De regering zal naar verwachting in 2016 een nationale adaptatiestrategie vaststellen. Hierin is voor gemeentes, provincies en waterschappen een belangrijke rol weggelegd. De afgelopen jaren zijn al in een klein aantal gemeentes, waterschappen en provincies initiatieven gestart op het gebied van klimaatadaptatie. Ook vanuit de wetenschap, m.n. in het kader van het programma ‘Kennis voor klimaat’ is klimaatadaptatie onderwerp voor een groeiend aantal onderzoeken. Verschillende adviesbureaus hebben zich inmiddels ook op dit onderwerp gespecialiseerd. Het terugdringen van broeikasgassen is niet langer voldoende om het klimaatprobleem te beperken. De gevolgen van klimaatverandering zijn al waarneembaar en deze zullen, ondanks de noodzakelijke acties om de broeikasgassen terug te dringen, de komende decennia nog verder toenemen. Daarom is ook aanpassing aan de gevolgen van klimaatverandering, adaptatie, noodzakelijk voor gemeenten, provincies en waterschappen. Het Klimaatverbond gaat, voortbouwend op de goede relaties van de afgelopen 20 jaar, de komende jaren ook op adaptatiegebied ondersteuning geven aan gemeentes, provincies en waterschappen. Sinds het voorjaar van 2014 is het Klimaatverbond zich aan het oriënteren op de in Nederland en Europa bestaande kennis, initiatieven en beleidsontwikkelingen rondom klimaatadaptatie. Omdat klimaatverandering veel verschillende gezichten zal

hebben op de korte, middellange en lange termijn zal ook klimaatadaptatie veel verschillende acties met een breed spectrum van actoren vergen. Zo heeft het toenemende risico van hittegolven gevolgen voor bijvoorbeeld de ouderenzorg, maar ook voor de omzet van binnenstadondernemers, de stedelijke inrichting en overbelasting van het electriciteitsnet. Zware onweersbuien en overstromingen kunnen gevolgen hebben voor festivals maar ook voor de aanpassing van waterbergingssystemen in een gemeente.Voor onze leden is dit een uitdaging omdat op lokaal niveau de gevolgen van klimaatverandering zich moeilijk laten voorspellen. In de ontwikkeling van het klimaatadaptatie programma zal het Klimaatverbond vooral een risico preventie benadering voorstaan en daarbij aansluiting zoeken bij relevante initiatieven op dit gebied. Daarnaast streeft het Klimaatverbond naar een adaptatiemethode die voor alle gemeentes als uitgangspunt voor adaptatiebeleid kan dienen, zodat ervaringen en kennis efficiënt gedeeld kunnen worden. Omdat iedereen, vroeg of laat, met de gevolgen van klimaatverandering te maken zal krijgen staat het klimaatverbond een adaptatie aanpak voor die inclusief is, waarin zowel burgers, bedrijven als overheden een rol te vervullen hebben. Voor meer informatie: Madeleen Helmer [email protected] 06-13.55.86.88

Kristalbad, het nieuwe watergebied tussen Hengelo en Enschede. Bron: www.enschedeonzestad.nl

Klimaatbestendige steden Het klimaat verandert: het wordt warmer, natter én droger. Straten en kelders staan geregeld blank, omdat het water van hevige regenbuien niet snel genoeg kan worden afgevoerd. Lange perioden van droogte zorgen op andere moment juist voor een tekort aan water. Er komen meer warme dagen, dus vaker een hittegolf. Het effect van zo’n hittegolf is in de stad extra groot, omdat de stad de warmte vasthoudt. Deze problemen nemen naar verwachting alleen maar toe. Zowel door de klimaatverandering, als door het steeds dichter bebouwen van de steden en openbare ruimtes en tuinen die steeds vaker worden bestraat. Om ook in de toekomst prettig te kunnen wonen, werken en recreëren moeten we maatregelen nemen. We moeten toe naar klimaatbestendige steden.

Uit de praktijk

Waterschappen en gemeenten werken samen om de stad aan te passen aan het veranderende klimaat. Maatregelen waaraan je kan denken hoeven niet ingewikkeld te zijn. Zo kan het schone regenwater dat van daken afstroomt van het riool ‘afgekoppeld’ worden en naar een tuin geleid worden om daar in de grond zakken. Groene daken en polderdaken kunnen het regenwater een tijdje vasthouden voor het naar het riool stroomt om zo overbelasting van het riool tegen te gaan. Extra waterberging kan ervoor zorgen dat de straten en kelders niet vollopen bij een flinke regenbui. ‘Groen’ zorgt voor verkoeling in de stad op extreem hete dagen. Ook buiten de stad werk het waterschap aan het hebben en houden van ‘droge voeten’. Daarbij is rekening houden met een veranderend klimaat een heel belangrijk ingrediënt.

Enschede

Kristalbad tussen Hengelo en Enschede helpt tegen wateroverlast

Groene daken houden langer vocht vast, wat helpt tegen overstroming en oververhitting

50

Het gebied tussen Hengelo en Enschede en tussen Driene en Twekkelo krijgt een nieuwe aanblik. Het project heet Kristalbad. De naam is afkomstig van het zwembad, dat vroeger in de buurt lag. Het Kristalbad biedt een oplossing voor onder andere een te grote waterafvoer van Enschede naar Hengelo. In Enschede en Hengelo is weinig ruimte om overtollig regenwater te bergen. Er is een behoorlijk hoogteverschil tussen beide steden en bij hevige regenval (wat door klimaatverandering vaker gebeurt) loopt het water te snel naar Hengelo. Om in Hengelo de voeten droog te houden, moet het water tijdelijk

worden opgevangen. Het Kristalbad biedt ruimte voor 187.000 kubieke meter water. Als ecologische verbindingszone heeft het Kristalbad voor de fauna de functie van zebrapad tussen noordoost en zuidwest Twente. De verwachting is dat de ecologische verbindingszone geschikt is voor bijvoorbeeld kikkers, salamanders en hagedissen, waterspitsmuis, boommarters, bunzing en de das. Voor de mens biedt Kristalbad meer recreatieruimte en een duidelijke landschapsstructuur. Zie ook www.uvw.nl, www.klimaatbestendigestad.nl en www.kennisvoorklimaat.nl

51

DEEL 4

Communicatie De belangrijkste motivator voor energietransitie en besparing is bewust zijn. Dit wordt bereikt door te meten, en te communiceren wat er gebeurt. Verschillende meetinstrumenten zijn beschikbaar voor gemeenten, hier komen de klimaatmonitor en de duurzaamheidsmeter aan bod, evenals campagnes en de CO2 prestatieladder. In deel 5 meer over social media.

1 Uitwisselen en campagne voeren Hoog van de toren blazen helpt!

Het Klimaatverbond maakt klimaatbeleid zichtbaar. De zichtbaarheid zit in het continue communiceren website, sociale media en het maandelijks uitsturen van een nieuwsbrief naar leden en geïnteresseerden over voorbeelden en verhalen van decentrale overheden met een koplopend klimaatbeleid. Klimaatverbond voert de afgelopen 22 jaar lobby namens decentrale overheden, biedt procesondersteuning om tot succesvolle samenwerking te komen én voert campagnes. Meestal zijn de campagnes wel bekend bij u, maar is niet bekend dat Klimaatverbond zowel het brein als de uitvoerende organisatie achter de campagne is. De meest bekende campagne is de jaarlijks terugkerende Warme Truiendag. De Warme Truiendag biedt iedereen een handelingsperspectief door op te roepen de thermostaat een graad lager te zetten en zo 7% energie te besparen. “Verwarm jezelf in plaats van de wereld” De Energy Battle faciliteert een strijd tussen wethouder, gemeenteambtenaren en raadsleden om zelf thuis binnen 7 weken een aanzienlijke hoeveelheid energie te besparen. “In een team van collega’s, zelf ervaren wat energie besparen is, motiveert als een speer!” De Zonatlas en de Solar Days zetten ook in op betrokkenheid, draagvlak en activeren van mensen. Dat er panelenweer voorspeld wordt en dat zelf zonne-energie opwekken op je dak meer oplevert dan een spaarrekening motiveert om te gaan nadenken. Sterker is nog, dat daar waar één buurman start met zonne-panelen ontstaat een buurman-buurman effect. Klimaatverbond maakt in alle campagnes gebruik van wetenschappelijke kennis (bv. over energie besparen) en inzichten uit de psychologie voor duurzame gedragsverandering. Projectleider Emke Mol van Klimaatverbond vat op haar persoonlijke blog de

52

belangrijkste inzichten samen. “Het is een inkopper, maar desalniettemin: als je iemand wilt veranderen of beïnvloeden, moet je weten waar de echte, intrinsieke trigger voor gedragsverandering zit. Verdiep je in de mensen die je wilt beïnvloeden en zorg dat je weet wat hun probleem is en waar ze zich zorgen over maken. Grofweg kun je mensen motiveren met 3 zaken: • Beloning (extrinsiek en gedrag stopt zodra beloning stopt) • Betrokkenheid (intrinsiek en langdurig) • Iedereen doet het (de behoefte om bij de groep te horen)” Meer weten: www.molcom.nl/2014/02/11 overtuigen-tot-duurzaam-gedrag-deel-ii

Noord-Hollandse Energie Awards Ieder jaar worden op het Jaarcongres van het Servicepunt Duurzame Energie de Noord-Hollandse Energie Awards uitgereikt. Met de uitreiking van deze Awards zet het Servicepunt goede inspanningen en resultaten van Noord-Hollandse gemeenten op het gebied van duurzaamheid in de gebouwde omgeving in het zonnetje. Zo worden andere gemeenten en partijen in Noord-Holland geïnspireerd en gemotiveerd om deze koplopers te volgen. Er zijn aan gemeenten/gemeentelijke samenwerkingsverbanden in drie categorieën Awards te vergeven: • Award Duurzame energieproductie • Award Energiebesparing gebouwde omgeving • Ambitie Award

De genomineerden van de eerste twee Awards worden bepaald op basis van gerealiseerde duurzame energieproductie c.q. gerealiseerde energiebesparing per inwoner (over het afgelopen jaar) op basis van de gegevens in Enervisa. Daarnaast kunnen gemeenten zichzelf (of een andere gemeente) of een specifiek project voordragen voor nominatie. Zo komen alle gemeentelijke inspanningen op dit thema in aanmerking voor de Award, ook al komt dit niet altijd zo duidelijk naar voren uit de gegevens in Enervisa. De uiteindelijke winnaar wordt bepaald door de jury. Voor de Ambitie Award kunnen gemeenten of gemeentelijke samenwerkingsverbanden zichzelf (of andere gemeenten) voordragen voor nominatie. De award is een ‘publieksprijs’ voor de gemeente of het project met vooruitstrevende en innovatieve ambities waar veel van wordt verwacht. De Ambitie Award is een ‘publieksprijs’. Uit alle inzendingen selecteert de jury drie genomineerden. Tijdens het Bestuurlijk Congres bepalen de aanwezigen (het publiek) op basis van een ‘elevatorpitch’ de uiteindelijke winnaar. De winnaar van de Ambitie Award heeft (concrete) ambities om grote slagen te maken op het gebied van duurzaamheidsbeleid, energiebesparing, CO2reductie en/of klimaatbeleid. De uitvoering van deze ambities staat nog aan het begin, maar zijn zo veelbelovend of bijzonder dat het een sterke aanmoediging verdient! Kijk voor meer informatie op: www.servicepuntduurzameenergie.nl/awards

53

2 CO2-Prestatieladder helpt bij duurzaam aanbesteden

3 Monitoring van beleid

Bedrijven beloond voor reduceren uitstoot

Ambities en prestaties van even groot belang

De CO2-Prestatieladder is een begrip geworden in Nederland. Het instrument wordt ingezet bij circa 4 miljard aan aanbestedingen per jaar, voornamelijk in de Grond- Weg- en Waterbouw (GWW). Het aantal gecertificeerde bedrijven is inmiddels ruim de 450 gepasseerd en ruim 40 opdrachtgevers gebruiken “de Ladder” reeds bij aanbestedingen. Uit onderzoek van het Economisch Instituut Bouw (EIB) bleek onlangs dat opdrachtgevers sinds de nieuwe aanbestedingswet het vaakst de CO2-Prestatieladder gebruiken als EMVI-criterium. Bij EMVI-criteria worden veelal inschrijvers geselecteerd op basis van een  combinatie van prijs én kwaliteit. De CO2-Prestatieladder is een instrument dat bedrijven helpt bij het reduceren van hun CO2-uitstoot en kent 5 treden. Hoe hoger het bedrijf scoort op de ladder, hoe volwassener het bedrijf is in CO2-management. Zo is een bedrijf op niveau 3 bezig met het reduceren van de CO2-uitsoot van het eigen bedrijf, op niveau 4 ook met de CO2-uitstoot van zijn belangrijkste materialen en op niveau 5 maakt het werkt van het reduceren van de CO2- uitstoot van zijn leveranciers. Binnen de eigen bedrijfsvoering, in projecten én in de keten kan nog veel CO2-winst worden behaald in de vorm van energiebesparing, het efficiënt gebruik van materialen en duurzame energie. De bedrijven worden jaarlijks beoordeeld door een Certificerende Instelling die het Ladderniveau vaststelt.

opdrachtgevers en – daarmee samenhangend – een verdere groei van het aantal gecertificeerde bedrijven. Naast landelijke opdrachtgevers ProRail, Rijkswaterstaat en Alliander hebben diverse provincies, waterschappen en gemeenten de ladder al ingezet. Deze ambitie wordt ondersteund door de recente ondertekening van de Green Deal Duurzaam GWW (zie deel 1 H7). De CO2-ladder speelt hierin een belangrijke rol. Daarnaast is het streven dat de ladder in alle GWW-sectoren wordt ingezet, dus bijvoorbeeld ook in de ondergrondse infrastructuur. De netwerkbedrijven zijn hier al mee gestart. Maar ook buiten de infrastructuur liggen er kansen. De ladder is met name interessant in sectoren waarin sprake is van grote aanbestedingen en een breed scala aan mogelijkheden om CO2 te reduceren, die buiten het gezichtsveld van opdrachtgevers liggen. Goede voorbeelden hiervan zijn de ICT-sector en de afvalbranche. Ook het kabinet erkent dit en Mansveld heeft in haar eind 2013 verschenen Klimaatagenda de ambitie uitgesproken om bij meer van de overheidsinkopen de CO2-Prestatieladder in te gaan zetten. Neem contact met ons op voor meer informatie over de inzet van de CO2-Prestatieladder in uw gemeente: Stichting Klimaatvriendelijk Aanbesteden & Ondernemen (SKAO), +31 (0)30 711 6800 Zuilenstraat 7a, 3512 NA Utrecht [email protected], www.skao.nl

Principe achter de ladder is dat, bedrijven worden gestimuleerd CO2 te reduceren doordat een hogere trede op de ladder een hogere fictieve korting (gunningvoordeel) oplevert in het aanbestedingsproces van opdrachtgevers.

“Mijn energierekening is meer gekelderd doordat ik naar de meter ben gaan kijken dan door de zonnepanelen”, zei een van de deelnemers aan de Solarblitz, een Zutphens burgerinitiatief ontstaan vanuit Transition Town Zuthen. Dit is een herkenbaar fenomeen. Als we niet meten, weten we ook niets en hebben we geen impuls ons gedrag te veranderen. Energiebesparing begint dus bij meten. Dit kan op apparaatniveau, op huishoudniveau, op bedrijfsniveau, op gemeente- en regioniveau en zelfs groter. Voor gemeenten zijn er tientallen meet- en monitoringinsturmenten beschikbaar. In Noord-Holland vindt monitoring van klimaatbeleid en energieprojecten primair plaats via de monitoringstool Enervisa (zie aparte alinea). Twee landelijke monitoringsinstrumenten lichten we hier daarnaast graag nog toe: de lokale duurzaamheidsmeter en de klimaatmonitor. De klimaatmonitor meet daadwerkelijke resultaten en effecten (zoals CO2-uitstoot), zoals te zien is in onderstaand schema van de gemeente Amersfoort. De duurzaamheidsmeter geeft gemeentelijke ambities weer. In dit kader en op initiatief van de VNG Lokale zijn de krachten gebundeld met Duurzaamheidsmeter (FairBusiness), Klimaatverbond, Klimaatmonitor (RWS) en KING om met het bestaande instrumentarium gezamenlijk een monitor - misschien beter te duiden als dashboard - te ontwikkelen welke voor verschillende stakeholders zichtbaar maakt wat gemeenten

bij(kunnen)dragen aan de realisatie van het energieakkoord. Het doel van monitoring is drieledig. 1 Op SER-niveau moet een goed beeld geleverd worden van de voortgang van lokale acties en de lokale resultaten en effecten; 2 Op lokaal en regionaal niveau willen partijen overzicht houden, van elkaar leren, geïnspireerd worden en (evidence based) inzicht krijgen in hun handelingsperspectief; 3 Er moet een goed beeld ontstaan van de (cor)relatie tussen enerzijds lokale acties en anderzijds lokale effecten: welk deel van het effect wordt verklaard door lokaal handelen en welke handelingen zijn dat dan? Welk deel wordt verklaard door omgevingsvariabelen en welke zijn dat dan? Klimaatmonitor De Klimaatmonitor is een handige website voor gemeenten en provincies die op basis van een uitgebreide databank aan gegevens inzicht biedt in de klimaat- en energieprestaties. U selecteert een gemeente, provincie of ander gebied en ziet in één oogopslag welke CO2- en andere broeikasgassen er uitgestoten worden, waar ze vandaan komen en in welke hoeveelheden. Ook zijn er verschillende overzichten beschikbaar van de hoeveelheid energie die gebruikt wordt en hoeveel hernieuwde energie opgewekt wordt. De hoeveelheden worden per branche geregistreerd. Alle beschikbare gegevens kunnen met een druk op de knop in verschillende gebiedsspecifieke rapportages zichtbaar gemaakt worden. U heeft zo snel

De ladder werkt. Gemiddeld hebben de deelnemende bedrijven een reductiedoelstelling van meer dan 2% per jaar. In recent onderzoek van de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling bleek de bouwsector, mede door de inzet van de ladder, het meeste vooruitgang te hebben geboekt in de verduurzaming van zijn productieketens. Dankzij de ladder is duurzaamheid een prioriteit geworden in de ‘traditionele’ bouwsector. Dagelijks bewijst de CO2Prestatieladder zijn waarde voor opdrachtgevers en opdrachtnemers in steeds meer sectoren. Ambities Een belangrijke ambitie van SKAO voor de komende twee jaar is de bredere inzet van de ladder door

54

Beeld: SKAO

55

inzicht in bijvoorbeeld het aantal aardgasauto’s dat in een gemeente rondrijdt of het aantal uitgereikte energielabels, maar ook effecten als het gasgebruik van woningen per wijk en buurt en de via windenergie opgewekte elektriciteit. De gegevens worden beschikbaar gesteld door verschillende bronnen, zoals het CBS, Emissieregistratie, RVO en RWS, het Productie Installatie Register (PIR), regionale netbeheerders als Liander en Enexis en de Nederlandse Emissieautoriteit. Aanvullende lokale data kunnen eenvoudig aangeleverd worden. www.klimaatmonitor.databank.nl Gert Nijsink, RWS. [email protected] Lokale Duurzaamheidsmeter De Lokale Duurzaamheidsmeter geeft inzicht in de ambities en initiatieven van gemeenten op het gebied van duurzame ontwikkeling. Ook is het instrument een handvat voor maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven om met gemeenten in gesprek te gaan over duurzame ontwikkeling. Het doel van de Duurzaamheidsmeter is drieledig: 1. Een bron van inspiratie voor de lokale politiek en betrokkenen. 2. Leren en kennisdelen: wie heeft welke stappen al gezet? 3. Uitdagen: wie loopt voorop en is in staat om de reputatie van koploper hoog te houden? Via de website www.duurzaamheidsmeter.nl kunnen de vragenlijsten eenvoudig worden ingevuld. Via dezelfde website zijn en blijven de resultaten voor iedereen toegankelijk. De Lokale Duurzaamheidsmeter bestaat uit drie vragenlijsten, geënt op de drie dimensies van duurzame ontwikkeling: People, Planet en Profit. Gemeenten kunnen de vragenlijsten online invullen, waarna de resultaten zichtbaar worden op deze website. Vragen gaan bijvoorbeeld over duurzaam inkopen: wordt aan leveranciers gevraagd naar hun plaats op de CO2 prestatieladder? En telt de Total Cost of Ownership mee bij aanbestedingen of telt alleen de laagste prijs? Per antwoord is te zien welke gemeenten er wel mee werken en welke niet. Ook zijn totaalscores zichtbaar, met Nijmegen aan kop op nummer 1. Gemeenten hebben de afgelopen jaren flink vooruitgang geboekt. De lat kon in deze nieuwe versie van de Lokale Duurzaamheidsmeter weer omhoog. Belangrijke uitgangspunten die een ad hoc klankbordgroep van experts hierbij aanreikten waren: • Aansluiting zoeken bij de ISO 26000 richtlijn, wat o.a. betekende: meer nadruk op ‘accountability’, de rol van stakeholders en kansen voor nieuwe partnerschappen;

56

• Scherper onderscheid tussen de voorbeeldrol van gemeenten als organisatie en het aansturen voor duurzame ontwikkelingen in de gemeenschap; • Inspelen op de veranderende rol van de overheid, van regiserend naar faciliterend en op sommige terreinen zelfs participerend. Dat betekent o.a. meer aandacht voor burgerkracht.

DEEL DEEL 55 Netwerk en kennis delen De energietransitie is een zaak van iedereen. Gezien de urgentie van de klimaatproblematiek hebben we geen tijd om het wiel opnieuw uit te vinden. Maak gebruik van elkaars kennis en ervaring. Deel deze en stap in de bestaande netwerken. Zoals Wubbo Ockels schreef in zijn afscheids-

Toppers campagne 2013/2014 Zo’n 100 gemeenten hebben voor 1 maart 2014 de vragenlijsten ingevuld. Hoewel de lat in 2013 weer flink omhoog is geschroefd, wisten veertien gemeenten toch 80% of hoger te scoren. De top drie is:

rede: de mensheid is onscheidbaar. Werk samen.

1 Overzicht organisaties Maak gebruik van het bestaande netwerk

Top 3 - 2013/2014 Gemeente

Score (%)

1

Nijmegen

97

2

Breda

94

3

Leeuwarden

93

Contactpersoon: Martha Klein 06-53 52 36 46 [email protected] www.duurzaamheidsmeter.nl

Noord-Hollandse ENERVISA geeft inzicht in effect van duurzame projecten De provincie Noord-Holland en de NoordHollandse gemeenten vinden monitoring van klimaatbeleid en de resultaten van energieprojecten belangrijk. Hierbij draait het om resultaten op het gebied van energiebesparing, duurzame energieproductie en reductie van CO2-emissie. Hiervoor stelt de provincie via het Servicepunt Duurzame Energie de (online) monitoringstool Enervisa (voorheen de CO2-monitor) beschikbaar. De tool is de afgelopen jaren ontwikkeld tot complete projectmonitoring op energie-effecten, maar ook op onderwerpen als economie (werkgelegenheid, investeringen, toepassing van subsidies en fondsen) en communicatie van de resultaten en ambities (visualisaties, overzichten, rapportages). In de afgelopen jaren zijn bijna 1500 NoordHollandse projecten ingevoerd in Enervisa. Gezamenlijk resulteren deze projecten in 18.800 TJ aan jaarlijkse duurzame energieproductie en 1.400 TJ aan jaarlijkse energiebesparing. Meer informatie: www.enervisa.nl.

Linken met welke organisaties? Regionaal • EnergyBoard: verbinder en aanjager van initiatieven op het gebied van duurzame energie in Noord-Holland; •

EnergyValley: samenwerkingsverband van Drenthe, Friesland, Groningen en Noord-Holland;

• • •

HVC: Afval- en energiebedrijf van 48 gemeenten waaronder Noord-Holland; Unie van Waterschappen en het waterschap in uw regio; Met vertegenwoordiging van decentrale overheden in SER Energieakkoord (voorzitter Klimaatverbond) – VNG Ondersteuningsprogramma voor gemeenten, VNG (Lian Merkx, via [email protected]); Noord-Hollandse Milieufederatie; Met uw eigen lokale energiecoöperaties en duurzame bedrijven.

• •

Landelijk • DuurzaamDoor, een programma van AgentschapNL, contactpersoon programma Irma Straathof, [email protected] • RVO (voorheen AgentschapNL), contactpersoon: Martien Das, [email protected] • RWS, Klimaatmonitor: contactpersoon: Gert Nijsink, [email protected] • Lokale Klimaatagenda Ministerie IenM / Rijkswaterstaat Leefomgeving ([email protected] tav Ralf Brieskoorn) en de nieuwe, nog te benoemen Klimaatambassadeurs; • Platform 31 • GDO, Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling, contactpersoon: Jean Eigeman, via [email protected] • Urgenda, Samen Sneller Duurzaam, contactpersoon: directeur Marjan Minnesma, via [email protected] • Nudge, Duurzaam Consumentenplatform, contactpersoon: directeur Jan van Betten via [email protected] • ODE, Organisatie voor Duurzame Energie, contactpersoon IJmert Muilwijk, voorzitter@duurzameenergie. org • E-decentraal, federatie van en voor lokale en decentrale duurzame energie-initiatieven, contactpersoon: secretaris Ruud de Bruijne, [email protected] • HIERopgewekt, dé website voor lokale duurzame energie-initiatieven, contactpersoon: projectleider Marieke Wagener via [email protected] • De groene stad (brancheorganisatie ism VNG), contact via: [email protected] • TEEB The economics of ecosystems and biodiversity, contact via: [email protected] • Voor ambtenaren: meld u aan bij Viadesk Lokaal Klimaatbeleid.

57

Duurzame energie in Noord-Holland - wat, wie en hoe 

2 Social media Makkelijk gelinkt met #klimaatbeleid

Koersdocument Duurzame Energie 20122015 Provincie Noord-Holland In het Koersdocument Duurzame Energie 20122015 staan de ambities en speerpunten van het Noord-Hollands provinciaal beleid. De provincie Noord-Holland zet in op die vormen van duurzame energie die de beste kansen bieden voor Noord-Holland. De speerpunten hebben een hoge economische potentie en de uitgangspositie van Noord-Holland is, in vergelijking met andere Nederlandse regio’s, sterk. De vier speerpunten zoals vastgesteld in het Koersdocument zijn: • Zonne-energie • Gebouwde omgeving • Offshore wind • Biomassavergassing en groen gas De belangrijkste samenwerkingspartners bij het werken aan deze speerpunten voor de provincie Noord-Holland zijn de Energy Board, het Servicepunt Duurzame Energie en Energy Valley.   Energy Board en Energy Valley De Energy Board is een samenwerking tussen bedrijfsleven, overheden, onderzoeks- en onderwijsinstellingen in Noord-Holland. Doel van de Energy Board is om de ontwikkelingen op het gebied van duurzame energie in Noord-Holland te versnellen en hiermee de economie van de regio te versterken. Meer informatie over de Energy Board is te vinden op www.energyboard.nl.   Met Energy Valley zetten markt, kennis en overheid zich samen in om werk te maken van schone en innovatieve energie in Drenthe, Fryslân, Groningen en Noord-Holland Noord. Sinds 2003 zet de stichting Energy Valley zich in om bedrijvigheid, banen en kennis op het gebied van energie uit te bouwen. De stichting fungeert als clusterorganisatie om kennis te delen, projecten te versnellen en investeringen in nieuwe energie uit te lokken. Meer informatie is te vinden op www.energyvalley.nl.  

58

Servicepunt Duurzame Energie Noord-Holland Voor ondersteuning en advies bij de ontwikkeling en uitvoering van hun lokale energie- en klimaatbeleid gericht op de speerpunten gebouwde omgeving en zonne-energie, kunnen alle NoordHollandse gemeenten een beroep doen op het Servicepunt Duurzame Energie Noord-Holland. De ondersteuning vanuit het Servicepunt wordt de gemeenten aangeboden door de provincie Noord-Holland.   Met een integraal team van adviseurs biedt het Servicepunt proactieve en persoonlijke ondersteuning bij beleidsvorming en het opzetten en uitvoeren van projecten op het gebied van energiebesparing en duurzame energieopwekking in de gebouwde omgeving. Als ‘spin in het web’ brengt het Servicepunt gemeenten, andere overheden, marktpartijen en maatschappelijke organisaties bij elkaar. Bundeling en uitwisseling van beschikbare kennis en ervaringen is een belangrijk onderdeel van het Servicepunt. Maar ook voor op maat inhoudelijk advies over de toepassing van bepaalde energietechnieken, het doorrekenen van energie business cases of het in gang zetten en houden van bepaalde (communicatie) processen kunnen gemeenten bij het Servicepunt terecht.   Het Servicepunt Duurzame Energie fungeert als schakelpunt tussen landelijke, provinciale en lokale ontwikkelingen op het thema ‘duurzaam gebouwde omgeving’. Door regelmatig en persoonlijk contact met de Noord-Hollandse gemeenten en regio’s weten we wat er op lokaal niveau speelt. Op landelijk en provinciaal niveau werken we samen o.a. de relevante Ministeries, VNG, Rijkswaterstaat, RVO, Klimaatverbond, Energy Valley, Milieufederatie en VNG. We leggen verbindingen en brengen informatie, kennis en ervaringen op een snelle en effectieve manier bij elkaar.   Voor meer informatie en contact: www.servicepuntduurzameenergie.nl

Klimaatverbond en Klimaatzuster bevelen aan om ook sociale media te betrekken in uw werk. LinkedIn Er bestaat een LinkedIn groep voor Klimaatwethouders: www.linkedin.com/groups/Klimaatwethouders-3159314/about Hier worden ervaringen uitgewisseld en tips gegeven. De beheerder van deze LinkedIn groep is Anna Schoemakers, directeur Klimaatverbond: [email protected] Twitter Klimaatverbond kijkt bijna dagelijks op Twitter wat de klimaatwethouders, gedeputeerden en partnerorganisaties twitteren. We zoeken naar het belangrijkste nieuws via Twitterlijsten. Op deze manier delen we snel het belangrijkste nieuws uit het netwerk. Onze maandelijkse nieuwsbrief wordt steeds vaker gevuld met nieuws dat ons via Twitter bereikt. Zeker weten dat we belangrijk nieuws uit uw gemeente of regio niet missen? Gebruik in uw tweet #klimaatbeleid: op deze manier lezen al uw collega’s mee. De meeste projecten van het Klimaatverbond hebben een eigen twitteraccount. Zoals @warmetruiendag, @zonatlas, @solardaysNL. Ook de meeste medewerkers hebben hun eigen account. U vindt de namen van deze accounts in de lijsten van het Twitteraccount van Klimaatverbond. Wij bevelen u aan een selectie van de volgende personen en organisaties via twitter te volgen: @eDecentraal @Klimaatverbond @DuurzaamDoor @Klimaatbeleid @PlatformDH @HIERopgewekt @GroeneZaak @Zonatlas @hetgroenebrein @Zonnekaart @energieoverheid @Klimaatagenda @Energie_plus @Klimaatveranda @MVO_NL @Ewaldeng @MeerMetMinder @Leefomgeving @ServicepuntDE @EnergyCities

Zie hieronder tips voor te volgen organisaties van Anne-Marie Pronk, zelfstandig adviseur klimaatbeleid en al enkele jaren op regelmatige basis werkzaam voor het Klimaatverbond. Ze is te vinden op haar website: www.klimaatzuster.nl en natuurlijk op twitter: @klimaatzuster

Klimaat in onderwijs en wetenschap • Groen Gelinkt • NME podium • Groene Generatie • Het Groene Brein • Duurzaam MBO • Duurzame PABO • Kennis voor Klimaat Favoriete blogs • Skeptical Science • Bart Verheggen • Het Kan Wel • Strawberry Earth  • Jan Paul van Soest | Gemeynt • Martijn Jeroen van der Linden • Story of Stuff • Polder PV van eter Segaar: álles over zonne-energie in Nederland • Henri Bontenbal • Thijs de la Court • Paul Luttikhuis NRC • Vincent Dekker (Vincent wil zon, Trouw) • Lowtechmagazine Inspirerende TV programma’s • Power to the people VPRO Tegenlicht • VPRO Klimaatjagers  E-books • Signalenrapport Energieke Samenleving Planbureau voor de leefomgeving (2011) • Mijn hemel wat gebeurt er op aarde Jan Juffermans (2012) • Publicatie KNAW Klimaatverandering wetenschap en debat (2011)

Zoek regelmatig op de hashtags #energietransitie en #klimaatbeleid en #duurzaamheid en volg natuurlijk alle collega wethouders op twitter!

59

60

61

Toekomstateliers voor een energieke samenleving

Gemeente Nibbixweer wenst nieuwe wethouders veel succes!

Volg ons! Wij zijn te vinden op: @nibbixweer www.nibbixweer.nl

Wethouder Roy Roessink: “Ik wens al mijn nieuwe collega-wethouders veel energie toe in een gezond politiek klimaat. Met commitment ontstaan mogelijkheden en

Het bruist in Nederland op lokaal niveau en in allerlei bedrijven. In deze ‘energieke samenleving’ komen veelbelovende oplossingen in beeld. Maar hoe verhoudt uw gemeente zich tot de veelheid aan nieuwe initiatieven? Toekomstateliers zoals Oikos die ‘op maat’ ontwikkelt, bieden een aanknopingspunt voor een (her)nieuw(d)e samenwerking tussen gemeenten, burgerinitiatieven, bedrijven en organisaties om een duurzame samenleving in hun lokale gemeenschappen te laten opbloeien. Energiek samenwerken, hoe doe je dat? Voor alle gemeenten -of zij nu Millenniumgemeente, Fair Trade gemeente of gemeente voor Duurzame Ontwikkeling zijn, lid van het Klimaatverbond of niets van dit alles - zijn de vele initiatieven in de ‘energieke samenleving’ een belangrijk aangrijpingspunt voor samenwerking. Dat vraagt om een overheid die initiatieven van burgers, organisaties en bedrijven kent, deze ruimte en vertrouwen geeft om zich te ontwikkelen en deze waar nodig steunt, zonder het initiatief naar zich toe te trekken. Dat is van beide kanten zoeken én werken. Dat kunt je het beste gezamenlijk doen. Precies dat gebeurt in de Toekomstateliers. Toekomstateliers Een Toekomstatelier brengt mensen van bedrijven, burgerinitiatieven, maatschappelijke organisaties, kerken, overheden – met verschillende rollen als consument, ondernemer, werknemer, politicus, bestuurder e.d. –samen. In een creatief proces-op-maat schetsen zij aan de hand van ‘duurzame’ successen en verbeterpunten een gezamenlijke toekomstvisie en concrete suggesties om die stapsgewijs te realiseren. In samenwerking met VNG-internationaal heeft Oikos rond de Lokale Duurzaamheidsmeter diverse toekomstateliers georganiseerd in Utrecht, Wageningen en Culemborg. Inmiddels heeft de Lokale Duurzaamheidsmeter ook een prominente plek in het Energieakkoord

vanuit perspectief komt resultaat. Succes uit Nibbixweer!!”

Gemeente Nibbixweer / verantwoord investeren in een duurzame toekomst.

62

Ook interesse een toekomstatelier in uw gemeente? Neem contact met ons op: www.stichtingoikos.nl/toekomstateliers

63

Reader als handreiking voor succesvol klimaat- en energiebeleid Deze reader is gemaakt door het Klimaatverbond en Servicepunt Duurzame Energie voor de wethouders duurzaamheid voor de collegeperiode 2014-2018. Dit is de tweede versie, voor de provincie Noord-Holland. Updates voor andere provincies en meer informatie is te vinden op www.masterclassenergietransitie.nl Het Klimaatverbond is een vereniging ‘van, voor en door’ decentrale overheden. Het Klimaatverbond initieert, stimuleert en faciliteert actief beleid van decentrale overheden om de duurzame samenleving te realiseren. Samen met decentrale overheden en hun gemeenschappen werkt het Klimaatverbond gericht aan het voorkomen van (mitigatie) en aanpassen aan (adaptatie) klimaatverandering; ook vanuit een internationale context. Decentrale overheden vervullen hierbij een cruciale rol en de energieke samenleving speelt daarbij in toenemende mate een belangrijke rol. Om de doelstellingen te realiseren sluit het Klimaatverbond actief aan bij de benadering van de Nationale Klimaatagenda met de pijlers ‘Energieke samenleving’, ‘Mitigatie’ en ‘Adaptatie’. Het Klimaatverbond zet in op de wederkerige verbinding tussen (inter-)nationaal beleid en de lokale praktijk. De samenstelling van het bestuur van het Klimaatverbond is een zichtbare uiting van verbinding van netwerken. Klimaatverbond is namens haar leden verbonden met Energy Cities en Climate Alliance. Uw gemeente, waterschap en provincie kan ook lid worden van Klimaatverbond. Neemt u contact op met Klimaatverbond via ofwel [email protected] ofwel [email protected] Colofon • Redactie: Tjitske Ypma (www.tjitskeypma.nl) • Fotografie: Peter de Koning (PDK Foto), Tjitske Ypma, en eigen foto’s partners • Vormgeving en opmaak: Z in beeld - grafisch ontwerp • Druk: Print Copy Service - Zutphen • Aan deze reader schreven mee: Martijn Siemes, Sjaak de Ligt (Klimaatverbond), Anna Schoemakers (Klimaatverbond), Irma Straathof (RVO), Mirjam de Rijk, Carla Onderdelinden (provincie Gelderland), Rafael Lazaroms (UvW), Brian Heikamp (SKAO), Irene Karssiens-Tom (Oikos), Richard van Loosbroek (Stadsregio), Simon Miske (Regio Noord-Veluwe) Henk Diepenmaat, Bregje van den Brand (Servicepunt Duurzame Energie Noord-Holland) en Tjitske Ypma (Klimaatverbond).

64