V O O R W O O R D. Ik wens u veel leesplezier! Annie Devos Directeur-generaal

VOORWOORD

Het colloquium “Balans en perspectieven”, dat op 2 en 3 december 2009 werd georganiseerd naar aanleiding van tien jaar justitiehuizen, kende een groot succes. Op deze tweedaagse werden er maar liefst 800 deelnemers geteld. Meer dan 40 professionals hebben het woord genomen en bijgedragen tot kwaliteitsvolle uitwisselingen. Deze bijeenkomst was voor de justitiehuizen een uitgelezen moment om even afstand te nemen, waardoor we de gelegenheid kregen om de balans op te maken over een pak vragen en om heel wat inbreng te krijgen. Dit materiaal werd en zal gebruikt worden om niet alleen onze eigen werking te verbeteren maar ook onze dienstverlening aan de justitiabelen, de opdrachtgevers en de samenleving. Het is met veel genoegen dat we alle bijdragen van de sprekers ter beschikking stellen aan iedere geïnteresseerde. Ik wil van deze gelegenheid gebruik maken om, in naam van de justitiehuizen, de auteurs te bedanken voor het aanvaarden van onze uitnodiging maar ook voor de schriftelijke weergave van hun uiteenzetting. Mijn dankbetuigingen gaan ook uit naar Dhr. De Clerck, Minister van Justitie en oprichter van de justitiehuizen, en naar Dhr. Bourlet, Voorzitter van het Directiecomité, voor hun steun. Ik wens tevens het team te bedanken die de drijvende kracht was achter dit colloquium. engagement, creativiteit en nauwkeurigheid hebben werkelijk het verschil gemaakt !

Ik wens u veel leesplezier !

Annie Devos Directeur-generaal

Hun

2

INHOUDSOPGAVE WOENSDAG 2 DECEMBER 2009: BALANS VAN 10 JAAR JUSTITIEHUIZEN

BALANS VAN HET TIENJARIG BESTAAN VAN DE JUSTITIEHUIZEN EN PERSPECTIEVEN VOOR DE KOMENDE JAREN .................................................................................................................................. 13 ANNIE DEVOS ........................................................................................................................................ 13 1. CONTEXT VAN HET ONTSTAAN VAN DE JUSTITIEHUIZEN ................................................................... 13 1.1. De beslissing om de justitiehuizen op te richten ............................................................................ 13 1.2. Een complex landschap ................................................................................................................ 14 1.3. De voorbereidende fase van het project justitiehuizen ................................................................... 14 1.4. De aanbevelingen van de screening .............................................................................................. 15 1.5. De oprichting van de parajustitiële sector...................................................................................... 15 1.5.1. De opdrachten ........................................................................................................................... 15 1.5.2. De doelstellingen ...................................................................................................................... 16 1.5.3. De dynamiek ............................................................................................................................. 17 1.6. De evolutie van het beroepsprofiel en de methodologische opties ................................................. 18 2. DE COPERNICUS-HERVORMING EN HAAR IMPACT VIA DE BPR OP DE DIENST JUSTITIEHUIZEN ........... 20 3. DE OPRICHTING VAN HET DGMJH ................................................................................................... 21 3.1. Het masterplan ............................................................................................................................ 22 3.2. Het managementplan .................................................................................................................... 22 4. DE OPDRACHTEN ............................................................................................................................. 26 4.1. Algemeen overzicht...................................................................................................................... 26 4.2. De burgerlijke opdrachten ............................................................................................................ 30 4.3. De strafrechtelijke opdrachten ...................................................................................................... 31 4.4. Het geheel van de opdrachten ....................................................................................................... 32 5. HET PERSONEEL............................................................................................................................... 33 6. VOORUITZICHTEN ............................................................................................................................ 36 BIJLAGEN ............................................................................................................................................ 39

TOESPRAAK .......................................................................................................................................... 45 STEFAAN DE CLERCK ............................................................................................................................ 45

JUSTITIEASSISTENT IN HET VERLEDEN TOT NU. ERVARINGEN BINNEN EEN ORGANISATIE IN EVOLUTIE ............................................................................................................................................. 51 VALÉRIE CLAUS EN AN SCHOOFS........................................................................................................... 51

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN - BESCHOUWINGEN VAN EEN JUSTITIËLE PARTNER OP EEN SAMENWERKING VAN MEER DAN TIEN JAAR ........................................................................................ 59 GUIDO VERMEIREN ................................................................................................................................ 59

Inhoudsopgave

DE JUSTITIEHUIZEN TUSSEN HUMANISERING EN EFFICIËNTIE. VAN DE OORSPRONKELIJKE NAAR DE HUIDIGE PERSPECTIEVEN ..................................................................................................................... 65 PHILIPPE MARY ..................................................................................................................................... 65 1. NABIJHEIDSJUSTITIE EN JUSTITIEHUIZEN IN 1997 ............................................................................. 65 1.1. Context, ervaringen en projecten van de nabijheidsjustitie ............................................................ 66 1.2. Nabijheidsjustitie of nabijheid van de justitie ? ............................................................................. 68 2. WAT IS ER VAN DE PERSPECTIEVEN GEWORDEN ? ............................................................................. 69 2.1. Een confrontatie van twee vormen van werkingslogica ................................................................. 70 2.2. Humanisering en efficiëntie .......................................................................................................... 70 BESLUIT .............................................................................................................................................. 75

BESCHOUWINGEN VANUIT EEN SYSTEEMTHEORETISCH PERSPECTIEF ............................................... 79 JEAN-JACQUES WITTEZAELE .................................................................................................................. 79 1. DE SYSTEMISCHE KIJK ..................................................................................................................... 80 1.1. Een gedifferentieerd totaalbeeld.................................................................................................... 80 1.2. Onderscheid tussen de reguleringsniveaus .................................................................................... 81 1.3. Een systemische, constructivistische kijk op het menselijke wezen ............................................. 81 2. TOEPASSING OP DE JUSTITIEHUIZEN ................................................................................................. 82 2.1. Een algemene visie op de functie van het justitiehuis .................................................................... 82 2.2. Een ‘veeleisende’, responsabiliserende benadering om de autonomie te versterken ..................... 83 2.3. Een strategische visie op de interventie: relationele en communicatieve hulpmiddelen om de opdracht te vergemakkelijken ..................................................................................................... 83 BESLUITEN: DE GRENZEN VAN DE CONTROLE : LIEVER REGULEREN DAN UITROEIEN ............................ 84

ATELIER 1 – MODELLEN VAN JUSTITIËLE BEGELEIDING ................................................... 87 TWEE THEORETISCHE MODELLEN VAN DADERBEGELEIDING ............................................................. 87 ALINE BAUWENS ................................................................................................................................... 87 INLEIDING .............................................................................................................................................. 87 1. CONTEXT THEORETISCHE MODELLEN VAN DADERBEGELEIDING ....................................................... 87 2. HET RISK-NEEDS-RESPONSIVITY MODEL ......................................................................................... 88 3. HET GOOD LIVES MODEL ................................................................................................................. 90 4. DISCUSSIE ....................................................................................................................................... 91 BESLUIT................................................................................................................................................. 93

DE PLAATS VAN HET SLACHTOFFER IN HET BELGISCHE SYSTEEM VAN WERK ONDER MANDAAT? .... 95 ANNE LEMONNE .................................................................................................................................... 95 INLEIDING .............................................................................................................................................. 95 1. KORT OVERZICHT VAN HET WETTELIJKE EN REGLEMENTAIRE KADER MET BETREKKING TOT DE VOORZIENINGEN VOOR SLACHTOFFERS IN BELGIË EN HET GERECHTELIJK WERK ‘ONDER MANDAAT’ TEN BEHOEVE VAN SLACHTOFFERS ................................................................................................. 96

4

Inhoudsopgave

2. HET WERK VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN IN DE PRAKTIJK EN HUN UITDAGINGEN ............................ 98 CONCLUSIES ........................................................................................................................................ 100

MODEL VOOR DADERBEGELEIDING:EEN EPISTEMOLOGISCHE, THEORETISCHE EN METHODOLOGISCHE KEUZE ............................................................................................................... 103 HENRI WATERVAL ............................................................................................................................... 103 DG JUSTITIEHUIZEN ............................................................................................................................. 103 1. DE TOTAALVISIE OP DE INTERVENTIE VAN DE JUSTITIEASSISTENT .................................................. 105 2. HET OPVANGKADER : DE BEGELEIDING .......................................................................................... 107 3. DE DEFINITIE VAN DE SPELREGELS: HULP- EN CONTROLEMIDDELEN .............................................. 108 4. DE VOORWAARDEN VAN HET VERBOD ........................................................................................... 108

ATELIER 2 – SAMENWERKING MET EXTERNE PARTNERS ................................................ 113 SAMENWERKING TUSSEN DE JUSTITIEHUIZEN EN HET FORENSISCH WELZIJNSWERK : ENKELE MODELLEN .......................................................................................................................................... 113 KOEN DEVROEY................................................................................................................................... 113 INLEIDING ............................................................................................................................................ 113 1. EERSTE MODEL .............................................................................................................................. 113 2. TWEEDE MODEL ............................................................................................................................ 114 3. DERDE MODEL ............................................................................................................................... 115 4. BELANG VAN DE DISCUSSIE ........................................................................................................... 115 CONCLUSIE .......................................................................................................................................... 116

HOE KAN MEN HET ONMISBARE MISSEN? .......................................................................................... 117 DAN KAMINSKI .................................................................................................................................... 117

JUSTITIEHUIZEN – BUITENDIENSTEN: TIEN JAAR SAMENWERKING. EN MORGEN ? .......................... 123 VINCENT LIBERT.................................................................................................................................. 123 1. 1STE GESCHENK: “EEN CACTUS – ‘OEI, DAT PRIKT ...!” ................................................................. 124 2. 2DE GESCHENK: EEN SETJE THEEMOKKEN (U MAG ZE OOK VOOR KOFFIE GEBRUIKEN) .................... 125 3. 3DE GESCHENK: BONBONS ............................................................................................................. 126

HET DG JUSTITIEHUIZEN EN HAAR SAMENWERKING MET EXTERNE PARTNERS .............................. 127 ELS SNEIDERS ...................................................................................................................................... 127 INLEIDING ............................................................................................................................................ 127 1. MANAGEMENTPLAN ....................................................................................................................... 127 2. BELEIDSPLAN MINISTER ................................................................................................................ 131

5

Inhoudsopgave

SAMENWERKING CENTRA VOOR ALGEMEEN WELZIJNSWERK ALS EXTERNE PARTNER. ................... 133 ROLAND MARTEIN ............................................................................................................................... 133 1. WAT DOET HET CENTRUM ALGEMEEN WELZIJNSWERK (CAW) ..................................................... 133 1.1 Het CAW komt op voor (bijzonder) kwetsbar e mensen .............................................. 133 1.2 Het CAW bouwt mee. .......................................................................................................... 134 2. JUSTITIËLE VERWIJZINGEN VANUIT DE JUSTITIEHUIZEN EN DE OPVOLGING ERVAN ......................... 134 2.1 Betrokken wer ksoort en in centra algemeen welzijns wer k ......................................... 134 2.2 Wat blij kt uit de registratie op onthaal en begeleiding? ............................................ 134 2.2.1 Justitiedossiers op het onthaal .................................................................................................. 134 2.2.2 Justitiedossiers in begeleiding .................................................................................................. 135 2.2.3 Mogelijke verklaringen ............................................................................................................ 135 2.2.4 Implementatie van alternatieve gerechtelijke maatregelen ........................................................ 135 3. VISIE OP DE SAMENWERKING MET JUSTITIE.................................................................................... 136 3.1 T weesporenb eleid ................................................................................................................. 136 3.2 Kenmerken van het autonoom algemeen welz ijnswer k ............................................... 136 4. KNELPUNTEN IN SAMENWERKING MET JUSTITIEHUIZEN ................................................................. 137 5. RAAMDECREET VOOR HET “FORENSISCH WELZIJNWERK” ............................................................... 137

ATELIER 3: MANAGEMENT TEN DIENSTE VAN DE BURGER ............................................. 139 DE INVLOED VAN MANAGEMENT EN INFORMATISERING OP HET WERK VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN. WELKE KWALITEIT VAN DE INTERVENTIE EN RESPECT VOOR DE ORGANISATIE ? ........................... 139 ALEXIA JONCKHEERE........................................................................................................................... 139 INLEIDING ............................................................................................................................................ 139 1. DE VERSCHILLENDE AANPASSINGSWIJZEN VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN AAN DE INFORMATICATOEPASSING ............................................................................................................. 140 2. DE INVLOED VAN DE INFORMATICATOEPASSING OP DE UNIFORMISERING VAN HET SOCIAAL WERK 142 2.1. Uniformisering op basis van het informaticasysteem................................................................... 143 2.2. Vermijdingsgevolgen op basis van het informaticasysteem ......................................................... 143 3. DE INVLOED VAN DE INFORMATICATOEPASSING OP DE AUTOMATISERING VAN HET MAATSCHAPPELIJKE WERK ............................................................................................................ 144 BESLUIT............................................................................................................................................... 145

10 JAAR LAT-RELATIE TUSSEN DE JUSTITIEHUIZEN EN HET OPENBAAR MINISTERIE ....................... 147 PAUL LENAERTS .................................................................................................................................. 147 1. DE UITKLARING VAN DE POSITIE VAN DE JUSTITIEASSISTENT ......................................................... 147 2. DE INVLOED VAN HET JUSTITIEHUIS OP DE KIJK VAN JUSTITIE NAAR DE STRAFRECHTSKETEN ....... 149 3. DE MEERWAARDE VAN HET DIRECTORAAT-GENERAAL JUSTITIEHUIZEN ........................................ 149

MANAGEMENT TEN DIENSTE VAN DE BURGER? ................................................................................. 151 BEN SMEETS ........................................................................................................................................ 151 1. MANAGEMENT: EEN BEPALENDE FACTOR VOOR EEN SLAGKRACHTIGE OVERHEID? ....................... 151

6

Inhoudsopgave

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

OVERHEIDSDIENST ........................................................................................................................ 152 VERANDERING EN MODERNISERING IN DE FEDERALE OVERHEID .................................................... 152 WAT VERWACHT MEN VAN EEN OVERHEIDSDIENST? ...................................................................... 154 MANAGEMENT OF LEIDERSCHAP OF … .......................................................................................... 155 MANAGEMENT EN PERMANENT VERBETEREN................................................................................. 155 HEFBOMEN VOOR EEN SLAGVAARDIGE OVERHEID ......................................................................... 156 INSTRUMENTEN ............................................................................................................................. 157 COMMUNICATIE............................................................................................................................. 158 WHAT’S NEXT? .............................................................................................................................. 158

OP WELKE MANIER DRAGEN DE BEHEERSINSTRUMENTEN BIJ TOT DE PROFESSIONALISERING EN DE VERBETERING VAN DE KWALITEIT VAN DE JUSTITIEHUIZEN ALS OPENBARE DIENST ? ..................... 159 BÉNÉDICTE VAN BOVEN ...................................................................................................................... 159 VOORWOORD ....................................................................................................................................... 159 1. DE MANAGEMENTINSTRUMENTEN IN MIJN DAGELIJKS WERK.......................................................... 161 1.1 SIPAR ........................................................................................................................................ 161 1.2. Het operationele plan.................................................................................................................. 163 1.3. De geïnformatiseerde managementtools...................................................................................... 164 1.4. De ontwikkelcirkels.................................................................................................................... 166 1.5. De overlegstructuren .................................................................................................................. 166 1.6. De teamvergaderingen in een justitiehuis .................................................................................... 167 CONCLUSIES ........................................................................................................................................ 167

ATELIER 4: DRAGEN DE JUSTITIEHUIZEN BIJ TOT EEN MEER TOEGANKELIJKE, HUMANE EN EFFICIËNTE JUSTITIE ? ....................................................................................... 169 10 JAAR JUSTITIEHUIZEN, BALANS EN PERSPECTIEVEN .................................................................... 169 SOPHIE VANDEN CAMP & WIM VANSPRINGEL ..................................................................................... 169 INLEIDING EN AFBAKENING THEMA ...................................................................................................... 169 1. KLOOF 1 ........................................................................................................................................ 170 2. KLOOF 2 ........................................................................................................................................ 171 3. KLOOF 3 ........................................................................................................................................ 171 CONCLUSIE .......................................................................................................................................... 171

10 JAAR JUSTITIEHUIZEN ................................................................................................................... 173 STEVEN GIBENS & BERNARD HUBEAU ................................................................................................. 173 1. OPZET : BEOORDELING VAN TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN VANUIT HET (SOCIALE) RECHTSHULPPERSPECTIEF .............................................................................................................. 173 2. HET TOETSINGSKADER : MINIMALE VOORWAARDEN VOOR EEN EFFICIËNTE (EN DOELGERICHTE) RECHTSHULP.................................................................................................................................. 174 2.1. Het preadvies “Rechtshulp” in het kader van de armoedebestrijding.......................................... 174 2.2. Verdere verfijning en aanvulling van de vijf minimumcriteria..................................................... 176 2.3. Andere toetsingsmodellen........................................................................................................... 177

7

Inhoudsopgave

3. JUSTITIEHUIZEN: HET ANTWOORD OP EEN BETERE TOEGANG TOT HET RECHT? ...... 177 3.1. Doelstellingen van het justitiehuis: toegespitst op de eerstelijnsfunctie ...................................... 177 3.2. Concrete dienstverlening inzake eerstelijnsfunctie ...................................................................... 178 3.3. Past deze dienstverlening in de doelstellingen van de rechtshulpverlening? ............................... 179 3.3.1. Algemene bedenking............................................................................................................... 179 3.3.2. Welk beleid voor de eerste lijn? .............................................................................................. 179 3.4. Conclusie: informatie en humane justitie .................................................................................... 180 TOT SLOT .......................................................................................................................................... 180

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN ...................................................................................................... 183 JEAN-PAUL JANSSENS .......................................................................................................................... 183

10 JAAR JUSTITIEHUIZEN ................................................................................................................... 187 JEAN-PIERRE MALMENDIER ................................................................................................................. 187

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN ............................................................................................................... 191 FREDDY PIETERS.................................................................................................................................. 191 1. 2. 3. 4.

EEN SPROOKJE OP EEN FEESTDAG: DE KLEREN VAN DE KEIZER ....................................................... 191 DE MOEILIJKE SAMENWERKING MET HET DGJH – DE TOP EN DE BASIS ........................................... 192 DE LEIDING VAN HET DGJH LEIDT AAN “GROUPTHINK” ................................................................ 192 HET DGJH LIJKT VERLEGEN OM BIJ JUSTITIE TE HOREN WANNEER DAT HAAR HARDE ZIJDE TOONT (CONTROLE; REPRESSIE; TUCHT;..) ................................................................................................. 195 5. HOPE FOR DELIVERANCE ! ............................................................................................................. 196

DE JUSTITIEHUIZEN EN DE HUMANISERING VAN JUSTITIE, EEN KRITISCHE TERUGBLIK .................. 197 LEO VAN GARSSE ................................................................................................................................ 197 INLEIDING ........................................................................................................................................ 197 1. OP ZOEK NAAR EEN OMSCHRIJVING VAN HET HUMANISERINGSDOEL .............................................. 198 2. EEN TERUGBLIK ............................................................................................................................. 199 2.1. De justitiehuizen als bliksemafleiders: een amalgaam van doelgerichtheid ................................. 199 2.2. Een chronologie in de invulling van de humaniseringopdracht .................................................... 200 2.3. Het “D.G.” en de “BPR”: De implosie van de humaniseringsopdracht ....................................... 200 3. EEN PAAR BESLUITEN EN ENKELE SUGGESTIES ............................................................................... 201 3.1. Een te nuanceren beeld ............................................................................................................... 201 3.2. Een noodzakelijke overgangsetappe in de goede richting ?.......................................................... 202 3.3. Enkele summiere suggesties ....................................................................................................... 202

ATELIER 5: HET SOCIAAL ONDERZOEK ................................................................................. 205 DE VERWACHTINGEN VAN DE JEUGDRECHTER IN VERBAND MET HET SOCIAAL ONDERZOEK .......... 205 NICOLE CALUWE ................................................................................................................................. 205

8

Inhoudsopgave

1. DE BURGERLIJKE BEVOEGDHEDEN VAN DE JEUGDRECHTBANK....................................................... 205 2. BESPREKING VAN DE MEEST GESTELDE VRAAG .............................................................................. 207 BESLUIT............................................................................................................................................... 209

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN ............................................................................................................... 211 MARC DIZIER....................................................................................................................................... 211 1. MAATREGELEN GETROFFEN DOOR DE MINISTER............................................................................. 211 2. MAATREGELEN GETROFFEN DOOR DE SURB ................................................................................. 212 3. VORM EN INHOUD .......................................................................................................................... 212 BESLUIT............................................................................................................................................... 213

DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE VOOR HET VONNIS : DE ZOEKTOCHT NAAR DE HEILIGE GRAAL ? GRANDEUR OF VERVAL VAN EEN 45 JAAR ‘OUDE’ DAME ................................................................... 215 PHILIPPE GHEYSEN ……………………………………………………….…………………………..202 INLEIDING ............................................................................................................................................ 215 1. HET BEGON MET GEDRAG EN MILIEU .............................................................................................. 216 2. WERK, OPLEIDING EN COHABITATIE ............................................................................................... 217 3. ’99 … EEN EXCENTRISCH JAAR ...................................................................................................... 217 4. EEN UITSTERVENDE SOORT ............................................................................................................ 219 5. DE CLIMAX .................................................................................................................................... 220 6. RELEVANTIE EN OPPORTUNITEIT: NIEUWE INZICHTEN .................................................................... 221 7. WAT IS HET RESULTAAT VAN DIT ALLES? ....................................................................................... 222

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN ............................................................................................................... 227 LUCIEN NOUWYNCK ............................................................................................................................ 227 1. DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE : OP ZOEK NAAR EEN DEFINITIE ............. 227 2. DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE ZIJN VORMEN VAN MAATSCHAPPELIJK WERK ............................................................................................................................................ 229 3. DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE HEBBEN EEN SPECIFIEK DOEL ............... 232 BESLUIT............................................................................................................................................... 235

PERSPECTIEVEN VAN RECHTERS EN JUSTITIEASSISTENTEN OP DE ROL VAN SOCIALE VOORLICHTINGSRAPPORTEN IN HET KADER VAN STRAFTOEMETING ............................................... 237 KRISTEL BEYENS & VEERLE SCHEIRS............................................................................................. 237 SAMENVATTING ................................................................................................................................... 237 1. INLEIDING ..................................................................................................................................... 238 2. REGELGEVING EN BELEID .............................................................................................................. 238 3. CIJFERS ......................................................................................................................................... 240 4. ONDERZOEK NAAR HET GEBRUIK, INTERPRETATIE EN EVALUATIE VAN SOCIALE VOORLICHTINGSRAPPORTEN .......................................................................................................... 242 4.1. Tussen neoklassicisme, individualisering en pragmatisme........................................................... 243 4.2. Professioneel kapitaal en de rol van de onafhankelijke beslisser ................................................ 245 4.3. De plaats en het statuut van het sociaal voorlichtingsverslag in het gerechtelijk dossier .............. 248

9

Inhoudsopgave

5. DISCUSSIE ........................................................................................................................................ 248 DONDERDAG 3 DECEMBER 2009: PERSPECTIEVEN

DE VERWEVENHEID VAN DE SAMENLEVING MET DE STRAFRECHTSBEDELING ................................. 253 HANS BOUTELLIER .............................................................................................................................. 253 1. GROTE ONTWIKKELINGEN ............................................................................................................. 254 2. VEILIGHEIDSVELD ......................................................................................................................... 255 3. JUSTITIEHUIZEN EN VEILIGHEIDSHUIZEN ....................................................................................... 256

GEMEENSCHAPSSTRAFFEN, GELOOFWAARDIGHEID EN JUSTITIE ...................................................... 259 FERGUS MCNEILL ................................................................................................................................ 259 INLEIDING: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN IN ONZEKERE TIJDEN ................................................................ 259 1. GEMEENSCHAPSSTRAFFEN IN SCHOTLAND: PROBLEMEN EN MOGELIJKHEDEN ................................ 261 2. VERGOEDING, PUBLIEKE OPINIE EN GELOOFWAARDIGHEID ............................................................ 264 3. DE WEG VOORWAARTS: ALTERNATIEVEN VOOR STRAFFEN OF ALTERNATIEVE STRAFFEN ? ............ 266 BESLUITEN .......................................................................................................................................... 267

DE BETROKKENHEID VAN HET SLACHTOFFER BIJ DE STRAFUITVOERING: EEN BESCHEIDEN VOORUITGANG.................................................................................................................................... 271 ARLENE GAUDREAULT ........................................................................................................................ 271 1. DE EERSTE STAPPEN OP WEG NAAR HERVORMINGEN EN MENTALITEITSVERANDERINGEN ............... 272 2. LEVERT DIT IETS OP VOOR DE SLACHTOFFERS? .............................................................................. 273 3. EEN VOLLEDIG ERKENDE EN AANVAARDE BETROKKENHEID? ......................................................... 275

MOBILITEIT EN STRAFRECHT NIEUWE IDEOLOGIE, NIEUWE PRAKTIJKEN? ..................................... 279 CHRISTOPHE MINCKE .......................................................................................................................... 279 1. JUSTITIE EN PARTICIPATIE, DE HYPOTHESE VAN EEN MOBILISATIEBEWEGING ................................. 280 2. MOBILITEIT EN STRAFRECHTSBEDELING ........................................................................................ 281 2.1 Activering .................................................................................................................................. 281 2.2 Aanpassing ................................................................................................................................. 283 2.2.1 Het werken aan zichzelf ........................................................................................................... 283 2.2.2 Aanpassing in reële tijd ............................................................................................................ 284 2.3 Beheer van de stromen ............................................................................................................... 285 2.3.1 Het einde van de lineaire concepten ......................................................................................... 285 2.3.2 Een veralgemeende betwisting van de segmentering................................................................. 288 2.4 Mobiliteit: paradigma en ideologie ............................................................................................. 289 2.5 Een paradigma............................................................................................................................ 289 2.6 Een ideologie ............................................................................................................................. 290 2.7 Is dit het einde van elke stabiliteit? ............................................................................................. 291 BESLUIT. DE OPROEP TOT DE SAMENLEVING ALS ECHO VAN DE OPROEP TOT JUSTITIE? ........................ 293

PERSPECTIEVEN EN UITDAGINGEN VOOR DE JUSTITIEHUIZEN.......................................................... 297

10

Inhoudsopgave

SYNTHESE VAN HET COLLOQUIUM ..................................................................................................... 297 SONJA SNACKEN .................................................................................................................................. 297 INLEIDING ............................................................................................................................................ 297 1. HET VERLEDEN .............................................................................................................................. 297 2. HET HEDEN: SYNTHESE VAN DE AANDACHTSPUNTEN IN DIT COLLOQUIUM ..................................... 299 2.1 Opdrachten ................................................................................................................................. 299 2.2 Vragen betreffende visie en samenwerking ................................................................................. 299 2.2.1 Vragen vanuit het werkveld...................................................................................................... 300 2.2.2 Vragen vanuit de opdrachtgevers.............................................................................................. 300 2.2.3 Antwoorden vanuit het Directoraat-generaal Justitiehuizen....................................................... 300 2.2.4 Reflecties op basis van de Council of Europe Probation Rules .................................................. 301 3. DE TOEKOMST: UITDAGINGEN VOOR DE JUSTITIEHUIZEN ............................................................... 304 3.1. Versterken van de legitimiteit ..................................................................................................... 304 3.1.1. Identiteit ................................................................................................................................. 304 3.1.2. Deskundigheid ........................................................................................................................ 305 3.1.3. Kwaliteit en effectiviteit .......................................................................................................... 306 3.2. Verbeteren van de samenwerking ............................................................................................... 308 3.2.1. Overleg ................................................................................................................................... 308 2.2.2. Brugfunctie ............................................................................................................................. 308 3.2.3. Sensibilisering ........................................................................................................................ 308 3.2.4. Partnership .............................................................................................................................. 309 3.3. Verduidelijken van de rol naar de samenleving toe ..................................................................... 309 3.4. Verduideli jken van de rol naar de rechtszoekende toe ............................................... 309 TOT SLOT ............................................................................................................................................. 310

BIOGRAFIEËN VAN DE SPREKERS ....................................................................................................... 313

11

BALANS VAN HET TIENJARIG BESTAAN VAN DE JUSTITIEHUIZEN EN PERSPECTIEVEN VOOR DE KOMENDE JAREN

Annie Devos Directeur-generaal justitiehuizen

De tiende verjaardag van de justitiehuizen is de gelegenheid bij uitstek om de evolutie van onze jonge instelling te analyseren en een voorlopige balans op te maken. Het is tevens een uitgelezen kans om een aantal ontwikkelingspistes voor de toekomst te verkennen. Bij het begin van dit colloquium is het belangrijk om het kader te schetsen, te herinneren waar we vandaan komen, wie we zijn en welke ontwikkelingen onze organisatie heeft meegemaakt. Aan de hand van een kleine historische omweg zal ik eerst de oprichting van de justitiehuizen bespreken. Vervolgens zal ik het methodologische en deontologische perspectief beschrijven waarin we deze organisatie in de loop van deze 10 jaar hebben willen situeren. Ik zal ook een overzicht geven van de evolutie van het management. Tot slot zal ik de ontwikkeling van de activiteiten die betrekking hebben op de mandaten en het personeel op een rijtje zetten.

1.

CONTEXT VAN HET ONTSTAAN VAN DE JUSTITIEHUIZEN

1.1.

De beslissing om de justitiehuizen op te richten

In de nasleep van de schandalen die België in de zomer van ’96 schokten, stelde de minister van Justitie einde augustus aan de Ministerraad een reeks maatregelen voor met betrekking tot preventie, repressie en slachtofferzorg bij seksuele misdrijven. Deze nota, die ook leidde tot een nieuw onderzoek (de zogenaamde screening) van de dossiers van de sociale dienst van de penitentiaire administratie, leidde tot de herstructurering en uitbreiding van deze dienst en, wat ons betreft, de oprichting van de justitiehuizen. België verkeerde in shock en justitie kwam in opspraak na de vaststelling van tekortkomingen op verschillende niveaus. Wat stelde men vast? “Deze dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen speelt een cruciale rol in het verlenen van advies tijdens de strafuitvoering en tijdens de vrijlating. Een maatschappelijk werker die gemiddeld meer dan 65 gevangenen moet opvolgen en bovendien 65 bijkomende maatschappelijke enquêtes moet uitvoeren, kan niet grondig te werk gaan. Er moet een einde komen aan

Annie Devos – Balans van het tienjarig bestaan van de justitiehuizen en perspectieven voor de komende jaren 2 december 2009

situaties waarbij de begeleiding een jaar lang wordt opgeschort vanwege een overplaatsing, ziekte, of verlof van lange duur.” (De Clerck, S., 1996). De kwaliteit en intensiteit van de begeleiding werden eveneens in vraag gesteld: “de organisatie en het verloop van de ambulante begeleidingen moeten dringend worden aangepast”. De minister, die zijn voorstel tot de oprichting van de justitiehuizen al had aangekondigd in zijn algemene beleidsnota van juni '96, verduidelijkte in de Ministerraad van 30 augustus (1996) dat “de werkelijke doelstelling van de justitiehuizen zijn: het vergroten van de interne coherentie, de bijstand en de supervisie op logistiek en inhoudelijk vlak, de controle op het parajustitiële werk en de erkenning en bijgevolg de toegankelijkheid van de justitie”.

1.2.

Een complex landschap

Tot de jaren ’90 was de parajustitiële sector verantwoordelijk voor de probatieopschorting, het probatieuitstel, de voorwaardelijke invrijheidstelling, de voorlopige invrijheidstelling en de vrijlating op proef. In de jaren ‘90 werd de sector van wat toen het extrapenitentiaire maatschappelijk werk heette, aangevuld met een reeks wetten en reglementen. Het betrof, in 1991, de alternatieven voor de voorlopige hechtenis; in 1993, het slachtofferonthaal - in ’97 in een wet opgenomen; in 1994, de strafbemiddeling, de dienstverlening en de toepassing van alternatieven waarvoor het globale plan en de nationale projecten begrotingssteun verleenden. In 1997 werden deze opdrachten uitgebreid met burgerlijke maatschappelijke studies voor de uitoefening van het ouderlijk gezag en de eerstelijnsopvang, die de toegankelijkheid tot justitie belichaamt. Noch de penitentiaire administratie noch de rechterlijke organisatie konden deze nieuwe taken in een coherent kader integreren. Het gebrek aan steun op organisatorisch en logistiek gebied maakte de moeilijkheden nog groter. De toename van het aantal kaders leidde tot een mate van fragmentering van de reglementen, een gebrek aan zichtbaarheid en een vage afbakening van de bevoegdheden. Zo ontstond een chaotische situatie, die nog ingewikkelder werd door de diversiteit van de juridische kaders en de verschillende institutionele achtergronden. Deze versnippering en de schok van de gebeurtenissen van zomer ’96 gaven aanleiding tot het politieke streven om justitie toegankelijk, humaan en efficiënt te maken. Ook de verbetering van de interne coherentie en de controle op het parajustitiële werk werden op de agenda gezet. Dit waren taken voor de openbare dienst, meer bepaald de gloednieuwe Dienst Justitiehuizen.

1.3.

De voorbereidende fase van het project justitiehuizen

Tussen ’96 en ’99 kwam het project justitiehuizen tot stand, met de medewerking van heel wat actoren. In een nota van 16 juni 1997 herinnerde de secretaris-generaal van het ministerie van Justitie eraan dat men “de versnippering van de talrijke initiatieven op het vlak van de parajustitiële hulp moet tegengaan, door justitiehuizen op te richten waar - voor elk arrondissement - de hulp gecentraliseerd en gestuurd kan worden door het departement justitie. De huidige gerechtelijke diensten moeten ook betrokken worden bij dit samenwerkingsmodel.” Hij gaat verder: “rekening houdende met de verschillende praktische en organisatorische problemen en om een optimale functionele ondersteuning tot stand te brengen, heeft de minister beslist een specifieke administratie op te richten voor de parajustitiële diensten van justitie.” De studiedag die de Koning Boudewijnstichting op 23 juni 1997 organiseerde, was een markant moment in deze ontwikkeling. 600 mensen uit het gerechtelijk, parajustitieel of sociaal milieu kwamen samen om van gedachten te wisselen over het concept justitiehuizen, op basis van de reflecties van een twintigtal specialisten en vertegenwoordigers van de betrokken sectoren. Zoals het voorwoord van het rapport van die dag vermeldt (Koning Boudewijnstichting, 1997), vertrokken de deelnemers van de volgende vaststelling: "Er bestaat vandaag een enorme kloof tussen het gerecht en de burger. Er is dus in de eerste plaats vraag naar een goede informatiedienst: de juridische taal is

14


onbegrijpelijk voor de burger, het formalisme en de complexe procedures geven hem het gevoel dat alles zich boven zijn hoofd afspeelt. Het gerecht probeert nochtans toenadering te zoeken tot de maatschappij en een “socialisatie van justitie” te realiseren, om beter te voldoen aan de verwachtingen van de bevolking en de noden van onze tijd … Misschien kan het justitiehuis de spil worden die een betere coördinatie tussen de functies van de rechter, het parket en de parajustitiële diensten mogelijk maakt en zo justitie dichter bij de burger brengt en dieper verankert in de maatschappij?” Na deze dag zette de minister de krachtlijnen uiteen van de justitiehuizen zoals ze vandaag bestaan (strafrechtelijk gedeelte, burgerlijk gedeelte, creatie van de functie van coördinator, eerstelijnsopvang en evaluatie- en begeleidingscommissies).

1.4.

De aanbevelingen van de screening

Parallel aan deze ontwikkeling voerde de dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen vanaf de zomer ’97 de door de overheid gevraagde screening uit (Ministerie van Justitie, 1997). De grote conclusies waren: “De justitiële begeleiding is geïntegreerd in de justitiële en sociale context. Een optimale begeleiding veronderstelt: - op politiek en sociaal vlak: een voortdurende gedachtewisseling over de functie en het opzet van ‘justitie’; - op justitieel vlak: een heldere en transparante visie, ondersteund door structuren, communicatiekanalen en de gepaste middelen; - op het vlak van de dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen: de systematische ontwikkeling van de organisatie, gekoppeld aan een voortdurende operationalisering van de doelstellingen van het strafrechtelijk beleid en voldoende diensten die deze ontwikkeling ondersteunen (dienst opleiding en dienst wetenschappelijke ondersteuning); - op het vlak van de begeleiding: een begeleidingsmodel dat voldoende operationeel is en voldoende aandacht besteedt aan de rechten van de cliënt.” Ik kom later nog terug op de impact van deze conclusies op de methodologische en organisatorische ontwikkeling van onze diensten.

1.5.

De oprichting van de parajustitiële sector

1. 5. 1. D e o pdr acht en

Het begrip parajustitieel werk, dat zijn intrede deed aan het einde van de jaren ’90, werd zeer concreet vertaald in de verschillende opdrachten van de Dienst Justitiehuizen (toenmalige benaming). Zoals ik het vermeld, erfde deze dienst de diensten die onder de bevoegdheid van de rechterlijke organisatie vielen (bemiddeling in strafzaken en slachtofferonthaal) en de sociale dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen, die onder de penitentiaire administratie viel. Hieraan werden de eerstelijnsopvang toegevoegd en de burgerlijke opdrachten waarvoor tot 1997 de gemeenschappen bevoegd waren; ook dit heb ik al aangestipt.

Op 29 juni '99 werden tien wetteksten gepubliceerd (stichtende Koninklijke Besluiten en Ministeriële Besluiten), die de bevoegdheden van de justitiehuizen bepaalden. Het Koninklijk Besluit van 13 juni 1999 houdende de organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het ministerie van Justitie definieert de opdrachten.

15

Annie Devos – Balans van het tienjarig bestaan van de justitiehuizen en perspectieven voor de komende jaren 2 december 2009 1

Artikel 2 van dit besluit somt de taken van de justitiehuizen op. Het blijkt duidelijk dat de organisatie bestaat uit een strafrechtelijk en een burgerlijk gedeelte. In elk justitiehuis wordt een begeleidingscomité opgericht om de interne coherentie in stand te houden, de dienstverlening te optimaliseren en structurele problemen te signaleren. In het Ministerieel Besluit tot vaststelling van de basisinstructies wordt er nogmaals aan herinnerd dat “de oprichting van de justitiehuizen kadert in een van de initiatieven om de gerechtelijke instellingen beter te doen aansluiten bij de maatschappelijke en persoonlijke verwachtingen en behoeften. Het doel dat hiermee wordt beoogd, bestaat erin een meer toegankelijke, efficiënte en humane justitie tot stand te brengen.”

1. 5. 2. D e d oe ls t e llin gen

In het ministerieel besluit worden vier centrale doelstellingen van het justitiehuis geformuleerd. Ten eerste gaat het om het uitbrengen van advies inzake te nemen beslissingen en het begeleiden van personen, teneinde de uitvoering van genomen beslissingen tegenover deze personen op een maatschappelijk verantwoorde manier te realiseren, binnen een dwingend en wettelijk kader. Verder wil het justitiehuis ten dienste staan van elke burger in zijn contacten met justitie, ongeacht de positie van deze burger (dader, slachtoffer, eiser, benadeelde of onrechtstreekse betrokkene in een justitiële actie). Het justitiehuis wil de toegepaste menswetenschappelijke benadering in het justitiële landschap stimuleren en versterken. Hiervoor wordt betracht de interne werking te optimaliseren en meer systematisch samen te werken met de belangrijkste partners: magistratuur, advocatuur, strafinrichtingen en welzijnsinstellingen.

1

Art. 2. § 1. De Dienst Justitiehuizen staat in voor: 1° de taken van toezicht, justitiële begeleiding en sociaal onderzoek die voortvloeien uit: - artikel 3bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering; - artikel 216ter van het Wetboek van Strafvordering; - de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers, vervangen door de wet van 1 juli 1964; - de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie; - de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis; - de wet van 5 maart 1998 betreffende de voorwaardelijke invrijheidstelling en tot wijziging van de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers, vervangen door de wet van 1 juli 1964. 2° het onthaal van en de informatie- en adviesverlening aan de gebruikers van het justitiehuis en de eventuele doorverwijzing naar de bevoegde instanties; 3° het structureren en bevorderen van de samenwerking en het overleg met de verschillende actoren in en om justitie voor het bereiken van de doelstellingen van het justitiehuis; 4° de coördinatie, promotie en bekendmaking van de initiatieven rond alternatieve geschillenbeslechting en alternatieve maatregelen en straffen; 5° het ter beschikking stellen van lokalen voor het organiseren van de juridische eerstelijnsbijstand door de advocaten en voor de vergaderingen van de commissies voor juridische bijstand en voor de zittingen van de commissies voor de voorwaardelijke invrijheidstelling. § 2. De Dienst Justitiehuizen kan onder meer instaan voor de taken die voortvloeien uit opdrachten die haar worden toevertrouwd door de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, zetelend in kortgeding, door de jeugdrechtbank of door de procureur des Konings op basis van: - de artikelen 373 tot 375bis van het Burgerlijk Wetboek; - de artikelen 931 en 1280 van het Gerechtelijk Wetboek; - artikel 50 van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming.

16


Sensibilisatie is de vierde belangrijke opdracht van het justitiehuis: het zoeken naar andere oplossingen dan de traditionele gerechtelijke aanpak kan justitie humaner maken. Centraal staat de zorg voor de justitiabele, d.w.z. de burger, de dader of het slachtoffer die verplicht of vrijwillig met justitie in aanraking komen. Hetzelfde ministerieel besluit tot vaststelling van de basisinstructies vermeldt, naast de opdrachten sensu stricto, andere aandachtspunten. Het betreft: • het onthalen, informeren en adviseren van de gebruikers van het justitiehuis en hun eventuele doorverwijzing naar de bevoegde instanties; • het structureren en bevorderen van de samenwerking en het overleg met de verschillende actoren in en om justitie, om de doelstellingen van het justitiehuis te bereiken; • de coördinatie, promotie en verspreiding van de initiatieven rond alternatieve geschillenbeslechting en alternatieve maatregelen en straffen (voor het organiseren van deze taak wordt in elk justitiehuis een coördinator aangesteld); • het ter beschikking stellen van lokalen voor de organisatie van de juridische eerstelijnsbijstand door de advocaten, voor de vergaderingen van de commissies voor juridische bijstand en voor de zittingen van de commissies voor de voorwaardelijke invrijheidstelling. Daarbij benadrukt nog steeds hetzelfde arrest dat de interne capaciteiten van het justitiehuis verder ontwikkeld, bevorderd en geoptimaliseerd moeten worden. Vier grote actielijnen kunnen daartoe bijdragen: • een kwaliteitsbevorderende functie, of de bevordering van het eigen functioneren van het justitiehuis en van de kwaliteit, de effectiviteit en de efficiëntie van het aanbod door betere interne coördinatie, samenwerking en methodologische ondersteuning; • een responsabiliseringsfunctie, of het streven naar de algemene verhoging van de kwaliteit van het justitiehuis door de decentralisatie van leidinggevende en structurerende bevoegdheden, door het opnemen van de lokaal toegekende verantwoordelijkheden, het bepalen van een beleidslijn en prioriteiten in overeenstemming met de doelstellingen en basisopdrachten van de justitiehuizen; • een ‘laboratoriumfunctie’, of het verbreden en verdiepen van het justitiële instrumentarium, waardoor bijvoorbeeld buitengerechtelijke en andersgerechtelijke conflicthantering meer kansen krijgt tot ontwikkeling (preventie en dialoog moeten procedures voorkomen); • een signaalfunctie, of het signaleren van disfuncties, noden en behoeften op het ruime werkveld. Deze zeer ambitieuze teksten herinneren ons eraan dat de oprichting van de Dienst Justitiehuizen samenging met grote en dringende uitdagingen: de succesvolle implementatie van de 28 justitiehuizen binnen het vooropgestelde tijdsschema, maar vooral het verzekeren van de ontwikkeling van een werkmethode die erin slaagt de mengelmoes van verschillende opdrachten te structuren, richtlijnen te ontwikkelen en een kader te creëren.

1. 5. 3. D e dy n a miek

Het referentiekader moest dus onderzocht en gedefinieerd worden, om de organisatie te situeren en het personeel de geschikte instrumenten te bezorgen om deze opdrachten zo goed mogelijk te vervullen. Om het referentiekader te schetsen, moesten we terugkeren naar de essentie en de legitimatie van de overheidsdiensten, namelijk de democratische rechtsstaat. Wij vergeten al te vaak dat het gaat om een onschatbaar voorrecht: de basisrechten van de grondwet gelden voor ieder van ons. Iedereen, van de gewone burger tot het openbaar gezag, is gebonden door het recht dat op democratische wijze afgekondigd is en dat toegepast moet worden door de uitvoerende macht waaronder alle overheidsdiensten ressorteren. De dienst justitiehuizen is een onderdeel van de uitvoerende macht en voert de hem toevertrouwde opdrachten uit in de geest van de openbare dienst. Net als de andere overheidsdiensten, moeten wij verslag uitbrengen over ons werk, zowel over de instelling als een geheel als over elke individuele zaak. De justitieassistent moet dus verslag uitbrengen over de verwezenlijking

17


van de doelstellingen door de justitiabele en over de middelen die hijzelf, als beroepskracht, aanwendt om de justitiabele hierbij te helpen. Hij heeft dus een middelenverbintenis, geen resultaatverbintenis. In dit algemene kader was de opdracht die de justitiehuizen van bij het begin ontvingen, ik herhaal het, de justitie toegankelijk, humaan en efficiënt maken door de interne coherentie te vergroten en het parajustitiële werk te controleren. Vertrekkend van de bestaansreden zelf van de structuur van de justitiehuizen en van de behoeften van de openbare dienst waaraan zij beantwoordde, werden de rol, de methodologie en de deontologie van de verschillende functies gedefinieerd. Het gemeenschappelijke kenmerk van alle opdrachten is het maatschappelijk werk onder mandaat. Dit mandaat moet niet in de juridische betekenis van het woord opgevat worden, maar in de zin dat een gerechtelijke of administratieve autoriteit in het wettelijke of reglementaire kader van haar bevoegdheden een taak aan de dienst justitiehuizen toevertrouwt. De mandaten die de gerechtelijke en administratieve autoriteiten ons toevertrouwen, passen in het geheel van de regulerende processen die door het gerechtelijk apparaat en de strafuitvoeringssector worden verzekerd. Elk orgaan van het systeem heeft zijn eigen rol en draagt, binnen de beperkingen van het specifieke karakter van zijn rol, bij tot het verzekeren van de coherentie en de effectiviteit van het systeem. Het werk onder mandaat past volledig in een dwingend kader waarin een sociale interventie wordt uitgevoerd. De justitieassistent moet de opdrachtgevende overheid relevante en nuttige informatie verstrekken voor de besluitvorming rond de justitiabele. Ten opzichte van de justitiabele moet de justitieassistent de doelstelling van het mandaat ondersteunen, door uit te gaan van de gecontextualiseerde realiteit van de justitiabele. Hij moet hem helpen om de middelen aan te wenden die hij hiervoor kan gebruiken.

1.6.

De evolutie opties

van

het

beroepsprofiel

en

de

methodologische

De hervorming van de parajustitiële sector heeft de functie van justitieassistent in het leven geroepen en toegankelijk gemaakt voor acht verschillende diploma's. Deze openstelling van de functie was weliswaar verrijkend voor de organisatie in haar geheel, maar had tot gevolg dat men niet langer kon profiteren van de gemeenschappelijke kern van de basisopleiding tot maatschappelijk werker. Men moest dus duidelijkheid scheppen over het pedagogisch project en coherentie creëren, met name op het vlak van het individuele sociaal werk, het beheer van de gesprekken en de begeleiding. Wat de begeleiding betreft, herinnert de minister in zijn antwoord op de interpellaties in de Commissie van de Justitie van de Kamer van 22 augustus 1996 duidelijk aan de eisen van een actieve begeleiding die gericht is op het verzamelen en verifiëren van informatie. Bovendien beval de screening een voldoende operationeel begeleidingsmodel aan, met voldoende aandacht voor de rechten van de justitiabele. Aan de basis van elke sociale interventie ligt het idee van een persoon in moeilijkheden. Voor onze dienst staat de justitiabele, dit wil zeggen de persoon, centraal. Hoe moeten we vertrekken van de justitiabele, hoe moeten we onze interventie zin geven? De relatie ligt aan de basis van het werk van de justitieassistent: de justitieassistent communiceert met de justitiabele. Het begrip communicatie heeft een centrale plaats ingenomen in onze gedachtegang. Wij hebben ons onderzoek verdiept op basis van de grote principes van de communicatie en hebben, op basis van de elementen die ons relevant leken, vastgesteld welke methodologie wij voor de dienstverlening zouden volgen.

18


Ik heb al aangehaald dat we ook een benadering wensten die volledig zou aansluiten op de eisen van een rechtsstaat. Wij zijn daar extra alert voor, aangezien de aard van het uitgevoerde werk een weerslag kan hebben op de individuele vrijheden. Het is voor elke interventie belangrijk om duidelijk grenzen te stellen. In ons geval worden de grenzen door het mandaat bepaald. De justitieassistent mag op geen enkele manier op eigen initiatief advies verstrekken of buiten de grenzen van het mandaat handelen. Het maatschappelijk werk onder mandaat vereist dus een uiterst strikte professionele aanpak. Werken in de gedwongen hulpverlening verschilt sterk van maatschappelijk werk in persoonsgebonden aangelegenheden: in het eerste geval moet de interventie stopgezet worden zodra het mandaat afloopt, terwijl de bijstand in het tweede geval op vraag van de burger kan verder gaan. De communautarisering heeft geleid tot een herverdeling van de bevoegdheden die deze logica met zich meebrengt. Wij moeten onophoudelijk werken aan de twee aspecten van het basismodel van de interventie op strafrechtelijk gebied, namelijk bijstand en controle. Op het vlak van controle moeten de betrokkenen altijd weten wat van hen verwacht wordt. De organisatie reikt hen een gedeelte van de antwoorden aan, meer . bepaald in de omzendbrief verificatie (Bourlet, 1999) De huidige veiligheidsomgeving, de grotere mediaaandacht voor mislukkingen en de gevoeligheid van de politieke wereld maken de opdracht niet gemakkelijker. Daarnaast veronderstelt het bijstandsgedeelte natuurlijk een zeer duidelijke professionele stellingname over de rol, het toevertrouwde mandaat en de manier waarop met de persoon wordt gewerkt, maar het vereist ook dat de justitieassistent in staat is een relatie op te bouwen die de persoon steunt in zijn ontwikkeling en tegelijkertijd tegemoetkomt aan de eisen van de overheid. Onze organisatie moet het personeel dus in staat stellen om dit leerproces volledig te beheersen, door middel van supervisie en opleiding, om de eigenschappen die noodzakelijk zijn voor de uitoefening van deze vaak erg complexe opdracht voortdurend te verbeteren. Om deze doelstelling te bereiken, beschikt de justitieassistent over een specifieke methodologie die gebaseerd is op de twee begrippen bijstand en controle. De justitieassistent werkt vanuit de principes van de responsabilisering van de justitiabele, de niet-substitutie en het niet-normatieve handelen. Deze principes vloeien voort uit het postulaat dat de justitiabele een volwaardige burger is, die in staat is om – op basis van zijn eigen wereldvisie – de keuzes te maken die het meest aangepast zijn aan zijn situatie, rekening houdende met de voorwaarden van de opdrachtgevende overheid. Responsabiliseren betekent dat wij willen uitgaan van de capaciteiten van de justitiabele, van de manier waarop hij zijn probleem zelf omschrijft, van zijn visie op de verwachtingen die justitie heeft van hem en van de middelen die hij wil aanwenden om zijn doel te bereiken. Het logische gevolg van dit principe is dat wij ons niet in de plaats stellen van personen en dat wij niet vertrekken van onze eigen normen en waarden, maar wel van die van de justitiabele. Dit betekent echter niet, vooral bij strafrechtelijke opdrachten, dat wij deze normen en waarden niet in vraag stellen: het is in de eerste plaats onze taak de justitiabele te herinneren aan de wet en vervolgens het problematische gedrag af te wegen tegen de strafrechtelijke norm, waarvan de overtreding een reactie van justitie heeft veroorzaakt en die zich concreet vertaalt in een mandaat dat de interventie rechtvaardigt. Om recidive te vermijden en de sociale banden te herstellen, onderzoekt de justitieassistent samen met de justitiabele hoe hij zich kan gedragen om aan de voorwaarden van het mandaat te voldoen en recidive te vermijden. Elk individu situeert zich in een bepaalde context en zijn gedrag mag niet als een geïsoleerd gebeuren worden beschouwd: de gekozen methodologische optie is dus volstrekt dynamisch en interactief. Van de justitieassistent wordt verwacht dat hij de hele problematiek opnieuw situeert in een interactieve visie op de fenomenen: dat is de contextualisering waaraan we zo veel belang hechten.

De verschillende elementen die ik net heb besproken, vloeien vooral voort uit de op de pragmatiek van de communicatie gebaseerde systeembenadering die de ontwikkeling van onze methodologie in grote mate heeft geïnspireerd. Als gevolg van organisatorische redenen volgden het noorden en het zuiden van het land andere ritmes, maar de praktijk dekte eenzelfde realiteit, ook wanneer de benamingen verschilden. Het geheel van de deontologische principes was het onderwerp van de omzendbrief van 28 juli 2003 (Bourlet, 2003).

19


2.

DE COPERNICUS-HERVORMING EN HAAR IMPACT VIA DE BPR OP DE DIENST JUSTITIEHUIZEN

Kort nadat de justitiehuizen in het institutionele landschap waren verschenen, in juni 1999, erkende het federale regeerakkoord van 7 juli 1999 onomwonden de tekortkomingen van de overheid (Federale regering, 1999): “De jongste jaren heeft ons land ontegensprekelijk geleden onder betreurenswaardige gebeurtenissen die het vertrouwen van de bevolking in de instellingen danig hebben ondermijnd. De recente crisis die de voedingsmiddelensector, de ondernemingen, de landbouwers en alle consumenten trof, heeft eens te meer aangetoond dat de werking van de Staat ernstige tekortkomingen vertoont. In haar beleidsnota van 16 februari 2000 over de modernisering van de openbare besturen, legde de overheid de grondslag voor een nieuwe benadering die zou leiden tot de Copernicus-hervorming. De doelstellingen van deze hervorming waren “de verhoogde efficiëntie en snelheid van handelen, meer soepelheid en autonomie in het beheer en de responsabilisering van de dragende krachten van de administratie. De instrumenten waarmee deze objectieven gerealiseerd moeten worden zijn de volledige reorganisatie van de structuur van de federale overheidsdienst, de invoering van een mandaatsysteem voor de topfuncties, de vernieuwing van het personeelsbeleid en de aanvaarding van een nieuw beheersysteem.” (Thijs en Van de Walle, 2005, 32-33). Het Koninklijk Besluit van 23 mei 2001 verandert de ministeries in federale overheidsdiensten. Dit koninklijk besluit zal in juli 2002 in werking treden voor justitie. In november 2002 plaatst het nieuwe organogram van de FOD Justitie de justitiehuizen onder het bestuur van het ‘Directoraat-generaal Straffen en Maatregelen’ voor het strafrechtelijke en persoonlijke gedeelte en onder het algemeen bestuur van het ‘Directoraat-generaal van de Rechterlijke organisatie’ voor het burgerlijke gedeelte en de logistieke ondersteuning. De splitsing wordt in juni 2003 van kracht. In januari 2004 stelt de Directeur-generaal Uitvoering van straffen en maatregelen zijn managementplan voor, dat in mei 2004 opgenomen wordt in het geïntegreerde managementplan van de FOD Justitie. Dankzij de hervorming krijgt de FOD de steun van de FOD P&O voor de invoering van de BPR Just-in2 Time, die de gehele FOD betreft . In september 2004 gaat de BPR Justitiehuizen van start onder de verantwoordelijkheid van het Directoraat-generaal Uitvoering van straffen en maatregelen. De BPR Justitiehuizen profiteert in de nasleep van de BPR Just in time van de samenwerking met de FOD P&O. Het BPR-traject is opmerkelijk en zelfs fundamenteel voor de huidige organisatie. Deze grondige hervorming van de organisatie zal 4 jaar duren. Het uitgangspunt was het bestaan van een grote discrepantie tussen de praktijken van de 28 justitiehuizen, wat leidde tot ongelijkheden in de uitvoering van de opdrachten jegens de burgers, de opdrachtgevende overheden en de maatschappij. Bovendien was de evaluatie van de behoeften van het personeel problematisch geworden, bij gebrek aan objectiveerbare, concrete, constante en geldige elementen. De aan de BPR toegewezen doelstellingen waren: • de strategische en operationele doelstellingen verduidelijken aan de hand van de beleidsopties met betrekking tot het doel en de werking van de justitiehuizen; • de behoeften (aan personeel) evalueren en aanpassen aan de doelstellingen; • de effectiviteit en efficiëntie van het proces optimaliseren: op het kwalitatieve en kwantitatieve vlak;

2

BPR Business Process Reengineering of vernieuwing van het organisatieproces.

20


• •

aan de hand van scenario’s (minimum & ideaal); overleg met de partners en opdrachtgevende overheden tot stand brengen, met het oog op de realisatie van de doelstellingen van de justitiehuizen; de algemene concepten van de BPR Just-in-Time toepassen op de justitiehuizen.

Dit is de klassieke methodologie van een BPR. Van daaruit hebben we in verschillende fasen gewerkt. Vanaf het begin hebben wij erop toegezien dat veel personeelsleden (150 op 800) betrokken werden bij de fasen AS IS (stand van zaken) en TO BE (hoe zien wij de processen in de toekomst). Concreet stond de definitie van de werkprocessen centraal. Zeven processen werden gekozen: enquêtes, begeleiding, maatschappelijke eerstelijnsopvang, slachtofferonthaal, strafbemiddeling, burgerlijke opdrachten en autonome werkstraffen. In 2007 werd het elektronisch toezicht aan het lijstje toegevoegd. Op basis van de geherdefinieerde processen op het niveau van de organisatie in haar geheel konden we de werklastmeting invoeren. Deze dynamische aanpak maakte een grondig onderzoek en de bepaling van een gemeenschappelijk kader mogelijk. De BPR begon in 2006 met 2 proefprojecten en was in 2008 volledig geïmplementeerd. Ze verliep in verschillende fasen en werd in april 2008 afgesloten. Deze hervorming van de processen droeg op de eerste plaats bij tot de verduidelijking van de diensten die de organisatie aan de opdrachtgevende overheden en de externe partners kan leveren, en dus ook tot de verduidelijking van de verwachtingen van de organisatie ten aanzien van het personeel. Objectiveren en concretiseren waren de sleutelwoorden. Dankzij de definitie van de processen kon men de werklast meten, die momenteel de basis vormt voor de berekening voor het personeelsplan. De BPR heeft ook aangetoond dat het personeel in staat is zichzelf in vraag te stellen: tijdens het BPRtraject heeft iedereen het aangedurfd zijn praktijken op tafel te leggen en kritisch te bekijken, zonder angst voor het debat. In de justitiehuizen is de openbare dienst een zeer levend begrip, dat zowel verankerd is in de opdrachten die de gerechtelijke en administratieve autoriteiten ons toevertrouwen als in het rechtstreekse contact met burgers die vaak erg kansarm zijn en met moeilijke situaties geconfronteerd worden. Men verwacht van ons een kwalitatieve dienstverlening, waarin professionalisme, sociale verankering en de wil om burgers op een rechtvaardige en respectvolle manier te behandelen altijd centraal staan. Ik ben het voltallige personeel dankbaar omdat het deze ambities als fundamentele waarden van hun werk in de DGMJH erkent.

3.

DE OPRICHTING VAN HET DGMJH

Op 17 oktober 2005 beslist de minister van Justitie – en dit is een onverwacht resultaat van de BPR – om een specifiek directoraat-generaal voor de justitiehuizen in het leven te roepen. De datum van inwerkingtreding van deze beslissing wordt vastgesteld op 1 januari 2007. De doelstelling om “de justitiehuizen samen te brengen in een specifiek directoraat-generaal” is van aard om “de zichtbaarheid van deze instellingen te versterken en te bevorderen ten aanzien van het publiek, maar ook ten aanzien van de verschillende opdrachtgevende overheden, gerechtelijke of andere, waarmee ze verwacht worden partnerschappen en samenwerkingsakkoorden te ontwikkelen. De 900 mensen die momenteel werkzaam zijn in de justitiehuizen rechtvaardigen dit unieke directoraat-generaal vanuit kwantitatief oogpunt. Ook de toekenning van eigen budgettaire middelen zal gemakkelijker worden ter bereiking van de vooropgestelde doelstellingen. En tot slot stelt deze beslissing het Directoraatgeneraal Uitvoering van Straffen en Maatregelen in staat zijn aandacht voornamelijk toe te spitsen op zijn penitentiaire bevoegdheden”.

21


3.1.

Het masterplan

Onder leiding van de voorzitter van het directiecomité wordt een werkgroep opgericht, belast met het opstellen van het masterplan van de 4de algemene directie van de FOD. De doelstelling van het masterplan, dat in april 2006 werd voltooid, was het definiëren van de grote basisprincipes van het gedeelte “centrale administratie” van het toekomstige DG Justitiehuizen.

De grondbeginselen waren: -

de invoering van het beheersmodel, zoals gedefinieerd in de Just-in-Time, aan de hand van integraal management, het principe van subsidiariteit versus responsabiliteit, de jaarlijkse beheerscyclus (plan-do-check-act);

-

de resultaten en aanbevelingen van de BPR Justitiehuizen die ondersteund en beheerd moeten worden vanuit het centrale niveau, om de continuïteit van het lokale niveau te verzekeren;

-

een goed evenwicht tussen centralisatie en decentralisatie. Aangezien de omvang van de JH aanzienlijk verschilt, van 7 medewerkers tot meer dan 100, is het belangrijk om te zien wat een kritische massa bereikt en op lokaal en/of centraal niveau geregeld moet worden;

-

een nauwe samenwerking tussen het lokale en centrale niveau, gebaseerd op een gevoel van samenhorigheid;

-

de optimale benutting van alle competenties, kennis en ervaring.

Het masterplan omvatte ook het organigram van het Directoraat-generaal Justitiehuizen.

3.2.

Het managementplan

Het DGMJH zag officieel het licht op 1 januari 2007. Op dat moment kon het basiswerk van het managementplan van start gaan. Het managementplan is in lijn met het plan van de voorzitter. Het zal in perioden van zes jaar de leidraad vormen voor de uitvoering van onze opdrachten en het bepalen van onze prioriteiten. Het eerste managementplan heet “Samen bouwen aan de toekomst”. Zijn illustratie symboliseert het feit dat iedereen zijn steentje bijdraagt en een bijdrage levert aan de puzzel (Devos, 2007). Om een strategie uit te voeren en projecten te ontwikkelen die beantwoorden aan de doelstellingen, moeten de missie en visie van de organisatie eerst en vooral opnieuw duidelijk bevestigd worden. De missie omschrijft onze bestaansreden en de kerntaken van onze organisatie; de visie drukt uit wat we willen bereiken. Uit deze missie en visie komen strategische doelstellingen voort, die voor onze DG gegroepeerd kunnen worden volgens vier perspectieven: het perspectief ‘klanten’, het perspectief ‘processen’, het perspectief ‘middelen’ en het perspectief ‘innovaties’. Binnen elk van deze grote leidraden worden de kritieke thema’s samengebracht: deze thema’s zullen, in de vorm van strategische doelstellingen, bijzondere aandacht moeten krijgen om de werking van onze organisatie te verbeteren en ervoor te zorgen dat onze dagelijkse realiteit de ontwikkelde visie belichaamt. Met dat doel worden de strategische doelstellingen onderverdeeld in operationele doelstellingen, organisatiedoelstellingen en projecten. Binnen het perspectief ‘klanten’ definiëren wij de kritieke doelstellingen ten overstaan van onze klanten. Daartoe horen onder andere de magistratuur, de externe partners, het personeel van de JH, de justitiabele, het slachtoffer en de maatschappij.

22


Deze doelstellingen zijn naar buiten gericht en getuigen van het belang dat wij hechten aan communicatie en de duidelijkheid van de boodschap die wij willen brengen. Zij antwoorden op de vragen: ’met wie’, ‘voor wie’. In hoofdzaak gaat het hier om het ontwikkelen van overleg en partnerschappen, communicatie en de ondersteuning van het strafrechtelijk beleid. Ik zal niet alle strategische doelstellingen bespreken, maar me beperken tot enkele van de belangrijkste. Wij werken samen met verschillende opdrachtgevende en administratieve overheden, in diverse kaders. 3 Twee koninklijke besluiten voorzien gestructureerd overleg op verschillende machtsniveaus . Dit overleg bestaat op federaal, regionaal en lokaal niveau en is bedoeld om de vertegenwoordigers van de opdrachtgevende overheden en het Directoraat-generaal Justitiehuizen regelmatig samen te brengen om hun samenwerking te beoordelen in het kader van de taken van het Directoraat-generaal Justitiehuizen. Niet alle opdrachten worden bestreken: het overleg heeft geen betrekking op de burgerlijke opdrachten en de eerstelijnsopvang. Voor het slachtofferonthaal zijn de samenwerkingsmodaliteiten voorzien in de Ministeriële richtlijn van 15 september '97 inzake het onthaal van slachtoffers op parketten en rechtbanken. Het overleg dat onder de verantwoordelijkheid van onze organisatie valt, ging begin 2009 van start op het federale niveau en zet zich voort in de richting van het lokale niveau. De thema's die federaal worden besproken komen er op een meer operationele manier aan bod. Het overleg bestrijkt een groot aantal thema’s. Toch moet er worden gewezen op het feit dat dit gestructureerde overleg geen beslissingsbevoegdheid heeft en geen bindend advies geeft. Het is alleen bedoeld om de actoren van de rechtgevende en uitvoerende macht, die verbonden zijn door een gemeenschappelijke missie ten aanzien van de maatschappij en de burger, samen te brengen om binnen hun bevoegdheden hun functies op elkaar af te stemmen. Wanneer er tussen de interventies van de verschillende actoren een grote interdependentie bestaat, is het voor de goede uitvoering van de opdrachten uiterst belangrijk dat men een gemeenschappelijke taal gebruikt. Wij zijn ervan overtuigd dat wij een betere coördinatie van het uit te voeren werk kunnen bereiken door via de dialoog rekening te houden met de rollen, bevoegdheden en verwachtingen van alle partijen. Concreet, en bij wijze van voorbeeld, is het eerste thema de voorwaardelijke formulering van de operationele voorwaarden die de justitieassistent in staat stellen om samen te werken met de justitiabele. De tweede strategische doelstelling heeft betrekking op de partnerschappen. Wij hebben bijvoorbeeld externe partners nodig voor de uitvoering van de 10.000 werkstraffen en de opleidingsopdrachten die ons zijn toevertrouwd. Vandaag leveren de projecten van het globale plan en de nationale projecten een belangrijke bijdrage tot de realisatie van al deze mandaten. Men mag echter niet ontkennen dat de grote complexiteit van de financieringsmechanismen het systeem weinig praktisch maakt. Naast dit administratieve aspect wil ik ook benadrukken in welke mate wij een beroep doen op de burgermaatschappij om moeilijke situaties op te vangen. Veel mensen die niet langer in aanmerking komen voor opschorting, krijgen een autonome werkstraf opgelegd om een gevangenisstraf te vermijden, maar ook om hen de stigmatiserende gevolgen van een inschrijving in het strafregister te besparen. Mensen die niet langer in aanmerking komen voor opschorting hebben vaak een moeilijk parcours achter zich, waarbij ze vaak al in aanraking zijn gekomen met de justitie. Het is dus moeilijker een prestatieplaats te vinden voor hen. Bovendien is het niet uitzonderlijk dat deze mensen opnieuw problemen krijgen, zodat ze van prestatieplaats moeten veranderen. De prestatieplaatsen kunnen na soms vervelende ervaringen de moed verliezen, en wij moeten voorkomen dat ze afhaken.

3

KB van 1 oktober 2008 houdende de samenstelling en werking van de overlegstructuren inzake de harmonisering van de uitvoeringsmodaliteiten van de opdrachten toevertrouwd aan het Directoraat-generaal Justitiehuizen van de FOD Justitie en Koninklijk Besluit van 1 oktober 2008 tot inwerkingtreding en uitvoering van de artikelen 98/1 van de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten en 120, eerste lid, van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, B.S. 17 oktober 2008.

23


Ook het aantal mandaten dat wij ontvangen is indrukwekkend: van 500 in 2002, het jaar van de inwerkingtreding van de wet, tot meer dan 10.500 in 2009. Deze stijging heeft een aanzienlijke impact op de mensen in het veld die de uitvoering van de prestaties moeten verzekeren. Bovendien moet men rekening houden met het ‘nimby’-aspect (not in my backyard) … een op het eerste gezicht verleidelijk idee blijkt opeens minder aantrekkelijk als het in iemands onmiddellijke omgeving in de praktijk wordt gebracht. Al deze elementen tonen voldoende aan hoe belangrijk de ontwikkeling, de formalisering en het onderhoud van partnerschappen is. Om de vierde strategische doelstelling te bespreken en bij het voorbeeld van de autonome werkstraf te blijven, zou ik enkele problemen willen aanhalen die voortkomen uit concrete gevallen en vaststellingen uit de praktijk. Ze kunnen licht werpen op en doen nadenken over de verschillende actoren die het strafrechtbeleid moeten ontwikkelen. Aangezien de praktijken van het ene gerechtelijke arrondissement tot het andere kunnen verschillen (sommige arrondissementen spreken autonome werkstraffen uit voor verkeersovertredingen, andere in correctionele zaken) en rekening houdend met het feit dat de toegekende middelen voor de strafuitvoering niet onuitputtelijk zijn, zou men er goed aan doen de mogelijkheid van een grotere coherentie van de strafrechtelijke keten te onderzoeken. Ik hoop van ganser harte dat de strategische doelstelling van de ondersteuning van het strafrechtelijke beleid ons in staat stelt om vanuit onze positie van bevoordeelde waarnemer (deelnemer) dergelijke kwesties te bespreken, en dat we er op zijn minst samen over kunnen nadenken. In alle opdrachten die ons worden toevertrouwd, burgerlijke of strafrechtelijke, is er ruimte voor verschillende denkpistes. Wij willen op een constructieve manier bijdragen aan deze reflectie. Het perspectief ‘processen’ richt zich op onze interne werking en omvat de kritieke doelstellingen die op de ‘hoe'-vraag antwoorden. Hoe kunnen wij realiseren wat men van ons verwacht? Hoe kunnen wij onze eigen processen optimaliseren? Het gaat voornamelijk over de kwaliteit van het werk, de methodologieën en de invoering van het beheersmodel. Zoals we al hebben gezien, werden de overheidsdiensten in de loop van de jaren '90 geconfronteerd met twee grote schokgolven die de problematische werking van de openbare dienst aan het licht brachten: de zaak-Dutroux en de dioxinecrisis. In totaal verschillende sectoren riepen deze schandalen vragen op over de manier van werken, het gebruik van de ter beschikking gestelde middelen en de kwaliteit van de dienstverlening aan het publiek. Als openbare dienst moeten wij voortaan rekenschap afleggen over het gebruik van de middelen die men ons geeft. Op het niveau van het DGMJH hebben wij een enorme inspanning geleverd op het vlak van organisatie. De BPR (Business Process Reengineering, vernieuwing en herdefiniëring van de operationele processen om de prestaties te verbeteren) is nu volledig ingeburgerd. Maar we moeten de processen blijven herzien, aanpassen en verbeteren. Meer nog, voor elke materie moeten wij vademecums opstellen om de basisregels voor de uitvoering van de opdrachten te verduidelijken, los van de werkinstructies die in de BPR zijn opgesteld. Wij moeten onze referentie-instrumenten dus verder ontwikkelen. Daarbij moeten we ons uiteraard baseren op de praktijk van het terrein, maar ook op de aanbevelingen van de Raad van Europa, wetenschappelijke studies, onderzoeken van het NICC, de academische wereld enz. Alleen dan kunnen wij de strategische doelstelling ‘methodologisch werken’ realiseren en de waarden van de openbare dienst benadrukken, namelijk de wettelijkheid van de vervulde opdrachten, de ethiek, de integriteit en de continuïteit van de dienstverlening. Bovendien: de relatie die tussen de justitiabele en de justitieassistent ontstaat om een mandaat van een overheid te vervullen, staat centraal in ons werk en in de bestaansreden van de justitiehuizen. Ik heb het al gezegd: onze organisatie heeft een middelenverbintenis, geen resultaatverbintenis. Het resultaat is immers de verantwoordelijkheid van de justitiabele. Onze middelenverbintenis vertaalt zich op strafrechtelijk gebied in de bijstand en de controle die wij de justitiabele bieden om aan de eisen van de overheid te voldoen; op burgerlijk gebied in de informatie die wij verzamelen met het oog op de besluitvorming; in het slachtofferonthaal in de steun die wij de slachtoffers bieden om secundaire

24


victimisatie te voorkomen; en tot slot in de maatschappelijke eerstelijnsopvang, in de duidelijkheid van de informatie aan de burger die ons opzoekt. Dit is een werk van jaren. Het zal pas zin hebben wanneer er continuïteit is in de wil om het geheel stap voor stap op te bouwen. Dankzij het CAF (Common Assessment Framework) of tevredenheidsenquêtes zullen wij de evolutie objectief kunnen meten en evalueren. De CAF-methode onderzoekt de beslissende criteria voor de organisatie (zoals leadership, de strategie, het beheer van de human ressources, het materieel of de financiën, de resultaten bij de burger enz.). Deze criteria worden beoordeeld met behulp van een specifieke scorecard die de sterke en de zwakke punten heel snel aan het licht brengt. De regelmatige toepassing van deze methode zal ons in staat stellen de geboekte vooruitgang en de blijvende aandachtspunten op een objectieve manier in kaart te brengen. Binnen de FOD Justitie is het beheersmodel ingevoerd in het kader van de COPERNICUS-hervorming: de verticale directies houden zich vooral bezig met hun ‘core business’, namelijk de uitvoering van hun specifieke opdrachten, en worden gesteund door de horizontale directies of begeleidende diensten (Begroting en Beheerscontrole, Personeel en Organisatie, ICT). Dit model werkt concreet met een catalogus van diensten die de verschillende partners vertelt welke prestaties zij binnen welke termijn mogen verwachten, en wie verantwoordelijk is voor wat. Op papier is deze structuur eenvoudig. Maar in de praktijk vraagt ze veel werk en aandacht: eerst moet men het eens worden, daarna moet men de toepassing regelmatig evalueren, rekening houdend met de specificiteit van elke partij. De implementatie van het beheersmodel heeft belangrijke gevolgen voor alle bestuursfuncties. Het integrale beheer veronderstelt dat elke bestuursfunctie, afhankelijk van de entiteit die ze leidt, verantwoordelijk is voor de uitvoering van de opdrachten en de formulering van de behoeften, door middel van de voorlichting en het beheer van het personeel. We moeten dus een gestructureerde verhouding met de hiërarchie tot stand brengen en de medewerkers op een stimulerende manier beheren, terwijl we van hen verwachten dat zij zich hun functie in de organisatie toe-eigenen. Elke functie past in de managementcyclus, die gebaseerd is op de 4 elementen (plan-do-check-act) die ik al in het kader van het masterplan heb vernoemd. De benadering veronderstelt dat de verantwoordelijkheid zo dicht mogelijk bij de uitvoerder wordt geplaatst, waarbij de uitvoering en de controle van elkaar gescheiden blijven. Naar aanleiding van het beheersmodel zal ik de evolutie van de invulling van het werk van de bestuursfuncties bespreken. Dankzij de BPR kon men nieuwe organigrammen opstellen, een ‘span of control’ bepalen (het aantal mensen dat een leidinggevende onder zich heeft), maar vooral de contouren schetsen van de functies van directeur en regionale directeur van de justitiehuizen. Vroeger waren directeuren en regionale directeuren vooral experts met bepaalde beheersverantwoordelijkheden. Vandaag verwacht de organisatie nog steeds een hoog expertiseniveau van haar directeuren en regionale directeuren, maar op een minder technische manier (de nadruk ligt meer op het stellen van de juiste vragen, aanzetten tot denken). Ze moeten vooral hun entiteit goed beheren. Dit wil zeggen dat ze zowel kwantitatief als kwalitatief verantwoordelijk zijn voor de ontvangen mandaten, de invoering van overleg, de inzet en het gebruik van de beheersinstrumenten, de inbreng van de gegevens in SIPAR en de invoering van de ontwikkelingscirkels (het door de federale overheid gebruikte evaluatiesysteem). Het is een werk van lange adem dat sterk aan ‘change management’ verwant is en geleidelijk aan moet worden uitgevoerd, vooral door de betekenis van alle evoluties telkens weer te verduidelijken. De geleidelijke toe-eigening heeft betrekking op de volgende instrumenten: de operationele plannen die elke directeur voor zijn justitiehuis opstelt, het gebruik en de invoer in SIPAR (Système Informatisé PARajudiciaire), de ontwikkelcirkels als begeleidingsinstrument voor de uitvoering van het managementplan en de evaluatie van het personeel, de resourceplanning en de scorecard (momenteel in een experimenteel stadium) als evaluatie-instrumenten voor de individuele werklast en de meting van alle activiteiten van de entiteit.

25


Het perspectief 'middelen' behandelt de vraag ‘waarmee’ en omvat de kritieke doelstellingen met betrekking tot de noodzakelijke middelen (financieel, personeel, infrastructuur enz.), en het beheer van deze middelen met behulp van beheersinstrumenten. Het is niet enkel de bedoeling om de behoeften op het vlak van personeel en infrastructuur te beoordelen, maar ook om te kijken wat men met de beschikbare middelen kan doen. Dankzij de BPR hebben wij een instrument om de werklast te meten op basis van de beschrijving van de processen. Dit is een grote hulp bij het opstellen van de personeelsplannen, omdat we onze behoeften nu grondig kunnen evalueren op basis van de ontvangen opdrachten, de directe werktijd (de tijd die per functie aan een dossier wordt besteed), de indirecte werktijd (opleiding, supervisie, colloquia, dienstvergaderingen enz.) en de gedocumenteerde parameters. Aan de hand van de personeelsplannen kunnen we ook nauwkeurig vaststellen welke infrastructuur we nodig hebben. Het is vooral belangrijk dat we de middelen optimaal gebruiken. Onder meer de OESO heeft immers vastgesteld dat de kosten van de openbare dienst in België bijzonder hoog zijn, terwijl de prestaties en het vertrouwen van het publiek niet in verhouding staan tot de geleverde financiële inspanningen (OESO, 2007). Men moet dus vooral goed besturen, een eerlijke overheidsdienst garanderen en belangenconflicten vermijden. In onze activiteitensector moeten we de behoeften en de manier waarop we de ressources gebruiken concretiseren en objectiveren, zowel op het vlak van personeel als infrastructuur. De beheersinstrumenten die men heeft ontwikkeld of nog ontwikkelt, zullen ons daarin een professionelere verankering geven. Het laatste perspectief, dat van de ‘innovatie’, is gericht op de groei en de ontwikkeling van de organisatie en omvat de doelstellingen die kritiek zijn voor de vernieuwing en onze slagkracht in de (nabije) toekomst. Dit perspectief formuleert een antwoord op de vragen ‘waarheen of ‘voor wie’: wat zal ons in staat stellen om in de toekomst onze missie en visie te realiseren en te blijven verbeteren? Om deze vragen te beantwoorden, dient men de evolutie van de sector te volgen en aandacht te besteden aan de relevante elementen van het kennisbeheer, de opleidingen en de relaties met de academische en wetenschappelijke wereld. De basis van elke organisatie berust op kennisbeheer. Men weet dat in elke organisatie slechts 30% van de kennis expliciet is en 70% impliciet. In een jonge organisatie als de onze, waarin 39% van het personeel zich in de leeftijdscategorie van de 25-tot-35-jarigen bevindt, is het een grote uitdaging om deze kennis op een gestructureerde manier aan te wenden. Wij baseren ons hiervoor op de cyclus van het kennisbeheer - waarvan de principes de laatste maanden zijn uiteengezet - die we geleidelijk aan moeten toepassen door de communicatiekanalen tussen de centrale administratie van de justitiehuizen en de justitiehuizen te verbeteren. De steun van een portaalsite is daarvoor noodzakelijk. Dit instrument bevindt zich nog in een experimenteel stadium. Het zal niettemin essentieel worden om de gevalideerde kennis, de kennis in ontwikkeling en de diverse mededelingen ter beschikking te stellen. Voor elk perspectief vormen de vooropgestelde doelstellingen een coherent en onderling afgestemd geheel. De perspectieven ondersteunen en versterken elkaar met het oog op het realiseren van onze missies en visie.

4.

DE OPDRACHTEN

4.1.

Algemeen overzicht

In de 10 jaar sinds de oprichting van de justitiehuizen stellen wij vast dat de mandaten die men ons toevertrouwt sterk geëvolueerd zijn. De exacte cijfers vindt u in de bijlage aan het einde van deze bijdrage.

26


De grafieken van 1999 en 2008 tonen duidelijk aan dat in 1999 62% van de ons toegekende mandaten betrekking had op strafzaken en 38% op burgerlijke zaken. Deze verhouding blijkt vandaag stabiel te zijn, met 62,5% voor de strafrechtelijke opdrachten en 37,5% voor de burgerlijke opdrachten.

Verdeling van de mandaten: burgerlijke opdrachten en strafrechtelijke opdrachten, met een onderscheid tussen de enquêtes en begeleidingen. Verdeling van de mandaten 1999-2008

1999

2008 Enquêtes en beknopte voorlichtingsrapporten 24%

Burgerlijke zaken 38%

Burgerlijke zaken 37%

Begeleidingen, opvolgingen en strafbemiddelingen 38%

Enquêtes en beknopte voorlichtingsrapporten 16%

Begeleidingen, opvolgingen en strafbemiddelingen 47%

In 1999 bestond 24% van het werk uit enquêtes en beknopte voorlichtingsrapporten, 38% uit burgerlijke zaken en nog eens 38% uit begeleidingen, opvolgingen en strafbemiddelingen. Het aandeel van de burgerlijke opdrachten is in 2008 hetzelfde gebleven, maar we stellen een herverdeling vast bij het strafrechtelijke luik: 16% van het strafrechtelijke werk bestaat uit enquêtes en beknopte rapporten en 47% uit begeleidingen, opvolgingen en strafbemiddelingen. Ontwikkeling van de enquêtes volgens de sectoren tussen 1999 en 2008

1999 Penitentiaire sector (inbegrepen ET en SV) 49%

2008 Vrijheid onder voorwaarden 2%

Penitentiaire sector (inbegrepen ET en SV) 54%

Probatie 22%

Vrijheid onder voorwaarden 3%

Probatie 22%

Autonome werkstraf 21%

Dienstverlening 27%

27


Ontwikkeling van de begeleidingen volgens de sectoren tussen 1999 en 2008

Penitentiaire sector (inbegrepen ET en SV) 16%

2008

1999 Penitentiaire sector (inbegrepen ET en SV) 14%



Probatie 20% Strafbemiddeling 20%

Probatie 22% Strafbemiddeling 48%

Autonome werkstraf 31%

Bij de strafrechtelijke zaken stellen we opvallende ontwikkelingen vast. Zo is het duidelijk dat de werkstraffen sinds 2002 een exponentiële stijging kenden. Werkstraffen bestonden nog niet in 1999, maar vertegenwoordigen nu 31% van de mandaten. De bemiddeling in strafzaken maakte echter een omgekeerde evolutie mee: het aantal mandaten daalde van 48% naar 20%.

Verdeling van de mandaten in de strafrechtelijke sector in 2008

2008

Sociaal verweer 12%

andere/ onbepaald 1% Voorwaar-delijke invrijheidstelling 16%

Voorlopige invrijheid-stelling 5%

Beperkte detentie 4%

Elektronisch toezicht 62%

28


Het elektronisch toezicht, dat in september 2007 aan de justitiehuizen werd toevertrouwd, is een van de sectoren die het sterkst wordt ontwikkeld: de reglementering verandert vaak, er wordt steeds meer nagedacht over de uitbreiding naar andere categorieën van rechtzoekenden en de hoeveelheid toegekende middelen stijgt voortdurend. Deze ontwikkelingen in percentages weerspiegelen de stijgingen in absolute cijfers niet. Zo werden in 1999 36.285 mandaten toevertrouwd aan de justitiehuizen, tegenover 70.396 in 2008. Na deze algemene vaststellingen zal ik de informaticatool die het directoraat-generaal gebruikt kort voorstellen. De verschillende actoren van justitie die opeenvolgend tussenkomen (politiediensten, parketten, onderzoeksrechters, hoven en rechtbanken, de penitentiaire sector en de justitiehuizen) registeren hun gegevens in verschillende informaticasystemen. Momenteel hebben we nog steeds geen gemeenschappelijke identificator waarmee we cohortstudies kunnen uitvoeren, voor strafrechtelijke doeleinden, om zo de trajecten binnen het justitiële en parajustitiële systeem te volgen. We moeten toegeven dat we nog veel werk voor de boeg hebben en dat het huidige systeem te lijden heeft onder een weinig productieve versnippering. Wat het DGMJH betreft, hebben we dus dankzij Sipar (Système Informatique Parajudiciaire) een continu beeld op de cijfers, aangezien de registratie van de ‘gegevens van de justitiehuizen’ in Sipar sinds 2005 verplicht is. Sipar stelt ons in staat onze activiteiten te rapporteren en bezorgt ons interessante informatie over de activiteiten van de gerechtelijke interveniënten met wie wij samenwerken. Dit beheersinstrument is onmisbaar voor onze organisatie. Het NICC heeft het geanalyseerd en heeft in de Chronique de criminologie een overzicht gegeven van de mogelijkheden voor wetenschappelijke toepassingen (Jonckheere en Vanneste, 2008, 626-654). Bij de strafrechtelijke opdrachten (opvolgingen en begeleidingen) stelt men vast dat er steeds meer een beroep gedaan wordt op de parajustitiële sector. Van de zaken die elk jaar worden afgesloten bij het correctioneel parket wordt ongeveer 5,5% gerechtelijk vervolgd (ongeveer 72% wordt zonder gevolg geklasseerd, 8,5% wordt ter beschikking gesteld van een ander parket, 13,5% wordt toegevoegd aan een andere zaak, minder dan 1% wordt afgesloten door een betaalde transactie of een geslaagde bemiddeling). Het aantal gerechtelijke zaken daalde met 4,5% tussen 2005 en 2008, maar de strafrechtelijke mandaten (opvolging en begeleiding) van de justitiehuizen zijn, in dezelfde periode, gestegen met 27%. De gegevens worden weergegeven in de volgende grafiek: Zaken die voor de correctionele parketten worden gebracht versus nieuwe strafrechtelijke mandaten van de justitiehuizen (opvolgingen en begeleidingen). 45.000

40.000

35.000

30.000

25.000

20.000

15.000

2005

2006

2007

2008

Gerechtelijke zaken

40.045

40.163

40.004

38.286

Nieuwe strafrechtelijke mandaten (opvolgingen en begeleidingen)

20508

20124

23127

26161

29


Studies van het NICC in het kader van een analyse per arrondissement tonen bovendien aan dat niet elk arrondissement in gelijke mate een beroep doet op deze maatregelen: bepaalde arrondissementen verwijzen ernaar in 9,9% van de gevallen, terwijl andere er slechts in 2,4% van de gevallen een beroep op doen. Wij stellen ook vast dat men naar gelang de aard van de overtreding een beroep doet op de parajustitiële sector: voor misdrijven van seksuele aard maakt men bijvoorbeeld het meest gebruik van het parajustitiële, via probatiemaatregelen, hoewel ze in de minderheid zijn in absolute cijfers. Bij de analyse per arrondissement is er een aanzienlijk verschil tussen de cijfers: het aantal gevallen waarin een beroep wordt gedaan op probatie voor seksuele misdrijven varieert van 20 tot 2%. Deze onbewerkte gegevens van Sipar zouden, zoals eerder gezegd, kunnen bijdragen tot de opstelling of aanpassing van het strafrechtelijk beleid.

4.2.

De burgerlijke opdrachten

Bij de burgerlijke opdrachten speelt de belangrijkste evolutie zich af in de eerstelijnsopvang. Toen de justitiehuizen werden opgericht, belichaamde de eerstelijnswerking de innovatie van de relatie tussen het gerecht en de burger. De vermindering van onze middelen heeft ons echter verplicht onze dienstverlening te herzien en de BPR-analyse, die de prioriteiten opnieuw heeft geordend op basis van de werklast en de beschikbare middelen, heeft een belangrijke impact gehad op de herdefiniëring van de eerstelijnsopvang. Vandaag blijven we ons vragen stellen over de oriëntatie van deze opdracht en over haar plaats in de justitiehuizen. In het noorden van het land vonden tal van initiatieven plaats, zowel van de Vlaamse overheid als plaatselijk: de burger kon zich op steeds meer plaatsen informeren, zoals in de ‘sociale huizen’. Hoewel dit aan de Franstalige kant minder het geval is, kan men niet ontkennen dat de buitengewoon uitgebreide waaier van diensten die onder de noemer ‘maatschappelijke eerstelijnsopvang’ valt de bevoegdheden van de justitiehuizen ver overstijgt en dat andere diensten, zoals die van de Franse Gemeenschap en zelfs gemeentediensten, beter geplaatst zijn om relevante informatie te verstrekken. Binnen de justitiehuizen hebben de doorlopende toename van de opdrachten en de politieke wil van de minister van Justitie om de strafuitvoering doeltreffender te maken een impact op het algemene beheer van de burgerlijke opdrachten. We moeten het huidige takenpakket opnieuw evalueren, zijn relevantie onderzoeken en het uitsluitend op een bedachtzame manier uitbreiden, dit wil zeggen op een manier die door de organisatie kan worden beheerd en rekening houdt met de politieke prioriteiten die ons zijn toegewezen en met de budgettaire beperkingen. Nochtans blijven de justitiehuizen zeer gehecht aan deze bevoegdheid, die onlosmakelijk verbonden is met hun bestaansreden. Het is en blijft de taak van de FOD Justitie om informatie toegankelijk en beschikbaar te maken voor de burger. Wij stellen immers dagelijks een overduidelijk gebrek aan informatie van de burger vast, te meer daar onze maatschappij steeds complexer wordt: de toegang tot informatie, de zoektocht naar een goede gesprekspartner, de rechten en plichten van personen, de kennis van de te volgen procedures zijn stuk voor stuk uitdagingen voor de burger die justitiabele is geworden. Ook Pieter De Loof, advocaat aan de balie van Antwerpen, komt in de synthese van de Koning Boudewijnstichting tot deze vaststelling, die aan de oorsprong van het idee van de justitiehuizen ligt: “Het probleem tussen justitie en de burger komt voort uit het feit dat men van deze laatste een rechtsobject heeft gemaakt. Hij wordt nog steeds niet beschouwd als een actor, maar als een toeschouwer, een justitiabele die een passieve rol heeft. De zoektocht naar een efficiëntere justitie en een betere voorlichting van de burger lijkt dus een evidente oplossing.” Het blijft zaak van de burger een actor te maken, hem de nodige middelen te geven om keuzes te maken en hem hierbij te helpen: dat is wat maatschappelijke eerstelijnsopvang inhoudt. In deze context lijkt het mij noodzakelijk dat de justitiehuizen een goed begrensde, consequente eerstelijnsopvang aanbieden, die op coherente manier past in het institutionele landschap. Deze opdracht is immers verbonden aan de eigenlijke oorsprong van de justitiehuizen. Dat deze noodzaak plaats heeft moeten maken voor andere prioriteiten doet niets af aan haar centrale rol, zelfs als de huidige conjunctuur – waarin de nadruk wordt gelegd op de strafrechtelijke opdrachten – het ons bijna onmogelijk maakt de eerstelijnsopvang de plaats te geven die hij verdient.

30


Overigens stellen wij vast dat het aantal burgerlijke opdrachten dat ons wordt toevertrouwd bijzonder stabiel is. De overheid kiest soms echter voor privédiensten, vanwege de uitvoeringstermijnen. Wij moeten waakzaam blijven, want wij moeten de justitiabele een openbare dienst leveren. Tevens constateren we dat de situatie steeds ingewikkelder wordt, als gevolg van de multiculturele ontwikkeling van de maatschappij en de evolutie van de gezinsrealiteiten.

4.3.

De strafrechtelijke opdrachten

De alternatieve gerechtelijke maatregelen (dienstverlening, autonome werkstraffen, opleiding) hebben zich ontwikkeld in complexe kaders met al even complexe financieringsmiddelen, wat een vaag en zelfs troebel beeld van de situatie geeft. Er wordt een steeds groter beroep gedaan op de burgermaatschappij om de strafuitvoering mogelijk te maken. De ondersteuning die wordt geboden om deze uitvoering mogelijk te maken, is nog te beperkt. Daarom wil de minister de financiering en de organisatie van deze sector grondig herzien. Dit is zeer goed nieuws. We zullen dus een nieuwe blik kunnen werpen op de alternatieve straffen. De criminologische literatuur heeft veel aandacht besteed aan de vraag wat men precies met alternatieve straffen bedoelt. Over welk alternatief gaat het? Een alternatief voor opsluiting? Een alternatief voor niet-vervolging? Of een diversificatie van de mogelijke modaliteiten waarover het gerechtelijke gezag beschikt? Bij de strafrechtelijke zaken hebben vooral de werkstraffen en het elektronisch toezicht een spectaculaire groei gekend. Sinds mei 2009 staan dagelijks 1.000 personen onder elektronisch toezicht. Deze strafuitvoeringsmodaliteit wordt regelmatig voorgesteld als een mirakeloplossing, die niet alleen een gedeeltelijk antwoord biedt op de penitentiaire overbevolking, maar ook de schade die een gevangenisstraf met zich meebrengt voorkomt. Het is inderdaad zo dat de persoon zijn straf kan uitvoeren in de maatschappij, zodat hij zijn werk kan behouden of de band met zijn omgeving kan bewaren. Deze maatregel helpt ook bij de (re-)integratie van mensen die in de marge van de maatschappij leven. Momenteel is elektronisch toezicht slechts een vorm van strafuitvoering. Het is geen alternatief voor de voorlopige hechtenis en het is ook geen straf die apart kan worden opgelegd. Het percentage van de voorhechtenis is in ons land een van de hoogste van Europa (40% van de gevangenispopulatie), zodat het verleidelijk kan zijn om ook hier gebruik te maken van elektronisch toezicht. Hetzelfde geldt voor de autonome straffen waarmee men de gevangenissen wil ontlasten. Toch wil ik de aandacht vestigen op minstens twee elementen waarmee men naar mijn mening rekening moet houden in het kader van een algemene reflectie over het gebruik van elektronisch toezicht. Eerst en vooral mag men niet vergeten dat het opdringerige en alomtegenwoordige karakter van het elektronisch toezicht een impact kan hebben op zowel de justitiabelen als hun gezin of het opvangmilieu: elektronisch toezicht verlegt de traditionele grenzen van de straf in de richting van de private levenssfeer. De stress van de naleving van de uurregeling kan zeer zwaar, zelfs contraproductief zijn voor de reintegratie in de samenleving. Het verplichte tijdschema is soms moeilijk te verzoenen met de structurering en de indeling van de tijd. Het kan bijvoorbeeld botsen met professionele verplichtingen of met activiteiten die, hoewel zij niet verplicht zijn, kunnen bijdragen tot een harmonieus sociaal leven. Op lange termijn is elektronisch toezicht dus moeilijk te verdragen. Mijn tweede opmerking heeft te maken met wat, volgens de CEP (Conférence Européenne de la Probation), het elektronisch toezicht in België zijn specificiteit en meerwaarde verleent, namelijk het overwicht van de sociale begeleiding op de zuiver elektronische controle. Technologie is een middel en geen doel op zich: alle gegevens die het systeem van elektronisch toezicht verstrekt, moeten in beschouwing worden genomen bij de begeleiding. Zo staat het Nationaal Centrum voor Elektronisch Toezicht in voor de monitoring, om de formele controle op de naleving van de tijdschema's die voor iedere persoon onder elektronisch toezicht worden opgesteld te verzekeren en de bewegingen van de betrokken personen te analyseren op basis van de ontvangen signalen. Deze informatie wordt doorgegeven aan de justitieassistent die met de begeleiding is belast, zodat ze besproken en gecontextualiseerd kan worden

31


met de justitiabele. De informatie die het elektronisch systeem oplevert, dient dus als hulpmiddel bij de begeleiding en wordt nooit in onbewerkte vorm gebruikt. Sommige mensen betreuren dat het huidige systeem van elektronisch toezicht zich beperkt tot de controle van de aanwezigheid thuis volgens het opgestelde uurrooster, zonder de persoon permanent te volgen zoals een GPS dat zou doen. Zonder mij in te laten met de politieke keuzen in het kader van de gunning van de nieuwe aanbesteding voor het elektronisch toezichtmaterieel, wil ik eraan herinneren dat het huidige systeem de justitiabele via de begeleiding bewustmaakt van zijn verantwoordelijkheid om aan de eisen van het mandaat te voldoen, op het vlak van de naleving van de uurregeling maar ook van fundamentele elementen zoals werk, opleidingen, psychosociale follow-up enz. Dit schept een pedagogische ruimte, een potentiële leerruimte die veel interessanter is dan de gewone controle. Als de technologie en het toezicht het menselijke aspect achter zich laten, verliezen we deze pedagogische ruimte en daarmee ook de mogelijkheid om een actieve sociale re-integratie te ontwikkelen. Technologie moet een instrument blijven voor de uitvoering van de straf en mag geen doel op zich worden. Men moet vermijden dat het zuiver technologische de bovenhand krijgt: de technologie mag het menselijke aspect niet gaan overheersen. Het is immers duidelijk dat de begeleiding essentieel is voor het slagen van de maatregel. Het aantal autonome werkstraffen is sinds 2002 gestegen van 500 naar bijna 10.531 in 2008. Ik ben bang dat het fenomeen zich zal herhalen als het elektronisch toezicht ook een autonome straf wordt. Wanneer ik zeg dat ik bang ben, heb ik het natuurlijk over mijn bezorgdheid om, als directeurgeneraal, deze bijkomende werklast op het vlak van de organisatie te kunnen dragen. Wanneer een autonome werkstraf van 100 of 120 uur wordt uitgesproken en binnen het jaar moet worden uitgevoerd, vraagt dit een zware investering van zowel de overheid als de justitiabele. Elektronisch toezicht vereist evenveel qua tijdsinvestering: de justitieassistenten moeten continu beschikbaar zijn om te zorgen voor het opstellen en de opvolging van de uurroosters. We moeten nadenken over deze aspecten en de besluitvormers ervoor sensibiliseren. Zonder de beslissingen van justitie in vraag te willen stellen, laat staan ze af te keuren, denk ik dat we een inspanning op het gebied van communicatie zullen moeten leveren om een concreter beeld te geven van de werkelijke impact van de straffen die de besluitvormers uitspreken, zowel voor de justitiabelen als voor de personen die de straffen moeten laten uitvoeren. De derde doelstelling van de justitiehuizen zou zich 4 daartoe kunnen lenen . In elk geval is de huidige strafrechtelijke inflatie wel degelijk het gevolg van ‘netwidening’, het fenomeen van de uitbreiding van het straffenarsenaal: steeds meer mensen komen onder de controle van het gerecht. Dit werpt vragen op die verder reiken dan mijn betoog, maar die ik niet kan negeren. Ze hebben immers betrekking op de plaats die de strafrechtspraak inneemt in de reguleringswijzen, waartoe ook het onderwijs, de ontwikkeling, de preventie, de arbeidsmarkt, de socio-economische situatie enzovoort behoren.

4.4.

Het geheel van de opdrachten

De grote kracht van de justitiehuizen is dat zij zowel strafrechtelijke als burgerlijke opdrachten vervullen. Concreet betekent dit dat wij zowel met daders als slachtoffers werken. Zo kunnen wij polarisatie voorkomen en aandacht besteden aan deze twee realiteiten.

4

MB van 23 juni 1999 tot vaststelling van de basisinstructies, art 2. Het justitiehuis wil ook de toegepaste menswetenschappelijke benadering in het justitiële landschap stimuleren en versterken. Hiervoor wordt betracht de interne werking te optimaliseren en meer systematisch te gaan samenwerken met de belangrijkste partners: magistratuur, advocatuur, strafinrichtingen en welzijnsinstellingen.

32


Wat de slachtoffers betreft, wil ik echt benadrukken dat er nog veel werk aan de winkel is, zowel intern binnen de justitiehuizen als in de hele strafrechtsketen. Er moet vooral aan de attitudes worden gewerkt, meer dan aan de structuur of de middelen. Art. 3bis en 5bis van de inleidende titel van het Wetboek van strafvordering geven duidelijk aan dat slachtoffers recht hebben op een correcte en zorgvuldige behandeling en ook op informatie. Dit is een gedeelde verantwoordelijkheid van alle actoren van justitie: het personeel van de griffies en parketten, de magistraten of de justitieassistenten die belast zijn met het slachtofferonthaal. Het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie heeft in het kader van het ‘Onderzoeksproject met betrekking tot de evaluatie van de voorzieningen ten behoeve van slachtoffers van inbreuken’ (2007) de ervaring van slachtoffers onderzocht en aangetoond dat, wanneer een magistraat een slachtoffer ontvangt en zijn besluit persoonlijk meedeelt, dit veel geruststellender is voor het slachtoffer dan eender welke andere modaliteit (Lemonne, van Camp, e.a., 2007). Hetzelfde geldt voor de manier waarop het slachtoffer ontvangen wordt door het personeel van de griffies en parketten: staat men op wanneer iemand zich aandient, is men in staat op een duidelijke en precieze manier de gevraagde informatie te geven na de vraag echt gehoord en begrepen te hebben enz.? Deze alledaagse aspecten lijken misschien onbelangrijk, maar kunnen een reële impact hebben op de slachtoffers: wij moeten vooral rekening houden met de menselijke factoren in de manier waarop we slachtoffers ontvangen. Zij hebben immers de fundamentele behoefte om behandeld te worden op een menselijke, attente en professionele manier. Deze situaties lijken vanzelfsprekend, maar zijn in werkelijkheid niet altijd even evident. We moeten vaststellen dat sinds ’93 het zwaartepunt vooral ligt op individuele dossiers. De missie van de justitiehuizen omvat nochtans een structureel sensibiliseringsaspect dat essentieel is om de menselijke kwaliteit van de relatie met de slachtoffers in stand te houden. We moeten daar blijven aandacht aan besteden.

5.

HET PERSONEEL

In de afgelopen 10 jaar steeg het personeelsbestand met 37,43%. Voor het jaar 1999 hebben we geen cijfers in FTE (voltijds equivalent), een zeer nauwkeurige analyse is dus niet mogelijk. We stellen vast dat, verhoudingsgewijs het aantal administratieve assistenten in 10 jaar tijd verdubbeld is, het aantal justitieassistenten gestegen is met meer dan 35% en de onthaalbeambten en het onderhoudspersoneel toegenomen zijn met meer dan 25%. De personeelsleden van de A-niveaus zijn op exact hetzelfde niveau gebleven. Dit is dus een aandachtspunt voor de organisatie, omdat er voldoende leidinggevend personeel moet zijn om het beleid op een coherente en kwalitatieve manier uit te voeren. Hieronder vinden we het personeelsbestand van 1999 tot 2009 naar gelang de niveaus in absolute cijfers (tabel 1) en in grafiekvorm (tabel 2), en daarna de FTE van 2000 tot 1999 naar gelang de niveaus in absolute cijfers (tabel 3) en in grafiekvorm (tabel 4). Vervolgens zullen we de verdeling per leeftijd en geslacht bekijken. Personeelsbestand van 1999 tot 2009: (tabel 1) Jaren 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999

A 42 43 38 40 40 40 42 41 43 39 42

B 915 827 775 764 733 731 706 708 699 641 592

C 135 138 115 97 96 97 87 89 88 77 63

33

D 81 75 72 73 71 69 66 62 59 54 53

Totaal 1173 1083 1000 974 940 937 901 900 889 811 750


E v oEvolutie lu tio n dvan u phet e r spersoneel o n n e l M avan is ode n sjustitiehuizen d e ju s tic e 1200

Aantal effectieven

1000 800 D C

600

B A

400 200 0 2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Jaar

FTE Jaren 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999

A 39,5 38,5 34,5 36,3 39,9 37,4 36,2 34,6 36,2 38,6 ?

B 805,08 725,7 681,43 675,63 656,93 656,48 618,31 639,51 666,29 616,6 ?

C 123,86 127,5 104 87,04 84,6 83,4 76,5 81,8 83,6 74,4 ?

D 74,87 67,87 66,37 66,9 65,5 65,9 64,4 60,5 58 53,2 ?

Totaal 1043,31 959,57 886,3 865,87 846,93 843,18 795,41 816,41 844,09 782,8 ?

des justitiehuizen E v oEvolutie lu tio n dvan u p het e rs personeel o n n e l M avan is o n d e J u s tic e 1200

Aantal ETP

1000 800 S érie4 S érie3

600

S érie2 S érie1

400 200 0 2009

2008

2007

2006

2005

2004

Jaar

34

2003

2002

2001

2000


Verdeling per leeftijd

Contractuelen

Statutairen

TOTALEN

Eff

ETP

Eff

ETP

Eff

ETP

<25 25 tot 29 30 tot 34 35 tot 39 40 tot 44 45 tot 49 50 tot 54 >55

40 50 34 16 9 12 10 14

39,6 49,1 29,9 15,6 8,3 11,1 8,8 12,5

9 114 258 281 120 90 61 52

9 109,5 223,4 233,9 107,4 81,1 55,16 45,3

49 164 292 297 129 102 71 66

48,6 158,6 253,3 249,5 115,7 92,2 63,96 57,8

TOTALEN

185

174,9

985

864,76

1170

1039,66

Leeftijd

> 55

<25

50 tot 54 25 tot 29 45 tot 49

40 tot 44 30 tot 34

35 tot 39

De groep van de 30-40-jarigen vertegenwoordigt bijna 50% van het personeel, terwijl de 55-plussers goed zijn voor 5,5%. Deze gegevens tonen aan dat wij een jonge organisatie zijn, waarvan 68% van het personeel jonger is dan 40 jaar en 26% tussen de 40 en 55 jaar. Dit structurele element moet men in beschouwing nemen in het kader van het kennisbeheer en, in een iets verdere toekomst, in het kader van het pensioen, aangezien veel ambtenaren de dienst op hetzelfde moment zullen verlaten. De organisatie zal zich moeten organiseren om de overdracht van kennis en competenties goed voor te bereiden.

35


Een laatste punt dat kenmerkend is voor de justitiehuizen is de verdeling van het personeel naar geslacht. 79% van het personeel bestaat uit vrouwen en 21% uit mannen. Voor de justitieassistenten (niveau B) zijn er 83% vrouwen en 17% mannen in FTE. Voor de bestuursfuncties (niveau A) zijn er 70% vrouwen en 30% mannen. Verdeling naar geslacht

Répartiton par se xe 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1 Niv A

6.

Niv B

Niv C

Niv D

VOORUITZICHTEN

In de 10 jaar van hun bestaan hebben de justitiehuizen een opmerkelijke evolutie gekend. Na de door de overheid gevraagde hervorming in 1996 is onze organisatie erin geslaagd zich de waarden van de overheidsdienst volledig eigen te maken, al haar opdrachten professioneler uit te voeren en zich uit te rusten met beheersinstrumenten die haar werking duidelijker maken. Onze organisatie wil bijdragen aan de vermenselijking van justitie, door de nadruk te leggen op het individu zelf en zo actief deel te nemen aan het sociale weefsel. Het is de bedoeling buitensluiting te voorkomen, door personen op te vangen in de gemeenschap. Het maatschappelijk werk en het maatschappelijk werk onder mandaat in het bijzonder scheppen een pedagogische ruimte die de mobilisatie van de sociale bevoegdheden mogelijk maakt. Door onze interventies dragen wij op een specifieke manier bij tot de openbare veiligheid. Tot slot zou ik graag enkele aandachtspunten voor de komende jaren ter sprake willen brengen: in 10 jaar tijd is het aantal opdrachten met 59,2% gestegen. Bij de strafrechtelijke opdrachten groeit er een onevenwicht tussen de klassieke opdrachten enerzijds en het stijgende belang van de autonome werkstraffen en het elektronisch toezicht anderzijds. Ook rijst het probleem van de uitbreiding van het straffenarsenaal door diversificatie. Bij het elektronisch toezicht moeten we erop blijven toezien dat het evenwicht tussen sociale begeleiding en technologie in stand blijft. Het specifieke karaker van deze opdracht heeft immers een grote invloed op de organisatie. Wij merken ook dat er in de gemeenschap steeds meer gewicht wordt toegekend aan de uitvoering van bepaalde strafrechtelijke opdrachten, zoals de autonome werkstraffen en de dienstverlening. Bovendien stellen wij vast dat justitiabelen steeds vaker veroordeeld worden tot autonome werkstraffen, omdat sommige wetsbepalingen inzake antecedenten een contraproductief effect hebben op de bemiddeling in strafzaken en probatie. Als iemand die veroordeeld wordt tot een straf die uitgevoerd moet

36


worden in de gemeenschap niet langer in aanmerking komt voor opschorting, betekent dit inderdaad dat deze persoon al een zwaar verleden heeft met het gerecht, en zelfs al een gevangenisstraf heeft gekregen. Dit maakt de uitvoering van de autonome werkstraf in de realiteit niet altijd even gemakkelijk. Men moet het landschap van de alternatieve gerechtelijke maatregelen hertekenen op een duidelijke en heldere manier. Dit is een werk van grote omvang. Het veronderstelt dat we onze relaties met de partners die een rol spelen in de uitvoering van deze opdrachten moeten herdefiniëren. Wat de eerstelijnsopvang betreft, moeten we ons op de burger blijven richten door de bevoegdheden beter af te bakenen en een gestructureerd doorverwijzingsbeleid te ontwikkelen. Voor het onthaal van slachtoffers is het duidelijk dat de correcte en zorgvuldige behandeling van de justitiabele door alle gerechtelijke actoren echt een zaak van iedereen moet worden, om secundaire victimisatie te voorkomen. Hoewel justitiehuizen belangrijke taken vervullen, in het bijzonder op het vlak van structureel werk, zullen ze niets van betekenis kunnen realiseren zonder de actieve betrokkenheid van de actoren van de eerste lijn. Op het vlak van overleg komen structuren tot stand die bevoorrechte plaatsen moeten worden voor de evaluatie van de samenwerking tussen de justitiehuizen en de opdrachtgevende overheden. Alle actoren van de strafrechtsketen dragen bij tot de gemeenschappelijke missie van justitie en elke actor levert deze bijdrage vanuit zijn eigen functie. Om samenhang te brengen in de acties van de verschillende actoren moet men niettemin in dialoog treden en tegelijk het specifieke karakter van de functies en competenties respecteren. Het DG Justitiehuizen is zich ervan bewust dat het gerechtelijke beslissingen moet uitvoeren. Niettemin kan de informatie uit de praktijk de handelwijzen op het niveau van de opdrachtgevende overheden weerspiegelen, wat een impact kan hebben op het te voeren strafrechtelijk beleid. Wij zouden graag onze bijdrage willen leveren in dit kader. Dit is des te belangrijker omdat de middelen niet eindeloos zijn en men keuzen moet maken. Ik zou dit punt graag willen illustreren aan de hand van de ervaring met het uitwisselen van concrete informatie met de penitentiaire instellingen: dankzij het overleg en de simpele gegevensuitwisseling met de hoger geplaatste actoren kunnen we toekomstgerichte instrumenten ontwikkelen en belangrijke resultaten verwezenlijken op het vlak van het beheer. Zo hebben we gewerkt met structurele informatie van het DG EPI, toen we in het kader van het actieplan het aantal mensen dat dagelijks onder elektronisch toezicht geplaatst moet worden moesten schatten, om een prospectief scenario op te stellen dat het aantal gedetineerden in strafonderbreking in evenwicht houdt. Op basis van deze gegevens zijn we tot het getal van 1.000 gekomen. Sindsdien werd een nieuw lastenboek opgesteld en tracht men de capaciteit nog te verhogen, niet alleen om de wachtlijsten te stabiliseren maar ook om ze weg te werken. In het kader van de vooruitzichten is de supranationale verankering een ander aspect dat meer en meer op de voorgrond komt. De Europese Unie definieert zich als een ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid. Deze ruimte van vrijheid en rechtvaardigheid maakt het vrije verkeer van personen mogelijk. Justitie moet onafhankelijk worden van de plaats waar het misdrijf is gepleegd of waar de dader woont. De gerechtelijke beslissingen moeten ook vrij kunnen circuleren om uitgevoerd of toegepast te worden, daar waar het mogelijk of gunstig is. Dat is de draagwijdte van het beginsel van de wederzijdse erkenning van justitiële beslissingen, de hoeksteen van de justitiële samenwerking tussen de lidstaten van de Europese Unie. Dit beginsel is ook van toepassing op justitiële beslissingen die een persoon veroordelen tot een vrijheidsstraf of tot een andere sanctie dan vrijheidsbeneming of tot probatiemaatregelen. Dit is het onderwerp van twee kaderbesluiten van de EU die vanaf eind 2011 van toepassing zullen zijn. Het gaat om het kaderbesluit van 27 november 2008 inzake de toepassing van het beginsel van wederzijdse erkenning op vonnissen en proeftijdbeslissingen met het oog op het toezicht op proeftijdvoorwaarden en alternatieve straffen, en het kaderbesluit van 23 oktober 2009 inzake de toepassing, tussen de lidstaten van de Europese Unie, van het beginsel van wederzijdse erkenning op beslissingen inzake toezichtmaatregelen als alternatief voor voorlopige hechtenis.

37


Op basis van deze kaderbesluiten kunnen straffen binnen de Europese Unie worden uitgevoerd. Men kan de justitiehuizen dus vragen om tussen te komen om de strafuitvoering en de opvolging van maatregelen die door jurisdicties van andere lidstaten uitgesproken zijn mogelijk te maken, en om dat ook voor buitenlandse opdrachtgevende overheden te doen. Nog steeds wat betreft de supranationale verankering, vinden wij in de werkzaamheden van de Raad van Europa een essentiële inspiratiebron voor de noodzakelijke intensivering van onze fundamenten. Het ontwerp van aanbeveling over de probatie van de Raad van Europa geeft belangrijke aanwijzingen over de doelstellingen van de probatiediensten, de manier waarop daders en slachtoffers behandeld moeten worden, de naleving van de fundamentele rechten, de beperking van justitie-interventies tot wat wettelijk voorzien en strikt noodzakelijk is voor de verwezenlijking van de missie. Een andere thematiek betreft de manier waarop we onze werking moeten situeren in de context van de huidige samenleving. Het onveiligheidsthema is momenteel zeer aanwezig. Ik ga akkoord met wat L. Van Campenhoudt benadrukt in La Libre Belgique (28-29.11.09): “Onveiligheid is de officiële en dominante vertegenwoordiging geworden (door de politiek, media, een deel van de sociale wetenschappen zelf) van een geheel van complexe problemen, een soort van vertekenend prisma waardoor een groot gedeelte van de moeilijkheden van de samenleving voortaan wordt gedefinieerd en behandeld.” Men moet erkennen dat onze maatschappij complexer wordt en samenlevingsproblemen met zich meebrengt die justitie niet alleen kan oplossen. Justitie is slechts een van de reguleringswijzen. Binnen justitie spelen de justitiehuizen een specifieke rol, omdat ze werken aan de menselijke dimensie die het samenleven mogelijk maakt en stimuleert door de sociale inclusie, de opvang in de maatschappij in stand te houden. Daarom wil ik aan het einde van deze bijdrage graag hulde brengen aan het personeel van de justitiehuizen. Onze organisatie heeft namelijk een grondige transformatie gekend. Die is slechts mogelijk geweest dankzij de personen die er deel van uitmaken, hun engagement, hun vermogen zichzelf in vraag te stellen, de praktijken op de tafel te leggen en ze te durven bespreken. Dit is een enorme rijkdom, want samen kunnen we meer. Onze organisatie, met het scherpe inzicht van de openbare dienst die haar kenmerkt, moet een bijzondere en optimale zorg blijven leveren, om de competenties van haar leden uit te breiden en te verrijken om zo onze dienstverlening nog te verbeteren.

38


BIJLAGEN

Evolutie van het aantal nieuwe mandaten ontvangen tussen 1 januari en 31 december van elk jaar

1. STRAFRECHTELIJKE MATERIES : A - Enquêtes en beknopte voorlichtingsrapporten : 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 216 278 258 248 178 198 147 181 303 330 1961 2692 2395 2340 2782 2399 3320 3045 3206 2488 Probatie 233 1431 2051 2478 2253 2293 2366 Autonome werkstraf 2388 3086 2748 2304 1149 618 200 182 dienstverlening / leerstraf* 4313 4572 3900 3727 3654 3550 3380 3401 3843 6215 Penitentiaire sector** 8878 10628 9301 8852 9194 8816 9525 9062 9645 11399 TOTAAL Enquêtes et BVR ** waarbij ook vrijheid op proef en, sinds 2007, elektronisch toezicht Vrijheid onder voorwaarden

* detail enquêtes dienstverlening / leerstraf: 1999

2114 in het kader van probatie 52 in het kader van vrijheid onder voorwaarden 0 in het kader van bemiddeling 222 in het kader van genade TOTAAL Enquêtes dienstverlening / leerstraf 2388

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2593 2375 1823 797 318 117 222 95 37 26 121 76 204 273 265 137 75 182 42 92968 2748 2304 1149 618 200

2006 182

2007 -

2008 -

B - Begeleidingen, opvolgingen en bemiddeling in strafzaken: Vrijheid onder voorwaarden Probatie Autonome werkstraf dienstverlening / leerstraf * bemiddeling in strafzaken Penitentiaire sector** TOTAAL begeleid., opvolg. en BIS

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 1914 2300 2224 2855 3156 3460 3713 4107 4563 4917 2961 2997 3074 3157 3303 3642 4958 3987 5536 6437 528 3174 5052 9067 9524 9847 10131 2383 3141 4373 5356 3353 1283 942 1187 26583 6686 6217 6110 6107 6221 6432 6701 6392 6504 2150 2375 2240 2186 2105 2033 1828 1319 3181 4676 15991 17499 18128 20192 21198 21691 26940 26825 29521 32665

39


* detail opvolgingen dienstverleningen / leerstraffen : in het kader van probatie in het kader van vrijheid onder voorwaarden in het kader van bemiddeling in strafzaken in het kader van genade TOTAAL dienstverleningen / leerstraffen

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 1512 2214 3567 4273 2530 939 -

38 747 86 2383

105 739 83 3141

39 696 71 4373

43 897 152 5365

25 728 70 3353

0275 69 1283 942 1187

-

2-

**detail penitentiaire sector : 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 voorwaardelijke invrijheidstelling voorlopige invrijheidstelling beperkte detentie elektronisch toezicht vrijheid op proef Andere ( genade, TBR, buitenlanders, …) TOTAAL penitentiaire sector

795 1013 479 2150

-

830 937 -

481 86 2375

684 1001 -

427 46 2240

746 785 -

462 39 2186

783 698 -

561 13 2105

795 246 -

599 182 -

765 768 231 246 180 174 1463 2896 521 564 21 28 3181 4676

523 29 2033

684 103 1828

525 13 1319

2003 2858 11264 15755 29877

2004 2886 11581 12720 27187

2005 3195 11528 12892 27615

2006 2878 10619 12453 25950

2007 3018 13036 10857 26911

2008 2932 12899 10501 26332

2003 30392 29877 60269

2004 30507 27187 57694

2005 36465 27615 64080

2006 35887 25950 61837

2007 39166 26911 66077

2008 44064 26332 70396

2.BURGERLIJKE MATERIES : burgerlijke sociale studies slachtofferonthaal eerstelijnsbijstand TOTAAL BURGERLIJKE MATERIES

1999 2000 2001 2002 2450 2598 2834 2751 11349 10662 9366 10332 5551 7624 11371 13550 19350 20884 23571 26633

STRAFRECHTELIJKE MATERIES BURGERLIJKE MATERIES ALGEMEEN TOTAAL

1999 24869 19350 44219

ALGEMENE TOTALEN: 2000 28127 20884 49011

2001 27536 23571 51107

40

2002 29044 26633 55677


Evolutie van het percentage nieuwe mandaten ontvangen tussen 1 januari en 31 december van elk jaar

1. STRAFRECHTELIJKE MATERIES : A - Enquêtes en beknopte voorlichtingsrapporten : 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Vrijheid onder voorwaarden 2,4 2,6 2,8 2,8 1,9 2,2 1,5 2,0 3,1 2,9 Probatie 22,1 25,3 25,7 26,4 30,3 27,2 34,9 33,6 33,2 21,8 Autonome werkstraf 2,6 15,6 23,3 26,0 24,9 23,8 20,8 dienstverlening / leerstraf* 26,9 29,0 29,5 26,0 12,5 7,0 2,1 2,0 Penitentiaire sector** 48,6 43,0 41,9 42,1 39,7 40,3 35,5 37,5 39,8 54,5 TOTAAL Enquêtes en BVR 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 ** waarbij ook vrijheid op proef en, sinds 2007, elektronisch toezicht

* detail enquêtes dienstverlening / leerstraf: 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 in het kader van probatie 88,5 87,4 86,4 79,1 69,4 51,5 in het kader van vrijheid onder voorwaarden 2,2 3,9 8,1 4,1 3,2 4,2 in het kader van bemiddeling 0,0 4,1 2,8 8,9 23,8 42,9 in het kader van genade 9,3 4,6 2,7 7,9 3,7 1,5 TOTAAL Enquêtes dienstverlening / leerstraf 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

B - Begeleidingen, opvolgingen en bemiddeling in strafzaken: 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Vrijheid onder voorwaarden 12,0 13,1 12,2 14,1 14,9 16,0 13,8 15,3 15,5 15,1 Probatie 18,5 17,1 19,9 15,6 15,6 16,8 18,4 14,9 18,8 19,7 Autonome werkstraf 2,6 15,0 23,3 33,7 35,5 334,0 31,0 dienstverlening / leerstraf * 14,9 17,9 24,0 26,5 15,8 5,9 3,5 4,4 2,0 bemiddeling in strafzaken 41,2 38,2 34,1 30,3 28,8 28,7 23,9 25,0 21,7 19,9 Penitentiaire sector** 13,4 13,6 12,3 10,8 9,9 9,4 6,8 4,9 10,8 14,3 TOTAAL begeleidingen, opvolgingen en BIS 100,0 100,0 99,4 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

* detail opvolgingen dienstverleningen / leerstraffen : 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 in het kader van probatie 63,4 70,5 81,6 79,8 75,5 73,2 in het kader van vrijheid onder voorwaarden 1,6 3,3 0,9 0,8 0,7 0,0 in het kader van bemiddeling in strafzaken 31,3 23,5 15,9 16,7 21,7 21,4 in het kader van genade 3,6 2,6 1,6 2,8 2,1 5,4 TOTAAL dienstverleningen / leerstraffen 100,0 100,0 100,0 100,2 100,0 100,0

41


voorwaardelijke invrijheidstelling voorlopige invrijheidstelling beperkte detentie elektronisch toezicht vrijheid op proef Andere ( genade, TBR, buitenlanders, …) TOTAAL penitentiaire sector

burgerlijke sociale studies slachtofferonthaal eerstelijnsbijstand TOTAAL BURGERLIJKE MATERIES

STRAFRECHTELIJKE MATERIES BURGERLIJKE MATERIES ALGEMEEN TOTAAL

**detail penitentiaire sector : 1999 2000 2001 2002 33,5 37,1 31,3 42,7 41,8 45,8 22,3 20,3 19,1 21,1 3,6 2,1 1,8 100,0 100,0 100,0

2003 2004 35,4 38,5 37,3 34,3 26,7 25,7 0,6 1,4 100,0 100,0

2005 2006 2007 2008 43,5 45,4 24,0 16,4 13,5 13,8 7,3 5,3 5,7 3,7 46,0 61,9 37,4 39,8 16,4 12,1 5,6 1,0 0,7 0,6 100,0 100,0 100,0 100,0

2. BURGERLIJKE MATERIES : 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 12,7 132,4 12,0 10,3 9,6 10,6 11,6 11,1 11,2 11,1 58,7 51,1 39,7 38,8 37,7 42,6 41,7 40,9 48,4 49,0 28,7 36,5 48,2 50,9 52,7 46,8 46,7 48,0 40,3 39,9 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

ALGEMENE TOTALEN: 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 56,2 57,4 53,9 52,2 50,4 52,9 56,9 58,0 59,3 62,3 43,8 42,6 46,1 47,8 49,6 47,1 43,1 42,0 40,7 37,4 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Bibliografie Bourlet, A., Omzendbrief. Bijkomende richtlijnen voor de verificatie inzake maatschappelijke enquêtes en begeleiding onder dwang, Brussel, onuitg., 30 juli 1999. Bourlet, A., Omzendbrief ter verduidelijking van de deontologische principes van de justitieassistent, Brussel, onuitg., 28 juli 2003. De Clerck, S., Nota van de minister van Justitie aan de Ministerraad van 30.08.1996 over maatregelen inzake preventie, repressie en slachtofferzorg bij seksuele misdrijven, Brussel, 1996, p. 12-20. Devos, A., Managementplan 2006-2012, Brussel, onuitg., 2007. Federale regering, Federaal regeerakkoord, de brug naar de XXIste eeuw, Brussel, 1999. Jonckheere, A. en Vanneste, C., Chronique de Criminologie. Vers une statistique du secteur parajudiciaire ? Un nouvel outil pour l’évaluation et l’élaboration de la politique criminelle. Revue de Droit pénal et de criminologie, juni 2008, pp. 626-654. Koning Boudewijnstichting, Justitie dichterbij ... in het justitiehuis?’ Synthese van de studiedag op 23 juni 1997, Brussel, 1997.

42


Lemonne, A., Van Camp, T. , Vanfraechem, I en Vanneste, C., Onderzoeksproject met betrekking tot de evaluatie van de voorzieningen ten behoeve van slachtoffers van inbreuken. Eindrapport, NICC, Brussel, 2007, 350 p. (beschikbaar op de website). Ministerie van Justitie, Screening van de begeleidingsdossiers van voorlopige en voorwaardelijk in vrijheid gestelden, onuitg., Bestuur Strafinrichtingen Werk Strafrechtstoepassing, Brussel, 1997, p. 85. OESO, Studies over human resources management: België, 2007. Thijs, N. en Van de Walle, S. : ’De Ducpétiaux à Copernic: 150 années de réformes administratives en Belgique’, Administration publique: revue de droit public et des sciences administratives, 2005, nr. 1, pp. 32-33.

43


44

TOESPRAAK

Stefaan De Clerck Minister van Justitie

Geachte aanwezigen, Het is voor mij een bijzonder genoegen om hier vandaag aanwezig te zijn in deze prestigieuze zaal van het Flagey-gebouw op het colloquium ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van de justitiehuizen. Op 19 november 1997 heb ik in Kortrijk als toenmalig minister van Justitie het eerste justitiehuis van België ingehuldigd. Wie had op dat ogenblik durven denken dat nauwelijks enkele jaren later elk arrondissement over een justitiehuis zou beschikken? Meer nog, wie had op dat moment durven denken dat ik hier vandaag opnieuw als minister van Justitie deze jubileumviering zou bijwonen? De formele beslissing tot oprichting van de justitiehuizen werd door de toenmalige regering genomen op een memorabele ministerraad op 30 augustus 1996. Deze ministerraad werd gehouden precies 17 dagen na de arrestatie van Marc Dutroux en zou bijna twee maanden later gevolgd worden door de Witte Mars. Dit maar om u de bijzondere context van die periode te schetsen. De rode draad van de interventies tijdens deze ministerraad was een meer humane, meer toegankelijke justitie. Het concept ‘justitiehuizen’ was een van de voorstellen die moesten bijdragen tot een justitie met een menselijke dimensie. Er bestond bovendien een duidelijke noodzaak aan een nieuwe, betere organisatievorm voor de verschillende parajustitiële initiatieven. De ontwikkeling van deze initiatieven voor zowel daders als slachtoffers werd onder meer versneld door de invoering van de strafbemiddeling, de leerstraf en de dienstverlening als alternatieve maatregelen en door de verschillende initiatieven voor de slachtoffers die door zowel de politie als Justitie en de gemeenschappen werden genomen. De nieuwe structuren en beroepsgroepen die op deze manier zijn ontstaan, vereisten een steeds intensere, complexere samenwerking en een betere koppeling van het geheel. Vooral in deze samenwerking zag ik groot potentieel in het concept ‘justitiehuizen’. Dit was dan ook de reden waarom ik onmiddellijk bij mijn eerste aantreden als minister van Justitie in 1995 dit idee heb opgenomen. Dames en heren, vandaag kan worden vastgesteld dat er al veel is gerealiseerd.

Stefaan De Clerck - Balans - Toespraak 2 december 2009

Elk gerechtelijk arrondissement beschikt over een eigen justitiehuis, in Brussel zijn er zelfs twee. Meer dan 70.000 nieuwe opdrachten worden jaarlijks aan de justitiehuizen overgemaakt in strafrechtelijke zaken, burgerrechtelijke zaken, slachtofferonthaal en eerstelijnswerking. Het personeelskader is uitgegroeid tot meer dan 1.000 personeelsleden waarvan meer dan 800 justitieassistenten. 300 werkinstructies en 345 typedocumenten ondersteunen de dagelijkse werking van de justitiehuizen. Beheersinstrumenten zoals de scorecard en resourceplanning werden geïntroduceerd en een specifiek registratiesysteem werd ontwikkeld. Bovendien groeide de dienst uit tot een eigen Directoraat-generaal binnen de FOD Justitie met een nieuw organogram en een managementplan dat deel uitmaakt van het geïntegreerd managementplan van de FOD Justitie. Op een dag als deze zijn daarom in eerste instantie felicitaties op hun plaats. Felicitaties voor iedereen die op de ene of andere manier heeft bijgedragen tot deze ontwikkelingen. Bovendien wens ik de voorzitter van de FOD, de directeur-generaal Justitiehuizen en in het bijzonder het organisatiecomité van deze tweedaagse te danken voor de realisatie van dit colloquium. Ik weet dat hierin veel tijd en energie is gestoken. Het verheugt mij in het bijzonder dat er van de gelegenheid gebruik is gemaakt om ook een inhoudelijke invulling te geven aan dit feest door, samen met vele betrokken partijen, een blik in het verleden én in de toekomst te werpen. Dergelijke transparantie en bereidheid tot dialoog juich ik toe.

Dames en heren, als minister van Justitie wil ik vooral naar de toekomst kijken. Wanneer er problemen opduiken, is men geneigd om zich rechtstreeks tot de minister te wenden. Dat is terecht. Wie zijn politieke verantwoordelijkheid opneemt, moet oplossingen zoeken voor de problemen. Ik ben echter geen voorstander van deeloplossingen voor deelproblemen. Ik wil verder gaan en de politieke krachtlijnen bepalen die ofwel onmiddellijk ofwel op termijn reële oplossingen kunnen bieden. Dat was ook het doel van de start van het ambitieuze project van de justitiehuizen in het midden van de jaren '90. Ik zou vandaag drie uitdagingen willen aanstippen: de strafuitvoering, de ontwikkeling van overleg en samenwerking, en ten slotte het toenemende belang van de internationale dimensie.

Beste aanwezigen, De strafuitvoering is geen eiland. Het is een schakel in de lange keten van de strafrechtsbedeling. Maar het is een zichtbare schakel en een schakel die op veel belangstelling kan rekenen, zowel van de media als van de publieke opinie. Het is in die zin bijna het symbool geworden voor het hele strafrecht. Voor de gevangenissen was dit al langer het geval. Deze blijven een bijna mystieke en magische symboolwaarde hebben. Maar ook de justitiehuizen worden meer en meer met dit fenomeen geconfronteerd. De efficiëntie van het hele systeem lijkt te worden afgemeten aan de uitvoering van de alternatieve sanctie. Stoorzenders als wachtlijsten, overbevolking, gebrek aan coherentie en spijtige incidenten raken aan de geloofwaardigheid van de strafuitvoering, het strafrecht op zich en bij uitbreiding de geloofwaardigheid van de rechtsstaat. Dit is natuurlijk deels terecht. De strafuitvoering is het sluitstuk van een globaal penaal beleid en een coherente uitvoering ervan is cruciaal voor de geloofwaardigheid van de hele keten. De verwachtingen mogen dus hoog zijn. Maar de strafuitvoering zoals we die nu kennen, heeft ook haar grenzen, problemen en beperkingen. Een deel van deze problemen heeft te maken met de interne werking van de betrokken diensten. Hiervoor is een goed management noodzakelijk. Op dat vlak werd in de justitiehuizen enorme vooruitgang geboekt. Het reorganisatieproces (BPR-justitiehuizen of Business Process Reengineering) dat tussen 2004 en 2008 werd doorgevoerd in de justitiehuizen heeft geleid tot het uittekenen van duidelijke werkprocessen, werkinstructies voor de justitieassistenten en standaardformulieren ter ondersteuning van deze

46


opdrachten. De kristallisatie van de dienst in een eigen Directoraat-generaal Justitiehuizen in 2007 met een nieuw organogram en een volwaardige plaats in het geïntegreerd managementplan van de FOD Justitie zet deze beweging verder. Dit biedt een enorme opportuniteit tot een goed en kwalitatief management. En dit leidt nu al tot resultaten. Het drastisch terugdringen van de wachtlijsten in 2009 is hiervan een duidelijk bewijs. Een goed management is ook gebaseerd op objectieve gegevens. Dat begint bij transparant en bruikbaar cijfermateriaal. Het ICT-programma SIPAR (Système Informatique Parajudiciaire), dat sinds 1 januari 2005 wordt gebruikt en dagelijks wordt verfijnd, is daarom ook een belangrijk managementinstrument. Maar deze introductie van het managementsdenken mag ook niet leiden tot immobilisme of het zich terugplooien op de eigen organisatie. De optimalisering van de eigen werking moet integendeel bijdragen tot meer efficiëntie en effectiviteit van de gehele keten. Daarbij moet er voldoende ruimte zijn voor nieuwe uitdagingen en innovatieve ideeën. Het bevoegdheidsterrein van de justitiehuizen is een terrein dat bij uitstek onderhevig is aan vernieuwing. Altijd de polsslag van de maatschappij blijven voelen dat blijft een belangrijke opdracht. De opgebouwde expertise dient niet alleen bij te dragen tot een optimale uitvoering van de huidige opdrachten maar moet ook mee de weg effenen voor nieuwe toepassingen. Ik denk hierbij bijvoorbeeld aan uitdagingen inzake slachtoffer-daderbemiddeling, partnergeweld, veelplegers, elektronisch toezicht en methodologische inzichten in daderbegeleiding met het oog op recidive. De justitiehuizen dienen hierin innovatief en flexibel te blijven. Het is alvast toe te juichen dat deze doelstelling uitdrukkelijk is opgenomen in het managementplan van het Directoraat-generaal Justitiehuizen. De justitiehuizen hangen af van de uitvoerende macht. Ze voeren de opdrachten uit die men hen toevertrouwt. Met andere woorden, ze bepalen hun input niet zelf, zodat ze zich per definitie in een erg delicate positie bevinden. Als minister van Justitie doe ik al het mogelijke om een uitbreiding van het geheel van de taken te koppelen aan een uitbreiding van de middelen, op basis van objectief aantoonbare noden. Zo heb ik er onder meer voor gezorgd dat de uitbreiding van het elektronisch toezicht naar 1.500 eenheden per dag samengaat met een uitbreiding van de middelen, zowel op het technische vlak als op dat van de begeleiding. Dit ondanks de uiterst moeilijke budgettaire omstandigheden die wij vandaag de dag kennen. Maar ik wil verder gaan en het probleem op een meer fundamentele manier aanpakken, om een grotere coherentie van de strafrechtelijke keten tot stand te brengen en op die manier de beschikbare middelen optimaal te benutten. Op dit punt moet fundamenteel werk worden verricht. De strafuitvoering moet weer evenwichtig worden gemaakt. Zowel intern, dus in de schakel van de strafuitvoering, als in de andere schakels van de keten, zoals de strafvordering en de strafbepaling. Over dit onderwerp zal ik, in het verlengde van mijn oriëntatienota over het gerechtelijke landschap, een afzonderlijke nota voorstellen.

Dames en heren, een tweede uitdaging die ik in het debat wil brengen is het concept van overleg en samenwerking. De ontwikkeling van de justitiehuizen toont aan dat de individuele opdrachten beter ontwikkeld en uitgebouwd werden dan de structurele opdrachten. De oorspronkelijke ambitie om via een breed concept van overleg en samenwerking – de zogenaamde kruispuntfunctie van de justitiehuizen – een lokaal beleid tot stand te brengen tussen alle actoren, is maar ten dele geslaagd. Dit neemt natuurlijk niet weg dat er geen samenwerking of overleg is. Integendeel. Maar dit is meestal beperkt tot concrete problemen of concrete dossiers. Overleg en samenwerking moeten ook betrekking hebben op de harmonisering van de politieke plannen met de andere actoren, de harmonisering van de operationele plannen die de verschillende partners in de keten opstellen, het voeren van een lokaal strafbeleid dat op de politieke lijnen geënt is en dat beantwoordt aan de vereisten en de behoeften van het arrondissement of het gewest. De opdrachtgevende overheden spelen een essentiële rol in het overleg en de samenwerking. Het overleg heeft hoe dan ook al een nieuwe impuls gekregen door de oprichting van overlegstructuren voor

47


de harmonisering van de opdrachten van de justitiehuizen. In het begin van dit jaar werd de vergadering voor de federale overlegstructuur voor het eerst georganiseerd. Nu moeten we dit debat ook op het regionale en lokale vlak voeren, om een interactie tussen deze niveaus tot stand te brengen. Ook met betrekking tot de overlegstructuur Strafuitvoering werd met ingang van 1 september 2009 een voorzitter aangeduid zodat ook dit structureel overleg spoedig kan worden opgestart. Dergelijk overleg is van enorm belang en zet mee de bakens uit voor een geïntegreerd en integraal beleid. Maar het justitiehuis heeft bij de uitvoering van haar opdrachten ook vele andere partners, vooral op het vlak van de doorverwijzing naar de verschillende hulp- en dienstverleningsinstanties, die dikwijls ressorteren onder de bevoegdheid van de gemeenschappen en gewesten. Dagelijks word ik als minister van Justitie geconfronteerd met de noodzaak tot een meer complementaire samenwerking tussen justitie en welzijn. Justitie kan niet zonder welzijn en welzijn kan niet zonder justitie. Deze verwevenheid brengt ook met zich mee dat een richting die wordt ingeslagen in het ene beleidsdomein, een directe impact heeft op het andere beleidsdomein. Een efficiëntere aanpak van partnergeweld, een wijziging in strafrechtelijk beleid ten aanzien van het drugsfenomeen, het huren van een gevangenis in Tilburg, het heeft allemaal zijn directe impact op het welzijnsbeleid. Maar ook omgekeerd hebben beleidsprioriteiten in het welzijnsbeleid hun impact op justitie en de mogelijkheden om gebruik te kunnen maken van hun aanbod voor het justitiecliënteel. Ik stel vast dat dit raakvlak dagelijks inspanningen met zich meebrengt. Nochtans hebben beide beleidsdomeinen ook hun eigen belang in een goede complementaire samenwerking. De eigen kerndoelstellingen kunnen maar worden bereikt in samenwerking met de andere partner. Justitie kan alleen maar fundamenteel aan recidivebeperking doen als er voldoende een beroep kan worden gedaan op welzijnsgerichte interventies. Maar ook welzijn heeft justitie nodig. In haar opdracht om ‘on-welzijn’ om te buigen naar een nieuwe participatie aan de samenleving en zo maatschappelijke uitsluiting te voorkomen, zou het welzijnswerk meer gebruik moeten maken van de ‘window of opportunity’, dat een justitieel kader kan bieden. Het escaleren van sociale problemen die uitmonden in het in contact komen met politie of justitie biedt een uitdagende gelegenheid om deze moeilijke doelgroep te bereiken en te betrekken in een welzijnsgerichte benadering, al dan niet met dwang of drang. Ook hier wil ik mij als minister van Justitie tot een stap voorwaarts verbinden. Ik wil dit debat met de betrokken overheden aangaan. De grondige inventarisering van de huidige samenwerkingskaders zal een eerste stap in deze richting zijn. In het verleden heeft men verscheidene initiatieven genomen om deze samenwerking tussen justitie en welzijn gestalte te geven. Met hoogtepunten en met dieptepunten. Men moet op deze ervaringen blijven voortbouwen. Ik wil een globaal samenwerkingkader tot stand brengen dat een stramien kan vormen voor structurele knelpunten. Ik wil benadrukken dat deze samenwerkingsaanpak geen doel op zich is. Ik wens geen samenwerking omwille van de samenwerking. Maar ik wil wel concrete oplossingen voor concrete problemen vinden. Ik breng deze problematiek op het politieke vlak aan, want ik merk dat we structurele oplossingen nodig hebben. Daar wil ik mij voor engageren. Op basis van deze krijtlijnen zal ook de huidige subsidiepolitiek met betrekking tot de alternatieve gerechtelijke maatregelen hertekend worden. Deze subsidiepolitiek heeft tot op heden onmiskenbare positieve effecten gehad. Bijna 300 voltijdse personeelsleden worden momenteel via deze kaders gesubsidieerd. Maar de huidige subsidiesystemen zijn onderhevig aan structurele knelpunten die een rem zetten op de verdere ontwikkeling. Die moeten worden aangepakt. Mijn streefdoel is te komen tot een transparant en coherent subsidiesysteem dat aansluit bij de noden en behoeften van het werkveld, dat

48


voortbouwt op de opgedane expertise maar ook de bestaande bevoegdheidsverdeling respecteert. Ook dit aspect zal deel uitmaken van de nota rond het strafuitvoeringsbeleid.

Dames en heren, een laatste uitdaging die ik wil meegeven, is van internationale aard. In onze huidige samenleving krijgt internationalisering een almaar grotere dimensie. Ook de justitiehuizen ontsnappen niet aan deze trend. Op beleidsmatig vlak laat dit zich vooral voelen door de totstandkoming van internationale of supranationale regelgeving. Zo traden recent nog enkele kaderbesluiten van de Europese Unie in werking die ook hun impact zullen hebben op het werk van de justitieassistenten.

Ik verwijs hierbij bijvoorbeeld naar het kaderbesluit van 27 november 2008. Daarin worden de bakens uitgezet voor een nauwere samenwerking tussen de lidstaten met het oog op het toezicht op proeftijdvoorwaarden en alternatieve straffen. Hierdoor wordt het in de toekomst mogelijk dat België toezicht uitoefent op alternatieve straffen die in andere lidstaten worden opgelegd. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om werkstraffen, vergoeding van de schade, het volgen van een therapie of behandeling of elektronisch toezicht. Omgekeerd wordt het ook mogelijk dat alternatieve sancties die in België worden opgelegd ten aanzien van personen met een wettige verblijfplaats in een andere lidstaat, zullen worden opgevolgd in die lidstaat. Iets meer dan een maand geleden is een gelijkaardig kaderbesluit genomen over de controlemaatregelen als alternatieven voor de voorlopige hechtenis. Deze kaderbesluiten worden nu omgezet naar het Belgisch recht. Dit moet voor het einde van 2011 gebeuren voor het eerste kaderbesluit en uiterlijk op het einde van 2012 voor het kaderbesluit over de alternatieven voor de voorhechtenis. De Raad van Europa moet in deze internationale dimensie eveneens initiatieven nemen. Deze instantie is van cruciaal belang voor de materies van de justitiehuizen. Ik kan daar trouwens zelf over getuigen, want in juni van dit jaar heb ik de tweejaarlijkse conferentie van de ministers van Justitie bijgewoond. Dit jaar werd het thema van het intrafamiliaal geweld besproken. De vorige aanbevelingen van de Raad van Europa over de alternatieve sancties, de slachtofferhulp en de bemiddeling zetten de toon. Ze waren trouwens een belangrijke impuls voor de oprichting van de justitiehuizen. De Raad van Europa legt momenteel de laatste hand aan een nieuwe aanbeveling inzake gemeenschapsgerichte sancties en maatregelen, de zogenaamde ‘probation rules’. Niet minder dan 110 concrete aanbevelingen zullen hierin worden geformuleerd. Deze bieden een leidraad voor de verschillende reclasseringsdiensten in Europa en dus ook voor de justitiehuizen. De aanbevelingen hebben onder meer betrekking op het personeel, de samenwerking met externe diensten, de voorlichtingsrapporten, het justitieel toezicht, klachtenprocedures, onderzoek en wetenschappelijke ondersteuning. Belangrijk bij deze internationale uitdaging is de vertaling ervan naar de praktijk. Er zit zeer veel bruikbaar en interessant materiaal in dergelijke initiatieven maar de omzetting ervan in een bruikbaar instrument op lokaal vlak blijft dikwijls achterwege. Hierin ligt een grote uitdaging voor de centrale diensten van de justitiehuizen. Zowel voor het aanleveren van expertise vanuit de justitiehuizen op het internationale niveau als voor het vertalen van dergelijke regelgeving naar het werkveld. Meer dan voorheen zal dit moeten worden opgenomen.

Dames en heren,

49


Met de oprichting van de justitiehuizen werd een nieuwe stap gezet in de lange geschiedenis van de overheidsreclassering in België. Een belangrijke stap die onmiskenbaar tot resultaten heeft geleid. Er is veel werk verricht. Veel gemotiveerde mensen die dagelijks een bijdrage leveren tot het humane karakter van justitie. Het justitiehuis bevindt zich in meerdere betekenissen op een kruispunt. Een kruispunt van verschillende culturen en werelden zoals bijvoorbeeld de magistratuur en de hulpverlening. Een kruispunt ook van methodieken als sociale begeleiding en controle, soms zelfs gecombineerd in een en dezelfde opdracht. Een kruispunt ook van institutionele complexiteit met verschillende bevoegdheden en verschillende bestuurlijke overheden. Een kruispunt ook van menselijke problemen, moeilijkheden en conflicten. Een mooie opdracht maar ook geen gemakkelijke opdracht. Een droom is werkelijkheid geworden. De justitiehuizen leven. Een dynamische en frisse poot van Justitie. Een krachtige factor die Justitie een menselijk gelaat geeft. Ik hoop dat jullie deze kracht zullen blijven uitstralen. Ik wens u allen nog een aangenaam en leerrijk colloquium toe.

50

JUSTITIEASSISTENT IN HET VERLEDEN TOT NU. ERVARINGEN BINNEN EEN ORGANISATIE IN EVOLUTIE Valérie Claus en An Schoofs Justitieassistenten

Goedemorgen, dames en heren. U hoorde mijn collega Valérie en ikzelf voorgesteld worden als justitieassistenten. Maar weet je nog, Valérie, voordat we justitieassistenten heetten, was jij probatieassistent en was ik penitentiair maatschappelijk assistent. Onze collega was bemiddelingsassistent en er waren maatschappelijk assistenten bij de dienst slachtofferonthaal. In die tijd, nog niet zo lang geleden trouwens, spraken we nog niet over burgerrechtelijke opdrachten, niet over elektronisch toezicht, noch over autonome werkstraf en nog minder over eerstelijnswerking. Op een 10-jarige viering staat u ons wel even toe om nostalgisch terug te grijpen naar enkele anekdotes van ‘hoe het ooit was’. Een aantal onder ons herinneren zich nog wel hoe we voor alle administratie afhankelijk waren van de gevangenissen. Als we een pen of papier nodig hadden, moesten we naar de boekhouder van de gevangenis gaan en van hem telkens weer horen dat we toch wel grote verbruikers van hun materiaal waren, alsof wij geen deel van het personeel uitmaakten. Onze postzegels moesten we zelf betalen en kregen we pas drie of vier maanden later terugbetaald. Wat de methodologie daarentegen betrof, vielen we onder de centrale sociale dienst, ‘Brussel’, zoals we het op de werkvloer noemden. Een dienst die ook diverse malen van naam gewijzigd is. Onze collega’s van de bemiddeling in strafzaken en van slachtofferonthaal vielen toen nog onder de parketten. Onze praktijk was gestoeld op de deontologie van de maatschappelijke werker, het diploma dat het merendeel onder ons bezat, alsook op de expertise van de oudere collega’s en op de momenten van uitwisseling en reflectie met de collega’s onderling. Tijdens de hervormingen binnen justitie, gestart in 1996, werden de justitiehuizen opgericht en geleidelijk aan nam de idee vorm aan. Ik was nog studente in die tijd, maar ik herinner me dat er toen gesproken werd over het verbeteren van de begeleiding van mensen die in vrijheid gesteld werden en van het reorganiseren van de parajustitiële diensten. Enkele maanden na mijn aanwerving besefte ik beter dat er meer menselijke en materiële middelen nodig waren, aangezien de parajustitiële sector meer en meer opdrachten ontving. Het was in die tijd geen uitzondering dat men 150 dossiers tegelijk moest beheren. Ik heb de opdrachten gevarieerder zien worden, terwijl het profiel van de aanwervingen uiteraard mee evolueerde. Ik herinner me wat een collega die in 1997 bij de ‘Burgerlijke opdrachten’ kwam werken over haar eerste dag vertelde. Toen ze naar Lantin werd geroepen om haar contract te ondertekenen, vroeg ze

Valérie Claus & An Schoofs - Balans - Justitieassistent vroeger en nu : ervaringen binnen een organisatie in beweging 2 december 2009

zich af of ze scheidende ouders in de gevangenis zou moeten ontvangen. Toen ze haar vertelden dat haar kantoor zich in een buitendienst bevond, was ze een beetje gerustgesteld. Maar op het adres dat ze kreeg, zag ze een bordje met ’Sociale Dienst voor de Uitvoering van Gerechtelijke Besluiten’, en een ander met ‘Probatie’. Boven aan de trap hing een bord ‘Gevangenissector’. Het valt niet te ontkennen dat de structuur in die tijd niet echt aangepast was aan de nieuwe burgerlijke opdrachten die men haar toevertrouwde! Het jargon van de dienst bestond trouwens al: men sprak van ‘burgerlijke maatregelen’, min of meer als tegengestelde van ‘penale maatregelen’. Men besefte nog lang niet dat de burgerlijke actie van de justitiabele de actie is die hij zelf onderneemt door zich tot justitie te wenden om een conflict te beslechten of een probleem in zijn dagelijks leven op te lossen. Bij de oprichting van de justitiehuizen werd het evident dat alle collega’s dezelfde naam en eenzelfde statuut zouden krijgen, dat van justitieassistent. Eindelijk konden we allen het gevoel hebben dat we tot één dienst behoorden en dat was een totaal nieuw gegeven voor ons. Want het moet gezegd, we hebben lange tijd gekampt met een erkennings- en herkenningsprobleem als professional in de parajudiciaire context. Deze collectieve identiteit moest ons toelaten om te beantwoorden aan de specifieke noden van elk justitiehuis. Je hebt gelijk, An, maar toch zien we vandaag dat wij als gevolg van de flexibiliteit minder tijd hebben om ons in een materie te vervolmaken. We doen van alles wat, maar soms oppervlakkiger, terwijl we vroeger verscheidene jaren aan dezelfde opdracht konden werken en de kans kregen om een belangrijke ervaring in dat domein te verwerven. Anderzijds is het zo dat de flexibiliteit die men tegenwoordig van ons vraagt ons ook de kans geeft om gemakkelijker dan vroeger van opdracht te veranderen. Het is duidelijk, Valérie: allemaal veranderingen voor de toekomst. Maar laten we beginnen bij het begin. We schrijven 1999, een goed jaar, lijkt ons, voor wat justitie betreft. Eindelijk zullen de verschillende opdrachten (alle daderbegeleiding, bemiddeling in strafzaken, slachtofferonthaal, burgerrechterlijke opdrachten) onder één dienst vallen: het justitiehuis. Elk huis kreeg een eigen directeur en er werd een nieuwe functie gecreëerd: die van coördinator alternatieve gerechtelijke maatregelen, die als taak heeft de alternatieve maatregelen op elkaar af te stemmen binnen zijn eigen arrondissement. De oprichting van de justitiehuizen is ook het symbool van de open deur. Het is meer dan een logo op ons briefpapier, het staat voor de opening van de justitie ten opzichte van de burger, of dat nu een ouder is die met zijn gewezen partner overhoop ligt over het onderdak van de kinderen, of een dader, of een slachtoffer. Het komt erop neer justitie zo te organiseren dat ze toegankelijker wordt, effectiever en menselijker. En ik merk meteen de verandering op het vlak van de toegankelijkheid. We zien een nieuw dynamisme: de deur van het justitiehuis blijft nu heel de dag open, de borden met de verschillende opdrachten in de hal zijn kleurig, er worden mensen aangeworven, in de wachtkamers vindt het publiek folders met uitleg over de opdrachten. Jammer genoeg, Valérie. Het moet gezegd, 10 jaar later zijn er toch nog enkele aandachtspunten inzake bereikbaarheid van het justitiehuis. Zo bijvoorbeeld in het geval van iemand met een kinderwagen of iemand die in een rolstoel zit, die wel door de voordeur kan maar niet in de lift kan omdat ze te smal is. Toegankelijkheid begint voor ons al van bij het moment dat je bij het gebouw aankomt. Dat je in sommige huizen, waar de diensten op de verdiepingen gelegen zijn, soms enkele minuten moet zoeken om je weg te vinden of om iemand te ontmoeten aan wie je eventueel de weg kan vragen: dat is iets waar ons inziens nog wel wat verbeteringen in aangebracht kunnen worden. Wij, mensen van het terrein, houden eraan om de idee van humane justitie te bewaken en te bewaren. En dit idee moet volgens ons al vanaf het eerste moment in praktijk omgezet worden, dat betekent: vanaf het moment dat je bij justitiehuis aankomt. Voor ons werd deze visie onder meer vertaald in ons logo, dat symbool staat voor die open deur van de justitiehuizen en we vinden het jammer dat dit logo verdwenen is.

52


Dat is waar, An, maar ik merk dat de bezorgdheid over de veiligheid tegenwoordig toeneemt, ook bij de burgers. En is justitie uiteindelijk geen afspiegeling van die evolutie? Zelfs de naam van onze functie heeft zijn maatschappelijke aspect verloren. Dat heeft ook gevolgen voor onze structuur, in die mate dat sommige justitiehuizen tegenwoordig overdag hun deuren sluiten. En dat vinden wij jammer. Wij zijn ons bewust van de bezorgdheid van onze medeburgers, die vooral sinds de ‘zaak-Dutroux’ op de voorgrond is gekomen. En in de inhoud van ons werk merken we steeds vaker de gevolgen van die bezorgdheid (vooral in de geleidelijke verschuiving van hulpverlening naar controle). Wij zijn er niet noodzakelijk van overtuigd dat dit de juiste of de meest effectieve oplossing is. Het zou ongetwijfeld interessant zijn na te denken en ons af te vragen of de justitiehuizen wel in die richting willen evolueren. Zou dit geen gelegenheid zijn om ons te bezinnen over de richting die de Dienst wil volgen, zodat wij als ‘Dienst Justitiehuizen’ actiever kunnen zijn in het debat dat in onze maatschappij en vooral in de pers wordt gevoerd? Wij hebben het geluk dat de justitiehuizen nu hun eigen Directoraat-generaal hebben. Maar terwijl we elke dag in de pers informatie over justitie krijgen en reacties van allerlei sectoren op dat nieuws, horen we zelden een reactie van ons Directoraat-generaal. De buitenwereld weet dan ook weinig over de visie van het Directoraat-generaal. Bestaande opdrachten, zoals bemiddeling in strafzaken en slachtofferonthaal zijn niet zonder slag of stoot toegevoegd aan het justitiehuis: het parket zag ‘zijn’ maatschappelijk assistenten immers niet graag vertrekken naar de justitiehuizen en de verandering van locatie heeft ook zijn invloed gehad op de zichtbaarheid ten opzichte van magistraten, wat zich uitte in het aantal dossiers. Zou het kunnen dat deze verhuizing te snel kwam en er geen tijd gelaten is voor een overgang van vergroeide gewoonten naar een nieuwe geïntegreerde situatie? Tien jaar later zien we toch dat de samenwerking met de magistraten zich heeft aangepast en dat de problemen met de zichtbaarheid enigszins zijn afgenomen. Hoewel de collega's van slachtofferonthaal en strafbemiddeling geen materiaal nodig hadden (meestal hadden ze alles wat ze nodig hadden), is het belangrijk te benadrukken dat ze eindelijk op een structuur konden rekenen, op een organisatie die hen steunt in hun positie tegenover de magistraten. Dat is waar, Valérie, maar het is toch ook wel een beetje zo dat onder het mom van efficiëntie vele dingen afgeschaft zijn, en dat zijn zowel goed werkende als niet goed werkende zaken. Een voorbeeld hiervan zijn de ressortvergaderingen tussen collega’s onderling binnen dezelfde opdracht. Naast het feit dat dit een plaats was voor reflectie over de dagelijkse praktijk, was het tevens een plaats waar collega’s die alleen instonden voor een nieuwe dienst ondersteuning konden vinden. Deze ressortvergaderingen werden echter afgeschaft en er kwam niets in de plaats. We vinden het jammer dat dit soort vergaderingen niet algemeen overgenomen werd. De vraag naar dergelijke vergaderingen is bij een groot deel van de justitieassistenten wel degelijk aanwezig. We hebben tot nu toe over slachtofferonthaal, strafbemiddeling en de daders gepraat, maar nog niet over het onthaal van de burger. De dienst ‘maatschappelijk eerstelijnsonthaal’ was een noodzakelijke opdracht, want precies die opening naar de burger werd als vernieuwend gezien en werd door de pers aan het grote publiek aangekondigd. Persoonlijk waardeer ik dit opzet en velen van ons zetten zich in om deze opdracht te realiseren. In de eerste plaats zijn het de vragen van de burgers die zich aandienen in het justitiehuis, die ons - de justitieassistenten die deze stap zetten – ertoe aangespoord hebben om documentatie te verzamelen om op de lokale vragen te kunnen antwoorden. Tijdens de overlegvergaderingen met andere collega's merk ik dat deze dienst zich in verschillende justitiehuizen op verschillende manieren ontwikkelt, afhankelijk van de omvang van het justitiehuis, de manoeuvreerruimte van de directie, de beschikbaarheid van personeel. Een rode draad is wel dat veel justitieassistenten wensten dat deze opdracht verder ontwikkeld zou worden, omdat de opzet van openheid van de justitiehuizen hen nauw aan het hart ligt.

53


De ontgoocheling was dan ook groot toen de BPR, in zijn trouwens heel lovenswaardige streven om de burgers een uniforme dienst aan te bieden, de bevoegdheidsdomeinen van deze dienst definieerde en ze beperkte tot het geven van algemene informatie over de opdrachten van het justitiehuis. De BPR … het woord is eruit … Business Process Reengineering BPR: de initialen van een programma waarvan we voor het eerst hoorden in de wandelgangen. Ten eerste kon niemand het correct uitspreken (en vandaag waagt niemand zich er nog aan, met uitzondering van mijn collega). Daarnaast waren de weinige elementen die officieus bekend werden, allesbehalve positief. Bij mij kwam het over als een reeks regels die ons zouden dicteren hoe we ons werk moesten doen. Bovendien was ‘alles’ voorzien en verzocht men ons om de regels zonder tegenpruttelen te volgen. Ik keek er dus niet naar uit om die werkinstructies te moeten uitvoeren. Dan kwam het moment van de implementatie. We werden uitgenodigd om kennis te nemen van de BPR in het algemeen, nadien werden aparte sessies georganiseerd, specifiek voor elke opdracht van het justitiehuis. Naarmate de implementatie vorderde, gingen we beseffen dat we onze praktijk toch wel vaak herkenden in de inhoud. Gelukkig maar, dat betekende tenminste dat we niet helemaal disfunctioneerden. Het was toch ook een bemoedigend signaal, want dat betekende dat de praktijk die we geleerd hadden van oudere collega’s en de praktijk die we uitgebouwd hadden doorheen de voorbije jaren, overgenomen werd door de dienst als zijnde de aan te nemen professionele houding van een justitieassistent. Ik vond het ook bemoedigend dat er mogelijkheden bestonden om de werking aan te passen aan de situatie, afhankelijk van de plaatselijke eigenheid. De BPR leek mij niet langer een enorme gebruiksaanwijzing die je stipt van a tot z moet volgen, een beetje als de handleiding bij een bouwpakket, waarbij de deur niet past of de lade niet dichtgaat als je alle instructies niet tot op de letter hebt uitgevoerd. De BPR kon dus in zekere zin worden aangepast, als je maar kon uitleggen waarom je in een bepaald geval de voorschriften niet had gevolgd. Het was dus meer een wegwijzer dan een reglement, een ‘absolute waarheid’. Oef! Mijn praktijk kwam niet (te veel) in het gedrang en ik kon nog altijd mijn verbeelding gebruiken en vooral nadenken. Dat we zoveel nadruk leggen op het belang van de mogelijkheid tot kritische reflectie die eigen is aan onze praktijk, komt ook omdat we het belangrijk vinden dat onze nieuwe collega’s de BPR niet enkel als een regelboek of een receptenboek zouden gebruiken, dat je tot op de letter moet uitvoeren zonder te weten waarom of zonder er vragen bij te stellen. Het is evident dat we in een bepaalde context werken, in een duidelijk omlijnd specifiek kader waar we niet buiten kunnen, maar binnen dit kader hebben we de ruimte om vanuit onze sociale professionele houding te werken. Want laten we niet uit het oog verliezen dat we met mensen werken en met mensen werken betekent dat de dingen nooit wit of zwart zijn. Het blijft altijd weer belangrijk om te contextualiseren. Dankzij de BPR, de 345 werkinstructies en 300 modeldocumenten moeten de justitieassistenten geen oproepingen meer improviseren. De dienstinstructies leggen het interventieproces voor elke opdracht goed uit, het stramien van de rapporten is duidelijk. Alles of bijna alles is voorzien. Dat klinkt allemaal heel mooi; Valérie, maar ik wil geen robot worden die enkel uitvoert. Want kijk wat er gebeurt als je bv. de standaarddocumenten gebruikt zonder erbij na te denken. Dan kan het gebeuren dat je een brief stuurt naar een overleden slachtoffer. Of je stuurt een brief die het adres van het justitiehuis vermeldt, het adres van het parket en ook nog eens zes verschillende telefoonnummers. Als we praten over een transparante justitie, dan hebben we nog wel wat werk aan de winkel als je bedenkt dat je een gebruiksaanwijziging nodig hebt om een brief te begrijpen. Het gebruik van gemeenschappelijke en geïnformatiseerde documenten is prima – we beweren niet het tegendeel – maar het blijft belangrijk stil te staan bij de dingen en te individualiseren indien nodig. Het moet ook gezegd dat het introduceren van een gemeenschappelijk computerprogramma binnen onze diensten toch wel voor een kleine revolutie gezorgd heeft, als je terugdenkt aan de tijd van het carbonpapier, de schrijfmachines en de ’tipp-ex’.

54


Voor de oprichting van de justitiehuizen was het aspect ‘hulp’ belangrijker dan het aspect ‘controle’, veel meer dan nu, ook al blijven ze allebei bestaan. Kijk bijvoorbeeld naar het feit dat wij de justitiabelen of het opvangmilieu vandaag een identiteitsdocument moeten vragen – wij voelen ons daar niet gemakkelijk bij. Zullen wij politiemensen of louter administratieve ambtenaren worden? Dat is trouwens een vraag die binnen de teams ter sprake is gekomen met de intrede van de autonome werkstraffen, als men ziet hoe weinig plaats er is voor het begeleidingsaspect binnen deze opdracht. Een ander voorbeeld is het elektronisch toezicht, de meest recente opdracht die de justitiehuizen erbij gekregen hebben. Zeker bij deze opdracht ervaren we een risico dat het sociale aspect van ons werk helemaal dreigt te verdwijnen als we niet oppassen. Al wekt het de indruk dat justitieassistenten enkel aanwezig zijn om uurroosters op te maken, we willen toch benadrukken dat het aspect begeleiding voor ons belangrijk blijft in deze opdracht. Deze verschillende visies worden waarschijnlijk gedeeltelijk verklaard door de geschiedenis van deze opdracht: aanvankelijk maakte het elektronisch toezicht deel uit van de gevangenissen, van de repressieve sfeer, maar vandaag maakt het deel uit van het justitiehuis en de logica van de gevangenissen en die van de justitiehuizen botsen regelmatig. We realiseren ons des te meer dat het vandaag niet eenvoudig is om een goed evenwicht te vinden en te behouden tussen controle enerzijds – een controle die inherent is aan onze opdracht – en de sociale begeleiding anderzijds, die even noodzakelijk is binnen de integratie. De geruchten die we opvangen over mogelijke privatisering van een deel van de opdracht van elektronisch toezicht baart ons hierbij wel zorgen. We mogen ons geen illusies maken over het werk dat wij doen met de populatie die de meesten van ons ontmoeten. Wij hebben al gezegd dat we een verandering ontwaren in wat de maatschappij van ons verwacht en in de perceptie van de functie van justitieassistent bij onze jonge collega's en onze medeburgers. Toch beseffen wij dat recidive maximaal moet worden beperkt, maar wij mogen niet de indruk doen ontstaan dat onze interventie het risico van recidive volledig doet verdwijnen. Het maatschappelijke aspect van ons werk is en blijft belangrijk. We zouden een ernstige vergissing begaan als we ons tevreden zouden stellen met de loutere de verificatie van de voorwaarden, zonder ons bezig te houden met de psychosociale problemen van de mensen met wie wij werken. Vandaag zijn de justitiehuizen echte ondernemingen geworden waarbinnen de managementtechnieken een almaar belangrijkere plaats innemen. Deze technieken bieden het voordeel van een objectiever bestuur, maar tegelijk lokken ze ook veel weerstand uit op het terrein omdat ze weinig toegankelijk zijn voor de gewone sterveling. We hebben dit ook ervaren in de voorbereiding op deze dag, bij het neerschrijven van onze ervaringen met ‘management’. Enerzijds is het een belangrijke evolutie van de laatste jaren in de justitiehuizen, waar we in de dagelijkse praktijk mee worden geconfronteerd tijdens vergaderingen of via e-mails die we ontvangen van de centrale directie. Anderzijds lijkt dit alles ver af te staan van onze dagelijkse praktijk. Wat ons vandaag wel opvalt is hoe de klemtoon in ons werk geleidelijk aan meer komt te liggen op de kwantiteit. We zijn op een punt gekomen waar vaak eerst gedacht wordt in termen van caseload voor we denken aan de mens achter het dossiernummer. ’Team’, ‘manager kernprocessen’, ‘resource planning’, ‘case load’, ‘operationele doelstellingen’, ‘strategische kaart van de justitiehuizen’, ‘smartdoelstellingen’, ‘SWOT-analyse’, ‘dynamisch matrixteam’, ‘mission statement’ enzovoort. Dat alles maakt onze werking formeler, maar wijzigt ze niet fundamenteel. Behalve dan dat we soms niet meer dezelfde taal spreken. De communicatie binnen de organisatie vraagt nog om een échte verbetering. We hebben vandaag de indruk dat ons werk steeds meer door de experts wordt gestuurd en dat de communicatie van de top naar de basis verloopt, zeker sinds de invoering van de BPR. Een dienst kan men op die manier uniform maken, maar niet de mensen met wie men werkt. Er is altijd een individuele aanpak nodig, want elk mens is anders en heeft recht op een persoonlijke behandeling.

55


De logica van het management botst soms met die van het maatschappelijk werk. Kwantiteit en rentabiliteit staan tegenover reflectie, besef van wat wij doen, menselijkheid. Daarom vinden wij het belangrijk dat de logica van het maatschappelijk werk bewaard blijft. Wij willen echt dat de justitiabele als een persoon beschouwd wordt en niet alleen als een dossier. En het is juist daarom, Valérie, dat we bijvoorbeeld willen deelnemen aan werkgroepen. De justitieassistent heeft een verantwoordelijkheid en een rol te spelen in het geheel, namelijk aan het managementteam feedback geven over hoe het eraan toe gaat op het terrein. Het is door onze deelname aan werkgroepen dat we dit kunnen en ook willen doen. We zitten in een jonge dienst die volop in ontwikkeling is. We denken dan ook dat een aantal problemen die we in onze organisatie ervaren groeipijnen zijn van een jonge organisatie in ontwikkeling. Een jonge organisatie, maar met heel wat mensen die er al heel lang werken. Maar in de loop van de voorbije tien jaar is er nog meer veranderd. In het bijzonder op het personeelsvlak. Het aantal collega's is sterk toegenomen. In sommige justitiehuizen worden de verschillende opdrachten over meer dan 80 mensen verdeeld. In zekere zin is dat een pluspunt, want de werklast is niet verminderd. Het aantal mandaten dat men aan de justitiehuizen toevertrouwt, blijft voortdurend toenemen, net als de opdrachten, zoals blijkt uit het elektronisch toezicht en de autonome taakstraffen. Opeens beschikte men over meer middelen, meer geld en meer personeel. Eén van de gevolgen van deze groei is dat de ‘anciens’ een minderheid zijn geworden. Maar in de dagelijkse praktijk waren zij het die de opleiding van de nieuwe collega's verzorgden, een opleiding die afhing van hun beschikbaarheid en hun goede wil. Met de personeelsuitbreiding kwam er ook een uitbreiding van erkende diploma’s. Het gevolg hiervan was dat de basishouding en methodieken van het maatschappelijk werk niet altijd meer gehanteerd werden. Vanuit de Nederlandstalige diensten groeide de nood om de methodiek van de begeleiding uit te schrijven. Er werd gedacht vanuit een eclectisch model. In samenwerking met de dienst Vorming werd de daderbegeleidingmethodiek uitgewerkt die in de basiscursus werd doorgegeven aan alle collega’s. Deze methodiek werd ook via werkbegeleiding aan de jonge collega’s doorgegeven zodat er op een relatief uniforme manier kon worden gewerkt. In deze fase was het inhoudelijke en deontologische aspect belangrijk. Vandaag bestaat werkbegeleiding nog in enkele huizen, maar op officieuze basis. Elke nieuwe justitieassistent die wordt aangeworven, neemt vandaag, min of meer snel, deel aan een basisopleiding, zodat alle justitieassistenten van alle arrondissementen een gemeenschappelijke opleiding krijgen. Zelfs ‘anciens’ zoals ik hebben deze basisopleiding over de deontologische en methodologische principes van de dienst moeten volgen, opdat iedereen op dezelfde golflengte zou zitten. Maar, Valérie, het is niet omdat we allemaal dezelfde basis meekrijgen, dat we ook allemaal op dezelfde manier werken. Vandaar het belang van supervisie waarbij justitieassistenten kunnen reflecteren en oplossingen vinden voor problemen die ze ervaren tijdens gesprekken met cliënten. Sedert de oprichting van de justitiehuizen kan elke justitieassistent op vrijwillige basis deelnemen aan supervisie. Trouwens, ook voor de oprichting van de justitiehuizen was er al vraag naar meer uniformiteit. Toen we in dienst traden begrepen we onze opdracht als het begeleiden van mensen die door omstandigheden zoals hun persoonlijkheid, hun context, hun geschiedenis enzovoorts. met justitie in aanraking kwamen. Voor de uitvoering van deze opdracht bood de dienst hiervoor weinig omkadering. We vielen vooral terug op onze opleiding, die bij velen het maatschappelijk werk was. We gingen bijgevolg te rade bij collega’s binnen de dienst. Enige andere opleiding was wel voorzien, maar niet systematisch. Om in onze behoeften te voorzien, stelden we soms zelf werkgroepen samen om rond bepaalde thema’s te werken. Wat is de stand van zaken, tien jaar na de stichting van de justitiehuizen? Hoe is het allemaal in zijn werk gegaan? Hoe hebben wij die evolutie op het terrein ervaren? Het voorbije halve uur wilden we u deelgenoot maken van onze ervaringen. Ons verhaal van deze ochtend is een bundeling van indrukken en ervaringen van een werkgroep van tien justitieassistenten uit alle sectoren (BO, BIS, SO, daderbegeleiding, eerstelijns, coördinator).

56


Het zijn onze persoonlijke ervaringen en we spreken dus zeker niet in naam van alle justitieassistenten, want de kans is groot dat heel wat collega’s zich niet herkennen in ons verhaal. We denken hierbij vooral aan de collega’s die de laatste jaren in dienst gekomen zijn en de periode van vóór de justitiehuizen en de overgang naar de justitiehuizen niet meegemaakt hebben. Zoals u al hebt begrepen, is er in tien jaar tijd veel veranderd in de justitiehuizen. Wij hebben niet de kans gehad om alle veranderingen tot in de details te bespreken. We hebben dus een keuze gemaakt en u voorgesteld wat wij belangrijk vinden. Wij hopen dat u vooral zult onthouden dat het uiteindelijk niet de functie is die de mens maakt, maar de mens die de functie gestalte geeft. En het is allicht geen toeval dat het vooral mensen zijn met een diploma in de humane wetenschappen die tewerkgesteld zijn in de justitiehuizen. Ondanks de dagelijkse frustraties, slagen we er meestal in om ons toch steeds te richten op het werkbare en op dat waar het in essentie om gaat: de burgers, de cliënten met wie we werken. Onze voordracht van vandaag is daar ook een voorbeeld van. Binnen de werkgroep zijn er immers veel verschillende meningen, moeilijkheden en frustraties aan bod gekomen. Maar we hebben er bewust voor gekozen om deze onder de vorm van reflecties te brengen en ook die punten erin te verwerken die we als positief ervaren en die ons ertoe bewegen om verder in dit werk te blijven investeren. Laten we de kritische geest cultiveren die ons allemaal in ons engagement bezielt, laten we met elkaar communiceren, laten we nadenken over onze dagelijkse praktijk, om de dienst die de justitiehuizen aan onze democratische maatschappij verlenen, nog verder te verbeteren.

Werkgroep 10 jaar justitiehuizen: Valérie Claus, An Schoofs, Mit Van Zaelen, Sonja Bylois, Martine Van den Bossche, Veerle Geerts, Nicole Boulanger, Jean Michel Brinaert, Charles Collette, Fabian Jeanmart.

57


58

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN - BESCHOUW INGEN VAN EEN JUSTITIËLE PARTNER OP EEN SAMENWERKING VAN MEER DAN TIEN JAAR

Guido Vermeiren Substituut-procureur-generaal bij het hof van beroep Antwerpen

De 10 jarige verjaardag van de justitiehuizen is een mooie aanleiding om een balans op te maken, de perspectieven uit te tekenen en als ik de uitnodiging mag geloven, wat ik in deze graag doe, ook te feesten. Zoals uit de dagorde blijkt spreek ik hier vandaag als”een justitiële partner” en is het mijn opdracht om beschouwingen te maken over een samenwerking van meer dan 10 jaar. Met de term justitiële partner geeft men niet alleen aan dat het justitiehuis meerdere partners heeft, anders moest men niet specifiëren, maar doelt men er vooral op dat ik de verhouding met het justitiehuis vanuit de zijde van de magistratuur moet belichten. Nochtans zal ik niet spreken namens de magistratuur of namens het openbaar ministerie. Ik zal enkel beschouwingen formuleren vanuit mijn eigen ervaring en vanuit een aanvoelen, wat ook een interpretatie inhoudt, van wat in de verhouding tot het justitiehuis leeft binnen de magistratuur. Magistraten en “justitieassistenten”, ze werden toen wel anders genoemd, waren ook voor de oprichting van het justitiehuis geen vreemden voor elkaar. Ook al noemden we het geen relatie, tussen de opdrachtgevers , het openbaar ministerie en de rechters enerzijds,en de dienst Sociaal Werk anderzijds, bestaat al een zeer lange samenwerking in het kader van de daderbegeleiding, meer bepaald de wet tot bescherming van de maatschappij van 1930 en de probatiewet van 1964. Bij de magistratuur was er een vrij grote tevredenheid over de samenwerking met deze “assistenten”. Volgens oudere collega’s die ik daar heb over moeten bevragen, bestond het gevoel dat de taken door de probatieassistenten uitgevoerd werden zoals de opdrachtgevers het wilden, en dan is men natuurlijk tevreden. Structurele afspraken waren er nagenoeg niet, het parajustitiële veld was daarvoor te versnipperd. In de loop van de jaren negentig (‘93-‘94) maakten we kennis met twee bijkomende categorieën namelijk de bemiddelingsassistenten en de assistenten slachtofferonthaal Zij maakten deel uit van de rechterlijke orde en werden, weliswaar in het begin niet altijd even enthousiast, opgenomen binnen de organisatie van parketten en rechtbanken. In concrete dossiers werd hun meerwaarde snel aangevoeld, zij waren dagelijks aanwezig op de rechtbanken en snel en eenvoudig aanspreekbaar.

Guido Vermeiren - Balans - Beschouwingen van een justitiële partner 2 december 2009

Hun methodologie, en dat is belangrijk, werd in samenspraak met de opdrachtgevers uitgewerkt en uitgeschreven in richtlijnen. En dan werd het justitiehuis geboren. De magistraten lagen er over het algemeen niet wakker van en dat is een spijtige zaak want het had een cruciaal moment in de ontwikkeling van justitie kunnen zijn. Hoe magistraten met die nieuwe organisatie, moesten verder- of samenwerken werd niet geëxpliciteerd. De verhoudingen, het al dan niet bestaan van een soort van functioneel gezag werd, behalve voor bemiddeling in strafzaken en slachtofferonthaal, niet vastgelegd. Nochtans was de start van het justitiehuis het moment geweest om een soort van samenlevingscontract, samenwerkingsafspraken met aandacht voor de verhoudingen en verwachtingen ten aanzien van elkaar af te spreken. Wat wilde men binnen justitie als geheel met die samenwerking bereiken en hoe zou men dat uitvoeren ? Hoe zou men van de losse schakels een ketting maken? De gigantische uitbreiding van het personeel creëerde bij magistraten de hoop dat de achterstanden zouden weggewerkt worden en dat men in ruime mate beroep zou kunnen doen op “medewerkers van justitie met een menswetenschappelijke vorming” voor het opstellen van enquêtes en toezicht op de naleving van voorwaarden. De uniformisering, het wegwerken van de versnippering van de parajustitiële sector maakte het organisatorisch ook mogelijk om via de brug van het justitiehuis afspraken te maken en een betere samenwerking uit te werken met de diensten van de gemeenschappen, de hulpverlening. De taken van het justitiehuis zoals ze omschreven werden in artikel 2 van het KB van 13 juni 1999 waren voor magistraten perfect aanvaardbaar, zonder dat men er verder bij stilstond. Al snel echter hadden magistraten de indruk dat het toch anders liep dan men verwacht had. De justitiehuizen gingen zich profileren als een organisatie met een eigen structuur, een eigen werkmethodiek en een eigen hiërarchie. De opdrachtgevers stelden zich de vraag wie die andere partner, het justitiehuis, eigenlijk was en hoe men zich dan wel ten opzicht van elkaar diende te verhouden. Streefde men als diensten van justitie een zelfde doel na of was dit een aparte organisatie, met een eigen missie? Welke consequenties had dit? Enkele voorbeelden. -

Men stelde zich, in sommige arrondissementen tot op vandaag, de vraag of justitieassistenten slachtofferonthaal een slachtoffer al dan niet mocht bijstaan op een zitting wanneer het een zitting met gesloten deuren betrof. Men stelt die vraag niet voor andere medewerkers van justitie, een griffier, een zittingsdeurwaarder een gerechtelijk stagiair die in uitvoering van hun taken een dergelijke zitting bijwonen.

-

Hoe zit het met het beroepsgeheim ? In sommige arrondissementen weigerden parketten omwille van het beroepsgeheim of het geheim van het onderzoek aan justitieassistenten inzage in dossiers waarin ze maatschappelijke enquêtes dienden uit te voeren. Of in de andere richting. Tot vandaag is nog niet helemaal uitgeklaard of justitieassistenten, voornamelijk justitieassistenten slachtofferonthaal, wanneer zij in de uitoefening van hun functie kennis krijgen van strafbare feiten meldingsplicht hebben of integendeel een beroepsgeheim hebben ten aanzien van de procureur des Konings. Morgen, op 3 december 2009 staat dit onderwerp geagendeerd op het expertisenetwerk strafrechtspleging van het College van Procureurs-generaal.

-

Hoe zit het met het beroepsgeheim tussen de verschillende sectoren van het justitiehuis en ten aanzien van de opdrachtgevers? Voor magistraten is het belangrijk om een totaalbeeld te krijgen van de verdachte. Wanneer bijvoorbeeld een sociaal onderzoek bevolen wordt met oog op probatie is het relevant om te weten of de verdachte al eerder opgevolgd werd bij het justitiehuis en wat daarbij de ervaringen waren bijvoorbeeld in het kader van vrijheid onder voorwaarden of een werkstraf in het kader van een eerdere veroordeling. Maakt men in een sociaal verslag melding van het verloop van die andere maatregelen of houdt men alles gescheiden?

60


De verhoudingen, binnen justitie zelf, waar toch een gezamenlijk doel zou moeten nagestreefd worden waren en zijn dus niet zo duidelijk. Ook de enorme capaciteitsuitbreiding van het justitiehuis bleek niet te kunnen voorkomen dat er opnieuw in verschillende sectoren van het justitiehuis een grote dossierachterstand ontstond. Een gedeelte van deze achterstand is te verklaren door bijkomende opdrachten, zoals werkstraf en elektronisch toezicht, die in de loop van de jaren werden toegekend. De personeelsuitbreiding moet dan ook gerelativeerd worden en is mogelijk zelfs niet afdoende. Maar wat ondertussen wel blijkt is dat er geen duidelijk beleid is om in geval van dossierachterstand een prioriteit te bepalen. Wie bepaalt dan aan welke afdeling binnen het justitiehuis bijkomend personeel toegekend werd? Ten koste van welke andere afdeling? Wie bepaalt welke dossiers eerst opgenomen worden? Beslissingen die een grote invloed kunnen hebben op het beleid van de opdrachtgevers. vb. het parket dat juist beslist om bepaalde dossiers meer via bemiddeling in strafzaken af te handelen en juist in deze afdeling door een beslissing van de directie van het justitiehuis geconfronteerd wordt met minder capaciteit. Bij slachtofferonthaal heb ik als verbindingsmagistraat meegemaakt dat het justitiehuis besliste om in het kader van de voorlopige hechtenis de verwittiging van slachtoffers bij invrijheidstelling van verdachten niet meer uit te voeren omdat men de werkwijze, die omschreven was in een dienstnota van de Procureur des Konings en die een uitwerking was van een circulaire van de Procureur generaal, in vraag stelde en men van oordeel was dat, gelet op het totale capaciteitstekort van het justitiehuis, er voor deze opdracht niet langer personeel vrijgemaakt wordt. Bij de oprichting van het justitiehuis was hier in theorie een oplossing voor voorzien, door overlegorganen te creëren. De commissies strafrechtstoepassingen, burgerechtelijke opdrachten en het begeleidingscomité. In praktijk werden de uitvoeringsbesluiten nooit gepubliceerd. In enkele arrondissementen is men informeel met dergelijke organen begonnen, maar overwegend werden de beslissingen waar ik zojuist over sprak genomen door de directeur van het justitiehuis. Een verantwoordelijkheid die immens groot is, waar men niet om vroeg, en die ook wrevel ten aanzien van de justitiehuizen deed ontstaan. De justitiehuizen hanteerden bovendien ook een eigen methodologie. Een methodologie die de opdrachtgevers, alleszins tot aan de BPR, vaak niet kenden en waar zij, anders dan destijds bij de bemiddelingsassistenten en de assistenten slachtofferonthaal geen invloed op gehad hebben bij de ontwikkeling ervan. Veel magistraten hebben thans het gevoel dat er onvoldoende overeenstemming was tussen de verwachtingen van henzelf als “opdrachtgevers” en “het product” dat door het justitiehuis geleverd werd. In de daderbegeleiding is bijvoorbeeld de hulpverleningsgedachte volgens veel magistraten teveel aanwezig. Climax in dit verhaal van het zoeken naar een eigen identiteit was de BPR. Een proces dat op zich nochtans perfect logisch is, dat tot de meest efficiënte werkwijze moest leiden maar waar de magistratuur, ondanks de inschakeling van klankbordgroepen, het gevoel had dat zij onvoldoende inspraak hebben gehad, dat zij buitenspel gezet werden. Het samenwerkingscontract was een toetredingscontract geworden waar het justitiehuis zijn eigen koers ging varen en de spelregels bepaalde. De gevolgen hiervan zijn niet te onderschatten. Ook al werden nadien voor nagenoeg alle opgeworpen knelpunten in overleg, zowel lokaal als nationaal in de werkgroep BPR een oplossing uitgewerkt, de perceptie van een “puberend justitiehuis” dat zich enigszins afzette tegen de opdrachtgevers, blijft voor een stuk hangen. Conflicten binnen de relatie kunnen aanleiding geven tot “vreemdgaan”. Ook in de relatie tussen magistratuur en justitiehuis heeft het gebrek aan onderlinge afstemming en de problematiek van de achterstand ertoe geleid dat opdrachtgevers soms andere partners zoeken. Enkele voorbeelden:

61


-

Burgerrechtelijke opdrachten, maatschappelijke onderzoeken in het kader van familiale problemen duurden in sommige arrondissementen vaak zo (onaanvaardbaar) lang, soms meer dan 6 maanden, dat de opdrachtgevers, ondanks de in grote mate geapprecieerde kwaliteit van de verslagen, aan de sociale diensten van de politie gingen vragen om een verslag over de familiale en sociale situatie van en gezin te willen opstellen.

-

Er worden bijzonder weinig maatschappelijke enquêtes gevraagd met oog op probatie. Navraag bij verschillende magistraten leert dat men vindt dat het ook hier vaak te lang duurt (normaal 2 maanden) en dat sommige magistraten bovendien twijfelen aan de meerwaarde van een sociaal onderzoek. Is het wel voldoende objectief, werden de verklaringen van de verdachte wel gecontroleerd, etc. Als een sociaal onderzoek enkel een weergave is van de verklaring van de verdachte dan hoort men dat ook op zitting. In praktijk doen parketmagistraten soms ook hier een beroep op de sociale dienst van de politie om een verslag op te stellen over de leefomstandigheden van de verdachte.

-

De opvolging van personen in vrijheid onder voorwaarden. In sommige arrondissementen worden hoe langer hoe meer de politiediensten ingeschakeld om “intakegesprekken” te gaan voeren over de voorwaarden en actiever controle uit te oefenen op de “politionele voorwaarden”. In een omzendbrief van het parket Antwerpen vermeldt men dat het doel van de controle van de politie ondermeer ligt in het bevorderen van re-integratie . De wijkagent wordt volgens dezelfde omzendbrief de brugfiguur voor de vrijgelatene en het accent ligt op het “vroegtijdig opsporen van en anticiperen op situaties binnen de leefomgeving van betrokkene, die mogelijk kunnen leiden tot herval”. Een omschrijving die mijn inziens ook perfect binnen het takenpakket van het justitiehuis valt

Het gevaar op ontstaan van parallelle circuits is reëel. Ook voor de meer experimentele projecten. Ik denk bijvoorbeeld aan projecten rond veelplegers in sommige steden of aan het proefzorg project in Gent.. Het gevaar bestaat, en is meer dan hypothetisch, dat na de verwettelijking van dit project, en dus nationale toepassing ervan, de controle en opvolging van de verslaafden in hun ontwenningstraject niet zal gebeuren in het justitiehuis. Deze uitholling van het justitiehuis mag niet aanvaard worden omdat hierdoor niet enkel oneigenlijk gebruik gemaakt wordt van middelen, vaak de politiediensten, maar ook omdat de eenheid van de parajustitiële sector, die noodzakelijk is om het beleid van justitie en hulpverlening op elkaar te laten aansluiten, hierdoor doorbroken wordt. Er is dan ook een absolute nood aan een grondig overleg over de basissamenwerking, de juiste verwachtingen van opdrachtgevers en justitiehuizen naar elkaar toe. De samenwerking zal pas naadloos op elkaar kunnen afgestemd worden als ook de vooronderstelde visie van beide partners, het doel van de samenwerking en werkmethodieken, kunnen onderhandeld worden. Bovendien moeten de werkafspraken en de visie ook kunnen aangepast worden aan de veranderde maatschappelijke realiteit. Als verschillende systemen van praetoriaanse probatie uitgewerkt worden ondermeer in het kader van drugs en verkeersdelicten - opgefokte bromfietsen- gepleegd door minderjarigen, dan moet hieraan ook een plaats kunnen gegeven worden binnen de samenwerking opdrachtgevers – justitiehuis. Als parketten en rechtbanken een eigen onthaal hebben uitgebouwd en OCMW’s en balies gratis juridisch advies verlenen dan kan de vraag gesteld worden welke plaats de afdeling “eerstelijns” van de justitiehuizen hierin inneemt. Overleg kan plaatsvinden binnen het kader van de overlegstructuren opgericht bij KB van 17/10/08 en moet dringend en op alle niveau’s worden aangevat. In de praktijk stellen we trouwens vast dat wanneer er overleg gepleegd wordt men ook tot oplossingen komt. Dit verklaart ook waarom magistraten die veel samenwerken met het justitiehuis zoals verbindingsmagistraten of magistraten die zetelen in de commissie voor bescherming van de maatschappij, de probatiecommissie of de strafuitvoeringsrechtbanken over het algemeen veel positiever gestemd over de concrete samenwerking in individuele dossiers dan magistraten die slechts occasioneel beroep doen op het justitiehuis. Bij deze

62


kleinere groepen waar er een meer systematische samenwerking is heeft men, ook na de BPR, de wederzijdse verwachtingen en werkafspraken wel op elkaar kunnen afstemmen. In de onderhandelingen tussen magistratuur en justitiehuizen mag en moet men uitgaan van de eigenheid en eigen expertise van elk van de partners. Een relatie met iemand met een eigen identiteit en een eigen visie zet aan tot denken, tot een zichzelf in vraag stellen en heeft natuurlijk een meerwaarde. Eén en één is in dat geval meer dan twee. Op structureel vlak denk ik zo bijvoorbeeld aan slachtofferonthaal, waar de sensibiliserende invloed van justitieassistenten op de ganse werking van parketten en rechtbanken immens is. Doordat de justitieassistenten onafhankelijk zijn van de magistratuur kunnen zij, eventueel gesteund door hun directie, ook de magistraten gemakkelijker op hun eigen verantwoordelijkheid inzake de opvang van slachtoffers wijzen. Een ander voorbeeld in het kader van de daderbegeleiding, waar het omgaan met voorwaarden en de formulering ervan merkelijk verbeterd is, voor een groot stuk onder invloed van het justitiehuis dat aangeeft dat bepaalde voorwaarden niet controleerbaar of niet uitvoerbaar zijn. Ik denk dat er dus zeker en vast reden is tot overleg, beter afstemmen van verwachtingen, niet alleen overleg met de opdrachtgevers, maar ook en veel ruimer met de andere actoren, gevangenis, politie, diensten van de Gemeenschappen Of de relatie met het justitiehuis een partnerrelatie is, zoals in de inleiding gezegd is, is voor mij niet duidelijk. Ik weet ook niet of dat wenselijk is. Een relatie tussen een oude dame justitie, van bijna 180 jaar, en een jongeling van 10 jaar is toch enigszins pervers. Misschien is het beter te zeggen dat we tot dezelfde familie behoren. Het justitiehuis heeft zijn puberteit doorgemaakt en kan duidelijk zijn eigen stem laten horen. Laten we onderzoeken hoe we in de toekomst samen de belangen van de familie justitie moeten waarnemen.

63


64

DE JUSTITIEHUIZEN TUSSEN HUMANISERING EN EFFICIËNTIE.

VAN DE OORSPRONKELIJKE NAAR DE HUIDIGE PERSPECTIEVEN

Philippe Mary Gewoon Hoogleraar Directeur van het Centre de recherches criminologiques Université Libre de Bruxelles

In 1997 vroeg de Koning Boudewijnstichting mij om een oriëntatienota op te stellen over de nabijheidsjustitie en de justitiehuizen. Deze nota werd voorgesteld en besproken tijdens een colloquium dat de Stichting op 23 juni van hetzelfde jaar organiseerde met als thema Justitie dichterbij ... in het 1 justitiehuis? (Mary, 1997) . Ter gelegenheid van deze tiende verjaardag, wil ik eerst de verschillende elementen van de nota behandelen en vervolgens onderzoeken wat er vandaag van geworden is, en trachten enkele actuele perspectieven te belichten.

1.

NABIJHEIDSJUSTITIE EN JUSTITIEHUIZEN IN 1997

Een week na de aanhouding van Marc Dutroux legde minister van Justitie Stefaan De Clerck aan de ministerraad een nota voor met het plan voor de oprichting van de justitiehuizen (Stefaan De Clerck, 2 1996) . Het project was vaag en beperkte zich tot de indicatie dat de minister van plan was "de interne samenhang, de ondersteuning en het toezicht op het vlak van de logistiek en van de inhoud, de controle van het parajustitiële werk, de erkenning en de toegankelijkheid van justitie te verbeteren". Toch legde men snel het verband met de begeleidingsproblemen die tijdens de voorwaardelijke invrijheidstelling van

1

Deze nota diende vervolgens als basis voor twee publicaties: Ph. Mary, Y. Cartuyvels, 'A propos de la création de maisons de justice en Belgique. Les ‘para judiciaires’ au service d’un Etat sécuritaire ?', Journal des procès, 1997, nr. 339, pp.14-18; Ph. Mary, 'De la justice de proximité aux maisons de justice', Revue de droit pénal et de criminologie, Bruxelles, 1998, nr. 3, pp. 293-303 (Portugese vertaling in Infância e juventude. Revista do Institudo de reinserçao social, Lissabon, 1999, nr. 3, pp.107-123). 2 Il semblerait que le projet soit antérieur, mais on n’en trouve aucune trace dans la note d’orientation de Stefaan De Clerck, Politique pénale – Exécution des peines, de juin 1996.

Philippe Mary - Balans - Beschouwingen vanuit een wetenschappelijk perspectief 2 december 2009

Marc Dutroux waren ontstaan, des te meer omdat de minister op hetzelfde ogenblik universitaire teams de opdracht gaf om de modaliteiten voor de begeleiding van de voorwaardelijke invrijheidstelling te analyseren voor "gevallen met een bijzonder risico" waaronder "seksuele delinquenten" (de screening), en aan een dringende wetshervorming begon. In 1997 werden twee justitiehuizen geopend, in Kortrijk en Charleroi, maar pas in 1999 volgde een officiële reglementering van het systeem (Toro, 2003). Op een dergelijke basis waren zowel mijn nota als de debatten op het colloquium van 1997 dus uiterst speculatief. Ze vertrokken vooral van de context van de verschijning van het project, van buitenlandse ervaringen en andere in dezelfde periode voorgestelde projecten (Beuken, 1997).

1.1.

Context, ervaringen en projecten van de nabijheidsjustitie

Het vraagstuk van de nabijheidsjustitie past in het kader van het stedenbeleid dat in de jaren '80 (Frankrijk) en '90 (België) ontstond. Dit beleid, dat vooral op zogenaamde risicowijken of probleemwijken gericht was, vertrok van de vaststelling dat men de sociale interventies dichter bij de inwoners van deze wijken moest brengen, om hun problemen beter op te lossen en het maatschappelijke weefsel te herstellen. Om de leemten van het traditionele sociale beleid aan te vullen, streefde men naar een algemene, geïntegreerde aanpak, door de (sociale, medische, preventieve, politionele) interventies te verzamelen in een lokale, op partnership en contracten gebaseerde actie. In België betrof dit meer dan een stedenbeleid. Het was een door de minister van Binnenlandse Zaken georkestreerd preventiebeleid, gericht op de bestrijding van de door de stedelijke misdaad ontstane onveiligheid. De belangrijkste stappen van de ontwikkeling van dit beleid waren achtereenvolgens het 'Pinksterenplan' (1990), de 'Weddenschap van een nieuw burgerschap' (1992) en het 'Globaal Plan' (1993). Enkele van de voorzieningen die bij deze gelegenheid werden gecreëerd, waren de veiligheidscontracten en, met betrekking tot ons thema, de bemiddeling in strafzaken, de versnelde procedure en de dienstverlening. Vervolgens versterkten de zaken van de ontvoerde en vermoorde kinderen de belangstelling voor een nabijheidsjustitie (Kellens, 1996; Wyvekens, 1997 a en b; Bouttelier, 1999), vanwege de vele kritiek op de disfunctie van de traditionele justitie (Mary, 1998). De Franse experimenten met nabijheidsjustitie (Wyvekens, 1997) inspireerden verscheidene projecten in België (Boutellier, 2001). Ze lieten zich voorstaan op een positief discriminatiebeleid tegenover de meest achtergestelde bevolking, zowel voor de toegang tot justitie als voor de regeling van conflicten, en 3 streefden vier opdrachten na) : onthaal, hulp en informatie aan de justitiabelen van de wijk; een beter antwoord op de kleine delinquentie; een beter antwoord op kleine burgerlijke geschillen; coördinatie van de gerechtelijke interventie in de wijk. Ondanks een grote diversiteit van de praktijken kwamen twee soorten instellingen naar voren: de justitiehuizen en de justitieantennes. Allebei beantwoordden ze aan de al genoemde kenmerken van het nieuwe beleid (lokale verankering, partnership en contract), en hoewel hun sfeer niet uitsluitend strafrechtelijk was, ruimden ze een centrale plaats in voor het parket en de politie, in het bijzonder via de procedure van de directe behandeling of de procedure 'in reële tijd' voor de kleine en gemiddelde delinquentie (telefoon van de politie naar het parket na het verhoor, rapport van de officier en directe oriëntatie van de zaak door het parket), die een van hun voedingsbronnen vormde. De justitiehuizen ontwikkelden drie soorten activiteiten: burgerlijke (verzoeningsprocedures voor familiale of burenzaken), juridische (juridische raadplegingen en slachtofferhulp) en strafrechtelijke. Deze laatste en centrale activiteit bestond in een interventie van het parket op basis van een overtreding, om snel en gepast te antwoorden op de kleine delinquentie en de eerste daden van jeugdcriminaliteit, dit om zowel het onzekerheidsgevoel als het gevoel van straffeloosheid te verminderen. Dit antwoord, dat een beroep deed op de bemiddeling in strafzaken en voorwaardelijke seponering, werd voorgesteld als een 'derde weg' tussen sepot zonder gevolg en vervolging voor de rechtbank. Het wilde ook responsabiliseren, door de 'herinnering aan de wet' door de magistraat tijdens de zitting. Ten slotte was het gedecentraliseerd, aangezien het criteria volgde met betrekking tot de woonplaats van de dader en/of het slachtoffer of de

3

Ik gebruik hier de onvoltooid verleden tijd, omdat ik mij beperk tot de termen van mijn nota van 1997, maar ook omdat ik de huidige toestand van deze instellingen niet heb nagetrokken.

66


plaats van de overtreding. De justitieantennes volgden dezelfde interventielogica als de justitiehuizen maar moesten het plaatselijke strafrechtelijke beleid een impuls geven, in plaats van zich te beperken tot de onderaanneming en het 'gewone' beheer van strafrechtelijke geschillen. Ze mikten enerzijds op de controle van de plaatselijke politiediensten door het parket, om te tonen dat justitie de individuele vrijheden garandeerde, en anderzijds op de aanpassing van het vervolgingsbeleid aan de lokale eigenheden. In België werden drie projecten voor nabijheidsjustitie gepland: de preventie- en bemiddelingsbureaus, de justitieantennes en de justitiehuizen. De twee eerste werden nauwelijks of niet ontwikkeld, maar leren ons meer over de intenties en de bekommernissen rond het derde project. Het project van de preventie- en bemiddelingsbureaus, dat werd voorgesteld door het toenmalige Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid (VSPB) van het ministerie van Binnenlandse Zaken, paste in de transformatie van de veiligheidscontracten in maatschappelijke contracten (gedeelte justitie). Het wilde de openbare actie deconcentreren door de gezamenlijke organisatie van structuren voor nabijheidsjustitie en een versnelde communicatie tussen de politie en het parket, zodat men de zaken 'in reële tijd' zou kunnen behandelen. Deze bureaus zouden in 'probleemwijken' gevestigd worden en voorrang geven aan bemiddeling, gedelegeerd maar gesuperviseerd door het parket. Het project had twee grote doelstellingen: de ene was intern, namelijk de verbetering van de efficiëntie en de modernisering van justitie; de tweede was extern en betrof de integratie van het gerecht in het kader van de veiligheidscontracten ingevoerde lokale partnerships. Het project van de justitieantennes verwees naar de Franse justitieantennes en werd ontwikkeld door de cel 'Snelrecht, nabijheidsjustitie en ontmanteling' (van georganiseerde bendes) van het parket van Brussel, die ook belast was met de toepassing van de versnelde procedure. Het streefde naar de oprichting van gedecentraliseerde antennes van het parket in zogenoemde 'risicowijken' van Brussel, Molenbeek en Anderlecht, om het strafbeleid aan te passen aan de misdaad die zich daar ontwikkelde. De versnelde procedure moest voorrang krijgen op de bemiddeling, als teken van de wens om het antwoord van het strafrecht op de misdaad in deze wijken te versterken, door de justitie dichterbij te brengen en 'zichtbaarder' en niet noodzakelijk 'humaner' te maken. Zoals de initiatiefnemers van het project benadrukten, was het de bedoeling om "de justitiabele niet te verleiden met een ontheiligd beeld van de justitie. Als dat zou gebeuren, zou men een pervers effect kunnen vrezen: de afbrokkeling bij de meeste mensen van het modelimago dat de gerechtelijke instelling in stand moet houden. Het is de bedoeling in deze [rechteloze] zones binnen te dringen om de realiteit van het terrein beter te leren kennen, zonder door het vervormende prisma van de processen-verbaal te passeren. De magistraat zal eerst trachten zijn kennis van de straat te verbeteren en de verzets- of terugtrekkingsmechanismen te begrijpen, opdat de norm zonder confrontatie de plaats zou terugkrijgen die haar toekomt" (vander Straeten en Van der Noot, 1997, p. 308). Het derde project, dat van de justitiehuizen, was zoals we al hebben vermeld een van de beslissingen die in augustus 1996 werden genomen om de psychosociale begeleiding van in vrijheid gestelde veroordeelden te verbeteren, als gevolg van de leemten die de mislukking van de voorwaardelijke invrijheidstelling van Marc Dutroux aan het licht had gebracht. Het eerste doel was het verzekeren van de coherentie, de duidelijkheid en de controle van de praktijken, in het licht van de toename van de 'parajustitiële' initiatieven (alternatieve maatregelen strafbemiddeling, slachtofferonthaal bij de parketten, afleidingsmaatregelen voor jongeren enz.) en de vermenigvuldiging van de psychosociale interveniënten (sociale dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen, observatie- en behandelingseenheden in de gevangenis, diensten voor hulp aan de justitiabelen van de Gemeenschappen enz.). Met dit doel moest men in elk gerechtelijk arrondissement een justitiehuis oprichten, in de nabijheid van het justitiepaleis, om de efficiëntie, de effectiviteit, de humanisering en de toegankelijkheid van justitie te verbeteren, te beginnen met de 'parajustitiële' sector. De efficiëntie en de effectiviteit van justitie zouden worden bevorderd door de versterking van de interne samenhang, de supervisie en de controle van het 'parajustitiële' werk, en door de verbetering van de samenwerking met de andere actoren (magistratuur, balie, plaatselijke overheden, artsen enz.). Men mikte op twee interventielijnen: die van de alternatieve straffen en maatregelen, die het justitiehuis beter zou doen kennen, zodat men ze op grotere schaal zou kunnen toepassen; en die van de enquêtes, de begeleiding en controle voor de straffen en maatregelen

67


zonder vrijheidsberoving. De toegankelijkheid van justitie zou worden verbeterd door een herstructurering van het systeem voor rechtshulp en in het bijzonder door de oprichting binnen het justitiehuis van een eerstelijnsdienst. Deze dienst zou juridische informatie verstrekken en de oriëntatie van de verzoeken om conflictoplossing vergemakkelijken, desgevallend met doorverwijzing naar de door de balies georganiseerde tweedelijnsdiensten. De versterking van de 'parajustitiële' sector en de reorganisatie van de rechtshulp zouden op die manier bijdragen tot de humanisering van justitie. Op het kruispunt van deze verschillende doelstellingen zou het justitiehuis conventies kunnen afsluiten met de instellingen die 'neutrale bezoekruimten' organiseren voor de uitoefening van het bezoekrecht in echtscheidingsprocedures met gezinsbemiddelaars.

1.2.

Nabijheidsjustitie of nabijheid van de justitie ?

Verscheidene auteurs die de vraag hebben bestudeerd, benadrukken de meerduidigheid van de term nabijheid ( Wyvekens, 1997; Beuken, 1997 ), waarin men drie dimensies kan onderscheiden: een ruimtelijke, een tijdgebonden en een relationele dimensie. De fysieke toenadering van de justitie is ongetwijfeld de belangrijkste dimensie. Deze ruimtelijke nabijheid kan afhankelijk van de nagestreefde doelstellingen verscheidene betekenissen hebben: men kan de toegang van de burgers tot de justitie vergemakkelijken om hun rechten te waarborgen; men kan een nieuwe werkwijze van de justitie ontwikkelen die rekening houdt met de realiteit van de justitiabelen; en men kan de efficiëntie van de justitie verbeteren door haar toepassingsmodaliteiten aan te passen aan de lokale eigenheid. De tweede betekenis van nabijheid is het streven naar de nabijheid in de tijd van de reactie van justitie op de feiten die aan de grondslag liggen (de behandeling in 'reële tijd'). Dit draagt in essentie bij tot de efficiëntie van de justitie, maar kan ook betrekking hebben op de wens om meer tijd te besteden aan de behandeling van de zaken, door te luisteren en te praten – een wens die dan weer bijdraagt tot de doelstelling van de humanisering. Ten slotte wordt de relationele nabijheid begrepen als een toenadering tussen de actoren en de instellingen. Een dergelijke toenadering kan justitie menselijker maken door haar betrekkingen met de justitiabelen te verbeteren; in dit geval is de nabijheid niet noodzakelijk ruimtelijk maar kan ze ook symbolisch zijn. Op een ander vlak kan de relationele nabijheid de efficiëntie bevorderen, ofwel door de samenwerking tussen de professionele interveniënten (magistraten, politie, maatschappelijke werkers) te verzekeren, onder meer door samenwerking of coördinatie; ofwel door de over de bevolking of over bepaalde groepen uitgeoefende controle te versterken. Deze verschillende betekenissen overlappen elkaar uiteraard op allerlei manieren, zoals ook uit de verscheidenheid van de praktijken blijkt. Om de zaak te vereenvoudigen, heeft Anne Wyvekens twee 'modellen' voorgesteld die men voor de analyse van de Belgische projecten kan gebruiken: enerzijds de nabijheidsjustitie en anderzijds de nabijheid van de justitie. In het eerste geval evolueert men van een door de Staat opgelegde justitie naar een door de actoren overeengekomen justitie, van een vonnis dat veroordeelt naar de bemiddeling tussen de partijen (Gérard, Ost e.a., 1997). Het theoretische kader is dat van het procedurerecht: het pluralisme dat de zogenaamde postmoderne maatschappijen kenmerkt, stond niet meer toe dat de wet op een abstracte en autoritaire manier bepaalde wat rechtvaardig is; rechtvaardigheid wordt gedefinieerd in een rationeel debat waarvan de wet de procedureregels vastlegt. In het tweede geval doet men niet iets anders, maar hetzelfde op een andere manier: de justitie wordt beter opgelegd door ze in de tijd en de ruimte dichter bij de situaties te brengen die ze moet behandelen. Terwijl beide gevallen de vraag van de legitimiteit van de justitie oproepen, gaat het in het tweede geval vooral over de efficiëntie en wordt de essentie van het debat over de plaats van justitie in de maatschappelijke reguleringsmechanismen aan het oog onttrokken. De projecten van de preventie- en bemiddelingsbureaus en de justitieantennes pasten fundamenteel in het tweede hierboven besproken model. Zoals ze werden voorgesteld, concentreerden ze de belangrijke problemen van de nabijheidsvoorzieningen die al in België bestonden (bemiddeling in strafzaken, snelrecht of veiligheidscontracten): de nadruk op de kleine misdaad, waartoe het onveiligheidsprobleem werd gereduceerd, de uitbreiding van de sociale controle door de de facto herpenalisering van bepaalde gedragingen en de bemoeienis van het preventiebeleid van Binnenlandse Zaken met een groeiend aantal maatschappelijke sectoren, de verplaatsing van de rechtsfuncties naar het parket en de ontwikkeling van

68


een proactief beleid door de politie, dat de meer en meer centrale rol van de instellingen in de aanpak van maatschappelijke problemen versterkt, de toenemende stigmatisering van wijken en discriminerende behandeling van hun inwoners, het ontstaan van een justitie met twee snelheden, waarin rechten zoals het vermoeden van onschuld of het eerlijke proces verschillende vormen krijgen enz. Omgekeerd dankte het project van de justitiehuizen zijn originaliteit aan het feit dat het niet op de decentralisering van het beheer van een gedeelte van de strafrechtelijke geschillen mikte, maar op het samenbrengen van de zogenaamde 'parajustitiële' actoren om hun interventies in het strafrechtelijke domein te verbeteren. Hier ging het dus om relationele nabijheid, gecombineerd met ruimtelijke nabijheid, met betrekking tot de samenwerking met de organismen voor rechtsbijstand om de toegang van de burger tot de justitie te vergemakkelijken. Net als de justitieantennes paste het project in het tweede hierboven besproken model, maar anders dan de antennes zou het niet de rol van het strafrechtelijke in het sociale versterken maar wel de plaats van het (psycho)sociale in het strafrechtelijke. Zijn grootste voordeel was dat het eindelijk de problemen aanpakte van de coördinatie tussen de psychosociale interveniënten in het strafrechtelijke domein, problemen die sinds 1990 op een zelden geziene schaal waren toegenomen, zonder overleg of coördinatie tussen de federale, gewestelijke en communautaire ministeries die aan de basis van de verschillende projecten lagen. De invoering van een dergelijke coördinatie leek echter problematisch. De vermenigvuldiging van de psychosociale interveniënten had zich vooral voorgedaan in het kader van de veiligheidscontracten en het veiligheidsgedeelte van het Globaal Plan, die de steden en gemeenten (een bijkomend machtsniveau dat in dit beleid meespeelt) de mogelijkheid hadden gegeven om personeel aan te werven voor de preventie en de begeleiding van de alternatieve gerechtelijke maatregelen. Deze initiatieven lokten een aantal reacties uit, aangezien ze – soms in zeer grote mate – inbreuk maakten op de bevoegdheden van andere, meestal communautaire of gewestelijke ministeries. Op de achtergrond bestond de vrees dat de interventielogica achter deze initiatieven, een voornamelijk politionele en penale logica, de traditionele interventies van het medische, psychologische en sociale veld zouden besmetten en acties zouden tenietdoen die soms al jaren werden gevoerd, met middelen die niet te vergelijken waren met de door de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie vrijgemaakte middelen. Het streven naar coördinatie binnen een door het ministerie van Justitie opgericht justitiehuis werd uiteraard geconfronteerd met hetzelfde probleem, a fortiori gezien de door de zaak Dutroux veroorzaakte wil om de werkers te controleren. Het leek trouwens weinig waarschijnlijk dat de buitendiensten van het ministerie van Justitie, en in het bijzonder de verenigingssector, zouden aanvaarden om zich in een dergelijke structuur te 4 schikken, met het gevaar dat hun praktijk geleidelijk aan deel zou uitmaken van een penale logica .

2.

WAT IS ER VAN DE PERSPECTIEVEN GEWORDEN ?

In 1997 riep het project van de oprichting van de justitiehuizen dus twee grote problemen op, problemen die tijdens het colloquium van de Koning Boudewijnstichting trouwens herhaaldelijk werden aangestipt (Koning Boudewijnstichting, 1997). Ten eerste deed het streven naar coördinatie en controle binnen een door het ministerie van Justitie opgericht justitiehuis de vrees ontstaan van een inbreuk op de bevoegdheden van andere sociale instanties, en meer fundamenteel van een confrontatie tussen de penale en de psychosociale logica, ten koste van deze laatste. Ten tweede leek het project, ondanks zijn verwijzing naar de humanisering van justitie, veeleer geleid door een streven naar efficiëntie dan door het zoeken naar een onderhandeld justitiemodel; het zou dus meer om de nabijheid van de justitie gaan dan om nabijheidsjustitie.

4

In het slot van de nota aan de Koning Boudewijnstichting werd voorgesteld om de justitiehuizen te beschouwen als een laboratorium voor het onderzoek naar een meer menselijke justitie en naar nieuwe benaderingen voor de oplossing van (bepaalde) conflicten. Dit punt vond geen enkele weerklank (hoewel minister De Clerck het tijdens het colloquium van 1997 steunde) en het hier ontwikkelen zou ons te ver afleiden van het thema dat we hier behandelen.

69


2.1.

Een confrontatie van twee vormen van werkingslogica

Het probleem van de confrontatie van de vormen van werkingslogica werd uiteindelijk niet aan de orde gesteld. Enerzijds omdat, zoals ik al heb vermeld, de meest openlijk repressieve projecten van de preventie- en bemiddelingsbureaus en de justitieantennes uiteindelijk werden opgegeven, ondanks enkele pogingen om ze instrumenten mee te geven zoals de procedure van onmiddellijke verschijning, die een eensdagvlieg bleek te zijn (Mary en Preumont, 2001), of het Federale Veiligheidsplan van minister Verwilghen (Cartuyvels en Mary, 2001). Anderzijds omdat het samenbrengen van de ‘parajustitiële’ werkers beperkt is gebleven tot de maatschappelijke werkers die afhangen van het ministerie van Justitie en niet eens de maatschappelijke werkers in de gevangenissen omvat, waar het probleem van de samenwerking met de gemeenschapsdiensten misschien wel het meest delicaat is. Algemeen beschouwd is het probleem van de confrontatie dus veranderd in het vraagstuk van de samenwerking met de externe partners. Dit punt verdient des te meer nadruk omdat de justitiehuizen een krachtige instelling geworden zijn. We staan heel ver van het colloquium dat de Dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen in 1994 organiseerde ter gelegenheid van de dertigste verjaardag van de probatie (Ministerie van Justitie, 1994), een colloquium dat nauwelijks publiciteit kreeg en waarop men, als het niet was samengevallen met de creatie van de dienstverlening, het begin had kunnen meemaken van het einde van een dienst die in het defensief was gedrongen door de communautarisering van de hulp aan de justitiabelen en op een zijspoor was gezet door het geringe gebruik van de probatie (Demaegt en Serlet, 1994). Vandaag is het apparaat indrukwekkend in termen van het aantal justitiehuizen, het personeel waarover zij beschikken, het aantal 5 mandaten en de oprichting van een nieuw Directoraat-generaal . Van alle hervormingsprojecten die na de zaak Dutroux werden aangekondigd, is dit het plan dat met de grootste ernst, samenhang en efficiëntie werd uitgevoerd. Ten slotte is in termen van de werkingslogica waarschijnlijk die van het maatschappelijke werk binnen justitie het meest door de herstructurering veranderd. Dit brengt ons tot ons tweede probleem, namelijk de spanning tussen humanisering en efficiëntie in de doelstellingen van het project.

2.2.

Humanisering en efficiëntie

De justitiehuizen, die meer verankerd zijn in een perspectief van nabijheid van de justitie dan van nabijheidsjustitie, blijven in de eerste plaats diensten voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen. In dit kader lijkt de vraag van hun efficiëntie, die al bij de aanvang van het project centraal stond, allengs meer en meer aan belang te hebben gewonnen. We kunnen ze onderzoeken door eerst twee aspecten te onderscheiden: de efficiëntie van de preventie van recidive, en de efficiëntie van de controle van het ‘parajustitiële’ werk. De preventie van recidive door middel van begeleiding en toezicht vormt de eerste opdracht van de justitiehuizen (FOD Justitie, 2009, p. 37). Dit is niet nieuw in het maatschappelijke werk binnen justitie. Wel nieuw is de nadruk op de responsabilisering van de justitiabele, die de belangrijkste visie van het Directoraat-generaal lijkt te zijn. De vraag werd gedetailleerd behandeld tijdens het colloquium voor de 75ste verjaardag van de Ecole de criminologie van de UCL ( Digneffe en Moreau, 2006) . Ik haal ze hier alleen aan om te benadrukken dat het concept sociale interventie soms sterk kan verschillen, afhankelijk van de betekenis die men aan het begrip responsabilisering geeft (Mary, 1998, p.351; Toro, 2003; de Coninck, 2003; de Coninck; e.a., 2005).

5

Wij zullen hier niet verder ingaan op deze elementen die in andere bijdragen in dit werk worden behandeld.

70


Het concept interventie hangt af van de plaats die men vrij maakt voor de hulp en voor de controle die eigen is aan het maatschappelijk werk binnen justitie. Het bestrijkt een as waarvan we hier de twee uitersten zullen bekijken, met dien verstande dat ze meer ideale modellen zijn dan veralgemeende professionele positioneringen. Aan de ene kant vindt men een concept dat men als klassiek zou kunnen bestempelen, in de zin dat het sinds de invoering van systemen als de probatie het maatschappelijk werk in de justitie bezielt. De controledimensie wordt erin verondersteld, maar het accent ligt vooral op het feit dat de voorwaarden voor de begeleiding of de begeleiding zelf, wanneer ze een voorwaarde op zich vormt, geen einddoel zijn maar wel middelen die de justitiabele helpen om zijn gedrag te veranderen en zijn problemen op te lossen. Het respect voor deze voorwaarden wordt dan soepel gecontroleerd, want het belangrijkste is dat de justitiabele meewerkt aan het bepalen van de inhoud van de begeleiding, dat hij de voorwaarden en zijn integratie zinvol vindt en door de justitieassistent wordt geholpen in zijn proces van bewustwording en autonomisering. In een dergelijk geval vormt een proefopschorting van drie jaar 6 met dienstverlening (uit te voeren binnen de 12 maanden) en een sociale begeleiding zonder door de rechter gedefinieerde inhoud geen enkel probleem nadat de dienstverlening voltooid is. Ze schept zelfs een ruimte waarin zonder dwang kan worden gewerkt en men zich op de problemen van de persoon op probatie kan concentreren. In dezelfde zin beschouwt men de voortzetting van een relatie na het einde van de maatregel (en dus van het mandaat) als een criterium voor het succes van de voorgaande begeleiding. Het voorwerp van de begeleiding en de begeleiding zelf zijn hier dus potentieel oneindig. Aan de andere kant vindt men een recenter concept, dat in grote mate verband houdt met de omkadering die de oprichting van de justitiehuizen heeft begeleid. De maatschappelijke begeleiding is uitsluitend bedoeld om toe te zien op de naleving van de voorwaarden door de betrokkene, en de justitieassistent is er om hem daarbij te helpen. De voorwaarden moeten dus nauwkeurig omschreven zijn. De begeleiding mag ze in geen geval verzwaren, zodat het mandaat van de justitieassistent beperkt is en elke overbodige inmenging in het leven van de justitiabele wordt vermeden. Als er een probleem ontstaat, al dan niet in verband met de gepleegde feiten maar zonder verband met de voorwaarden van de maatregel, moet het door andere bevoegde sociale diensten worden behandeld. In deze optiek is de rol van de justitieassistent niet de reclassering van de justitiabele, die immers als de verantwoordelijke voor zijn eigen maatschappelijke re-integratie wordt beschouwd. In het beste geval kan de justitieassistent hem helpen, als hij dat wenst, om de middelen te vinden om het doel te bereiken. Hier stellen een sociale begeleiding zonder inhoud en de voortzetting van een relatie zonder mandaat uiteraard een probleem en kunnen ze niet verzekerd worden. Het doel van de begeleiding is dus sterk beperkt, maar de verantwoordelijkheid van de justitiabele is vrijwel oneindig: hij moet zich strikt aan de strafmaatregel houden, wordt verantwoordelijk voor het goede verloop van de maatregel, beheert zijn gevaar op recidive en is zelf verantwoordelijk voor zijn reclassering. Het dilemma en zelfs het onoplosbare probleem dat hier ontstaat, is dat het streven om de sociale begeleiding te beperken tot de controle van de naleving van de voorwaarden ten minste gedeeltelijk gemotiveerd is door de wens om de greep van het strafrechtelijke systeem op de justitiabelen te beperken, door af te zien van elke (als ongewenst beschouwde) ruimere interventie waarvoor andere domeinen en dus andere vormen van interventielogica bevoegd zijn. Dit streven kan uiteindelijk leiden tot een beperking van het maatschappelijk werk in de justitie tot alleen de controle, een beperking die problematisch kan zijn wanneer het aanbod van de andere diensten kleiner wordt en de justitiabele dus aan zijn lot wordt overgelaten. Dit is een praktisch gevolg van de kritische analyse, die men als contraproductief zou kunnen bestempelen: in naam van de verdediging van de 'onderdrukte klassen' versterkt men in feite hun onderdrukking, aangezien zij zelf de last moeten dragen, ook al beschikken ze meestal over weinig (economisch, sociaal, cultureel enz.) kapitaal om dat te doen (Reynaert, 2006, 375385.). En de manier waarop het werk van de justitieassistenten wordt georganiseerd en gecontroleerd, zal gevolgen hebben over deze opvattingen van de interventie. Dan het tweede aspect van de efficiëntie: de efficiëntie van de controle van de justitieassistenten, vooral

6

Dit is uiteraard een voorbeeld van voor de afschaffing van de dienstverlening in het kader van de probatie.

71


in hun eigen opdracht voor de controle van de justitiabelen. Dit idee is sinds 1996 sterk aanwezig, maar aanvankelijk wist men niet goed wat de concrete modaliteiten zouden zijn, afgezien van een geografische centralisatie van deze werkers. Ze kregen snel vorm door de modernisering van het openbaar bestuur (het zogenaamde Copernicus-plan) (Thijs en Van de Walle, 2005, p. 33-50) die in 2000 werd gestart en het uit de privésector afkomstige management een overwegende plaats gaf. In dit kader en in het bijzonder in de justitiehuizen geraakten de managementtools (waaronder de business process reengineering – BPR) en de informatica snel ingeburgerd. Ze begonnen zelfs de praktijken te sturen, zoals blijkt uit de 345 werkinstructies en de 300 modeldocumenten die de BPR heeft opgeleverd (Fod Justitie, 2008). Men zou veel over deze kwestie kunnen zeggen en er is trouwens al veel over gezegd, vooral door Dan Kaminski over het management (Kaminski, 2010) of Alexia Jonckheere over SIPAR (Jonckheere, 2007). Ik verwijs naar hun werk en zal mij beperken tot volgende beschouwingen. Van alle strafrechtelijke diensten zijn het de justitiehuizen die het sterkst beïnvloed lijken door de tendens van het management in het algemeen en van het informaticabeheer in het bijzonder. Dat is verrassend, aangezien het hier maatschappelijk werk binnen justitie betreft. Men kan er een teken in zien van een grotere kneedbaarheid van een bestuur dat in volle Copernicus-hervorming werd geboren en dat volkomen terecht zijn werking meer coherent wil maken. Toch ziet men tegen wil en dank ook het verband met het wantrouwen dat de maatschappelijke werkers binnen justitie altijd hebben gewekt, zoals duidelijk blijkt uit de geschiedenis van de probatie en de ups en downs van de maatschappelijke enquête in de gerechtelijke besluitvorming. Geen enkele andere actor in het strafrechtelijke systeem ziet zijn werk onderworpen aan zoveel controle en formattering, aan een zo extreem streven naar uniformisering van de praktijken, en vandaar ook een beperking van de bewegingsvrijheid die toch fundamenteel is voor het maatschappelijk werk. In een dergelijk kader kan het gebruik van management- en informaticatools een grote weerslag hebben op de praktijken. Alexia Jonckheere onderstreept bijvoorbeeld dat "hoe meer het professionele model van de maatschappelijke werkers op het project gericht is7, hoe groter hun belangstelling voor de mogelijkheden die de informatica biedt". Men zou deze bewering ook kunnen omkeren en de hypothese verdedigen dat hoe meer de informatica zich de werkingsmogelijkheden van de justitieassistent toeeigent, hoe meer deze laatste zich op het project zal richten, ook omdat dezelfde auteur benadrukt dat "SIPAR een sterke steun is voor de interacties van de justitieassistenten met hun hiërarchie, de opdrachtgevende overheden en meer algemeen de actoren van de gerechtelijke wereld. Het is echter minder goed te mobiliseren in hun betrekkingen met de justitiabelen". Deze nieuwe tendensen leiden tot de vraag of de justitiehuizen niet bijdragen tot de ontwikkeling in België van wat men 'de nieuwe penologie' heeft genoemd. Ter herinnering (Mary, 2001), de 'nieuwe penologie' is een door twee Amerikaanse sociologen, Malcolm Feeley en Jonathan Simon, voorgesteld leesrooster van actuele tendensen die de toekomst van de straffen kunnen oriënteren (Feeley en Simon, 1992, p.449-474; 1994, p. 173-201). Algemeen beschouwd streeft ze naar de overgang van een penologie die gericht is op het individu en zijn bestraffing en/of behandeling, naar een penologie die gericht is op het beheer van risicogroepen, hun toezicht en controle, met andere woorden, een penologie die afwijkingsniveaus tracht te reguleren en niet (...) probeert te antwoorden op individuele afwijkingen of maatschappelijke problemen. De misdaad wordt als een normaal maatschappelijk risico beschouwd en het is niet langer de bedoeling ze uit te schakelen maar ze tolereerbaar te maken, ze in te passen in aanvaardbare veiligheidsgrenzen (Garland, D., 1998, p. 60). Dit nieuwe discours beschrijft niet langer het individu op het morele vlak, zoals het vergeldende vonnis dat doet, of op het klinische vlak, met diagnose en behandeling, maar hanteert in een managementperspectief een actuariële taal (waarschijnlijkheid en risico) die op populaties (statistische distributies) wordt toegepast. Het strafrecht wordt hier in zijn eigen rationaliteit beschouwd, zodat men minder rekening houdt met externe sociale parameters als evaluatiecriterium en ze vervangt door de productie van het systeem zelf als maatstaf van zijn interne prestaties. Dit impliceert bijvoorbeeld een

7

In dit geval op de controle van de naleving van de voorwaarden – zie supra de 2 ideale begeleidingsconcepten.

72


andere opvatting van recidive, die minder dient om het falen of het succes van een behandelingsprogramma te meten dan om de efficiëntie te bepalen van de externe controle van de veroordeelden; met andere woorden "een hoog percentage in voorwaardelijke vrijheid gestelde personen dat weer wordt opgesloten, zou vroeger op de mislukking van een programma hebben gewezen; nu wordt het voorgesteld als het bewijs van de efficiëntie en de effectiviteit van de voorwaardelijke invrijheidstelling als controle-instrument" (Feeley en Simon, 1992, p. 455). Op dezelfde manier worden programma's voor intensief toezicht minder opgevat in een optiek van reclassering dan als een controletechniek voor de opsporing van afwijkingen van de normen – zowel misdaden als schendingen van de voorwaarden van de invrijheidstelling. Nog altijd in dezelfde geest ziet men druggebruik minder als een probleem dat moet worden uitgeroeid of behandeld dan als een risico-indicator voor delinquentie. In dit kader verschijnen nieuwe toezicht- en controletechnieken, samen met nieuwe technologieën voor de identificatie en classificatie van risico's, zoals het elektronisch toezicht of de neutralisering, die de (statistische) distributie van de delinquenten in de maatschappij wil wijzigen. Deze laatste wordt verfijnd door de selectieve neutralisering, waarin de veroordeling niet op de overtreding of de persoonlijkheid gebaseerd is maar op risicoprofielen, zodat men een intensieve controle kan ontwikkelen voor delinquenten met hoog risico en een minder intense controle voor delinquenten met laag risico. Ten slotte onderstrepen Malcolm Feeley en Jonathan Simon dat men door minder gebruik te maken van externe sociale parameters als evaluatiecriterium ook de band met de sociale doelstellingen van de straf verzwakt. In dat opzicht past de nieuwe penologie in een nieuwe benadering van de armoede in de Verenigde Staten, die het beschouwde gedeelte van de bevolking niet langer als een reserve van arbeidskrachten ziet maar als een groep die blijvend en definitief uitgesloten is van sociale mobiliteit en economische integratie. Zo begrijpt men waarom de reclassering van de delinquenten in de gemeenschap niet langer het doel is; de gevangenis wordt (weer) een manier om het gevaarlijkste deel van de bevolking te controleren, dus een instrument voor sociaal beheer, dat voortdurend belangrijker wordt naarmate het aantal gestrafte personen toeneemt. Een verband leggen tussen de justitiehuizen en dergelijke tendensen kan verrassend lijken, al was het maar omdat het justitiehuis waarschijnlijk de strafrechtelijke dienst is waarvan men op dit terrein het minst verwacht. De recente geschiedenis van het maatschappelijk werk in de justitie maakt dit verband echter misschien minder bizar. In 1995 werd de psychosociale functie na een audit over de behoeften aan psycho-medisch-sociaal personeel in het penitentiair bestuur als volgt opnieuw gedefinieerd: "De bevoegde overheden professionele bijstand verlenen om te voorkomen dat potentieel gevaarlijke delinquenten in vrijheid zouden worden gesteld of gelaten, en bijdragen tot een bevredigend verloop van de maatregelen die de vrijheid beperken, volgens de belangrijkste stappen van het penale parcours van de delinquenten, door wanneer nodig het niveau van hun psychosociale integratie te evalueren en door hen in de mate van het nodige en/of mogelijke te helpen om dat integratieniveau te verbeteren" 8 (Adviesbureau-Conseil, 1995, p.33) . Deze definitie heeft bijgedragen tot een nieuwe oriëntatie van het werk van de psychosociale dienst van de gevangenissen, de andere dienst voor maatschappelijk werk in de justitie, ontstaan door de herstructurering van de psycho-medisch-sociale diensten van de strafinrichtingen toen zij de essentie van hun opdracht voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen afstonden aan de nieuwe justitiehuizen. De psychosociale dienst is daardoor overgegaan van de penitentiaire begeleiding in een perspectief van maatschappelijk werk, naar een expertisewerk in een logica van de beperking van de risico's van recidive (Dg Epi, 2000). Sinds kort interesseert hij zich vooral voor de nieuwe wetenschappelijke instrumenten voor het beheer van recidiverisico's, zoals de actuariële roosters of schalen, de vooral in Canada ontwikkelde emblematische instrumenten van de nieuwe penologie. 9

Hoewel de justitiehuizen nog geen actuariële roosters gebruiken , zijn de door de BPR ingevoerde procedures, de invloed van SIPAR in een context waarin managementprincipes domineren, het belang van de controle, gekoppeld aan het prioritaire doel van de preventie van recidive, en niet te vergeten de nieuwe opdracht van het elektronische toezicht, allemaal tendensen die in de logica van de nieuwe

8

Als een van de gevolgen van deze conceptwijziging werd het beroepsgeheim van de medisch-psychologisch-sociale interveniënten opnieuw ter discussie gesteld. 9 Merk op dat de justitiehuizen, vanuit het oogpunt van de nieuwe penologie, in vrijheid gelaten of gestelde populaties beheren, dus populaties met een laag risico waarvoor dergelijke instrumenten minder interessant zijn.

73


penologie passen. Het managementplan van de FOD Justitie gaat trouwens in dezelfde richting: het zegt niets over de sociale doeleinden van de bestraffing, behalve via de doelstellingen van de straf, maar verwijst naar een "toegankelijke, transparante, geloofwaardige en verantwoordelijke justitie, aangepast aan de eisen van onze tijd", zonder de minste substantiële inhoud (FOD justitie, 2009). Dit alles kan worden teruggebracht tot de vraag van een optimaal 'beheer', vooral van de stroom van 'cliënten'. Het strategische doel (van de justitiehuizen) wordt dan "de uitbreiding van de capaciteit om opdrachten uit te voeren. Met een bijzondere aandacht voor het elektronisch toezicht en de autonome werkstraffen, (...) om een constant evenwicht tussen aanbod en vraag te bewaren (...) achterstand en het ontstaan van wachtlijsten te voorkomen door alle ontvangen mandaten snel te behandelen (...) toe te zien op de naleving van de processen en de termijnen door de mandaten zo snel mogelijk te behandelen en hun follow-up te verzekeren door middel van speciaal bestudeerde tools en processen van het moderne management (...) ervoor te zorgen dat de strafrechtelijke keten niet wordt verbroken en coherent blijft" ‘(Kaminski, 2010, p. 40). We zien hier wel degelijk wat Dan Kaminski "het ontdoen van de strafvordering van haar doeleinden, en haar heroriëntering op haar procedures of haar management" noemt. Hij vervolgt: "Het ontdoen van de doeleinden betekent de verdwijning of de ontbinding van de (conflictueuze) evidenties van de doelstellingen van de bestraffing: de klassieke antwoorden of de klassieke dilemma's verliezen hun comfortabele evidentie. Het ontdoen van de doeleinden betekent niet dat de bestraffing geen doeleinden meer heeft, maar dat zij verkiest ze te maskeren, ofwel omdat ze er geen behoefte meer aan heeft, ofwel omdat haar doeleinden niet meer voldoende ‘mooi’ zijn om ons de moeite van het denken te besparen (terwijl dat net de rol van de instelling is)" (Kaminski, 2010). Om deze bewering te illustreren, misschien met wat overdrijving, zou men kunnen stellen dat, indien men andere penale diensten zou herstructureren zoals men het met de justitiehuizen heeft gedaan, praktijken die men nu in slechts enkele diensten en enkele landen waarneemt, zouden kunnen worden samengevoegd in een erg efficiënt en coherent systeem. Men zou bijvoorbeeld voor de vervolgingen een tayloristische verdeling en een mechanisering van het werk van het parket invoeren, om een snel en efficiënt beheer 'in reële tijd' van de dossiers te verzekeren (de magistraat krijgt een hoofdtelefoon voor zijn contacten met de politieofficieren, de artikelen en benamingen van het strafwetboek worden vervangen door computercodes enz.), naar het voorbeeld van de dienst voor snelrecht van de arrondissementsrechtbank van Bobigny, in Frankrijk (Dray, 1999). Voor de vonnissen zouden de magistraten geïnformatiseerde sentencing-schema's moeten gebruiken, met straffen voor elk type van misdaad, rekening houdend met de gerechtelijke voorgeschiedenis, zoals in sommige Amerikaanse staten (Roberts en Baker, 2007). In de gevangenis zouden alle inrichtingen op een uniforme manier actuariële roosters en gestandaardiseerde behandelingsmodules gebruiken, zoals in Canada (Chantraine en Vacheret, 2005). En voor de follow-up van de gemeenschapsstraffen hebben we dus al de procedures en het informaticasysteem van de Belgische justitiehuizen. Het streven naar de uniformisering van de praktijken, hier vooral met betrekking tot de uitspraak en de uitvoering van de straffen, wordt vaak gerechtvaardigd door de noodzaak om alle justitiabelen op gelijke voet te behandelen; dat was het officiële doel van de invoering van de BPR (FOD Justitie, 2008). Dat doel is uiteraard gewettigd, maar roept toch vragen op, vooral met betrekking tot het maatschappelijk werk, dat verondersteld wordt een belangrijk dimensie van klinische interventie te omvatten, met andere woorden, elk geval op zich te behandelen. In dit verband is het nuttig om eraan te herinneren dat de gelijkheid van de justitiabelen samen met het principe van de legaliteit een van de grote beginselen was van de ontwikkeling van het klassieke strafrecht in de 18de eeuw. Om aan deze principes te gehoorzamen, voerden bijvoorbeeld de Franse strafwetboeken van 1791 en 1795 een systeem in met vaste boeten die in verhouding stonden tot de ernst van de misdaad; zoals Beccaria voorschreef, moest de rechter zich alleen uitspreken over de toerekeningsvatbaarheid en de schuld, waarna hij het door het wetboek voorziene boete tot op de letter moest toepassen. De toepassing van deze wetten verliep echter niet zonder problemen, omdat hun starheid de rechter geen enkele marge gaf. Vooral de onmogelijkheid om in dit systeem, dat gelijkheid als synoniem met identiteit beschouwde, rekening te houden met het verschil, vormde een van de belangrijkste struikelblokken. Deze opvatting van het strafrecht werd snel te abstract en te technisch-juridisch bevonden, aangezien ze meer de overtreding behandelde dan de overtreder, ondanks de verschillen tussen misdaden, criminelen, motieven, situaties of omstandigheden. Uniformiteit bleek dus een bron van onrechtvaardigheid te zijn: de wet werd een doel op zich, onbuigzaam, terwijl zij een instrument hoort te zijn dat antwoordt op bepaalde behoeften van de maatschappij, zoals het

74


veranderen van de delinquenten, wat veronderstelt dat zij de subjectiviteit van de delinquent in aanmerking kan nemen om de straf te individualiseren en de justitie menselijk te maken – dat andere doel van de justitiehuizen. Twee eeuwen later bestaat het probleem nog altijd en is het waarschijnlijk een van de onoplosbare vraagstukken van het strafrecht waarmee de justitiehuizen nu op hun beurt worden geconfronteerd.

BESLUIT

Tot besluit zal ik kort twee vragen behandelen die aansluiten bij het voorgaande: de vraag van de plaats van de maatschappelijke werkers in het strafrecht en de vraag van de maatschappelijke einddoelen van het strafrecht. De justitieassistenten werkten lange tijd in de periferie of in de marge van een penaal stelsel dat hen meestal een grote vrijheid gaf. Nu maken ze deel uit van een georganiseerd, belangrijk en erkend bestuur, dat hen in een streven naar coherentie en efficiëntie hun vrijheid kan ontnemen. Toch, zoals Pierre Reynaert onderstreept, "wordt het concept responsabilisering, dat naar een proces verwijst, operationeel gemaakt als een methodologisch element van het maatschappelijke werk onder gerechtelijk mandaat. In die hoedanigheid is het in de eerste plaats van toepassing op de actoren van het penale stelsel zelf. Dan Kaminski (2006) schrijft: "De mogelijke, eventuele efficiëntie van een beslissing hangt niet af van de instemming van degene die er het voorwerp van is en blijft, maar van de verantwoordelijkheid van degene die ze neemt" en ik voeg eraan toe "en die ze toepast" (Reynaert, 2006, p. 382). Wanneer men iemand verantwoordelijk stelt, betekent dat immers dat men hem als een verantwoordelijke persoon erkent en hem voldoende vertrouwen schenkt. Maar vandaag zou de goede justitieassistent vooral iemand kunnen worden die het evenwicht tussen aanbod en vraag verzekert, die achterstand voorkomt door zijn mandaten snel uit te voeren, die de processen en de termijnen respecteert en de coherentie van de strafrechtelijke keten verzekert (FOD Justitie, 2008). Het maatschappelijk werk binnen justitie zou dan zijn betekenis voorgoed verliezen en zich beperken tot het beheer van de stroom van mandaten, zeker wanneer die snel in aantal toenemen (Annie Devos). Men mag een dergelijk perspectief niet minimaliseren. De legitimiteitscrisis waaronder het strafrecht al verscheidene decennia lijdt, blijft aanhouden. De sociale doeleinden waaraan het zou moeten bijdragen, verdwijnen steeds meer op de achtergrond. Door risicogroepen te controleren, kan men inderdaad recidive voorkomen en dus het publiek beschermen en zijn veiligheid verzekeren. Maar die bescherming wordt vandaag de dag steeds meer losgekoppeld van een politiek project dat ze betekenis zou geven. Want terwijl de strenge celopsluiting die tot verbetering moest leiden begrijpelijk was in het project van de liberale Staat van de 19de eeuw, terwijl de probatie door haar bijdrage aan de ontwikkeling van het welzijn (en de gelijklopende uitbreiding van de sociale controle) begrijpelijk was in de sociale Staat van de 20ste eeuw, lijken het elektronische toezicht of de neutralisering vandaag de dag minder in fase met een door de Staat gedragen project. Het management kan dan een waardevolle schaamlap zijn voor een beleidsvacuüm, waarbij men zich op de middelen en hun efficiëntie concentreert. Zo bekeken moet men, 10 als men over verantwoordelijkheid wil praten, eerst naar het politieke domein kijken, dat sinds 1946 worstelt met het idee van "een algemeen politiek programma dat het vraagstuk van de vrijheidsstraf [en de niet-vrijheidsstraf – n.v.d.r.] niet alleen bekijkt uit de invalshoek van de uitvoering (...) maar het in een

10

Op 9 november 1946 werd de procureur-generaal bij het Hof van Cassatie, Léon Cornil, benoemd tot voorzitter van de door minister van Justitie Lilar ingestelde Commissie voor de bestudering van de herziening van het strafrecht en van de rechtspleging in strafzaken ('Commission pour l'étude de la révision du droit pénal et de la procédure pénale', Revue de droit pénal et de criminologie, 1947, nr. 6, pp. 535-537). De commissie voltooide haar werkzaamheden niet, wat het begin was van een traditie die later nauwlettend werd gerespecteerd (instelling van een nieuwe commissie in 1976, aanstelling van een koninklijke commissaris voor de hervorming van het strafrecht in 1983).

75


hervormd strafarsenaal opnieuw definieert met betrekking tot het gevolg dat men aan strafzaken geeft en tot de gerechtelijke procedures voor het bepalen van de strafmaat" (Dupont, 1997, p. 16). Ten minste voor bepaalde geschillen zou men misschien moeten terugkeren naar de beginvraag, die onderweg vergeten werd: die van de nabijheidsjustitie. Zonder elk streven naar efficiëntie uit te sluiten, zou men moeten nadenken over de dimensie van humanisering die aanwezig is in de verschillende vormen van nabijheid die we hebben besproken: de toegang van de burgers tot de justitie vergemakkelijken om hun rechten te waarborgen, nieuwe werkwijzen voor de uitoefening van de justitie ontwikkelen, die rekening houden met de realiteit van de justitiabelen, meer tijd wijden aan de behandeling van de zaken, door te luisteren en te praten, de instellingen dichter bij de burgers brengen om hun betrekkingen te verbeteren.

Bibliografie

Advies-Bureau-Conseil, Modèle d’évaluation des besoins en personnel psycho-médico-social de l’administration pénitentiaire, Brussel, Ministerie van Ambtenarenzaken, december 1995, p. 33. Beuken, M., Antennes de justice - Maisons de justice. Note pour Monsieur le Ministre, Bruxelles, Service de la politique criminelle, Ministère de la Justice, 1997. Boutellier, H., 'De toekomst van Justitie in de buurt', Tijdschrift voor de sociale sector, 1999, nr. 7-8, pp.1013. Boutellier, H., 'Lettre des Pays-Bas : initiatives récentes en matière de justice de proximité', in A. Wyvekens en J. Faget (dir.),La Justice de proximité en Europe. Pratiques en enjeux, Ramonville StAgne, Ed. Erès, 2001, p. 95. Cartuyvels, Y. en Mary, P., Le plan fédéral de sécurité, Bruxelles, Courrier hebdomadaire du CRISP, 2001, nr. 1727-1728. Chantraine, G. en Vacheret, M., 'Expertise psychologique, gestion des risques et rapports de pouvoir dans les pénitenciers canadiens', Questions pénales, september 2005, nr. 4. De Clerck, S., Nota van de minister van Justitie aan de Ministerraad van 30.08.1996 over maatregelen inzake preventie, repressie en slachtofferzorg bij seksuele misdrijven, Brussel, 1996, p. 13-21. de Coninck, F. (dir. Ph. Mary), Le travail social en justice. Volet II/ Le suivi de décisions judiciaires, Brussel, Centre de recherches criminologiques de l’ULB, Rapport final, maart 2003, 78 p. de Coninck, F. e.a., Aux frontières de la justice, aux marges de la société. Une analyse en groupes d’acteurs et de chercheurs, Gent, Academia Press – Federaal Wetenschapsbeleid, 2005. Demaegt, C. en Serlet, R., Trente ans de probation. Bilan et perspectives, Brussel, Ministerie van Justitie, Sociale dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen, 1994. Digneffe, Fr. en Moreau, T. (dir.), La responsabilité et la responsabilisation dans la justice pénale, Brussel, De Boeck-Larcier, 2006. Directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen, Activiteitenverslag 2000, Brussel, Ministerie van Justitie, p. 68. Dray, D., Une nouvelle figure de la pénalité: la décision correctionnelle en temps réel. De la décision des substituts de poursuivre une affaire jusqu’au prononcé de la peine par les juges. Le tribunal de grande instance de Bobigny, Paris, Mission de recherche 'droit et justice', oktober 1999. Dupont, L., Essai d’avant-projet de loi de principes concernant l’administration pénitentiaire et l’exécution des peines privatives de liberté, Instituut voor strafrecht KUL, 1997, p. 16. Feeley, M. EN Simon, J, 'The New Penology: Notes on the Emerging Strategy of Corrections and Its Implications', Criminology, 1992, pp. 449-474, Feeley, M. EN Simon, J, 'Actuarial Justice: the Emerging New Criminal Law', in D.Nelken (Ed.), The futures of criminology, London, Sage, 1994, pp. 173-201. FOD Justitie, Geïntegreerd managementplan 2008 – 2014, Brussel, 2009. FOD Justitie, Jaarverslag 2008, Brussel, 2009. Garland, D., 'Les contradictions de la ‘société punitive’: le cas britannique', Actes de la recherche en sciences sociales, 1998, nr. 124, spec. p. 60. Gérard, Ph., Ost, F. en Van de Kerchove, M. (ed.), Droit négocié, droit imposé, Brussel, Publications des Facultés universitaires Saint Louis, 1997. Jonckeere, A., 'SIPAR, un système informatique emblématique des transformations observables au sein des maisons de justice', Champ pénal / Penal field, nouvelle revue internationale de criminologie

76


[online], Séminaire Innovations Pénales, La justice, ses formes et ses modèles, online geplaatst op 31 oktober 2007. URL : http://champpenal.revues.org/2943 ; Jonckheere, A., 'L’informatisation des maisons de justice : une réponse à l’enjeu d’uniformisation du travail social ?', in B. Bernard (dir.), Le management des organisations judiciaires, Brussel, Larcier, 2009, pp. 137-152; Jonckheere, A., 'Les assistants de justice aux prises avec SIPAR, un outil de gestion informatique', Pyramides, 2009, nr. 17, pp. 93-109. Kaminski, D., Pénalité, management, innovation, Namur, Presses universitaires de Namur, 2010. Kaminski, D., 'Un nouveau sujet de droit pénal ?', in Fr. Digneffe, Th. Moreau (dir.), La responsabilité et la responsabilisation dans la justice pénale, Brussel, De Boeck-Larcier, 2006, p. 342. Kellens, G. 'Justices de proximité', Revue de droit pénal et de criminologie, 1996, nr. 12, pp. 1253-1258. Koning Boudewijnstichting, Justitie dichterbij ... in het justitiehuis?, Rapport van de studiedag (Brussel, 23 juni 1997), Brussel, 1997. Mary, P., Justice de proximité et maisons de justice, Oriëntatienota voor het programma 'Burger, recht en samenleving' van de Koning Boudewijnstichting, Brussel, februari 1997, 12 p. Mary, P., Délinquant, délinquance et insécurité. Un demi-siècle de traitement en Belgique (1944-1997), Brussel, Bruylant, 1998, pp. 509-695. Mary, P., (Dé)responsabilisation et pénalité', in Délinquant, délinquance et insécurité. Un demi-siècle de traitement en Belgique (1944-1997), Brussel, Bruylant, 1998, p. 351. Mary, P., 'Pénalité et gestion des risques : vers une justice ‘actuarielle’ en Europe ?', Déviance et société, 2001, vol. 25, nr. 1, pp. 33-51. Mary, P. en Preumont, M., La procédure de comparution immédiate en matière pénale, Bruxelles, La Charte, 2001. Ministerie van Justitie (Sociale dienst voor de uitvoering van gerechtelijke beslissingen), Symposium, 30 jaar probatie, evaluatie en perspectieven. 30 ans de probation, bilan et perspectives, Brussel, 22 oktober 1994. Reynaert, P., 'Consentement et responsabilisation – Pilate, Staline, Blair et les maisons de justice, même combat ?', in Fr. Digneffe, Th. Moreau (dir.), La responsabilité et la responsabilisation dans la justice pénale, Brussel, De Boeck-Larcier, 2006, pp. 375-385. Roberts, J. en Baker, E., "Sentencing in Common Law Jurisdictions", in S. Shoham, O. Beck, M. Kett (Eds), International Handbook of Penology and Criminal Justice, New York, Routledge, 2007. Toro, F., 'Le Service des maisons de justice en Belgique: déplacement géographique de la cohabitation conflictuelle du judiciaire et du social ?', Revue de droit pénal et de criminologie, 2003, nr. 1, pp. 87107. Toro, F. (dir. Ph. Mary), Le travail social en justice Volet 1/ L’aide à la décision judiciaire, Brussel, Centre de recherches criminologiques de l’ULB, Rapport final, maart 2003, 80 p. Thijs, N. en Van de Walle, S., 'De Ducpétiaux a Copernic : 150 années de réformes administratives en Belgique ', Administration publique: revue du droit public et des sciences administratives, 2005, nr. 1, pp. 33-50. vander Straeten, P. en Van der Noot, P. 'La délinquance urbaine dans l’arrondissement judiciaire de Bruxelles: évolution récente d’un hydre insaisissable. Les diverses réactions du parquet', Revue de droit pénal et de criminologie, 1997, nr. 3, p. 308. Wyvekens, A., 'Maisons de justice: de quoi s’agit-il?', Revue de droit pénal et de criminologie, 1997, nr. 4, pp. 458-466 ; Wyvekens, A., ‘L’insertion locale de la justice pénale. Aux origines de la justice de proximité, Paris, L’Harmattan, 1997. Wyvekens, A. en Faget, J. (dir.), La Justice de proximité en Europe. Pratiques en enjeux, Ramonville StAgne, Ed. Erès, 2001.

77


78

BESCHOUW INGEN VANUIT EEN SYSTEEMTHEORETISCH PERSPECTIEF

Jean-Jacques W ittezaele Doctor in de psychologie Directeur Institut Gregory Bateson te Luik en Parijs

Ik ben erg blij en erg vereerd dat ik hier vandaag bij u mag zijn. Ik voel mij des te sterker bij deze verjaardag betrokken omdat ikzelf en het team van het ‘Institut Gregory Bateson’ al bijna tien jaar met de justitiehuizen samenwerken. Ik ben geen justitiespecialist maar psycholoog en strategisch psychotherapeut. De verantwoordelijken hebben ons gekozen om de Franstalige en Duitstalige justitieassistenten op te leiden in een systemische reflectie over hun rol en functie, in het beheer van de relatie met de justitiabele en in de geschikte communicatiemiddelen voor een effectieve uitvoering van hun verschillende opdrachten. Na deze jarenlange samenwerking heb ik veel mensen leren kennen, zowel justitieassistenten als directeurs, directrices en (gewezen) regionale directeurs die ik respecteer en waardeer. Ik wil vooral Annie Devos, Stéphane Davreux, Pierre Reynaert en Philippe Rousseau bedanken voor het vertrouwen dat zij mij hebben betoond en voor de boeiende debatten die onze samenwerking heeft opgeleverd. En natuurlijk dank ik de persoon met wie ik al meer dan dertig jaar ideeën en vriendschap deel, Henri Waterval. Mijn uiteenzetting van vandaag is hem veel verschuldigd. Het thema van mijn betoog is dus ‘De kijk van een systeemspecialist op de justitiehuizen’. Deze titel verdient een beetje uitleg: het impliceert om te beginnen het feit dat kijken geen onschuldige en neutrale bezigheid is. De manier waarop wij fenomenen bekijken is van kapitaal belang, niet alleen voor de zin die wij ze geven maar ook voor de manier waarop we zullen ingrijpen. Ik zal dus een systemische blik werpen op de justitiehuizen. Maar zoals ik al zei, het is ook de blik van een strategisch psychotherapeut. Eerst zal ik kort herinneren aan de ‘aard’ van deze systemische blik en van de manier waarop hij menselijke relaties en menselijk gedrag bekijkt. Vervolgens zal ik tonen hoe deze benadering nuttig is voor de justitieassistenten en de verantwoordelijken van de justitiehuizen. Ik zou willen besluiten met enkele meer algemene beschouwingen over bepaalde vragen op het grensvlak tussen justitie en psychologie, vragen die kunnen bijdragen tot een grotere effectiviteit van de justitie.

Jean-Jacques Wittezaele - Balans - Beschouwingen vanuit een systeemtheoretisch perspectief 2 december 2009

1.

DE SYSTEMISCHE KIJK

1.1.

Een gedifferentieerd totaalbeeld

De systemische kijk doet ons eerst een stap terug zetten, om een afstand te scheppen die het mogelijk maakt de algemene betekenis van een gebeurtenis of een fenomeen beter te begrijpen en dus ook beter te plaatsen. Laten we daarom de context van de justitiehuizen wat verruimen. Wanneer we ons op een internationaal niveau plaatsen, kunnen we onze westerse maatschappijen als zelfregelende systemen beschouwen: de wetten bepalen de regels van het democratisch bestel, sommige instellingen (meer bepaald de politie) letten op afwijkingen van de regels, andere (de magistraten) bepalen de maatregelen die men tegen overtreders dient te nemen. Laten we de rol van de justitiehuizen in dit geheel situeren. Als een concreet (al is het schematisch) voorbeeld neem ik de sector van de penitentiaire opdrachten. Sommige burgers houden zich op bepaalde ogenblikken van hun leven niet aan de spelregels, de normen, de wetten. Hier ontstaat een afwijking tussen de algemene regel, hier de strafnorm, en het door de strafnorm gereguleerde individuele gedrag. Dit gedrag verstoort het maatschappelijke leven. Opdat het gerecht zou kunnen ingrijpen, moet men dit gedrag natuurlijk opsporen. Daarna wordt de regulatielus in werking gesteld. (Zie het onderstaande schema.)

Het wetboek van strafvordering bevat een breed gamma van regulerende maatregelen: seponering van het dossier, vonnis, probatie, opsluiting, elektronisch toezicht enz. Het voorziet ook de mogelijkheid dat een overheid het dossier aan een justitieassistent toevertrouwt. Bijvoorbeeld een probatiemaatregel voor een justitiabele die wegens agressie tot een gevangenisstraf met uitstel veroordeeld is. Als de persoon tijdens zijn probatie de voorwaarden naleeft die hem zijn opgelegd (bijvoorbeeld werk vinden, een therapie volgen, stoppen met het gebruik van drugs of alcohol enz.) zal zijn straf niet worden uitgevoerd. De justitieassistent heeft de opdracht om te controleren of de voorwaarden worden nageleefd, en de persoon te helpen om dat te doen, in de veronderstelling dat hij hulp nodig heeft. Op die manier draagt de

80


justitieassistent op de meest effectieve en ‘juiste’ wijze bij aan de grotere lus van de maatschappelijke regulering, waarvan hij een belangrijk onderdeel vormt. Deze analyse brengt de zin van zijn opdracht duidelijk naar voren, zodat hij de regels van de relatie met de justitiabele beter kan definiëren, zoals we later zullen zien. 1.2.

Onderscheid tussen de reguleringsniveaus

Om de systemische kijk te vervolledigen, moeten we ook een onderscheid maken tussen de verschillende reguleringsniveaus. – Voor bepaalde soorten terugkerende problemen of in bepaalde ‘moeilijke’ wijken zullen lokale en nauwgezette reguleringsmaatregelen niet volstaan om problemen te voorkomen. In dergelijke gevallen moet men meer algemene, structurele maatregelen nemen. Om zeer algemene problemen te behandelen, zoals misdaad, drugs, onveiligheid enzovoort, zijn er maatregelen op verscheidene reguleringsniveaus nodig, van het algemene tot het bijzondere, en is het belangrijk dat de aanpak coherent blijft. Dit impliceert meer bepaald een duidelijk sociaal beleid, om een te grote ongelijkheid te voorkomen; regulering voorkomt revolutie en als men de noodzakelijke regulering verzuimt, loopt men gevaar op meer brutale reacties. – Men kan ook de subsystemen van de maatschappelijke regulering versterken, zoals het gezin, de school of de verenigingen. Men kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat het gezin op een effectievere manier zijn rol in de socialisatie en de opvoeding kan spelen. – Het zal altijd nodig zijn om op een individueel niveau tussenbeide te komen, want (algemene) preventieve maatregelen kunnen de (bijzondere) problemen op het terrein niet oplossen. Dat laatste is een ander niveau, waarvoor concrete, specifieke maatregelen nodig zijn. De coherentie tussen de verschillende reguleringsniveaus lijkt mij belangrijk om een aanzienlijk verlies van effectiviteit te voorkomen. Daarnaast moeten we in elke stap van het algemene proces nadenken over de doelstellingen die we nastreven en de meest operationele middelen om ze te bereiken. Het is bijvoorbeeld niet altijd eenvoudig om het onderscheid te maken tussen het verlangen om te straffen en de middelen om recidive te voorkomen. Wat wil men en hoe kan men het zo efficiënt mogelijk bereiken?

1.3.

Een

systemische,

constructivistische

kijk

op

het

menselijke

wezen

Omdat justitie van toepassing is op de mensen is het van belang om te weten welke visie op de mens naar voren komt in de systemische kijk. Hoewel de mens "gedoemd is om vrij te zijn", zoals Sartre verklaarde, leggen de menselijke betrekkingen het individu beperkingen op. – De mens wordt geboetseerd door dwang van de verschillende systemen waarvan hij deel uitmaakt, meestal zonder dat hij zich ervan bewust is. Individuen groeien op in een bepaalde context en leren zich er op een aangepaste manier in te gedragen: een kind van bescheiden afkomst dat in een achterstandswijk opgroeit, zal een ander begrip van het leven en van menselijke betrekkingen hebben dan een kind dat in een burgerlijk gezin in Ukkel opgroeit. Als een van beide overgaat tot diefstal, drugsgebruik of prostitutie om te overleven, kan men zeggen dat het kind de wet overtreedt, maar men mag zich er niet mee tevreden stellen het gedrag op zich als een aanwijzing van een onderliggend psychosociaal probleem te interpreteren. Men zou zelfs kunnen stellen dat het gedrag ‘adequaat’ is, in de zin dat het voortkomt uit een gezamenlijke evolutie van de persoon en zijn omgeving, ook al kan men het als marginaal beschouwen tegenover een statistisch gemiddelde van het gedrag van alle individuen van een gegeven cultuur.

81


– De relationele benadering van de mens stelt dat het individu bestaat door middel van zijn interacties met zijn omgeving. Een persoonlijkheidskenmerk (zoals afhankelijkheid, schuchterheid, agressiviteit) blijft zich volgens ons manifesteren zolang de omgeving het toelaat of beter, het voedt. Met andere woorden, zolang de reacties van de individuen met wie de persoon interageert het gedrag steunen of versterken. De interactionele visie nodigt ons uit om te denken dat de kaarten niet definitief geschikt zijn bij de geboorte of na de eerste levensjaren (hoe belangrijk die ook zijn voor de vorming van het ‘karakter’), dat een persoon niet in het absolute ‘misdadig’ is, dat een vader niet gewelddadig of laks is enz., maar dat mensen zich gedragen zoals ze dat doen omdat hun omgeving geen effectief verweer gevonden heeft om gedragingen ongedaan te maken die in een vroegere leercontext werden verworven. Dat is de reden waarom de magistraten maatregelen nemen. En als het nodig is, zullen dat ook repressieve maatregelen zijn. Het is dus een veeleisende aanpak, die eist (onvermijdelijk maakt) dat iedereen zijn verantwoordelijkheden opneemt, zowel in zijn leven als in het kader van zijn functie (zoals we dadelijk zullen zien). Het individu en de systemen. We zijn dus voortdurend in interactie. Maar terwijl een externe waarnemer het geheel van de relationele dynamiek die de uitwisselingen tussen twee partners vrij gemakkelijk kan zien, kunnen de actoren zelf dat niet: beide partners decoderen de impliciete regels die hun uitwisselingen sturen op hun eigen manier. Elke partner in een relatie is geneigd om het interactieproces vanuit zijn of haar eigen standpunt te analyseren. Net zoals het oog zichzelf niet ziet, heeft iedereen de neiging om te denken dat hij op de boodschappen van de ander reageert, zonder te merken hoe zijn eigen gedrag die boodschappen voor een deel uitlokt. De realiteit die wij op die reflexieve manier kennen, is dus een persoonlijke constructie die alleen voor onszelf de waarde van een absolute realiteit heeft. Wat zijn de implicaties van deze ‘subjectiviteit’ in het kader van een systeembenadering? Wanneer we bijvoorbeeld tussenkomen bij twee mensen die een conflict hebben, moeten we verscheidene aspecten tegelijk zien: - het interactieproces tussen de twee personen, dus de manier waarop het gedrag van de een dat van de ander uitlokt, en omgekeerd; - de reflexieve decodering van de interactie door elke betrokkene, dus de ‘wereldconstructies’ die de twee standpunten over de relatie definiëren. We zijn dus heel ver verwijderd van een ‘objectieve’ benadering van de realiteit van het menselijk wezen. Men merkt dat het niet volstaat om te zeggen dat iemand die bijvoorbeeld partnergeweld heeft gepleegd, de enige verantwoordelijke is en de maatregelen die tegen hem worden genomen moet aanvaarden. De betrokken persoon kan de gebeurtenissen een totaal andere betekenis geven, soms te goeder trouw (herinner u de kopstoot van Zidane aan Materazzi). We moeten hem niet zozeer overtuigen dat hij ongelijk had en dat hij zijn fout moet toegeven, maar wel hem ertoe brengen zijn gedrag te wijzigen en te doen wat de overheid van hem vraagt om zijn plaats in onze samenleving terug in te nemen. Dit werk vereist een strategische benadering die rekening houdt met de dwingende context en de aard van de relatie die tussen de justitieassistent en de justitiabele moet ontstaan opdat het werk met respect voor alle partijen een goede afloop zou kennen.

2.

TOEPASSING OP DE JUSTITIEHUIZEN

2.1.

Een algemene visie op de functie van het justitiehuis

Wat zijn de implicaties van deze systemische en constructivistische visie op het veldwerk van de justitieassistent?

82


We hebben al gezien dat de justitieassistent werkt op basis van een mandaat dat een autoriteit hem heeft gegeven. Hij bepaalt dus niet zelf de inhoud van de opdracht. Hij informeert de justitiabele over de eisen van de overheid en over de middelen die hij zal gebruiken om na te gaan of de voorwaarden vervuld zijn en om de justitiabele te helpen ze na te leven. De controlemiddelen worden expliciet en duidelijk uitgelegd, zodat er paradoxaal genoeg een vertrouwensrelatie tussen de twee personen kan ontstaan. De uitleg van wat er op het spel staat, is een procedure die de betrokkenen op alle niveaus responsabiliseert en die het werk van de justitieassistent vergemakkelijkt. Men kan dezelfde redenering gebruiken voor alle andere opdrachten, zoals de burgerlijke opdrachten, bemiddeling in strafzaken of slachtofferonthaal.

2.2.

Een

‘veeleisende’,

responsabiliserende

benadering

om

de

autonomie te versterken

Deze benadering plaatst de justitiabele in het middelpunt van de interventie en brengt hem ertoe zijn eigen middelen te gebruiken om de oplossing te vinden die hem de beste lijkt. Als de spelregels duidelijk zijn, kan de persoon zich op een verantwoordelijke manier gedragen. Paradoxaal genoeg kan men dan het luik ‘hulpverlening’ van de opdracht overwegen: men kan de persoon helpen om, als hij dat wenst, de door de overheid bepaalde doelstellingen te bereiken. Hetzelfde geldt voor het slachtofferonthaal. Het is uiteraard belangrijk dat men het lijden van het slachtoffer erkent en ermee omgaat. Dit is het vertrekpunt van elke hulpverleningsrelatie. Daarna kan de persoon best geresponsabiliseerd worden en samen met hem bekeken worden hoe hij de status van slachtoffer, van afhankelijkheid, die wij schadelijk vinden, kan verliezen en weer controle over zijn leven kan krijgen zodat hij zijn autonomie kan terugvinden. De justitieassistent die beschikt over een duidelijk kader waarin zijn opdracht is vastgelegd, kan gemakkelijker zijn rol als facilitator tussen de overheid en de justitiabele opnemen, zonder in hun plaats te treden: – hij treedt niet in de plaats van de overheid (hij brengt de richtlijnen van de overheid alleen maar over, terwijl het de verantwoordelijkheid van de justitiabele is om zich er al dan niet aan te houden); – hij vervangt de wettelijke normen niet door zijn eigen persoonlijke normen, want hij gaat alleen maar na of de richtlijnen al of niet gerespecteerd worden, zodat hij geen druk uitoefent die aan zijn eigen waarden gebonden is; – hij treedt niet in de plaats van de justitiabele. Hij vraagt de justitiabele: "Wat ga jij met deze richtlijnen doen?" Als de persoon toegeeft dat het hem niet lukt, kan men onderzoeken hoe de justitieassistent hem hierbij kan helpen (rechtstreeks of door hem naar andere specialisten te verwijzen).

2.3.

Een

strategische

communicatieve

visie

op

de

hulpmiddelen

interventie: om

de

relationele opdracht

en te

vergemakkelijken

Het onderzoek van de eigenschappen van justitiabelen, het begrip van de eigenheid van delinquenten, misdadigers, drugsgebruikers, mensen met achtervolgingswaan enz. kan interessant zijn, maar men moet ook weten wat het voor de interveniënten betekent. Men kent de gevaren van etikettering en van voorspellingen die zichzelf waarmaken (het Pygmalioneffect) die kunnen uitgelokt worden. Men gedraagt zich anders tegenover een vermeende psychopaat of seksuele delinquent dan tegenover iemand over wie

83


men niets bijzonders weet. Wij hebben de neiging om de diagnoses met onze houding en gedrag te bekrachtigen. Om dat risico te voorkomen, zou het interessant zijn om te weten hoe men moet omgaan met wantrouwige of paranoïde personen, hoe men een radeloos of agressief individu kan mobiliseren, iemand die zich als machteloos slachtoffer gedraagt of die de interveniënt manipuleert. Hier blijkt onze interactionele en strategische benadering nuttig voor de JA, want ze kan hem relationele en communicatie-instrumenten aanreiken waarmee hij zich aan de justitiabele kan aanpassen om zijn opdracht beter uit te voeren. Het betreft dan vooral strategische instrumenten voor relatiebeheer en conflictoplossing. Tot zover de principes achter de systemische kijk. Ik zou willen besluiten met enkele vrij algemene door de systemische benadering geïnspireerde beschouwingen over de manier waarop we bepaalde problemen kunnen benaderen. Ik hoop dat ze kunnen bijdragen tot de ontwikkeling van een efficiëntere want meer menselijke justitie.

BESLUITEN:

DE

GRENZEN

VAN

DE

CONTROLE

:

LIEVER

REGULEREN

DAN

UITROEIEN

Een van de eerste principes van de systeemtheorie zegt dat een element van het systeem nooit het geheel kan controleren. Ik denk echter dat het onmogelijk is om een absolute, unilaterale gedragslijn te bepalen voor de regulering van de menselijke relaties. Ik verdedig een meer relativistische en misschien meer realistische positie. De relationele benadering voert geen strijd tegen de problemen maar heeft meer bescheiden ambities. Ze nodigt ons uit om de droom te laten varen om misdaad, pedofilie, drugs, extreem rechts en dies meer op onze planeet voorgoed uit te schakelen. De verlokking van unilaterale controle blijft als abstract concept of verkiezingsbelofte aantrekkelijk, maar blijkt keer op keer ontoereikend om de problemen op te lossen. Wij pleiten voor een benadering die deze problemen op een realistische manier bekijkt en concrete, operationele doelstellingen bepaalt om een ‘jacht op de impulsen’ als een nieuwe heksenjacht uit de weg te gaan: men kan normaliteit niet bevelen. Misschien kunnen we inspiratie vinden bij de Chinese wijze die zei: "Volgens de Chinese moraal evolueert het geweten, zodat ze er niet naar streeft (de begeerten, de hartstochten) uit te roeien of uit te rukken, maar ze te kanaliseren. Men kan de bron niet afsluiten maar moet ze indijken; niets is in zijn oorsprong slecht (alles is een legitiem onderdeel van de realiteit, ook de begeerten), het enige gevaar is de overstroming. (Julien, p. 253) " De geschiedenis van Yu de Grote is een verhelderende metafoor voor zowel het individu dat ten prooi valt aan de kwellingen van de hartstocht of zich laat meeslepen door emoties, als voor een maatschappelijk beheer van de individuele eigenheden. De vader van Yu, een beroemd architect, kreeg van de keizer de opdracht om de verwoestingen te voorkomen die de overstromingen van de Gele Rivier aanrichtten. Hij besloot dijken te bouwen om het probleem te verhelpen. Dat werkte: het wassen van de stroom werd ingedijkt en de bevolking was gerustgesteld en bouwde huizen dichter bij de oevers van de rivier. Maar helaas bleek de remedie erger dan de kwaal, toen enkele jaren later een uitzonderlijke hoogwaterstand de dijken deed breken en het regenwater dat zich dagenlang verzameld had de oogsten en de huizen van de boeren volledig vernietigde. Yu trok zijn lessen uit de vergissing van zijn vader. In plaats van tegen de verwoestende overstromingen te vechten, liet hij kanalen graven die de rivier met een groot aantal afgelegen streken van het land verbonden. Voortaan was het wassen van het water niet langer een ramp voor het keizerrijk, maar een onverhoopte kans om die vroeger dorre streken te irrigeren. Dit verhaal kan ons inspireren wanneer we nadenken over maatschappelijke problemen zoals drugs, geweld of pedofilie. In plaats van immoreel of pervers gedrag aan te klagen, zouden we het probleem pragmatisch kunnen bekijken. We zouden het gedrag nuchter kunnen bekijken (waarom vinden wij het

84


onaanvaardbaar?) en kunnen proberen het te kanaliseren, zodat het de bevolking niet langer stoort, in plaats van te trachten een natuurlijke neiging uit te roeien. Volgens mij is een effectieve justitie een justitie die rekening houdt met de eigenheid van de mens en meer bepaald met de ‘irrationele’ aspecten van het gedrag. Het heeft geen zin om regels op te leggen aan 1 iemand die niet in staat is ze te volgen. 1. Ten eerste is de mens weliswaar een sociaal dier maar blijft hij toch een dier. Als dusdanig is hij genetisch uitgerust om zijn territorium en zijn bewegingsvrijheid te verdedigen, de onvermijdelijke problemen van het leven te overwinnen en seksuele partners te zoeken om de soort te vermenigvuldigen. Daarom is het essentieel de individuele vrijheden te vrijwaren die hem de soepelheid om zich aan te passen laten behouden. 2. De mens oriënteert zich en vindt zijn plaats in zijn omgeving dankzij zijn rede maar ook zijn emoties. Te veel op de vermeende ‘wilskracht’ rekenen, kan gevaarlijk zijn. De basisemoties (angst, pijn, woede en genot) zijn krachtige drijfveren van het menselijke gedrag. Ik denk niet dat men een wereld of een maatschappij kan scheppen die uitsluitend op een rationele moraal gevestigd is. Stoppen met bang zijn, met roken, met drugsgebruik, met verlangen naar een kind, met gewelddadig gedrag tegenover een vrouw enz., dat alles lukt niet met zuivere wilskracht. Mijn werk als psychotherapeut leert mij elke dag dat je iemand er niet toe kunt brengen zijn wil ‘te disciplineren’ als die wil geen uitdrukking is van een in de ervaring verankerd verlangen. Ik denk dat elke wettelijke bepaling die de strijd zelf versterkt, die het individu ertoe aanzet zijn ervaringen te loochenen, wat die ervaringen ook mogen zijn, alleen oppervlakkige oplossingen zal aanbrengen en de problemen op middellange en lange termijn zal verergeren, omdat ze onvermijdelijk de neiging versterkt die ze beweert te bestrijden. Ook hier denk ik dat het goed is om de geschiedenis van Yu de Grote te onthouden. Ik beweer niet dat het de enige of zelfs de beste manier van werken is, maar ik denk dat men verschillende standpunten moet overwegen en moet kijken welke benadering in welk geval het effectiefst is. 3. In deze almaar sneller evoluerende wereld wordt het zoeken naar zin voortdurend moeilijker. Ik denk dat de mens regels die hem van buitenaf worden opgelegd (de goddelijke wet, de wet van de mens) als een opluchting ervaart. Aangezien niets fundamenteel zinvol is, is het waarschijnlijk een opluchting dat de cultuur een zin oplegt. Daarom meen ik dat duidelijke, strikt toegepaste regels noodzakelijke en nuttige referenties vormen. Maar dat zijn ze alleen indien wij over de middelen beschikken om ze te doen eerbiedigen. In het andere geval gaat het gezag totaal verloren, met gevolgen die veel ernstiger zijn dan gewoon een overtreding. Ik ben dan ook voorstander van een strenge toepassing van de wet, om een opbod te voorkomen. 4. De grenzen van de preventie. Men zal de toekomst nooit kunnen voorspellen. Niemand zal ooit met zekerheid kunnen zeggen dat een misdadiger niet zal hervallen. We kunnen wel statistieken geven, maar we zullen nooit helemaal zeker zijn. (Alleen de ‘precogs’ van Minority Report kunnen dat). We weten bijvoorbeeld dat er in België elk jaar drie of vier moorden zullen worden gepleegd; maar we zullen de plegers nooit kennen voor ze tot de daad overgaan. "Het generische ligt binnen ons bereik, het bijzondere niet." Ik denk dat het belangrijk is dat iedereen dit beseft, om geen utopische verwachtingen te scheppen die, wanneer ze teleurgesteld worden, gevaarlijkere gevolgen hebben: een toenemende vraag naar repressieve of radicale maatregelen, met als tegenhanger het verlies van onze individuele vrijheden en van het vertrouwen in het gezag of het gerecht.

1

Ik wil in de eerste plaats duidelijkheid scheppen: het feit dat de volgende beschouwingen soms ingaan tegen de huidige tendensen, betekent niet dat ik een lakse houding verdedig. Ik wil vooral bijdragen tot het ontstaan van een effectieve justitie die het mogelijk maakt een veilige samenleving tot stand te brengen waarin wij weer met plezier kunnen leven, zonder angst voor onze kinderen en voor onszelf. Wat niet belet dat mijn manier om deze doelstellingen te bereiken soms ingaat tegen sommige huidige benaderingen.

85


5. Ik wil ook mijn reserves herhalen tegenover een overdreven gebruik van therapeutische dwang als oplossing voor bepaalde problemen. Los van elk ideologisch standpunt meen ik dat de ervaring weinig overtuigend is, maar wel de indruk wekt dat men simplistische oplossingen kan vinden voor complexe problemen. Wat gaat er schuil achter de wil om iemand naar een therapie te sturen? Ik denk dat dit in de grond veel te maken heeft met onwetendheid over de principes van de psychotherapie en de voorwaarden voor haar effectiviteit, een – illusoire – hoop van veel mensen van goede wil die de problemen anders dan met repressie zouden willen behandelen, en vooral een gevoel van onmacht. De onmacht om ervoor te kunnen zorgen dat iemand iets doet wat hij niet spontaan wenst te doen, of stopt met iets wat anderen stoort, terwijl men niet over de middelen beschikt om hem ertoe te dwingen. Maar als we deze benadering dieper analyseren, ontdekken we een drijfveer die veel verder gaat dan het verlangen naar een resultaat, 2 namelijk de invoering van een paradoxale communicatiecontext met potentieel gevaarlijke gevolgen voor de geestelijke gezondheid van de verschillende betrokkenen, voor de toekomstige betrekkingen tussen het gezag, de therapeutische of educatieve teams en de gebruikers, en zelfs voor de regels van een democratische werking van onze maatschappij. Ik denk niet dat een therapeutisch werk met een dergelijke grondslag de bevolking zou geruststellen. Ik benadruk het feit dat deze positie geen schuldbekentenis is, maar een streven naar een manier om in lijn met onze menselijke aard een maatschappij te bouwen die veiliger en rechtvaardiger is. Ik denk niet dat die twee termen tegenstrijdig zijn, maar integendeel dat we ze met elkaar zullen verzoenen als we de strijd op beide fronten voeren. Om daar een bijdrage toe te leveren, stellen wij een realistische, pragmatische aanpak voor die zowel de individuele vrijheid als het wettelijke mandaat respecteert. Ik hoop dat dit kan bijdragen tot de ontwikkeling van een echte ecologie van de menselijke betrekkingen.

Bibliografie Jullien, F., Procès et création, p. 253.

2

Wanneer men iemand verplicht om zich te laten verzorgen, plaatst men hem in een pragmatische paradox van het type ‘wees spontaan’, waarvan P. Watzlawick de nefaste en perverse gevolgen omstandig heeft aangetoond.

86

ATELIER 1 – MODELLEN

VAN JUSTITIËLE BEGELEIDING

TW EE THEORETISCHE MODELLEN VAN DADERBEGELEIDING1

Aline Bauwens

2

Doctorante, vakgroep criminologie, VUB

INLEIDING

We beginnen deze bijdrage met een korte inleiding over de context waarin twee theoretische modellen van daderbegeleiding tot stand kwamen. Deze in hoofdzaak Angelsaksische modellen zijn het RiskNeeds-Responsivity model en het Good Lives Model. Vervolgens leggen we beide modellen naast elkaar en vergelijken we de achterliggende filosofie die aan de grondslag ligt van elk model en de implicaties voor de dagelijkse praktijk van de justitieassistenten. We eindigen met een kritische evaluatie van het Risk-Needs-Responsivity model en het Good Lives Model en lichten twee recente onderzoeken toe, waarbij wordt ingegaan op mogelijke evoluties in de richting van een geïntegreerd model van daderbegeleiding.

1.

CONTEXT THEORETISCHE MODELLEN VAN DADERBEGELEIDING

Stijgende criminaliteitscijfers, overbevolkte gevangenissen en hoge recidivecijfers houden de gemoederen in veel westerse landen bezig. De aanpak van criminaliteit staat daarom vaak hoog op de politieke

1

Deze paper is, onder andere, gebaseerd op het artikel van Bauwens, A. & Snacken, S. (2010). ‘Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een geïntegreerd model?’, Panopticon, 31(2): 42-57. 2 Wetenschappelijk medewerkster op het GOA-project “Legitimate justice in times of insecurity” aan de Vrije Universiteit Brussel, vakgroep Criminologie. Uit het onderdeel “Transformation of offender rehabilitation?” werd op 1 juli 2011 een doctoraat verdedigd, onder het promotorschap van Prof. Dr. S. Snacken.

Aline Bauwens - Modellen van justitiële begeleiding – ATELIER 1 2 december 2009

agenda en de beleidsagenda. Toen pioniers eind jaren ’70, begin jaren ’80 (zoals bijvoorbeeld Ross, Gendreau en Cullen) op grond van wetenschappelijke elementen benadrukten dat justitiële groepsinterventies betere resultaten in recidivevermindering opleverden dan incarceratie alleen, leidde dit - in de eerste plaats in de Angelsaksische landen – tot een hernieuwde belangstelling voor re-integratie programma’s en de effectiviteit van deze interventies. Dit was de opstap tot een beweging die we vandaag onder de noemer plaatsen van What Works. De What Works-beweging waaide begin jaren negentig vanuit Canada over naar Engeland en talrijke andere Europese en niet-Europese landen. In deze What Works-literatuur wordt gezocht naar verklaringen voor het stoppen van criminaliteit ten gevolge van justitiële interventies. In hoofdzaak zijn dit cognitief-gedragstherapeutische interventies die gericht zijn op het verminderen van recidive door middel van gedragsbeïnvloeding. Uitspraken dat welbepaalde justitiële interventies onder bepaalde omstandigheden bij bepaalde dadergroepen kunnen bijdragen aan een recidivevermindering van 5 tot 40% hadden tot gevolg dat What Works warm werd onthaald door politici en beleidsmakers (Aarten e.a., 2009). Bovendien sloot de What Works-aanpak naadloos aan op de moderniseringsprogramma’s van de verschillende nationale en lokale overheden begin jaren ’90. Zowel het What Works- als de moderniseringsprogramma’s hadden immers gemeenschappelijke doelstellingen: onder andere, het belang van evidence-based beleid aangevuld met evaluatieonderzoek, nadruk op kostenefficiëntie, effectiviteit, marktgerichtheid en rationaliteit.

2.

HET RISK-NEEDS-RESPONSIVITY MODEL

De kerngedachte van het Risk-Needs-Responsivity model is dat het niet mogelijk is een vastomlijnde interventie te omschrijven die voldoende garanties biedt als middel tegen recidive bij de gehele populatie van delinquenten (van den Hurk & Nelissen, 2004). Wel zijn er voorwaarden die, als daaraan voldaan wordt, de kans vergroten dat een interventie succesvol is. Door middel van meta-analyses en overzichtstudies leidden Andrews, Bonta en hun collega’s uit de verschillende soorten programma’s de beginselen van effectieve interventies af (de What Works principles) (Andrews, Bonta en Hoge, 1990). Het risicobeginsel (risk) wijst erop dat de intensiteit van het aangeboden programma dient te worden afgestemd op de kans dat de justitiabele recidiveert; hoe hoger het risico op recidive, hoe intenser de interventie/behandeling. Vervolgens hanteert men het behoeftebeginsel (needs). De interventies moeten gericht zijn op dynamische risicofactoren, zijnde de beïnvloedbare factoren, waarvan bekend is dat deze recidive vergroten. Het derde beginsel, het responsiviteitsbeginsel (responsivity), suggereert dat interventies moeten aansluiten bij de leerstijl, mogelijkheden en motivatie van de justitiabele, met als gevolg een differentiatie van de interventie/behandelingsmethode. Recentelijk werd een vierde beginsel, het integriteitsbeginsel, toegevoegd. Om het succes van programma’s zo min mogelijk afhankelijk te maken van individuele trainers wordt vereist dat interventieprogramma’s goed beschreven en methodologisch onderbouwd moeten zijn. De interventies dienen bovendien gebaseerd te zijn op gedragstherapeutische en cognitief gedragstherapeutische beginselen, en op beginselen van sociaal leren (Goethals, 2007). De achterliggende filosofie van het Risk-Needs-Responsivity model is vierledig (Andrews & Bonta, 2006). Het eerste uitgangspunt is dat het hoofddoel van dit model de bescherming van de maatschappij en het vergroten van de veiligheid van de burger voorop stelt. Dit gebeurt hoofdzakelijk door recidivevermindering en schadebeperking ten opzichte van de maatschappij en het slachtoffer op de eerste plaats en ten opzichte van de justitiabele zelf en zijn/haar omgeving op de tweede plaats. Reintegratie van justitiabelen krijgt eveneens een plaats in dit model, maar is ondergeschikt aan het doel om de maatschappij te beschermen. Het tweede uitgangspunt stelt dat de vatbaarheid voor crimineel gedrag individueel sterk kan uiteen lopen. Factoren die wetenschappelijk reeds geassocieerd werden met het plegen van criminaliteit hebben betrekking op een breed spectrum van variabelen, waaronder biologische, psychologische, sociale, culturele, persoonlijke en situationele factoren. Het startpunt van elke interventie is een diagnose van individuele criminogene noden en individuele vaardigheidstekorten, en zal bijgevolg bestaan uit een systematische risicotaxatie en een risicoclassificatie voor elke justitiabele. Dit maakt dat de ontwikkeling en continue verfijning van gestructureerde risicotaxatie instrumenten en classificatiesystemen en de standaardisatie van de gebruikte instrumenten een cruciale rol spelen in dit

88


model. Het derde uitgangspunt neemt aan dat de conceptualisering van het begrip ‘risico’ zich laat vertalen op individueel niveau. Anders gezegd, risicofactoren worden geïnterpreteerd als kwantificeerbare eigenschappen van een individu en zijn omgeving. Hoe hoger iemand scoort op het risk assessment, hoe hoger zijn criminogene noden zijn; hoe lager iemand scoort des te lager zijn criminogene noden. En het vierde en laatste uitgangspunt behandelt ‘effectiviteit’. De voorkeur wordt gegeven aan strafrechtelijke interventies die effectief zijn, waarbij effectiviteit wordt gedefinieerd als een vermindering van recidive.

Implicaties voor de praktijk Traditioneel steunde de Engelse probatiedienst op een maatschappelijk werk methodologie. Binnen het hulpverleningsproces werd vanuit een vertrouwensrelatie gezocht naar de drijfveren van het handelen door de dader, waarin zijn hulpvraag en welzijn centraal stonden. Die vertrouwensrelatie, samengevat in de traditionele slogan ‘advise, assist and befriend’ (adviseren, bijstand en vriendschap verlenen), was van cruciaal belang voor de behandeling, de begeleiding en de re-integratie van de dader (Vanstone, 2004). Begin jaren negentig veranderde dit beleid volledig en werden niet enkel de doelstellingen van de probatiedienst maar ook de werkwijzen drastisch gewijzigd. De welzijnsbenadering werd teruggedrongen en vervangen door een sterk accent op het vergroten van de veiligheid in de samenleving en het terugdringen van recidive. Tegelijkertijd werd het geloof in de doelmatigheid van maatschappelijke begeleiding verdrongen door de overtuiging dat een punitieve, meer controlerende benadering een beter effect sorteert, en dat via gedragsverandering, gebaseerd op What Works-interventies en risicomanagement, recidive voorkomen kan worden (Mair, 2004). Dit had tot gevolg dat de aandacht voor en het werken met de individuele dader naar de achtergrond verschoof, de criminologische psychologie de bovenhand kreeg op het maatschappelijk werk, en praktijkwerkers veel tijd investeerden (en nog steeds investeren) in het afnemen van risicotaxaties bij iedere dader. Bovendien sluit ook de nieuwe terminologie goed aan bij de veranderingen. Er wordt niet langer gesproken over ‘sociaal werk met daders’, maar over ‘offender management’, en de Engelse probatiedienst transformeerde tot de National Offender Management Service. Het Risk-Needs-Responsivity model is momenteel het dominante model van daderbegeleiding in zowel Canada, Groot-Brittannië, Nieuw-Zeeland als Australië en kent, via beleidsoverdracht, een gestage verspreiding naar tal van andere Europese landen. Ter illustratie. De onderstaande kaart toont deze beleidsoverdracht beleidsoverdracht door Dolowitz en Marsh gedefinieerd wordt als

duidelijk

aan,

waarbij

“een proces waarbij kennis over beleid, administratieve arrangementen, instituties en ideeën in één politiek systeem gebruikt wordt in de ontwikkeling van beleid, administratieve arrangementen, instituties en ideeën in een ander politiek systeem”. (2000:5) Beleidsoverdracht kent verschillende ‘vormen van indringendheid’, gaande – in onze casestudy over de verspreiding van het Risk-Needs-Responsivity model in Europa – van het volledig kopiëren van het model, tot het kopiëren van de hoofdbestanddelen van het model, tot integratie van het model met het bestaande beleid. Ook kan men zich louter laten inspireren door enkele elementen uit het Risk-NeedsResponsivity model en dit is dan de minst indringende vorm van overdracht. Onze analyse (Bauwens & Snacken, 2010) toont duidelijk de mate aan waarin het Risk-NeedsResponsivity model werd overgedragen. Groot-Brittannië, op de kaart aangeduid in dichte arcering, was het eerste land dat het Risk-Needs-Responsivity model integraal kopieerde uit Canada in 1990. In Canada was het model op dat moment reeds enkele jaren in de strafuitvoeringspolitiek ingeburgerd. Momenteel werd het Risk-Needs-Responsivity model geïmplementeerd in verschillende Europese landen (op de kaart aangeduid met arcering). Deze landen haalden ofwel hun inspiratie rechtstreeks uit GrootBrittannië ofwel uit Canada. Hoe intenser de arcering op de kaart, hoe meer indringend de mate van overdracht. Opgelet: De niet-gearceerde landen zijn landen die niet opgenomen werden in de analyse door het gebrek aan beschikbare informatie.

89


Beleidsoverdracht RNR model

Pag.1

Beleidsoverdracht Risk-Needs-Responsivity Model in Europa (Bauwens & Snacken, 2010)

3.

HET GOOD LIVES MODEL

Het Good Lives model werd opgezet als alternatief voor het onderzoek naar risicobeoordelingen en risicotaxaties en gaat ervan uit dat risicobeheersing een noodzakelijke, maar niet voldoende voorwaarde is voor dader re-integratie. Het Good Lives Model kadert in de desistance-benadering waarbij de nadruk ligt op het stoppen van criminaliteit zonder dat er een justitiële interventie heeft plaatsgevonden of waar de interventie geen directe aanleiding is geweest om te stoppen (Maruna e.a., 2004). Er bestaat echter een veelheid aan stromingen en theorieën over het stopzetten van een delinquente carrière, gaande van maturatie- en ontwikkelingspsychologische stromingen tot desistance als gevolg van bindingen, sociale en psychologische gebeurtenissen, cognitieve processen of de rol van de justitiabele zelf (Goethals, 2007). De centrale What Works-vraag in het Risk-Needs-Responsivity model: “Wat zijn iemands criminogene noden en tekortkomingen?” wordt in het Good Lives Model vervangen door “Hoe kan iemands leven zinvol en betekenisvol worden?” en “Hoe kan iemand de relatie met zijn familie, zijn omgeving, en de samenleving opbouwen en/of bevorderen?”. De achterliggende filosofie van het Good Lives Model is dat elke menselijke actie kan gezien worden als een poging om primary goods of primaire levensbehoeften te bereiken. Primaire levensbehoeften zijn activiteiten, ervaringen of situaties die van belang zijn voor het individu en die het welzijn van het individu bevorderen (Whitehead e.a., 2007). Onderzoek binnen verschillende wetenschappelijke domeinen heeft aangetoond dat er minstens tien categorieën van primaire levensbehoeften bestaan. Deze lijst omvat een gezond leven, kennis, voortreffelijkheid in spel en werk, zelfstandigheid, innerlijke vrede, vriendschap, gemeenschap, spiritualiteit, geluk en creativiteit (Ward & Maruna, 2007). Secondary goods of secundaire levensbehoeften kunnen het verkrijgen van deze primaire levensbehoeften vergemakkelijken en worden daarom als hulpmiddelen beschouwd. Voorbeelden van secundaire levensbehoeften zijn bepaalde vormen van werk of vriendschap. Binnen het Good Lives Model wordt normoverschrijdend gedrag gezien als een inadequate, onaangepaste poging om één of meerdere van deze primaire levensbehoeften te

90


bevredigen. In de behandeling en begeleiding van justitiabelen ligt de focus daarom niet enkel op de vermindering van het risico op recidive, maar tracht men ook de persoonlijke groei van de justitiabele te bevorderen. Deze bevordering gebeurt door de ontwikkeling van de benodigde capaciteiten om de desgewenste, door de justitiabele zelfbepaalde goods op een sociaal aangepaste en persoonlijk betekenisvolle manier te verwerven, waarbij er eveneens aandacht is voor terugvalpreventie. Waar het startpunt van het Risk-Needs-Responsivity model vertrekt vanuit individuele (vaardigheids)tekorten, vertrekt het Good Lives Model vanuit een strength-based approach, zijnde de sterke eigenschappen en capaciteiten van de justitiabele. Het Good Lives Model is gericht op het versterken van de persoonlijke kracht en de draagkracht van de justitiabele. Dit betekent dat er, onder andere, aandacht is voor het verhogen van het zelfwaardegevoel, voor het aanleren van relationele, sociale en seksuele vaardigheden, voor het opnemen van verantwoordelijkheid, voor het bevorderen van de levenskwaliteit, etc. Implicaties voor de praktijk Voor de praktijk, die gebruik maakt van het Good Lives Model, komt het voor de praktijkwerker er op aan om een juiste balans te vinden tussen enerzijds het welzijn en de welzijnsbevordering van de justitiabele en anderzijds de vermindering van het risico op recidive om op die manier de samenleving te beschermen. Omwille van het vaak gelijktijdig nastreven van meerdere primaire levensbehoeften zal in dit model veel belang gehecht worden aan de motivationele aspecten van de justitiabele. Elke succesvolle interventie begint met het zich verdiepen in de motieven en motivatie van de justitiabele en het peilen naar zijn ontvankelijkheid voor verandering. Empathie en de vertrouwensband tussen de praktijkwerker en de justitiabele staan hierbij centraal. Het bevorderen van het welzijn gebeurt door, onder andere, het identificeren van primaire en secundaire levensbehoeften, en deze te vertalen naar contextuele gegevens, gedrags- en levensstijlen. In overeenstemming met het Risk-Needs-Responsivity model worden ook deze interventies gekenmerkt door structuur en systematiek, maar in plaats van groepsinterventies is hier vooral aandacht voor individuele motivering en individuele begeleiding. Centraal in deze cliëntgerichte benadering staat de manier waarop iemand tegen zichzelf en zijn/haar relatie met de buitenwereld aankijkt. Het Good Lives Model pleit voor het geven van aandacht aan de voorkeuren van de justitiabele, zijn/haar talenten, en de omstandigheden en mogelijkheden die de leefsituatie volgens hem/haarzelf kunnen verbeteren. Met andere woorden, de justitiabele wordt gemotiveerd om actief mee te werken aan zijn/haar re-integratie en wordt aangespoord om de benodigde capaciteiten te ontwikkelen om belangrijke sociale en persoonlijke zaken en goederen op een acceptabele en pro sociale manier te kunnen bereiken. In deze benadering heeft men respect voor verschillen in waarden, normen en keuzes en aangezien het Good Lives Model er niet van uitgaat dat er één ideaal of aangewezen levensstijl bestaat verkiest men de term ‘Good Lives’ boven de term ‘Good Life’ (Ward & Maruna, 2007).

4.

DISCUSSIE

De What Works-benadering, met daarin het Risk-Needs-Responsivity model, is een belangrijke ontwikkeling in het streven naar dader re-integratie. Een voortreffelijke verdienste van het model is, zonder enige twijfel, dat er veel vooruitgang is geboekt op vlak van een betere onderbouwing van justitiële groepsinterventies, er meer belang wordt gehecht aan evaluatie en monitoring, protocollering van interventies en de aandacht voor een integere, professionele uitvoering is gestegen (van den Hurk & Nelissen, 2004). Nochtans kreeg de toenemende toepassing van het Risk-Needs-Responsivity model ook kritiek, en leek met de komst van het Good Lives Model een scholenstrijd uit te breken tussen de beide modellen van daderbegeleiding. Verschillende onderzoekers plaatsten kritische kanttekeningen bij zowel methodologisch-wetenschappelijke aspecten van de What Works-benadering (zoals bijvoorbeeld: What Works leunt te zwaar op meta-analyses; What Works overschat het recidiveverminderend effect van interventies; What Works negeert de sociale context van criminaliteit, etc.) als bij de hierop gebaseerde uitvoeringspraktijk. Op deze kritische commentaren volgde een stroom van antwoorden en weerleggingen van de protagonisten Andrews en Bonta enerzijds, en Ward, desistance-collega’s, en critici van het RiskNeeds-Responsivity model anderzijds, waarbij ze verzeild dreigden te geraken in bijtende kritieken op elkaars model van daderbegeleiding.

91


Evaluatie van beide modellen van daderbegeleiding Samengevat argumenteerden critici van het Risk-Needs-Responsivity model dat dit model teveel focust op terugvalpreventie, risicomanagement en maatschappelijke veiligheid als ultiem doel van effectieve justitiële interventies, ten koste van andere (psychologisch) relevante factoren die noodzakelijk zijn om het welzijn van de justitiabele te bevorderen, alsook adequate zorg te voorzien zodat de justitiabele optimaal kan (re)-integreren in de samenleving. De desistance-resultaten tonen volgens Farrall (2004) aan dat men zich voor daadwerkelijke daderbegeleiding niet enkel kan richten op het versterken van humaan kapitaal (in de vorm van verbeterde cognitieve of arbeidsvaardigheden), maar eveneens moet investeren in sociaal kapitaal (sociale netwerken, zoals bijvoorbeeld, familie, vrienden, collega’s, kennissen, etc.) en economische behoeften van justitiabelen, via bemiddeling in gezins- en familiesituaties, en het ondersteunen van justitiabelen bij hun (her)intrede op de arbeidsmarkt, zorg en onderdak in de gemeenschap. Deze nieuwe inzichten uit het desistance-onderzoek worden, tot op heden, onvoldoende weerspiegeld in de What Works-benadering. De hoofdkritiek op het Good Lives Model is het gebrek aan empirisch bewijs, te wijten aan 1) een gering aantal studies die exclusief gebruik maken van het Good Lives Model en daarbij een verband bevestigen tussen crimineel gedrag en het bevredigen van primaire levensbehoeften, en 2) aan valide, grootschalige kwantitatieve onderzoeksgegevens. Ook de kernvraag hoe ‘welzijn’ en primaire behoeften gekoppeld kunnen worden aan recidive en veiligheid biedt – tot op heden – geen sluitende antwoorden (Bonta & Andrews, 2003; Ogloff & Davis, 2004). Het Good Lives Model en desistance maken inderdaad eerder gebruik van kwalitatieve studies, waardoor verscheidene kritieken te plaatsen zijn onder het methodedebat over kwantitatief versus kwalitatief wetenschappelijk onderzoek. Op weg naar een geïntegreerd model van daderbegeleiding? Recentelijk wijzen verscheidene auteurs op het feit dat modellen van daderbegeleiding per definitie hybride zijn, en het een misverstand is om het Risk-Needs-Responsivity model en het Good Lives Model als tegenstrijdige modellen te beschouwen. Het zou beter zijn om deze modellen complementair op te vatten. Beide modellen trachten namelijk na te gaan welke methoden effectief zijn, waarbij hun aanpak gericht is op zowel criminogene als beschermende factoren (weliswaar in een verschillende volgorde van belang) en maken gebruik van dezelfde cognitief therapeutische technieken en vaardigheden, zoals bijvoorbeeld modelling (het goede voorbeeld geven), bekrachtiging en een stapsgewijze aanpak. Ward en Maruna (2007) besluiten dat het Risk-Needs-Responsivity model het sterkst is daar waar het Good Lives Model hiaten vertoont, en omgekeerd. Hiermee onderschrijven zij de sterke empirische basis van het Risk-Needs-Responsivity model, het nut van cognitief-gedragstherapeutische (groeps)interventies en de implementatie van verschillende variabelen en leerprincipes in hun model, maar benadrukken zij dat de derde pijler van het Risk-Needs-Responsivity model, namelijk responsiviteit (het schenken van aandacht aan individuele behoeften en waarden), sterker is uitgewerkt in het Good Lives Model en beklemtonen zij de positieve effecten van casework en een individuele aanpak, gebruik makend van strength-based behandelingsmethoden. Deze nieuwe verworven inzichten gaven alvast aanleiding voor de ontwikkeling van nieuwe kaders en paradigma’s. Twee voorbeelden. 1) Het door Birgden (2008) ontwikkelde ‘normatief kader voor daderbegeleiding’, bedoeld voor praktijkwerkers, plaatst het perspectief van mensenrechten naast daderbegeleiding. Met dit normatief kader legt zij de nadruk op de bescherming van de maatschappij door het vinden van de juiste balans tussen enerzijds de rechten van de gemeenschap (benadrukt in het Risk-Needs-Responsivity model) en anderzijds de rechten van de justitiabele (benadrukt in het Good Lives Model). Autonome beslissingen van de justitiabele staan centraal in dit kader. Wanneer een dader na overleg bijvoorbeeld niet wenst deel te nemen aan een programma dan dient dit ook eerbiedigd te worden. Uitzondering hierop is echter wanneer het een dader betreft met een hoog risico op een ernstig misdrijf, in welk geval de rechten van de samenleving het overwicht halen (Birgden, 2008). 2) In zijn rapport ‘Naar een effectieve praktijk in daderbegeleiding’ plaatst McNeill (2008, 2009) desistance als het hoofddoel van daderbegeleiding, en stelt hij voor dat de betrokken diensten,

92


praktijkwerkers en onderzoekers samen nagaan hoe desistance in de praktijk ondersteund kan worden. Voortbouwend op het ‘desistance paradigma’ voorziet McNeill (2006) een ruime plaats voor de relatie tussen probatieassistent en dader in het desistance-proces, en situeert hij cognitiefgedragstherapeutische interventies als één onderdeel van het werken met daders. Burnett en McNeill stellen zelfs zeer expliciet: “Hoewel de werkrelatie probatieassistent/dader de laatste jaren werd gemarginaliseerd ten voordele van groepsinterventies zijn er nu hoopvolle tekens dat beleidsmakers terug aansluiting zoeken bij de individuele begeleiding, waarbij de relatie tussen de probatieassistent en de dader wordt beschouwd als een belangrijke voorwaarde voor desistance”. (2005: 221)

BESLUIT

Uit bovenstaande kunnen we besluiten dat het onderzoek naar modellen van daderbegeleiding belangrijke implicaties inhoudt voor het werk van de betrokken diensten en de manier waarop men omgaat met justitiabelen. Deze in hoofdzaak Angelsaksische ontwikkelingen zijn echter ook in ieders belang. Beleidsoverdracht van het dominante Risk-Needs-Responsivity model en in mindere mate het Good Lives Model is namelijk reeds via verschillende vormen van ‘indringendheid’ (Dolowitz & Marsh, 1996) terug te vinden op menig veiligheids- en criminaliteitsagenda. In België vinden we, zeker in de behandeling en begeleiding van seksuele delinquenten, sporen terug van het Risk-Needs-Responsivity model, maar ook van het Good Lives Model, gesteund op de systeemtheorie. De Belgische situatie zal evenwel het voorwerp uitmaken van een latere publicatie. Bibliografie Aarten, P., Poort, R. & van der Laan, P. (2009). ‘Erkenningscommissies voor justitiële gedragsinterventies. De stand van zaken in een aantal Europese landen en Canada en relevante ontwikkelingen voor Nederland’, Proces, 88, (4), 199-208. th Andrews, D. & Bonta, J. (2006). The psychology of criminal conduct (4 edition), Cincinnati: Anderson. Andrews, D., Bonta, J. & Hoge, R. (1990). ‘Classification for effective rehabilitation. Rediscovering Psychology’, Criminal Justice and Behavior, 17, (1), 19-52. Bauwens, A. & Snacken, S. (2010). ‘Modèles de guidance judiciaire’ : Sur la voie d'un modèle intégré ?’, in publicatieboek van het congres : Sécurité avant tout ? Chances et dangers du risk assessment dans les domaines de l'exécution des sanctions et de la probation (pp. 93-107), Paulus-Akademie, Zürich, 34 septembre 2009. Stämpfli Verlag AG: Bern, Switzerland. Birgden, A. (2008). ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychogists’, Psychiatry, Psychology and Law, 15, (3), 450-468. Bonta, J. & Andrews, D. (2003). ‘A commentary on Ward and Stewart’s model of human needs’, Psychology. Crime & Law, 9, (3), 215-218. Burnett, R. & McNeill, F. (2005). ‘The place of the officer-offender relationship in assisting offenders to desist from crime’, Probation Journal, 52, (3), 247-268. Cullen, F. & Gendreau, P. (1989). ‘The effectiveness of correctional treatment: Reconsidering the ‘nothing works’ debate’, In L. Goodstein & D. MacKenzie (Eds.), The American prison: Issues in research and policy (pp. 23-44). New York, NY: Plenum. Dolowitz, D. & Marsh, D. (1996). ‘Who learns what from whom: a review of the policy transfer literature’, Political Studies, 44, (2), 343–357. Dolowitz, D. & Marsh, D. (2000). ‘Learning from abroad: the role of policy transfer in contemporary policy making’, Governance: An International Journal of Policy and Administration , 13, (1), 5-24. Farrall, S. (2004). ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’, In S. Maruna & R. Immarigeon (Eds.), After crime and punishment. Pathways to offender reintegration (pp. 57-84), Cullompton: Willan Publishing.

93


Gendreau, P. & Ross, R. (1983-84). Correctional treatment: Some recommendations for successful intervention. Juvenile and Family Court ,34, 31-40. Goethals, J. (2007). Psychologie en delinquentie: een inleiding in de criminologische psychologie, Leuven: Acco. Mair, G. (2004). ‘The origins of what works in England and Wales: a house built on sand?’, In G. Mair (Ed.) What matters in probation. (pp. 12-33), Cullompton: Willan Publishing. Maruna, S., Immarigeon, R. & LeBel, T. (2004). ‘Ex-offender reintegration: theory and Practice’, In S. Maruna & R. Immarigeon (Eds.), After crime and punishment: pathways to offender reintegration (pp. 327), Cullompton: Willan Publishing. McNeill, F. (2006). ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 6, (1), 39-62. McNeill, F. (2008). Toward effective practice in offender supervision, Glasgow: the Scottish Centre for Crime and Justice Research, report 01/09, 58 p. McNeill, F. (2009). ‘What Works and what’s just?, European Journal of Probation, 1, (1), 21-40. Ogloff, J. & Davis, M. (2004). ‘Advances in offender management and rehabilitation: contribution of the risk-needs-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 10, (3), 229-242. Ross, R. & Gendreau, P. (1980). Effective correctional treatment. Toronto, ON: Butterworths. van den Hurk, A. & Nelissen, P. (2004). ‘“What works”. Een nieuwe benadering van resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 5, 280-297. Vanstone, M. (2004). Supervising offenders in the community. A history of probation theory and practice, Ashgate: Aldershot. Ward, T. & Maruna, S. (2007). Rehabilitation (Key ideas in criminology series), London: Routledge. Whitehead, P., Ward, T. & Collie, M. (2007). ‘Time for a change. Applying the Good Lives Model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 51, (5), 578-598.

94



DE PLAATS VAN HET SLACHTOFFER IN HET BELGISCHE SYSTEEM VAN W ERK ONDER MANDAAT?

Anne Lemonne Onderzoeksassistent bij het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie

INLEIDING

In het licht van de resultaten van het ‘Onderzoek met betrekking tot de evaluatie van de voorzieningen ten behoeve van slachtoffers van inbreuken’ van de afdeling criminologie van het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (2004-2007) over de ervaringen en verwachtingen van slachtoffers, willen wij nagaan welke plaats het slachtoffer inneemt in het Belgische systeem van werk onder mandaat en nadenken over de spanningen die het werk van de justitieassistenten voor slachtofferonthaal vandaag kenmerken. Onze bijdrage zal bestaan uit drie delen. In een eerste deel zullen wij het werk van de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal situeren binnen het gerechtelijk apparaat, aan de hand van een korte beschrijving van het relevante wettelijke en reglementaire kader. Een tweede deel vestigt de aandacht op een aantal uitdagingen waarmee de justitieassistenten vandaag in hun dagelijks werk met slachtoffers geconfronteerd worden. Tot slot zullen wij bepaalde spanningen ter sprake brengen die volgens ons het werk van de justitieassistenten die verantwoordelijk zijn voor slachtofferonthaal kenmerken.

Anne Lemonne - Modellen van justitiële begeleiding – ATELIER 1 2 december 2009

1.

KORT OVERZICHT VAN HET WETTELIJKE EN REGLEMENTAIRE KADER MET BETREKKING TOT DE VOORZIENINGEN VOOR SLACHTOFFERS IN HET

GERECHTELIJK

WERK

‘ONDER

MANDAAT’

TEN

BELGIË EN

BEHOEVE

VAN

SLACHTOFFERS

In de loop van de twee vorige decennia werden, naar het voorbeeld van internationale trends en exemplarisch voor de opmars van de politieke en mediabelangstelling voor de thematiek van slachtoffers in ons land, de bestaande middelen voor slachtoffers van inbreuken geleidelijk aan met steeds meer 2 actoren en voorzieningen uitgebreid . De wettelijke en reglementaire activiteit met betrekking tot de slachtofferproblematiek nam zowel kwantitatief (steeds meer voorzieningen) als kwalitatief (meer diverse voorzieningen) toe, vooral in de jaren negentig. Zo werd bijvoorbeeld een vergoedingsfonds voor de slachtoffers van opzettelijke gewelddaden gecreëerd3 en werden diensten voor slachtofferhulp opgericht en gefinancierd door de 4 Gemeenschappen/Gewesten, om hen psychosociale (en eventueel juridische) hulp te bieden. Aansluitend bij deze initiatieven werd vanaf het begin van de jaren negentig ook steun verleend aan slachtoffers in politiecommissariaten, parketten en rechtbanken, door de oprichting van de diensten voor slachtofferhulp en -onthaal, om te voorkomen dat slachtoffers door hun confrontatie met dergelijke 5 instanties voor de tweede keer slachtoffer zouden worden (secundaire victimisatie) . Tot slot werden specifieke voorzieningen ontwikkeld om de positie van slachtoffers te verbeteren in het kader van de strafvordering (verklaring van de benadeelde persoon, de mogelijkheid om het dossier in te kijken en om bijkomende handelingen te verzoeken tijdens de fase van het opsporingsonderzoek en gerechtelijk onderzoek, de mogelijkheid zich uit te spreken over de voorwaarden van de voorwaardelijke invrijheidsstelling van de veroordeelden enz.). Het ‘herstel’ van slachtoffers werd dus geleidelijk aan een van de erkende doelstellingen van het penitentiair beleid6. Parallel aan deze ontwikkelingen werden bovendien in alle fasen van de strafvordering bemiddelingsprogramma’s ingevoerd en ter beschikking 7 gesteld van slachtoffers (en daders) . Hoewel onze aandacht in deze bijdrage in de eerst plaats uitgaat naar het werk van de dienst slachtofferonthaal, verwijzen we ook naar het bredere kader waarbinnen dit werk gesitueerd moet 8 worden , meer bepaald met het oog op het ‘meerdimensionale en geïntegreerde’ perspectief van het volledige slachtofferbeleid. De justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal werken inderdaad in het kader van een groeiende belangstelling voor de slachtoffers op het vlak van steun en hulp, de erkenning van ‘procedurele’ rechten en een strafrechtsbedeling die steeds meer gericht is op ‘herstel’9. De analyse van hun opdrachten kan dus niet losgekoppeld worden van deze meer algemene evolutie. Zonder in details te treden, is het belangrijk op te merken dat het werk van de justitieassistenten voor slachtofferonthaal specifiek wordt vastgelegd in enkele wetteksten en reglementaire bepalingen, waaronder: de Ministeriële richtlijn van 15 september 1997 inzake het onthaal van slachtoffers op 10 11 parketten en rechtbanken ; artikel 3bis, eerste paragraaf van het Wetboek van Strafvordering ; het Koninklijk Besluit van 13 juni 1999 houdende organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het ministerie van Justitie en het Ministerieel Besluit van 23 juni 1999 tot oprichting van een specifieke opdracht voor het slachtofferonthaal12; of een aantal meer ‘vertrouwelijke’ documenten, zoals de omzendbrief ter 13 verduidelijking van de deontologische principes van de justitieassistent en de documenten van de BPR (Business Processing Reengineering), die de doelstellingen en middelen (actoren, procedures) van de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal uiterst gedetailleerd beschrijven. Op basis van de inhoud van deze verschillende teksten kan men het takenpakket van de justitieassistenten voor slachtofferonthaal en de contacten die ze met de andere actoren van het slachtofferbeleid moeten onderhouden nauwkeurig afbakenen.

96


Om de context van hun werk goed te begrijpen, moet ik er in de eerste plaats op wijzen dat uit deze verschillende wettelijke en reglementaire teksten blijkt dat een belangrijk gedeelte van het onthaal en de begeleiding van slachtoffers tijdens de strafvordering de verantwoordelijkheid blijft van de advocaten, magistraten, het administratieve personeel van de parketten en griffies enz. Toch moeten de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal hun specifieke bijdrage leveren. Ze zijn namelijk belast met14: 1) Structurele opdrachten: - de betrokken personen bij het parket en de rechtbanken zo veel mogelijk sensibiliseren voor de specifieke problematiek van slachtoffers; - voorstellen formuleren om het slachtofferonthaal en het slachtofferbeleid te verbeteren. De teksten bepalen dat deze opdracht uitgeoefend moet worden dankzij de nauwe samenwerking met het administratief personeel en de magistraten van de parketten en rechtbanken, om hen te sensibiliseren en te ondersteunen in hun algemene hoor- en onthaalopdracht, en dankzij het overleg met de andere 15 overheden en diensten die in de overlegorganen verantwoordelijk zijn voor slachtoffers . 2) Individuele opdrachten: - oor hebben voor de slachtoffers en hen ontvangen, informeren, steunen en eventueel oriënteren tijdens de gerechtelijke procedure, dit wil zeggen vanaf de neerlegging van de klacht tot de uitvoering van de 16 straf . De justitieassistent vervult dit gedeelte van zijn opdracht op vraag van de magistraat (in de vorm van een aanhangigmaking) of van het slachtoffer zelf, of op eigen initiatief (voor de twee laatste gevallen 17 moet de magistraat ook zijn toestemming geven) . De teksten preciseren echter dat de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal niet bevoegd zijn om psychosociale hulp te verlenen of een juridisch advies te formuleren. De doorverwijzing, indien nodig, van het slachtoffer naar de bevoegde personen behoort dus eveneens tot het takenpakket van de 18 justitieassistent . - de justitieassistent moet ook peilen naar de verwachtingen ‘in zijn directe en legitieme belang’ van het slachtoffer over de strafuitvoering door de dader. Op deontologisch vlak moet de justitieassistent van de dienst slachtofferonthaal dezelfde regels toepassen die gelden voor alle justitieassistenten: hij moet dus een gelijke afstand bewaren tegenover de overheid en de justitiabele en een niet-stigmatiserende, niet-normatieve en niet-substituerende positie innemen. In deze geest houdt een van de principes van zijn werk in dat hij de justitiabele als een 19 autonome persoon beschouwt die in staat is om op eigen benen te staan en zelf keuzen te maken . Volgens deze teksten moeten de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal dus in theorie: (1) in staat zijn een communicatie- en samenwerkingsnetwerk te ontwikkelen met de personen binnen en buiten de gerechtelijke organisatie; (2) hun relatie met de justitiabele (hier het slachtoffer) baseren op de veronderstelling dat deze laatste een autonome, verantwoordelijke persoon is die zijn eigen keuzen kan maken; (3) een tussenpositie innemen tussen de verzoeken van de slachtoffers (van wanbedrijven/misdaden/sterfgevallen die tot een interventie van een gerechtelijke overheid hebben geleid) en de gerechtelijke organisatie (de goedkeuring van de magistraat is nodig voor elke interventie van de justitieassistent). De justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal krijgen in de praktijk echter vaak te maken met een aantal uitdagingen. In het volgende deel zullen we ze kort toelichten.

97


2.

HET

WERK

VAN

DE

JUSTITIEASSISTENTEN

IN

DE

PRAKTIJK

EN

HUN

UITDAGINGEN

Tijdens ons onderzoek kwamen drie grote uitdagingen voor de werking van het slachtofferbeleid aan het licht. Hoewel deze uitdagingen buiten het bereik van ons onderzoek vallen, hebben ze volgens ons een bijzondere impact op de plaats die het slachtoffer in de praktijk toegewezen krijgt in het kader van het gerechtelijk werk onder mandaat. (1) Zoals wij in het vorige deel hebben gezien, moeten de justitieassistenten in hun dagelijkse praktijk een samenwerkings- en communicatienetwerk ontwikkelen met de actoren binnen en buiten de gerechtelijke organisatie. Deze laatsten worden inderdaad verondersteld enerzijds te werken in overleg/samenwerking met de magistraten (die, ter herinnering, ook verantwoordelijk zijn voor het slachtofferonthaal en de dienst slachtofferonthaal op zijn minst ‘aanhangig’ moeten maken) en, anderzijds in overleg/samenwerking met 20 andere diensten buiten de gerechtelijke organisatie . In het kader van ons onderzoek is echter meermaals gebleken dat slachtoffers doorgaans weinig aandacht krijgen van de basisactoren van het gerecht (de magistraten en het administratief personeel). De magistraten op het terrein, die zich in theorie in de eerste lijn zouden moeten bezighouden met het onthaal van ‘alle’ slachtoffers bij de parketten en rechtbanken, lijken slechts een beperkte rol te spelen in deze opdracht. Hoewel het huidige beleid de nadruk legt op de erkenning en behandeling van de gevolgen van victimisatie in de strafrechtelijke instanties, lijken de magistraten – overbelast met andere prerogatieven – vaak geneigd hun contacten met slachtoffers te beperken, omdat ze niet altijd weten hoe ze hen goed moeten ontvangen of vanwege de legitieme eisen van de gerechtelijke logica waaraan ze 21 deelnemen . De omgang met slachtoffers in het gerechtelijke apparaat is dus vooral de taak van de dienst slachtofferonthaal, zo blijkt uit de gesprekken en observaties. Vaak is het de dienst slachtofferonthaal die het initiatief tot contact met de slachtoffers neemt, die hen steunt tijdens zittingen of andere emotioneel moeilijke momenten, die een beroep doet op de magistraten en zelfs de overlegorganen dynamiseert. In het strafrechtelijk systeem bestaat er dus de facto een ‘overresponsabilisering’ van de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal. Ze zijn als het ware ‘de spil’ waar alles om draait. Deze overresponsabilisering van de dienst slachtofferonthaal heeft uiteraard gevolgen op het werk ervan. Het zou kunnen verklaren waarom de justitieassistenten zich voornamelijk 22 bezighouden met ‘individuele’ taken in plaats van de ‘structurele’ taken (sensibilisering van politieagenten en magistraten) die hen aanvankelijk werden toevertrouwd. Ook de basisopleiding van deze werknemers heeft volgens ons een invloed op hun werkopties, aangezien zij tot op heden in de 23 eerste plaats opgeleid zijn om individuele psychosociale hulp te verstrekken aan slachtoffers . Uit de resultaten van het onderzoek blijkt ook dat de samenwerking/het overleg tussen de justitieassistenten en de andere actoren van het slachtofferbeleid niet altijd even vlot verloopt. Er is meer sprake van informele contacten dan formele overlegstructuren (zoals arrondissementsraden). De dienst slachtofferonthaal lijkt beter beschermd tegen eventuele coördinatie- en overlegproblemen tussen de diensten, vanwege het sterk begrensde karakter van zijn bevoegdheden, dat eigen is aan de structuur van de gerechtelijke organisatie. Het is echter belangrijk om te onthouden dat de dienst slachtofferonthaal, die niet geacht wordt eerste bijstand of psychosociale hulp te verlenen aan de slachtoffers, soms een rem kan vormen op de concrete inschakeling van tussenpersonen – theoretisch de justitieassistenten – vanwege de mogelijke problemen met toegankelijkheid, beschikbaarheid en tegenstrijdigheid met de theoretische en methodologische keuzen van bepaalde diensten die meer betrokken zijn bij slachtofferzorg. Deze tekortkoming heeft gevolgen voor de ‘zorg’ die verleend kan worden aan de slachtoffers in het algemeen en voor het comfort van de werknemers van de dienst slachtofferhulp in het bijzonder. (2) De justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal zorgen doorgaans, rekening houdend met het redelijk strikt institutioneel en organisatorisch kader waarin ze werken, uitsluitend voor het onthaal van en de steun en informatieverstrekking aan de slachtoffers in hun contacten met de gerechtelijke organisatie.

98


Zoals wij hiervoor beklemtoonden, werken de justitieassistenten echter in het kader van een ruimer slachtofferbeleid dat niet alleen een grote diversiteit aan steunen hulpvoorzieningen omvat, maar ook steeds meer procedurele rechten voorziet die in eerste instantie de slachtoffers aanbelangen. Uit gesprekken met slachtoffers en observaties van de dienst slachtofferonthaal blijkt nu dat sommigen van hen moeilijkheden hebben met de algemene structuur van het huidige slachtofferbeleid, vanwege de complexiteit en de mobiliteits- en autonomievereisten die van hen verwacht worden. Bepaalde slachtoffers hebben inderdaad meermaals getoond of gezegd dat het huidige systeem moeilijk te begrijpen is en dat het nog moeilijker is om er hun weg in te vinden. Sommige van hen hebben bovendien verklaard dat het niet altijd ‘draagbaar’ was (vanwege psychologische of materiele redenen) om van de ene dienst naar de andere te worden gestuurd of om er wegwijs in te geraken, als gevolg van de complexiteit van de 24 procedure en de gerechtelijke organisatie . Het huidige systeem vraagt inderdaad bijzonder veel van zijn gebruikers: het vereist dat de slachtoffers inzicht hebben in een complex geheel van regels met betrekking tot de werking van een groot aantal actoren en specifieke voorzieningen. De slachtoffers moet ook bijzonder mobiel zijn en zich kunnen aanpassen aan verandering (van voorzieningen, contacten enz.). In elke ‘fase’ van het slachtofferbeleid worden de specifieke actoren/voorzieningen verondersteld op te treden volgens de bevoegdheidsbeperkingen van het reglementair kader. De mobiliteits- en aanpassingscapaciteit van de slachtoffers heeft dus gevolgen voor de activering van hun ‘rechten’ (bijvoorbeeld op hun vermogen om zich ‘benadeelde persoon’ te verklaren, zich ‘burgerlijke partij’ te stellen of een ‘slachtofferverklaring’ in te vullen). Of zoals Kaminski (2008, 20) stelt, hoewel wij in onze huidige maatschappij allemaal in staat moeten zijn ons snel aan te passen en flexibel te zijn, “zijn we niet allemaal even mobiel, en wordt een belangrijk gedeelte van het huidige leed gedragen door zij die ‘vastzitten’, die ‘de beweging niet volgen’, of ‘niet in staat zijn tot verandering’”. Bovendien biedt dit systeem nauwelijks de nodige voorwaarden om zijn gebruikers, en vooral de meest zwakke, het gevoel te geven op afdoende en rechtmatige manier geholpen te worden.

In dit kader is het werk van de justitieassistenten, die, ter herinnering, de justitiabele moeten beschouwen als een autonoom, zelfstandig individu dat in staat is zijn eigen keuzen te maken, allesbehalve gemakkelijk. Door de steeds complexer wordende organisatie en regelgeving hebben de justitieassistenten hun handen inderdaad meer dan vol op het vlak van informatieverstrekking, verduidelijking en steun. Het is dan ook geen toeval dat veel slachtoffers vertelden dat ze het echt apprecieerden dat de opvolging zo grondig gebeurde of dat de samenwerking tussen de werknemers van de verschillende diensten van die aard was dat ze het gevoel hadden echt geholpen te worden op emotioneel, informatief en praktisch vlak.

(3) Een derde belangrijke uitdaging waarmee de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal dagelijks worden geconfronteerd in de uitvoering van hun werk is dat het personeel van deze dienst moet werken in een kader waarin de ontwikkeling van een slachtofferbeleid ‘in mineur’ verloopt en dat in het dagelijkse leven contrasteert met de inspanningen en middelen die soms voor grote gemediatiseerde zaken worden aangewend.

Het is inderdaad zo dat de basisactoren van de parketten en rechtbanken vaak andere prioriteiten hebben dan aandacht voor de slachtoffers. Daarbij komt dat deze prioriteiten steeds veranderen en soms talrijke institutionele en/of organisatorische veranderingen met zich meebrengen. Bijgevolg is het mogelijk dat de diensten die verantwoordelijk zijn voor de sensibilisering van de magistraten en het administratieve personeel zich in de praktijk niet kunnen bezighouden met sensibilisering, als gevolg van diverse organisatorische redenen. Het gebrek aan toezicht op het werk van de justitieassistenten kan te wijten zijn aan problemen die verder reiken dan de verdeling van de middelen. De analyse van de gesprekken en observaties van de beroepsactoren toont bovendien aan dat de organisatie en de evaluatie van de diensten steeds meer gebeurt op basis van kwantitatieve factoren die onder andere op endogene manier werden bepaald, dus volgens criteria met betrekking tot de doeltreffende werking van de instelling (Kaminski, 2002) en niet op basis van exogene, kwalitatieve criteria die het welzijn van de gebruikers na de tussenkomst in aanmerking nemen. Het cijfer (om het even welk) wordt inderdaad een belangrijk criterium voor de evaluatie van de diensten, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de invoering van de

99


werklastmeting voor de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal. Er moet worden vermeld dat deze cijfers in werkelijkheid veeleer het werk van het personeel ‘meten’ dan de emancipatiegraad van de gebruikers of de effectiviteit van de fundamentele rechten waarop ze een beroep kunnen doen. Momenteel worden dus niet zozeer de waarde of de zin van het werk met de gebruiker geëvalueerd, dan wel het aantal tenlastenemingen, gesprekken, tussenpersonen enz. Net zoals in andere domeinen van het overheidsbeleid, gaat “een middelenverbintenis met het oog op het welzijn van de gebruiker” ook hier steeds meer ten koste van “een kille of bestuurlijke verantwoordelijkheid” (Pieret 2008: 36). Het gevaar dat de justitieassistenten hun motivatie zouden verliezen en dat hun werk zeer routine-matig zou worden, kwam overigens meer dan eens ter sprake in de interviews met de beroepsactoren. Het evenwicht dat de justitieassistent moet vinden tussen de verzoeken van de slachtoffers enerzijds en de verzoeken van de gerechtelijke organisatie anderzijds is in dergelijke omstandigheden dus moeilijk te bereiken.

Ten slotte wordt het personeel van de dienst slachtofferonthaal ook geconfronteerd met de hoge verwachtingen die slachtoffers soms hebben van justitie. De getuigenissen van de deelnemers aan het 25 onderzoek tonen echter aan dat deze verwachtingen zelden volledig worden ingelost . Zelfs als de ‘sociale’ erkenning van victimisatie groot is (“het slachtoffer moet erkend worden als slachtoffer, anders bestaat het gevaar dat het zijn status wanhopig zal opeisen”, Damiani, 2004:38), moet de manier waarop het strafproces zelf een ‘therapeutische’ plaats voor de slachtoffers is, dit wil zeggen een plaats voor de “reconstructie van het slachtoffer als persoon”, volgens hen meer in vraag worden gesteld (Damiani, 2004 ; Salas, 2005 ; Cesoni & Rechtman, 2005). Zoals sommige auteurs hebben opgemerkt (Damiani, 2004; Cesoni & Rechtman, 2005; Salas, 2005; Eliacheff en Soulez Larivière, 2007), kunnen diverse aspecten van de gerechtelijke rationaliteit niet anders dan botsen met de verwachtingen van de slachtoffers: de perceptie die iemand heeft van een gebeurtenis (vaak de minachting die of het onrecht dat zij hebben ervaren) kan inderdaad niet herleid worden tot de basis van het concept inbreuk. Het concept inbreuk impliceert namelijk een abstracte oorzaak (de schending van de wet), terwijl het concept onrecht de ervaren gevolgen uitdrukt (het aangedane kwaad). Het is dan ook zeldzaam, en dit blijkt ook uit onze gesprekken, dat slachtoffers enkel klagen over een ‘inbreuk’. Ze klagen vaak en vooral over een ‘situatieprobleem’. In het strafproces staat het concept inbreuk echter centraal, een ‘juridische abstractie’ die door de behoeften van de openbare orde wordt bepaald. Het strafproces verzamelt dan ook slechts de feiten die direct met de inbreuk verband houden (Salas, 2005). De slachtoffers blijven vaak gefrustreerd achter, met het gevoel dat onderliggende of gerelateerde problemen worden verwaarloosd. De ‘gerechtelijke waarheid’ (en de manier waarop die wordt bereikt) en de ‘waarheid van het geleden onrecht’ van de slachtoffers zijn dus zonder twijfel twee verschillende zaken. Dit vormt een bijkomende uitdaging voor de praktijk van de justitieassistenten.

CONCLUSIES In deze bijdrage hebben wij aangetoond dat hoewel de justitieassistenten van de dienst slachtofferonthaal in theorie: (1) in staat moeten zijn een communicatie- en samenwerkingsnetwerk op te bouwen met de actoren binnen en buiten de gerechtelijke organisatie; (2) hun relatie met de justitiabele (hier het slachtoffer) moeten baseren op de veronderstelling dat deze laatste een autonome, zelfstandige persoon is, in staat om zelf keuzen te maken; (3) een soort tussenpositie innemen (sommigen zouden zeggen, een grensvlak of een menselijke vitrine) tussen de verzoeken van de slachtoffers (van wanbedrijven/misdaden/sterfgevallen die tot een interventie van een gerechtelijke overheid hebben geleid) enerzijds en de gerechtelijke organisatie anderzijds (de goedkeuring van de magistraat is nodig voor elke tussenkomst van de justitieassistent), de verwezenlijking van deze opdrachten allesbehalve eenvoudig is, als gevolg van de uitdagingen waarmee deze actoren worden geconfronteerd.

In het kader van een slachtofferbeleid, waarin een groot aantal onzekerheden blijven bestaan over de functie en de plaats van elk van deze diensten, waarin het overleg en de samenwerking met de basisactoren nog steeds moeizaam verloopt, waarin de toename van het aantal regels en voorzieningen

100


niet bevorderlijk is voor de autonomie van de justitiabele en zijn vermogen om wegwijs te geraken in dit systeem, waarin de slachtoffers grote verwachtingen hebben van het gerecht, is de uitoefening van deze opdrachten zowel structureel als individueel inderdaad allesbehalve gemakkelijk.

In dit opzicht is het van belang erop te wijzen dat veel van de ondervraagde actoren de aandacht hebben gevestigd op de gebreken van de ter beschikking gestelde reflectie-instrumenten, zoals het toezicht. Nochtans zou de verbetering van deze instrumenten hun werk zinvoller kunnen maken. Wat de magistraten (en hun administratieve medewerkers) betreft, moeten we paradoxaal genoeg vaststellen dat tot op vandaag hun werk nog nooit beoordeeld werd, ondanks hun prerogatieven op het vlak van de kwalitatieve bijstand en het slachtofferonthaal. Een dergelijke kwalitatieve en reflexieve beoordeling van het werk van elk van de actoren die mee verantwoordelijk zijn voor de toepassing van het slachtofferbeleid op gerechtelijk niveau zou nochtans verstandig zijn. Dit werk, dat een gezamenlijke denkoefening mogelijk maakt, zou inderdaad een van de instrumenten kunnen zijn voor de bestrijding van de gevolgen van de context waarin sommige justitieassistenten vandaag hun werk moeten uitoefenen.

Bibliografie Aertsen, I. et Beyens, K., ‘Restorative justice and the morality of law: a reply to Brochu’, in Claes, E., Foqué, R. et Peters, T. (eds), Punishment, Restorative Justice and the Morality of Law, AntwerpOxford, Intersentia, 2005, 101-117. Cartuyvels, Y., ‘Politiques pénales et gouvernementalité par le risque: vers une culture post-disciplinaire?’, in Cartuyvels, Y. (ed.), Les ambivalences du risque. Regards croisés en sciences sociales, Brussel, Facultés universitaires Saint-Louis, 2008, 149-185. Cesoni, M.L. en Rechtman, R., ‘La réparation psychologique de la victime: une nouvelle fonction de la peine?’, Revue de Droit pénal et de Criminologie, nr. 2, februari 2005, 158-178. Damiani, C., ‘Comment concilier réalité psychique et réalité judiciaires ?’, in Magos, V. (ed.), Procès Dutroux. Penser l’émotion, Brussel, Ministerie van de Franse Gemeenschap, Coordination de l’aide aux victimes de maltraitance, 2004. Eliacheff C. et Soulez Lariviere, D., Le temps des victimes, Ed. Albin Michel, 2007. Kaminski, D., ‘Troubles de la pénalité et ordre managérial’, Recherches sociologiques, 2002/1, 87-107. Kaminski, D., ‘L’insécurité : plainte sociale et solution politique’, Travailler à l’être ensemble. L’aujourd’hui de l’intervenant social, Les hors-série de Politique, La Semaine sociale du Mouvement ouvrier chrétien, nr. 59, 2008, 14-21. Languin, N. en Robert, C-N., ‘Victimes: rôles, attentes et déceptions’, presentatie voor het EUonderzoeksproject ‘Crimprev’. Facteurs de criminalisation. Une approche comparative, Brussel, Fondation universitaire, 20-21 april 2007. Lemonne, A.., Van Camp, T., Vanfraechem, I. et Vanneste C. (Dir.), Onderzoeksproject met betrekking tot de evaluatie van de voorzieningen ten behoeve van slachtoffers, Eindrapport, 19a, Brussel, Collectie van onderzoeksrapporten, Hoofdafdeling Criminologie, juli 2007. Pieret, J., ‘De la déresponsabilisation des travailleurs sociaux’, Travailler à l’être ensemble. L’aujourd’hui de l’intervenant social, Les hors-série de Politique, La Semaine sociale du Mouvement ouvrier chrétien, nr. 59, 2008, 36-41. Salas, D., La volonté de punir. Essai sur le populisme pénal, Paris, Hachette, 2005. Vanhamme, F., La rationalité de la peine. Une approche socio-cognitive des tribunaux correctionnels, Thèse présentée pour l’obtention du grade de docteur en criminologie, Brussel, ULB, 2005.

101


102



MODEL VOOR DADERBEGELEIDING: EEN EPISTEMOLOGISCHE, THEORETISCHE EN METHODOLOGISCHE KEUZE

Henri W aterval Adviseur Dienst operationele ondersteuning, DG Justitiehuizen

Dank u voor uw keuze van deze workshop. U bent hier een beetje als op een muziekfestival. Vanochtend stond u voor de main stage, het hoofdpodium, waar de grote kanonnen optreden ... die soms ontgoochelen omdat het geluid nergens naar lijkt of het contact met het publiek ontbreekt ... En na de lunch had u de keuze tussen verschillende kleine podia ... Geen gemakkelijke keuze: een groep ontdekken die in de gespecialiseerde pers goede recensies heeft gekregen, bij de vrienden blijven hangen om plezier te maken, of de gezelligste tent met het koudste bier opzoeken ... Ik hoop hoe dan ook dat de melodieën die u dadelijk zult horen een gevoelige snaar zullen raken, en dat u zult vertrekken met enkele noten in uw hoofd die u nog dagen of weken, of zelfs in heel uw beroepsloopbaan zullen bijblijven. En dat een vraag of een probleem iets in uw brein zal doen klikken, zodat u een melodie hoort die het verschil maakt ... Men heeft mij in het kader van dit colloquium verzocht om iets te vertellen over onze visie op de opvang van de ‘dader’, via de omweg van de plaats van het ‘slachtoffer’ in de door een overheid opgelegde maatregelen. Dat betekent dat ik u enkele richtpunten zal uitleggen waarover de interveniënten beschikken om hun dagelijkse werk uit te voeren. Ik zal het hebben over de praktijken die men van de justitieassistent verwacht. Ik zal ook de contouren schetsen van een model voor de opvang van de justitiabele, een model dat we het model van de voorwaarden of het hulp-controlemodel zouden kunnen noemen. Ik zal ook spreken over de manier waarop wij burgers in onze samenleving behandelen wanneer de justitie in hun leven ingrijpt. Bepaalde ideeën en redeneringen zullen misschien een nuancering verdienen: dat is in de context van deze uiteenzetting een inherente limiet.

Henri Waterval - Modellen van justitiële begeleiding – ATELIER 1 2 december 2009

We weten dat een antwoord afhangt van de manier waarop de vraag wordt gesteld. Veronderstel dat de vraag de volgende is: wat is de plaats van het slachtoffer in kader van de begeleiding van een dader? Het antwoord is dan eenvoudig: het is de plaats die de opdrachtgevende overheid het slachtoffer toekent, via een voorwaarde die geformuleerd wordt in een voor de dader dwingende maatregel. Ik zou het daar bij kunnen laten en u nog een leuke dag wensen, aangezien u het antwoord op de vraag nu kent. Maar dat antwoord, hoe evident het ook lijkt, is het resultaat van een meer algemene reflectie. En deze reflectie vereist enkele omwegen die ons zullen doen nadenken over de grondslagen van onze rechtsstaat. Het slachtoffer is slechts één van de vele elementen in een maatregel. De manier waarop zijn plaats gedigitaliseerd wordt en het doel wordt nagestreefd, zullen tijdens de uiteenzetting worden ontwikkeld. We gebruiken de term ‘justitiabele’ om over de ‘dader’ te spreken. De term dekt een groot aantal situaties, van een cannabisroker tot een bankrover, een veroordeelde wegens zedenfeiten of een witteboordencrimineel. (Het is interessant dat de meningen en de manier waarop men mensen benoemt, dus etiketten opplakt, evolueren volgens ‘modes’ in de samenleving, modes die steeds vaker worden beïnvloed door bepaalde media, met argumenten die niet voortkomen uit een misdaadbeleid maar uit een marketinglogica die op het gevoel speelt). Het zou een grote rijkdom zijn voor onze taal als we een gepaste term hadden om de ‘dader’ te kwalificeren volgens de specificiteit van elke situatie, een beetje zoals de Inuït meer dan 100 woorden voor ‘sneeuw’ kennen. Jammer genoeg is dat niet het geval: de taal is de uitdrukking van de manier waarop we de realiteit vatten. En we stellen vast dat de onze in deze materie arm is. De woorden vertellen over de complexiteit van de realiteit of beter, de manier waarop wij ze zien. En dus ook over de onderliggende epistemologie. Einstein zei dat de theorie de observatiemogelijkheden bepaalt. En een behandeling (in de ruime betekenis van het woord) hangt af van de theorie waarop ze gebaseerd is. Zo meende Lombroso in zijn beroemde werk L'Uomo delinquente dat men een misdadiger kon identificeren aan de hand van bepaalde anatomische kenmerken, zoals de schedelomtrek, de grootte van het kaakbeen, de afstand tussen de ogen enz. Als we die oefening op onszelf zouden toepassen terwijl we voor de spiegel staan, durf ik te wedden dat sommige aanwezigen hier niet zouden zijn, ikzelf misschien inbegrepen. We lachen erom, maar Lombroso's theorie is nog geen 150 jaar oud. Ik zou ook het voorbeeld van de lobotomie kunnen noemen, de chirurgische ingreep waarmee men de verbindingen in de voorhoofdskwab verwijdert, zodat psychotische symptomen verdwijnen. Deze techniek is gebaseerd op een theorie van een Portugese arts, die in 1949 de Nobelprijs ontving. Ze werd op grote schaal op tienduizenden mensen toegepast, vooral in de Verenigde Staten. Hetzelfde geldt voor de elektroshocks en de insuline-injecties, die in ons land tientallen jaren lang werden gebruikt. We weten dat sommige wetenschappelijke studies slechts bedoeld zijn om te rechtvaardigen wat men wil aantonen en dus als argument te dienen voor de ideologieën die men wil verdedigen of voor bepaalde lobby's. Ik durf mij niet voor te stellen wat onze nakomelingen zullen denken over de manier waarop wij vandaag over een ‘geesteszieke’ of een ‘delinquent’ denken.

104


In ons land is het model voor de daderopvang wat we het ‘model van de voorwaarden’ zouden kunnen noemen: een overheid dwingt een justitiabele om bepaalde dingen wel of niet te doen, en vraagt aan een professional, in dit geval een justitieassistent, om te verifiëren of de opgelegde maatregelen gerespecteerd worden. De professional krijgt ook de opdracht om de persoon indien nodig te helpen om te doen wat van hem gevraagd wordt. De concretisering van dit model gebeurt volgens een methodologie. Een goede methodologie moet gebaseerd zijn op theoretische en epistemologische grondvesten. De justitiehuizen hebben gekozen voor de pragmatisch georiënteerde contextuele en interactionele (systeemvisie) benadering van de communicatie (school van Palo Alto). Deze verduidelijking is belangrijk, want we weten dat er evenveel verschil bestaat tussen de systeembenadering en de psychoanalyse als tussen de systeemvisie en de strategische benadering die het probleemoplossingsmodel ontwikkelt. Het is een responsabiliserende, niet-normatieve en niet-substitutieve benadering. Het is ook een manier van kijken die het mogelijk maakt om de verschijnselen in hun complexiteit te vatten en om in het kader van een interventie de diversiteit te bewaren. Wij menen dat de voorrang van de wettelijke norm op de psychologische norm de burgers van een rechtsstaat meer garanties biedt. De keuze van een epistemologie moet trouwens coherent zijn met het mensbeeld dat in onze grondwet wordt ontwikkeld, met de manier waarop zij de burger beschouwt. Het gaat in zekere zin om het pedagogische project van de justitiehuizen. De sociale diensten worden op basis van een pedagogisch project door de overheid gesubsidieerd. De professionals die door deze diensten worden aangeworven, moeten prestaties leveren die coherent zijn met het pedagogische project. De directeur, gecontroleerd door een inrichtende macht, moet verifiëren of dit wel degelijk gebeurt bij de personen die de medewerkers begeleiden. Waarom zou het anders zijn voor de professionals van een openbare dienst, of ze nu in het westen of het oosten of het noorden of het zuiden van het land werken? Is deze eis niet legitiem? De notie loyauteit, die zo vanzelfsprekend is dat we haar eigenlijk niet zouden moeten vermelden – ze is immers de essentie zelf van de relatie tussen werkgever en werknemer – verwijst gewoon naar de plicht om mee te werken aan het gemeenschappelijke doel. 1.

DE TOTAALVISIE OP DE INTERVENTIE VAN DE JUSTITIEASSISTENT

Wij beginnen te begrijpen dat wij de problemen die ons confronteren slechts duurzaam kunnen oplossen door ze met een totaalaanpak te benaderen. De economische crisis en de klimaatverandering tonen ons dat elke dag. In hun streven om zo snel mogelijk zoveel mogelijk individuele winst te maken, putten sommige menselijke logicavormen de natuur uit en scheppen ze geleidelijk aan de voorwaarden voor de langzame verdwijning van de soort. Al in de jaren 1960 wezen veel onderzoekers en specialisten in diverse domeinen op de ernstige gevolgen waarmee de mens geconfronteerd zou worden als hij zijn relatie met de natuur niet zou herzien. De specialisten zijn het erover eens dat deze problemen ontstaan doordat men de verschijnselen met een voorbijgestreefd paradigma benadert. Hetzelfde gebeurt in het domein van de criminologie: de manier waarop het strafrecht de misdaadproblematiek ‘behandelt’ kan worden vertaald als ‘een beetje meer van hetzelfde’, wat het probleem niet oplost en het zelfs erger maakt. En we zetten door, want een hele ‘industrie’ leeft van de behandeling van de personen, en verandering vraagt zoveel energie, moed en bereidheid om risico's te nemen, dat het soms gemakkelijker is om verder te gaan op de ingeslagen weg, ook al weten we dat het dweilen met de kraan open is. We weten dat de levende wereld in verschillende niveaus van complexiteit georganiseerd is, dat een groot aantal systemen voortdurend met elkaar in verhouding staan.

105


Dat geldt ook voor het domein van de justitie. Als we de zin van de vraag ‘dader’-‘slachtoffer’ willen begrijpen, moeten we onvermijdelijk voor een totaalvisie kiezen en dus spreken over de plaats van de opdrachtgevende overheid en de functie van de justitieassistent. De functie ‘justitieassistent’ is in zekere zin een kwaliteitslabel dat een wettelijk voorschrift van onze maatschappij in het leven heeft geroepen. Deze maatschappij kan worden gezien als een systeem, net zoals een klas, een familie of een team systemen zijn. Ze is samengesteld uit een aantal elementen die met elkaar in interactie zijn (de burgers). We weten dat dit systeem georganiseerd en beheerst wordt door regels die meer bepaald het gedrag bepalen dat in de rechtsstaat (de Belgische democratische samenleving) toegelaten is, hier en nu. Dit systeem is zelfregelend. Met andere woorden, wanneer een afwijking van een norm wordt vastgesteld, wordt een resorptiemechanisme geactiveerd. Concreet betekent dit dat sommige gedragingen van burgers die afwijken van een norm het evenwicht van het maatschappelijke leven verstoren. Wanneer ze geïdentificeerd worden, zal een reguleringsmechanisme het evenwicht herstellen. Dit is de tendens van systemen om een werkingsevenwicht in stand te houden (de eigenschap van de homeostase). De justitieassistent maakt samen met andere functies die aan het proces meewerken, zoals politie, parket, opdrachtgevende overheid, gevangenis enz. deel uit van dit grote zelfregelende systeem op schaal van de Belgische democratische maatschappij. Het reguleringsmechanisme is dus bedoeld om het verstoorde evenwicht te herstellen en, in het verlengde van de redenering, ervoor te zorgen dat het storende gedrag zich niet herhaalt. Het doel is in feite het voorkomen van recidive. We zijn het erover eens dat er nuances moeten worden aangebracht, bijvoorbeeld in het kader van een alternatief voor de voorhechtenis. U begrijpt dat de efficiëntie van het zelfregelende proces afhangt van de relaties die de verschillende functies, en de structuren waarvan ze deel uitmaken, onderhouden, en meer bepaald van het duidelijke begrip van de respectievelijke opdrachten en de specifieke middelen die men gebruikt. Als bijvoorbeeld een structuur een interne regel voor haar opdrachten wijzigt, en ze dat eenzijdig doet, zonder overleg of informatie over de veranderingen, belemmert ze de vlotte werking van het totale reguleringproces. Dat kan grote gevolgen hebben voor individuele situaties. Het kan de relatie tussen de justitieassistent, de justitiabel en de opdrachtgevende overheid in het gedrang brengen. Daarom is het essentieel dat elke structuur, elke functie correct geïnformeerd wordt over de respectievelijke limieten. Als iedereen de kans krijgt om zijn werk te doen, zal alles vlot verlopen.

De plaats van de interventie van de justitieassistent in het reguleringsproces hangt af van de opdracht, bijvoorbeeld een verzoek om een enquête met het oog op probatie, de begeleiding van een voorwaardelijk in vrijheid gestelde persoon enz. Op een gegeven ogenblik vertrouwt een overheid een mandaat in verband met een justitiabele toe aan een professional. Concreet dwingt de overheid de justitiabele om bepaalde zaken wel of niet te doen, in dit geval bepaalde voorwaarden na te leven. Ze vraagt de justitieassistent om de naleving van de voorwaarden te controleren en de justitiabele indien nodig te helpen. De justitieassistent is daardoor afhankelijk van de epistemologie van de mandaterende overheden en meer bepaald van de manier waarop zij de gedragsverandering zien. In dit verband worden wij getroffen door de grote standaardisering van de maatregelen, ongeacht de wettelijke kaders, alsof alle justitiabelen aan dezelfde ziekte zouden lijden. Ze omvatten meestal een of

106


twee verbodsvoorwaarden, een voorwaarde in verband met werk of opleiding, en heel vaak ook de verplichting om een behandeling te volgen.

2.

HET OPVANGKADER : DE BEGELEIDING

De interventie van de justitieassistent wordt gekalibreerd door het mandaat. Het is ook het mandaat dat de aard van de relaties en de personen zal bepalen die men in overweging moet nemen om de opdracht tot een goed einde te brengen. De aard van het op te lossen probleem wordt door een overheid geïdentificeerd, niet door de maatschappelijke interveniënt. De begeleiding die de justitieassistent geeft, bestaat in de aanwending van specifieke middelen om een doel te bereiken, waarbij de interventie gestuurd wordt door de door de overheid geformuleerde voorwaarden. De wettelijke voorschriften bepalen in het algemeen een duur voor de ‘proef’. Ze scheppen op die manier een leercontext waarin de justitiabele een bepaald type ervaringen moet realiseren. Wij beschouwen gedrag als het resultaat van een groot aantal leerprocessen in verschillende contexten en niet als een intrinsieke component van de persoon. Het is niet overbodig om eraan te herinneren dat deze opvang wordt gezien als een proces, en dat de justitiabele het recht heeft om fouten te maken, niet om ze te herhalen maar om gepaste middelen aan te leren. Merk op dat de logica van de nultolerantie en het nulrisico de justitiabelen aanzetten om superburgers te worden, modeljustitiabelen, een logica die persverse effecten kan hebben die veel schadelijker zijn dan de gevolgen die men terecht wenst te vermijden. De interventie van de justitie in het leven van de burger betekent een radicale wijziging van de werking van het systeem waarin hij evolueert.

We weten ook dat de context impliciet bepalend is voor de positie van de partijen en de aard van de relaties die zij zullen onderhouden. Nu is de relatie die de justitiabele met een justitieassistent zal ontwikkelen niet dezelfde als zijn relatie met een maatschappelijke werker van de gevangenis, met een maatschappelijke werker van een OCMW of met een psycholoog bij wie hij een afgedwongen behandeling volgt. Als men een responsabiliserend opvangkader wil scheppen, is het dus onontbeerlijk dat de burger die een justitiabele is geworden zo snel mogelijk geïnformeerd wordt over de bijzonderheden van de context die door de opgelegde maatregel wordt geschapen. Er mogen geen misverstanden bestaan over de respectievelijke posities van de partijen in de toevertrouwde opdracht. Dat is wat wij de definitie van de spelregels noemen.

107


3.

DE DEFINITIE VAN DE SPELREGELS: HULP- EN CONTROLEMIDDELEN

Vanaf het begin van de opvang, nog voor het eerste contact, hebben beide partners in de relatie, enerzijds de justitieassistent, anderzijds de justitiabele, zich al een bepaald beeld van de ander gevormd. Zoals in elke nieuwe ervaring zijn er veel grijze zones, tal van onbekende factoren die misverstanden in de respectievelijke verwachtingen kunnen doen ontstaan. Men moet deze misverstanden kost wat kost zo snel mogelijk wegnemen (in de wetenschap dat het utopisch is om de relatie volledig te willen digitaliseren). De definitie van de spelregels is methodologisch bepaald. Ze moet diverse punten verduidelijken, zoals het einddoel van de opvang, de plaats van de overheid in het systeem, de bedoeling van de voorwaarden, hun zin, de middelen die de justitieassistent gebruikt in zijn dubbele rol van helpen/controleren, de positie van de justitiabele en meer bepaald de eventuele problemen die hij verwacht om aan de opgelegde eisen te voldoen, de belangrijke personen, de personen in zijn omgeving die hem kunnen helpen enz. Men moet op die manier een vertrouwensrelatie tot stand brengen binnen een kader van dwang. De justitieassistent concretiseert heel dit werk door te vertrekken van het wereldbeeld van de justitiabele, dus dat wat de justitiabele begrepen heeft van de maatregel die hem is opgelegd. Dit is geen cursus methodologie. We zullen dus niet in detail treden. Toch willen wij bij wijze van illustratie enkele essentiële punten verder bespreken. De justitieassistent legt de justitiabele duidelijk uit over welke middelen hij beschikt in termen van hulp en van verificatie. De hulp heeft in essentie betrekking op de naleving van de voorwaarden. Elk ander eventueel verzoek van de justitiabele moet methodologisch worden behandeld: definitie van het probleem, poging tot oplossing, concreet experiment in de levenscontext, indien nodig met mobilisatie van professionals of mensen uit de privésfeer, evaluatie van het resultaat. De verificatiemiddelen worden bepaald door richtlijnen en dienstnota's. Ze hebben uitsluitend betrekking op de voorwaarden. Ik zou, vrij paradoxaal, zeggen dat de beste garantie voor de eerbiediging van de individuele vrijheden te vinden is in de strenge toepassing van algemene regels, zeker wanneer het dwangmiddelen betreft. Een voorwaarde wordt gezien als een middel om een doel te bereiken. Ze is geen doel op zich. Bij de aanvang van mijn uiteenzetting heb ik u verteld dat het slachtoffer de plaats heeft die het van de overheid heeft gekregen, en dat die gedigitaliseerd is, geconcretiseerd door het formuleren van een voorwaarde. Ik stel voor om enkele voorbeelden te bekijken van voorwaarden die we in de aan de justitiabele opgelegde maatregelen aantreffen.

4. -

DE VOORWAARDEN VAN HET VERBOD geen contact hebben met het slachtoffer, behalve in de aanwezigheid van een verantwoordelijke volwassene geen contact hebben met minderjarigen zich niet in de omgeving van scholen bevinden

Wat is de zin van een verbodsvoorwaarde? Het is een vanzelfsprekende herinnering, een zaak van gezond verstand, iets wat men eigenlijk wel moet vermelden. Vergelijk het met wat een vader tegen zijn adolescente zoon zegt voor die een avondje gaat stappen: drink niet te veel!

108


Maar vanuit het standpunt van de justitieassistent: "hoe maak ik dit operationaliseerbaar als ik wil dat mijn interventie efficiënt is?" De justitiabele zal geïnformeerd worden over de manier waarop de overheid de naleving van de voorwaarde kan evalueren. Momenteel kan de justitieassistent de ordediensten niet proactief benaderen, behalve in de context van de invrijheidstelling op proef. Hij kan alleen zeggen dat hij niet over dwingende verificatiemiddelen beschikt. Als hij echter bijvoorbeeld via een proces-verbaal informatie ontvangt, zal hij in het kader van een gesprek met die informatie werken. Een ander vaak gebruikt type van voorwaarde is de afgedwongen behandeling -

een behandeling volgen voor de alcoholverslaving die de oorzaak is van de aan het slachtoffer toegebrachte slagen een therapeut raadplegen om zich bewust te worden van het bij het slachtoffer veroorzaakte lijden

En met de afgedwongen behandeling belanden we midden in het domein van de illusie! We weten dat de afgedwongen behandeling een mooi voorbeeld is van een pragmatische paradox: van iemand eisen dat hij verlangt om te veranderen, terwijl een verlangen zich niet laat bevelen. Is het doen ‘verzorgen’ van een justitiabele in het kader van een therapie een garantie van niet-recidive? Is het plegen van een overtreding een aanwijzing van een psychologisch probleem dat dus moet worden behandeld? Hoe kan de therapeut, als hij bereid zou zijn de justitiabele te ontvangen, beoordelen of zijn werk klaar is? Hoe zal hij weten of de justitiabele zich bewust geworden is van het lijden dat hij bij het slachtoffer heeft veroorzaakt? Welke concrete indicatie kan hij gebruiken? Deze formulering doet trouwens veronderstellen dat het probleem als bij toverslag opgelost is wanneer de justitiabele zich bewust wordt van het lijden dat hij heeft veroorzaakt! Al deze vragen moeten hoe dan ook opgehelderd worden, want ze hebben uitermate pragmatische gevolgen voor het ontstaan van een vertrouwensrelatie. En die vertrouwensrelatie is essentieel voor de goede uitvoering van een opdracht, ook in een gedwongen kader. U begrijpt dat dit impliceert dat de specifieke verificatiemiddelen voor elke functie goed worden uitgelegd. Alles wat verband houdt met wijzigingen van de voorwaarden of met de evaluatie van hun naleving, valt onder de bevoegdheid van de opdrachtgevende overheid. Ter herinnering, een voorwaarde wordt beschouwd als een middel in een proces en een proces is in essentie evolutief. De middelen aanpassen, is geen laksheid maar leidt tot een grotere coherentie en efficiëntie. En aangezien de overheid dit middel gedigitaliseerd heeft, moet zij er ook over beslissen. De justitieassistent, de relatiedeskundige, is bekwaam om paradoxale situaties te ontcijferen, om te argumenteren over vooraf met de justitiabele uitgewerkte alternatieve voorstellen, om de patstellingen op te heffen die vrij vaak ontstaan, bijvoorbeeld wanneer een voorwaarde niet langer aangepast is, of wanneer de relationele regel verstard is. Het is trouwens voor de efficiëntie van de interventie van kapitaal belang dat er duidelijkheid bestaat over de houding van de justitiabele tegenover het systeem. Men stelt vrij vaak vast dat een justitiabele (dader) zichzelf als een slachtoffer beschouwt. Slachtoffer van de justitie, van de politie, die het op hem gemunt heeft, van de rechter die hem niet tot de orde kon roepen, van zijn incompetente advocaat, die hem aangeraden heeft om een psychologische begeleiding te volgen, terwijl hij toch helemaal geen probleem heeft, zelfs van zijn vrouw, die hem altijd met haar vragen treitert en die hij brutaal heeft mishandeld. We moeten altijd onthouden dat de opdracht alleen kan slagen als de relatie in stand gehouden wordt. Daarom is het strategisch erg nuttig dat we rekening houden met de manier waarop de justitiabele zichzelf in het proces ziet, en we hem dus echt erkennen als een slachtoffer, aangezien hij vanuit zijn standpunt gelijk heeft.

109


In veel situaties waarin de relatie tussen mensen belangrijk is, bijvoorbeeld in burenruzies of situaties van echtelijk geweld, is dit het mechanisme dat meespeelt. De taal die het strafstelsel gebruikt, is volledig onaangepast aan dit soort van problematiek. ’Dader’ en ‘slachtoffer’ betekenen vaak helemaal niets. Want de straflogica knipt een sequentie uit een proces en ‘bevriest’ de realiteit door de mensen etiketten op te plakken. De justitiabele moet weten dat hij de vrijheid heeft om te herbeginnen. De beste manier om te voorkomen dat hij herbegint, is de wetenschap dat hij het kan. En het is zeker niet de justitieassistent die het hem zal beletten, want dat is niet alleen zijn rol niet, het is ook contraproductief. De overheid is er om dwang op te leggen. De justitieassistent is er om responsabiliserend educatief werk te verrichten. Hij mag de dwang niet op zich nemen, en dus bijvoorbeeld geen boodschappen geven van het type "je moet je therapeut bezoeken" of "je doet er echt verstandig aan deze voorwaarde te respecteren". Als hij dat wel doet, stelt hij zich op als een "dwingend gezag". Dan bestaat het risico dat de relatie stukloopt en de justitieassistent zich niet langer in een positie bevindt waarin hij nuttige informatie voor de overheid kan verzamelen of een valabele gesprekspartner kan zijn die helpt om een voorwaarde na te leven. Het gebeurt vaak dat mensen niets bijdragen, gewoon omdat het van hen wordt geëist! Ze concentreren zich op de relatie. Het is bijzonder moeilijk om een context te scheppen waarin deze mensen zich mobiliseren om aan de verwachtingen van een overheid te voldoen. Toch is dat een integraal onderdeel van het werk dat de justitieassistent elke dag tracht te verrichten. Gregory Bateson zegt het in zijn werk Mind and Nature: "U kunt een paard wel naar de bron leiden maar u kunt het niet doen drinken: dat kiest het zelf. Maar zelfs als het dorst heeft, kan het niet drinken als u het niet naar de bron leidt: dat is uw werk". Ik zou nog verscheidene voorstellen voor de verbetering van de efficiëntie van de interventies kunnen formuleren. Het kader van deze workshop laat dat echter niet toe. Tot besluit zou ik zeggen dat de justitieassistent zich in coherentie met de grondwet van onze rechtsstaat kan gedragen door rekening te houden met de plaats die de opdrachtgevende overheid het slachtoffer toekent in de begeleiding van de dader. Hetzelfde geldt voor elke voorwaarde. In de gevangenissen is het nuttig dat men het penitentiaire personeel opleidt in het juiste gebruik van peperspray en van de wapenstok. In de justitiehuizen leiden wij de justitieassistenten op in de beginselen van de communicatieprocessen, in gesprekstechnieken die bijvoorbeeld voorkomen dat men agressie bij een justitiabele uitlokt, in het sturen van de relatie met een justitiabele die vindt dat hij onterecht veroordeeld is, of in het ontwijken van de valstrikken van paradoxale situaties. De systemische epistemologie (contextuele en interactionele visie) lijkt bijzonder geschikt voor het justitiedomein. Ze heeft een dubbel voordeel: enerzijds levert ze nuttige inzichten die de interveniënten in staat stellen om zich zeer duidelijk in het geheel van het systeem te situeren, anderzijds geeft ze hen de mogelijkheid om de individuele interventies te kalibreren, rekening houdend met de complexiteit van de verschillende relaties die de justitiabelen met hun leefomgeving onderhouden. Bijdragen tot de bescherming van de samenleving terwijl men de individuele vrijheden vrijwaart, de verwachtingen van de gerechtelijke overheden in aanmerking nemen zonder de specificiteit van de interventies uit het oog te verliezen, rekening houden met de complexe organisatieniveaus van het maatschappelijke leven terwijl men de verschillende actoren in het totale reguleringssysteem responsabiliseert, al die zaken, en nog meer, worden mogelijk gemaakt door de introductie van het pragmatische georiënteerde systemische communicatiemodel in het domein van de justitie, meer bepaald als referentiekader voor het dagelijks werk van de justitieassistenten.

110


Door duidelijkheid te scheppen over zijn positie in het hem door een overheid toevertrouwde mandaat, door de spelregels samen met de justitiabele concreet te bepalen, onder meer door uit te leggen hoe de naleving van de voorwaarden wordt geverifieerd, door zich in de dwangcontext als een deskundige van de hulprelatie te positioneren, levert de justitieassistent elke dag democratisch werk. Wanneer hij erin slaagt om niet in de plaats van de justitiabele te treden (of van elke andere persoon die hem zou kunnen helpen) en wanneer hij rekening houdt met het wereldbeeld van de justitiabele en het in relatie brengt met dat van de overheid (als garantie tegen zijn eigen normativiteit), zal hij bovendien heel de esthetiek van zijn interventie tot haar recht laten komen!

111


112

ATELIER 2 – SAMENWERKING

MET EXTERNE PARTNERS

SAMENWERKING TUSSEN DE JUSTITIEHUIZEN EN HET FORENSISCH WELZIJNSWERK

: ENKELE MODELLEN1

Koen Devroey Ambtenaar departement W elzijn, Volksgezondheid en Gezin van de Vlaamse Overheid

INLEIDING

In dit artikel worden enkele modellen naar voor geschoven die elementen kunnen bevatten voor een nieuwe structurele samenwerking tussen de justitiehuizen en de voorzieningen van het forensisch welzijnswerk en dit vanuit het takenpakket van de justitiehuizen. De lezer zal op dat vlak waarschijnlijk weinig nieuws lezen. De ideeën die hier naar voor worden gebracht, zijn waarschijnlijk al zo oud als de justitiehuizen zelf. Na een korte toelichting van elk idee zal aangegeven worden waarom het belangrijk is deze voorstellen vandaag opnieuw naar voor te schuiven.

1.

EERSTE MODEL

Een eerste idee heeft concreet betrekking op de taken van de justitiehuizen ten aanzien van onder voorwaarden in vrijheid gestelde daders. Het gaat om het tot stand brengen van een brug tussen de gevangenis en de justitiehuizen. Om dit model te illustreren, volstaat het te verwijzen naar het Strategisch plan ‘Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden’. Met het plan wil de Vlaamse gemeenschap invulling geven aan haar bevoegdheid inzake de sociale reintegratie van gedetineerden. Men zou de belangrijkste doelstellingen van dat plan kunnen omschrijven

1

De in dit artikel naar voor gebrachte visies en meningen zijn de uitsluitende verantwoordelijkheid van de auteur. Zij zijn geen weergave van de visie van de Vlaamse overheid.

Koen Devroey - Samenwerking met externe partners – ATELIER 2 2 december 2009

als het tot stand brengen van een brug tussen de intramurale en de extramurale wereld op het vlak van de hulp- en dienstverlening aan burgers. En deze brug gaat in twee richtingen. Enerzijds wordt gewerkt aan het binnenbrengen in de gevangenis van het Vlaamse hulp- en dienstverleningsaanbod dat buiten de gevangenismuren voor iedere burger beschikbaar is. Op dit vlak zijn de laatste jaren al stappen vooruit gezet. Anderzijds liggen er nog heel wat uitdagingen om de brug in de andere richting te maken, namelijk tussen het intramurale leven en het leven na de gevangenis. Er wordt naar gestreefd om de gedetineerden voor hun vrijlating al in contact te brengen met de hulp- en dienstverleners die hen na de detentie verder kunnen begeleiden. Men moet toegeven dat men op dit vlak nog een hele weg af te leggen heeft. Nochtans wordt de meerwaarde daarvan al lang niet meer in twijfel getrokken. Het is deze laatste richting die hier van belang is. De Vlaamse hulp- en dienstverleners in de gevangenissen signaleren dat veroordeelden of voorlopig gehechten die in aanmerking zouden kunnen komen voor een voorwaardelijke invrijheidstelling, tot op de dag van hun invrijheidstelling niet of nauwelijks weten wat zij van het justitiehuis en dan vooral van de opvolging door de justitieassistenten mogen verwachten. Van de ene op de andere dag verlaten zij een justitiële instantie (het gevangeniswezen) en worden zij opgevolgd en aangestuurd door een andere justitiële instantie (het justitiehuis). Men moet zich afvragen of de creatie van een brug vanuit de gevangenis naar de justitiehuizen geen meerwaarde zou kunnen betekenen. Niet alleen voor daders of vermeende daders, die dan een meer onderbouwde beslissing kunnen nemen met betrekking tot de voorgestelde voorwaarden. De Psycho-sociale diensten in de gevangenissen hebben momenteel de belangrijke taak om opgesloten mensen voor te bereiden op wat ze van een justitiehuis mogen verwachten. Maar misschien ligt er ook een meerwaarde voor de justitieassistenten die hun dossiers gemakkelijker zouden kunnen voorbereiden in hun contacten en afspraken met parajustitiële diensten en het forensisch welzijnswerk. Er lijkt daar nog een uitdaging voor de justitiehuizen te liggen.

2.

TWEEDE MODEL

De tweede idee dat hier kort wordt geschetst, betreft de structurele samenwerking tussen het justitiehuis en de welzijnsvoorzieningen in het algemeen. Op dit ogenblik zijn er reeds heel wat samenwerkingsinitiatieven tussen justitiehuizen en welzijnsactoren en bestaan er meerdere overlegstructuren waar de justitiehuizen en de welzijnsvoorzieningen elkaar ontmoeten, maar die zijn veelal thematisch beperkt of ad hoc. Voorbeelden daarvan zijn de arrondissementele raden voor slachtofferbeleid, de arrondissementele stuurgroepen herstelbemiddeling, op nationaal vlak het begeleidingscomité dat de uitvoering van het samenwerkingsakkoord inzake seksuele delinquentie opvolgt. Veel hangt nu nog noodgedwongen af van het initiatief en de capaciteit van justitiehuizen en welzijnsvoorzieningen. Justitiehuizen zijn ideaal geplaatst om de samenwerking met het (forensisch) welzijnswerk in zijn geheel te structureren en uit te bouwen. Er is aangegeven dat één van de strategische doelstellingen precies is het organiseren van gestructureerd overleg. Er staat momenteel ter zaken al heel wat op stapel. De auteur meent dat de justitiehuizen de expertise in huis hebben om een stap verder te gaan. Zij kunnen fungeren als motor in de lokale ontmoeting tussen justitie en welzijn. Daarmee wordt in eerste instantie niet de logistieke organisatie bedoeld van bijvoorbeeld de arrondissementele raden voor slachtofferbeleid of het opnemen van een louter faciliterende functie. Er moet eerder gedacht worden aan een prominentere rol in het voorbereiden, het uittekenen en het uitvoeren van dit lokaal beleid. In de praktijk worden nu reeds heel wat raden gedragen door de justitieassistenten. Dit model pleit met andere woorden voor een justitiehuis als een actieve lokale vertegenwoordiger van justitie ten aanzien van alle hulp- en dienstverleners die met justitiecliënteel in aanraking komen. De auteur heeft de indruk dat sommige justitiehuizen nu al deze rol opnemen, maar dat het ontbreken van een duidelijk nationaal kader hier remmend werkt. Uiteraard veronderstelt dit ook een openheid van het welzijnswerk om daarin mee te gaan.

114


3.

DERDE MODEL

De derde idee is het meest abstract en houdt een omvorming in van de justitiehuizen tot “sociaalforensische huizen”. Deze visie veronderstelt de meest ingrijpende wijziging in het concept en de organisatie van de justitiehuizen. Ook dit idee is niet nieuw en circuleerde al bij de initiële conceptie van de justitiehuizen in de jaren ’90. Het behelst de creatie van een formele ontmoetingsplaats van instanties en voorzieningen die elkaar op het terrein ontmoeten in hun activiteiten ten aanzien van justitiecliënteel. Een dagelijks bewijs van de noodzakelijke en evidente complementaire werking van Justitie en hulpverlening. Als het ware een combinatie van het huidige justitiehuis met het gemeentelijk sociaal huis. Of nog anders gezegd, de creatie van een structuur waar het huidige concept van het justitiehuis maar één van de twee luiken beslaat en een concept van een forensisch welzijnshuis het andere luik. Op deze manier krijgt de relatie tussen justitie en welzijn een structurele lokale vertaling. Naar de burger toe betekent dit dat hij op één locatie terecht kan voor zowel juridische, informatieve als hulp- en dienstverleningsvragen. Het onderscheid tussen slachtofferonthaal en slachtofferhulp zal dan niet voor gevolg hebben dat hij naar een andere locatie moet, maar enkel naar een ander lokaal. Het ruimtelijk aspect met andere woorden. Op structureel vlak zal dit “sociaal-forensische huis” een lokaal beleid moeten kunnen uittekenen dat meer nog dan nu rekening houdt met enerzijds de onderscheiden finaliteiten van justitie en welzijn en anderzijds de vele raakvlakken tussen Welzijn en Justitie. Dit laatste idee gaat in het samenwerkingsconcept echter te ver. De realisatie van dergelijk huis kan uiteraard niet alleen de opdracht zijn van de justitiehuizen. De vraag moet daarenboven gesteld worden of de welzijnssector bereid is om die inspanningen te leveren. Maar nog het meest fundamenteel moet de vraag gesteld worden of het spanningsveld waarin welzijn en justitie ten opzichte van elkaar staan, kan en moet overstegen worden door de ontmoeting van recht en hulp. Voor burgers en zeker voor daders kan het onderscheid tussen justitie en welzijn van primordiaal belang zijn.

4.

BELANG VAN DE DISCUSSIE

De beschrijving van de bovenstaande ideeën is heel kort, soms ook wat kort door de bocht zelfs, en moet dan ook heel wat vragen oproepen. Ook de randvoorwaarden zijn op dit ogenblik zeker niet altijd aanwezig. Het gaat daarbij niet alleen over de noodzakelijke capaciteit van de Justitiehuizen om uitvoering te geven aan de verwachtingen, maar bijvoorbeeld ook over deontologische kwesties. En uiteraard houdt dit in dat ook het forensisch welzijnswerk zich anders zal moeten organiseren en zich zal moeten openstellen voor een verdergaande samenwerking. Het is echter van belang om nu werk te maken van een debat over de toekomstige krijtlijnen van een justitiehuis in haar samenwerking met welzijnspartners en waarvoor de hier geschetste ideeën hopelijk een embryonaal startpunt kunnen vormen. De federale minister van Justitie en de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin hebben het initiatief genomen om de bestaande samenwerkingsakkoorden tussen Welzijn en Justitie te evalueren en om meer globaal na te gaan hoe de veelheid van raakvlakken en afspraken tussen Welzijn en Justitie kan gevat worden in een globaal raamakkoord. Zij denken onder meer aan de hulpverlening aan gedetineerden en geïnterneerden en aan de hulpverlening aan niet-begeleide minderjarigen,

115


slachtofferzorg, begeleiding en behandeling van seksuele delinquenten, herstelbemiddeling, neutrale bezoekruimtes en alternatieve gerechtelijke maatregelen. Dit biedt een unieke kans om de positie van de justitiehuizen in de uitbouw van lokaal forensisch beleid te bekrachtigen, te versterken en uit te bouwen.

CONCLUSIE

Wat dit artikel vandaag wil aangeven, is dat we nu de kans hebben om ons te bezinnen over de positie van de Justitiehuizen in het lokale forensische beleid en om daarin stappen vooruit te zetten. Er wordt de kans geboden om de justitiehuizen structureel in te schrijven als de prominente lokale actoren die het raamakkoord op het terrein zouden kunnen vormgeven. In dat kader liggen al verschillende modellen voor om dit te operationaliseren.

116

ATELIER 2 – SAMENWERKING MET EXTERNE PARTNERS

HOE KAN MEN HET ONMISBARE MISSEN? Dan Kaminski Professor aan de Ecole de Criminologie van de UCLouvain Voorzitter van het CRID&P (Centre de recherche interdisciplinaire sur la déviance et la pénalité)

Mijn bijdrage aan dit colloquium gaat over de uitdagingen en de problemen van de noodzakelijke samenwerking met de «externe diensten», in het kader van de uitvoering van de werkstraf. De «externe» partners van de justitiehuizen zijn direct de (gemeentelijke) diensten voor de omkadering van de alternatieve gerechtelijke maatregelen en indirect de prestatieplaatsen. Ik zal recht op het doel afgaan: bij de uitvoering van de werkstraf wordt een beroep gedaan op diensten of personen die «extern» zijn aan het Directoraat-generaal Justitiehuizen, en die zich bevinden in een vreemd klimaat van algemeen vrijwilligerswerk (zie Kaminski, 2007). De eerste “vanzelfsprekende” vrijwillige partner is de veroordeelde. De veroordeelde is immers wel degelijk een partner, aangezien hij niet verplicht is om zich aan de werkstraf te onderwerpen. De rechter kan de straf alleen uitspreken als de justitiabele ermee instemt. Dit is een drievoudige en vrij twijfelachtige vereiste: 1) de instemming ontdoet de straf, in het licht van de Europese Conventie voor de Rechten van de Mens, van haar potentiële karakter van dwangarbeid1 ; 2) ze geeft een grotere garantie van een goede uitvoering door de justitiabele; 3) ze verplicht de delinquent om «zijn schuld mentaal te beseffen en dit 2 werk als een echte straf te ervaren» .

1

Zie de kritische commentaar hieromtrent van Jacobs en Dantinne (2002, 867 en volgende). Alleen een kwaadwillige geest zou het vreemd kunnen vinden dat dwangarbeid een democratische gruwel is, terwijl opsluiting en gedwongen werkloosheid niet als strijdig met de rechten van de mens worden beschouwd; dezelfde kwaadwillige geest zou zich ook kunnen afvragen waarom men mensen niet om hun instemming vraagt voor men hen naar de gevangenis stuurt, in naam van een goede uitvoering en de noodzaak om «zijn schuld te beseffen». 2 Uittreksel uit het wetsvoorstel, geciteerd door Guillain (2002, 645). De veroordeelde moet niet alleen instemmen maar ook gedurende «de vrije tijd waarover hij naast zijn eventuele school- of beroepsactiviteiten beschikt» (art. 37 quater §1 van het Strafwetboek) een prestatie leveren die niet mag bestaan uit een activiteit die doorgaans door bezoldigde werknemers wordt verricht» (art. 37 quater §1 al. 3 van het Strafwetboek). Het vrijwilligerswerk is dus inherent aan de straf, maar moet het smalle pad bewandelen van een activiteit die niet concurreert met de vrije arbeidsmarkt, wat een mate van inventiviteit veronderstelt in de definitie van de gekozen activiteit. De «vereiste» instemming verdient een onderzoek naar haar functie, zoals door Reynaert (2006), die Foucault citeert: «Ik denk dat men in feite tracht het gestrafte individu te doen deelnemen aan het mechanisme zelf van zijn straf. (...) Wanneer

Dan Kaminski - Samenwerking met externe partners – ATELIER 2 2 december 2009

Maar de justitiabele is niet de enige die toestemt in deze materie en er zal hier ook verwezen worden naar de economische dimensie van de straf. De werkstraf wordt immers in de gemeenschap uitgevoerd en steunt dus op het vrijwilligerswerk van openbare diensten of verenigingen die de justitiabelen opvangen, de zogenaamde «prestatieplaatsen» Met als voorwendsel dat deze diensten of verenigingen voordeel halen uit de toekenning van een gratis bijkomend personeelslid (dat echter opgeleid moet worden in het werk, soms voor een veroordeling van korte duur), denkt het strafrechtelijk systeem, hierin eveneens gesteund door een uit de Angelsaksische wereld ingevoerde gemeenschapsfilosofie (community sanction), dat het een grote besparing doet. In de zomer van 2006 haperde de vloeiende uitvoering van de straf: twee dienstorders bepaalden dat de prestatieplaatsen de kosten moesten betalen van het medisch onderzoek voorafgaand aan het onthaal van de veroordeelde (een onderzoek dat door de wetgeving voor de bescherming van de werknemers verplicht wordt en ook op veroordeelden van toepassing is) en van de eventuele vereiste werkkleding en veiligheidsschoenen. Veel prestatieplaatsen weigerden om onder die voorwaarden nog veroordeelden op te vangen. De (toenmalige) minister van Justitie deed eerst alsof hij toegaf en afzag van dit mechanisme om de kosten van de straf door te rekenen. Intussen «heeft een universitair team (...) het juridische statuut van de veroordeelde tot een werkstraf op het vlak van het welzijn op het werk bestudeerd. Het team is tot het besluit gekomen dat de financiële kosten van de werkstraf voor rekening van de werkgever zijn, dus 3 van de prestatieplaats» . Men verwacht een reglementering ter zake. Hoewel de term community sterke banden van nabijheid en plaatselijke solidariteit oproept en geassocieerd wordt met de kosteloosheid van de prestaties en de samenwerking, toont dit symptoom duidelijk aan dat het beroep op de gemeenschap botst met een andere logica, die gericht is op de beperking en de overdracht van de kosten van de straf, een logica die handig door de legaliteit wordt gediend. Bovendien werden in 1994 in het kader van het «globaal plan voor werkgelegenheid, concurrentievermogen en sociale zekerheid» diensten in het leven geroepen, die ik onder de noemer van omkaderingsdiensten van de alternatieve gerechtelijke maatregelen zou samenvatten. Het was de bedoeling om het soort werk en de plaats van de uitvoering concreet te bepalen en om de plaatsing van de veroordeelde te verzekeren, met andere woorden, om een netwerk te onderhouden van «diensten» die 4 de veroordeelde kunnen ontvangen . Men kan de omkaderingsdiensten minimaal beschouwen als plaatsingsbureaus, met het fundamentele verschil dat zij vanwege de gerechtelijke vraag een aanbod moeten vinden dat niet spontaan is. De omkaderingsdiensten zijn onmisbaar voor de uitvoering van de overgrote meerderheid van de werkstraffen. In de wet van 2002 zal men tevergeefs een spoor zoeken van het bestaan en de functie van deze spookactoren (Jacobs en Dantinne, 2002, 873). Deze diensten, afhankelijk van een erkenning en van de jaarlijkse toekenning van subsidies, leven in financiële onzekerheid en hun noodzaak wordt niet erkend. Dit is een teken van een hedendaagse

men hem mee laat beslissen over de definitie en de toediening van de straf die hij moet ondergaan, is dat precies opdat hij ze zou aanvaarden en ze zelf zou doen werken: hij moet de beheerder van zijn eigen straf worden. (...) Men streeft altijd hetzelfde doel na, namelijk de zelfbestraffing als strafprincipe» (Foucault, 1993, p. 18). «De dader moet niet alleen de verantwoordelijkheid voor de gepleegde feiten opnemen maar ook gehoorzaamheid tonen [zie Kaminski, 2006, 334 en volgende.], zelf verantwoordelijk worden voor het verloop van zijn straf» (Reynaert, 2006, p. 349). 3

Zoals het de mode is geworden, bevindt deze informatie zich op de persoonlijke website van de huidige minister van Justitie (www.stefaandeclerck.be) en niet op de website van de FOD Justitie. 4 Volgens de resultaten van het onderzoek in samenwerking met Kristel Beyens (Luypaert et al., 2007) boden in 2007 3.651 prestatieplaatsen 4.862 werkposten aan. Wanneer men daar de door het Ministerie van Landsverdediging en de FOD Binnenlandse Zaken aangeboden plaatsen bijtelt, bedraagt het aanbod 3.714 prestatieplaatsen en 5.112 werkposten.

118


evolutie van de aanpak van sociale problemen die de onzekerheid ten dienste stelt van de onzekerheid (Hubert, 2000). We hebben de «partners» of «medewerkers» aan de uitvoering van de werkstraf amper geïdentificeerd, wanneer we al de dubbele breuklijn moeten aanstippen die hen scheidt. De justitiële en parajustitiële actoren dragen immers onvoorwaardelijk bij aan de uitvoering van de straf – een last waaraan zij zich niet kunnen onttrekken – en worden met elkaar verbonden door een model van institutionele verhoudingen die door de wet worden bepaald. Daarentegen dragen de «gemeenschapsactoren» (de omkaderingsdiensten en de prestatieplaatsen) voorwaardelijk bij – zij kunnen weigeren – en werken zij onderling samen volgens een netwerkmodel, dat wil zeggen een model dat voortdurend moet worden onderhouden door middel van uitwisselingen en betrekkingen. Dit onderscheid tussen institutioneel verplichte actoren en netwerkactoren die het recht en het vermogen hebben om niet mee te werken (ook al kunnen ze in moeilijkheden komen wanneer ze gebruik maken van dat recht) is een cruciaal punt in de samenwerking tussen de partners.

actoren bijdrage aan de straf interne samenwerking

(para)justitieel

gemeenschap

onvoorwaardelijk

voorwaardelijk

institutioneel (geregeld door de wet)

netwerk (onderhouden door betrekkingen)

Het belang van dit cruciale punt in de samenwerking tussen de justitiehuizen en de zogenaamde externe diensten neemt nog toe door het conflict tussen twee even legitieme bezorgdheden van de strafuitvoering: de penologische bezorgdheid (de verwezenlijking van belangrijke doelstellingen door de strafuitvoering) en de regulerende bezorgdheid (de vlotte circulatie van dossiers en personen). Het overwicht van de regulerende bezorgdheid, dat al voor de uitvoering van de straf domineert, heeft al belangrijke gevolgen gehad (het facultatieve karakter van de maatschappelijke enquête, de verplichting van de rechter om werkstraf boven gevangenisstraf te verkiezen). De penologische bezorgdheid van de omkaderingsdiensten is fundamenteel verbonden met het streven naar een goede strafuitvoering en dus met een poging tot classificatie van veroordeelden (een concept dat ik aan de penitentiaire wereld ontleen), kortom, een klinisch werk waarbij de toekenning van de prestatieplaats, de werkpost en het ritme van de strafuitvoering aangepast is aan het individu. Deze classificatie houdt rekening met objectieve en subjectieve voorwaarden die zowel de prestatieverlener als de prestatieplaats beïnvloeden of die door hen worden voorgeschreven. De logica van de bijdrage van de prestatieplaats is volstrekt integrerend: ze wil bijdragen aan de resocialisatie van de veroordeelden (voor zover die nodig wordt geacht), waarbij het er omgekeerd vooral op aankomt dat de veroordeelde bijdraagt aan het project van de prestatieplaats. actoren

rechters

justitiehuizen

omkaderingsdiensten

prestatieplaatsen

aard van het engagement

wettelijke verplichting

gerechtelijk mandaat

regulering

delegatie volgens een overeenkomst (dus risico van weigering) classificatie

empirisch vrijwilligerswerk (op elk ogenblik herroepbaar) sociale integratie

vloeiende circulatie van de dossiers en naleving van de wettelijke voorschriften

individuele plaatsing volgens de kenmerken van de veroordelde en de vereisten van de prestatieplaats

bijdrage tot de resocialisatie van de veroordelde en professionele bijdrage van de veroordeelde aan het project van de prestatieplaats

logica van de bijdrage

bestraffing vergelding

119


*

* * Wat zijn, als men de termen van deze analyse aanvaardt, de voorwaarden voor de ontwikkeling van een beleid van gemeenschapsstraffen waarin de partnerships of samenwerkingsvormen hun volle betekenis krijgen? Ik meen dat de eerste voorwaarde vooral te maken heeft met de verduidelijking van een veronderstelling die vervat is in de titel van deze workshop: Als de samenwerking met de externe diensten een noodzakelijke voorwaarde is voor de goede uitvoering van de opdrachten, wie heeft dan het laatste woord over de betekenis van de woorden ‘goede’ uitvoering van bijvoorbeeld een werkstraf? Ik zal zelfs iets verder gaan ... Het onderzoek in samenwerking met Kristel Beyens (VUB), Clémence Françoise en Heidi Luypaert, dat in 2007 werd afgesloten met de publicatie van de studie Werken en leren als straf, leidde tot de identificatie van vier dilemma's. Ze worden in de studie uitvoerig ontwikkeld, maar ze kunnen vandaag kort samengevat worden in het licht van enkele vragen over de aard van de samenwerking aan de uitvoering van de werkstraf. Deze vier dilemma's hebben fundamenteel betrekking op de verandering van de logica van de bijdrage aan de straf, die gekenmerkt wordt door het uit handen geven (delegeren) van de uitvoering van de werkstraf aan gemeenschapsactoren. Als deze delegatie en het plaatselijke vrijwilligerswerk noodzakelijk zijn voor de straf, moet men daar de logische gevolgen uit trekken: men moet alles in het werk stellen opdat de vergeldings- en regulerende logica van de onvoorwaardelijke (institutionele) deelnemers aan de straf geen schade toebrengen aan de maatschappelijke of penologische logica (classificatie en integratie) van de actoren die niet alleen vanuit de gemeenschap werken maar ook voorwaardelijk en in netwerken optreden. Uit de manier waarop deze dilemma's hierna worden behandeld, zal blijken dat de eigenheid van de zogenaamde gemeenschapsstraf vereist dat er politieke, organisatorische, relationele en penologische keuzen worden gemaakt die resoluut betrekking hebben op de gemeenschap. Het eerste dilemma is politiek. Een geloofwaardig “gemeenschapsgericht” strafbeleid of de onzekerheid van een experiment sine die? Een geloofwaardig gemeenschapsgericht strafbeleid geniet de voorkeur. Het veronderstelt dat men een einde maakt aan de statutaire en financiële onzekerheid van de gemeenschapsactoren, die door delegatie en vrijwilligerswerk de werkstraf in de praktijk brengen. Het tweede dilemma is organisatorisch en heeft betrekking op de relaties tussen de justitiehuizen en de omkaderingsdiensten voor de alternatieve gerechtelijke maatregelen. Een strafuitvoering in samenwerkingsverband (coöperatief) of hiërarchisch? De voorkeur gaat uit naar een straforganisatie met een coöperatieve uitvoeringsprocedure volgens een samenwerkingsmodel (horizontaal), liever dan een procedure met een hiërarchische delegatie (verticaal). De institutionele actoren van de uitvoering van de werkstraf zouden akte moeten nemen van de noodzaak om de uitvoering op een horizontaal netwerkmodel te stoelen, een model dat wordt gekenmerkt door wederzijds respect en dat deontologisch wordt genormeerd door de actoren van de justitiehuizen en van de gesubsidieerde projecten (evenals die van de prestatieplaatsen). De geloofwaardigheid van de straf hangt ook af van een op vertrouwen 5 gebaseerde samenwerking tussen alle actoren van de uitvoering .

5

Een zinnige en vaak aangehaalde vraag is die van het beroepsgeheim, dat een obstakel vormt voor de communicatie (tussen de justitiehuizen en de omkaderingsdiensten) over de aard van de inbreuken die de veroordeelde heeft gepleegd. Deze vraag verdient een ernstige analyse die het zuiver juridische en deontologische kader overschrijdt. Ik ben er niet van overtuigd dat de omkaderingsdiensten de inbreuk waarvoor een justitiabele veroordeeld is altijd moeten kennen om een veilige keuze van de prestatieplaats te kunnen maken, maar men moet nadenken over de rationaliteit van deze geheimhouding. Ik durf te veronderstellen dat het de strafrechtelijke rationaliteit is die het geheim eist, als compensatie voor de hardheid van haar model. Dit is een te lange discussie, ook al zou ze vergemakkelijkt worden door de lectuur van Pires (1995). De eis van sommige omkaderingsdiensten is hoe dan ook heel goed te begrijpen. Wanneer de overwegende logica van hun bijdrage aan de straf classificerend van aard is, is het duidelijk dat, net als in de gevangenis, bepaalde inbreuken geschikte criteria vormen voor de individuele

120


Het derde dilemma heeft betrekking op de aanpassing die nodig is om de breuk in de werking te verkleinen: moeten de gemeenschapsactoren zich aanpassen aan een managementlogica, of zal het management zich moeten aanpassen aan de gemeenschapsrealiteit van de straf? Standaardisering of individualisering van het aanbod? Men moet het systeem aanpassen aan de maatschappelijke doeleinden en aan de kwalitatieve voorwaarden van het werk van de omkaderingsdiensten en de prestatieplaatsen. Het sociale leven, de gestrafte personen en de prestatieplaatsen zijn niet gestandaardiseerd en zullen dat nooit zijn; precies dat is de volle rechtvaardiging van een resocialisatieproject. Men moet niet alleen rekening houden met de gepleegde inbreuk, de bekwaamheid en de professionele en geografische situatie van de justitiabele, maar ook met eventuele specifieke problemen die soms aan de basis liggen van de inbreuk (bijvoorbeeld een handicap, verslaving, gebrek aan sociale en taalvaardigheden). Het is noodzakelijk dat men deze individualisering van de straffen en de maatregelen in de hand werkt, want ze is een voorwaarde voor de optimalisatie van hun geloofwaardigheid en effectiviteit. Het facultatieve karakter van de maatschappelijke enquête en het beknopte voorlichtingsrapport is in dit opzicht vaak een nadeel. Het vierde dilemma betreft de evaluatie van de samenwerking met de externe diensten. Respect voor kwalitatieve voorwaarden met betrekking tot de uitvoering of een beheer gericht op het halen van kwantitatieve normen? De evaluatie van het succes van de straf zou ook gebaseerd moeten zijn op haar individualisering. Het gebeurt vaak genoeg dat de eisen van de regulering (waaraan men ontegensprekelijk moet voldoen) strijdig zijn met de ethische en maatschappelijke voorwaarden van een praktijk die de gemeenschapsactoren geduldig hebben opgebouwd, in een geest die men ambachtelijk zou kunnen noemen. De maatregelen die in de gemeenschap worden uitgevoerd, gaan slecht samen met een kwantitatief succes, want de hefbomen van hun efficiëntie zijn het contact, de communicatie (tussen de justitiabele, de professionals van de strafuitvoering en de gemeenschapsactoren) en de geïndividualiseerde aanpassing van hun uitvoering. Een goed opgevatte samenwerking moet de schadelijke gevolgen van een ‘overbevolking van de gemeenschap’ voorkomen. De oprichting van gespecialiseerde werkplaatsen of zelfs van ‘werkkampen’ die een groot aantal justitiabelen samenbrengen, kan enkel afbreuk doen aan de ‘gemeenschapsdimensie’ van de werkstraf die wordt uitgevoerd in prestatieplaatsen die niet gespecialiseerd zijn in de opvang van justitiabelen. Een dergelijk perspectief zou leiden tot de stichting van gevangenisenclaves die zich wel in de gemeenschap bevinden maar er geen contact mee hebben. *

* *

De politieke geschiedenis toont ons tal van voorbeelden van hartverscheurende, gewelddadige instrumenten ten dienste van een hardnekkige en dodelijke illusie: geloven (en doen geloven) dat de activiteit van de mens (zoals de straf) het onmisbare kan missen. De lijst is onvolledig: stilte, ontkenning, vergetelheid, waanzin, bureaucratie of technische rationaliteit, enz. Een goed opgevatte samenwerking (waaraan ook de justitiabele deelneemt) mag niet toegeven aan deze illusie en haar instrumentarium.

plaatsing van de justitiabele in een prestatieplaats waarvan men de contra-indicaties moet respecteren als men haar vrijwillige samenwerking niet wil verliezen.

121


Bibliografie

Françoise C., Beyens K., Kaminski D., Luypaert H., Werken en leren als straf/Le travail et la formaton comme peines, Brussel, VUBPRess, 2007, 289 p. Guillain Chr., La peine de travail, peine autonome ?, Journal des Tribunaux, n° 6067, 12 oktober 2002, 644-652. Hubert H.-O. La précarité au service de la précarité, in L. Van Campenhoudt et al., Réponses à l’insécurité. Des discours aux pratiques, Brussel, Labor, 2000 , 153-170. Jacobs A., Dantinne M., La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002, Revue de droit pénal et de criminologie, 2002, 82, 9-10, 815-889. Kaminski D., Un nouveau sujet de droit pénal ?, in Fr. Digneffe et Th. Moreau (dir.), La responsabilité et la responsabilisation dans la justice pénale, Brussel, De Boeck et Larcier, Coll. Perspectives criminologiques, 2006, 323-342. Kaminski D.. La peine de travail en Belgique. Revue de science criminelle et de droit pénal comparé, 2007, 2, 393-399. Pires A. P., Quelques obstacles à une mutation du droit pénal, Revue générale de droit, 1995, 26, 133154. Reynaert P., Pourquoi tant de peines ? La peine de travail ou les métastases de la pénalité alternative,in Union Belgo-Luxembourgeoise de Droit Pénal (éd.), L’exécution des peines/De strafuitvoering, Brussel, La Charte, 2006, 339-389.

122

ATELIER

2 – SAMENWERKING


JUSTITIEHUIZEN – BUITENDIENSTEN: TIEN JAAR SAMENWERKING.

EN MORGEN ?

Vincent Libert Directeur van de vzw Praxis

Nadat hij de organisatoren heeft bedankt voor de uitnodiging om op dit belangrijke colloquium het woord te voeren, geeft de spreker een korte beschrijving van de dienst die hij leidt. PRAXIS is een vzw die sinds 1995 erkend wordt als ‘nationaal project’ en als dusdanig zijn diensten aanbiedt in alle Franstalige gerechtelijke arrondissementen. De dienst, die in het kader van sociaaleducatieve opleidingen en responsabiliseringsgroepen (45 u) wordt aangeboden, richt zich tot de plegers van echtelijk en intrafamiliaal geweld. PRAXIS organiseert elke week een vijftiental van deze groepen in verscheidene gerechtelijke 1 arrondissementen. Veel punten van de uiteenzetting gaan echter over het geheel van de diensten die zoals PRAXIS in het kader van de Alternatieve Gerechtelijke Maatregelen actief zijn. Voor hij aan de kern van zijn betoog begint, herinnert de spreker eraan dat het gebruikelijk is om een of meer geschenken mee te brengen naar een verjaardagsfeest. Hij heeft er drie meegebracht voor mevrouw Els SNEIDERS van het Directoraat-generaal van de 2 Justitiehuizen . Ze illustreren de drie delen van zijn betoog.

1 2

Meer inlichtingen zijn te vinden op www.asblpraxis.be. Die hier wordt bedankt voor haar vriendelijke medewerking aan dit spelletje.

Vincent Libert - Samenwerking met externe partners – ATELIER 2 2 december 2009

1.

1STE GESCHENK: “EEN CACTUS – ‘OEI, DAT PRIKT ...!”

Na tien jaar samenwerking blijven er inderdaad een aantal pijnpunten bestaan: Sinds 1995 werken wij nog altijd met jaarlijkse contracten. Wij beschikken nog altijd niet over een officiële goedkeuring die ons een steviger statuut zou geven. Moeten wij daaruit afleiden dat de FOD Justitie nog altijd niet beslist heeft om van de responsabiliseringsgroepen een stabiel, duurzaam instrument van haar strafbeleid te maken? Onzekerheid: de jaarlijkse contracten worden soms in mei of juni ondertekend, terwijl ze ingaan op 1 januari van dat lopende jaar. Sinds enkele jaren heeft de uitkering van de bedragen in tweemaandelijkse schijven de financiële onzekerheid enigszins verminderd, maar toch hebben onze raden van bestuur vaak de indruk dat zij in naam van de staat alle risico's moeten dragen. "Zijn wij de kassiers van de Staat?" hoor ik vragen. Sterker nog: sedert verscheidene jaren weten wij niet op welk subsidiëringsbesluit wij ons moeten of kunnen beroepen voor alles wat verband houdt met aanvragen tot verlenging/uitbreiding. Men zegt ons (en wij zijn het ermee eens) dat het KB van 2003 verouderd is, terwijl een ander KB (opgesteld in 2007), dat het zou moeten vervangen, nooit in het Staatsblad is verschenen ... Dat maakt onze relaties met onze subsidiërende overheid niet duidelijker. Zware werklast: Men rekent op ons voor drie soorten taken: het leiden van groepen, de sensibilisering van de magistraten en de justitieassistenten voor ons aanbod en, een vaak onderschatte opdracht, het beheer van het team. •

Het leiden van groepen: om de tijd te schatten die wij bij Praxis aan ‘opleiding’ besteden, houden wij rekening met alle activiteiten waaraan wij de naam van een begunstigde kunnen koppelen, namelijk: 3 o de voorbereidende gesprekken ; o de tijd voor het groepswerk (de enige die door de FOD Justitie in aanmerking wordt genomen, namelijk 300 u/jaar/VTE). Wij stellen voor om deze gespreksuren te hergroeperen en als rekenbasis voor een nieuwe norm te gebruiken; o aan deze tijd, die rechtstreeks aan de begunstigen wordt gewijd, mogen wij van de FOD Justitie alle activiteiten toevoegen die de kwaliteit van het werk verzekeren, namelijk: de doorlopende opleiding van het personeel (intervisie, supervisie, ontwikkeling van nieuwe instrumenten enz.); de ondersteuning van het personeel, dat geconfronteerd wordt met een problematiek die de betrokkenen in hun diepste wezen raakt. •

De sensibilisering: om de tijd in te schatten die wij aan ‘sensibilisering’ wijden, houden wij opnieuw rekening met alle activiteiten waaraan wij de naam van een ‘klant’ kunnen koppelen (magistraten, justitiehuizen, probatiecommissie, advocaten enz.). Sinds 1995 eisen onze opeenvolgende contracten dat wij hen sensibiliseren voor de opleidingsmaatregelen. Dan KAMINSKI zal dadelijk de paradox van deze opdracht aantonen. Dat belet niet dat ze nog altijd moet worden uitgevoerd: magistraten krijgen andere verantwoordelijkheden, nieuwe justitieassistenten worden aangeworven en het werk moet elke keer herbegonnen worden. Wij moeten niet alleen sensibiliseren maar ook overtuigen. Onze argumenten mikken meer op het geloof van de professionals dan op logische redeneringen: "Bent u bereid om een ruimte te

3

Praxis rekende in 2008 een half uur gesprekken voor een uur groepswerk, terwijl wij ‘royaal’ drie individuele uren krijgen voor 42 groepsuren.

124


scheppen om over de gepleegde daden te praten, als middenweg tussen seponering en gevangenis? En bent u bereid om dat op te leggen?" •

Het beheer: de tijd die wij besteden aan de organisatie van het werk tussen collega's wordt in onze contracten niet in aanmerking genomen (met uitzondering van de tijd voor secretariaatswerk). Toch weet iedereen dat het beheer van een team van meer dan 13 VTE's, verdeeld over bijna 20 mensen, op drie verschillende plaatsen die bijna 100 kilometer uit elkaar liggen, behoorlijk wat energie vraagt. Hier staan de cohesie en de coherentie van het team op het spel. Het Directoraat-generaal van de Justitiehuizen wil de kwaliteit van het werk van zijn justitieassistenten en zijn partners verzekeren. Hoe is het dan mogelijk dat deze tijd in onze onderhandelingen over het hoofd wordt gezien?

Wat moeten we uit dit alles onthouden? Het feit dat we in een echt kapitalistisch schema zitten: onze verenigingen hebben het gevoel dat zij de onderaannemers zijn van een ondernemer die zijn voorwaarden dicteert, ‘te nemen of te laten’. Wij hebben ons voor dit werk geëngageerd omdat wij een aantal overtuigingen delen, maar tien jaar later betreuren wij dat onze partners ze niet als essentieel lijken te beschouwen.

2.

2DE

GESCHENK:

EEN

SETJE

THEEMOKKEN

(U

MAG

ZE

OOK

VOOR

KOFFIE

GEBRUIKEN)

(Eerst iets over de symboliek van dit geschenk: de vier mokken zijn allemaal verschillend maar vormen een harmonieus silhouet als je ze op elkaar zet. Ze worden namelijk vastgehouden door een stevig metalen kader). Na tien jaar hebben we troeven om een echte samenwerking op te bouwen. Ik zal nu enkele elementen bespreken van het kader dat onze gemeenschappelijke projecten kan dragen. "Een justitie die vooral niet gewelddadig is", was de wens van Antoine GARAPON toen hij in 1993 deelnam aan één van de allereerste seminaries die PRAXIS in Luik organiseerde. In mei 2007, tijdens de presentatie van de BPR, zei A. DEVOS dat zij "actief wilde bijdragen tot een menselijke en toegankelijke justitie waarin de responsabilisering van de justitiabele primeert". Ze voegde eraan toe dat de justitiabele in deze zin de "motor van de maatregel" is. In het werk van PRAXIS met plegers van echtelijk en intrafamiliaal geweld moeten we drie dimensies in aanmerking nemen: • het geweld van het gerechtelijke kader waarin zij naar ons toe komen, wordt vaak aangehaald. Om vruchtbaar te zijn, moet ons werk passen in en respect opbrengen voor een vorm van gezag die aan drie kenmerken voldoet: een gezag dat legitiem is, fair en niet willekeurig; • de vraag van de responsabilisering: in de ontmoeting tussen een justitiabele en een medewerker van Praxis moeten we rekening houden met (ten minste) drie systemen: o het gerechtelijk systeem, dat recht spreekt en (in het geval van de Alternatieve Gerechtelijke Maatregelen) een staat van behoefte bij een persoon definieert ("doe iets aan uw agressie"). Dit systeem zet aan om aan de relatie tot de agressie te werken. Daarnaast biedt het gerechtelijk systeem een oriëntatie- en controleapparaat voor de justitieassistenten. Het zet dus niet alleen aan om iets te ondernemen, maar controleert ook de uitvoering van de maatregel; o het psychosociale systeem, dat de justitiabele begeleidt in de eerste stappen van de verandering (in dit geval is dat Praxis, met als hoofdkenmerk dat de deelname onder dwang gebeurt); o het systeem van de geloofspunten en de waarden van het individu, dat ondanks de dwang waaraan het onderworpen is een speelruimte, een onderhandelingsmarge behoudt. Eenvoudig gesteld, het individu behoudt zijn vrije wil (en dat is een goede zaak!);

125


•

het betrekken van de justitiabele: wij mogen niet tevreden zijn met een formele deelname. Het bezinningswerk dat wij voorstellen, veronderstelt de medewerking, de veiligheid en het vertrouwen van de deelnemer. Ze zijn noodzakelijk opdat hij een ‘motor van zijn maatregel’ zou worden. Men moet dus niet met een passieve houding naar ons toe komen ("ik kom mijn uren doen"). Dat betekent ook dat de justitieassistenten geen minimalistische of louter administratieve verwachtingen mogen hebben ("het belangrijkste is dat hij zijn maatregel uitvoert").

Dit is wat wij moeten delen: een gemeenschappelijke visie op het werk dat wij samen verrichten. Hebben we wel hetzelfde doel, namelijk de responsabilisering van de deelnemer? Onze professionele standpunten verschillen en onze instrumenten doen dat ook. Maar wij moeten ons ervan verzekeren dat wij wel degelijk hetzelfde doel voor ogen hebben. Op die manier kunnen we gezamenlijke werkgebieden scheppen voor de justitieassistenten en voor onze diensten: - hoe moeten we de weigering uitleggen van sommige mensen om het responsabiliseringswerk voort te zetten? - hoe moeten we deze situaties samen aanpakken, om ze in de toekomst te verbeteren? - hoe moeten we samen omgaan met ‘successen’ en ‘mislukkingen’, in plaats van over verantwoordelijkheden te kibbelen? Is partners worden, in plaats van onderaannemers, een utopie? Voor mij is dat de grote uitdaging van de volgende jaren, en ik vertrouw op een goede afloop.

3.

3DE GESCHENK: BONBONS

Een beetje zoetigheid op moeilijke momenten. Mogen we trots zijn op wat we in tien jaar hebben gerealiseerd? • de stabilisatie en de bestendiging van de begeleidingsprogramma's voor de Alternatieve Gerechtelijke Maatregelen? • de ontwikkeling van een partnerrelatie (en niet langer een relatie van ondergeschiktheid) tussen de begeleidingsprogramma's voor de AGM en de FOD Justitie? • de verduidelijking van onze symbolische en administratieve betrekkingen? • de bijdrage tot niet-dwingende, coherente gerechtelijke maatregelen die de wetsovertreding in een zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts proces plaatsen? • de uitrusting van het rechtsapparaat met instrumenten voor echtelijk en intrafamiliaal geweld, in het verlengde en als ontwikkeling van COL 3 en 4?

Dit zijn enkele vragen waarvoor ik mij in de volgende jaren wil inzetten, samen met collega's uit andere diensten. Het decor staat er, de tafel is gedekt, we moeten alleen nog de koffie zetten ...

126

ATELIER

2 – SAMENWERKING


HET DG JUSTITIEHUIZEN EN HAAR SAMENWERKING MET EXTERNE PARTNERS

Els Sneiders Adviseur dienst conceptuele aansturing en beleidsondersteuning DG Justitiehuizen

INLEIDING In deze bijdrage wordt een overzicht geboden met betrekking tot de huidige werkwijzen en plannen aangaande de samenwerking tussen justitiehuizen en externe partners. De voorbije 10 jaar hebben alle justitiehuizen hun weg gezocht in de samenwerking met externe partners en werd zowel formeel als informeel overleg gepleegd en afspraken gemaakt al dan niet vastgelegd in protocolakkoorden in functie van het uitvoeren van de opdrachten die hen werden toevertrouwd. Met het ontstaan van een eigen directoraat-generaal, werd ook een eigen managementsplan opgesteld, waarin de doelstellingen voor de werking van de justitiehuizen wordt omschreven. Zo wordt ook de samenwerking met externe partners omschreven in deze doelstellingen Bovendien schrijft het directoraat-generaal zich in, in de beleidsplannen van de minister van Justitie, die in een belangrijke mate de modaliteiten van samenwerking met externe partners mee bepaalt. 1.

MANAGEMENTPLAN

Het managementplan stelt in de werking van de justitiehuizen 4 principes centraal. Vooreerst klantgerichtheid - om onze (interne en externe ) klanten de best mogelijke dienstverlening te bieden, plaatsen we de klant centraal: de organisatie luistert naar klanten, vervult hun verwachtingen en handelt zo vaak mogelijk op pro-actieve wijze door op de noden te anticiperen op grond van de beschikbare en verzamelde inlichtingen, maar ook resultaatgerichtheid, kwaliteitgerichtheid -voortdurend handhaven en ontwikkelen van het kwaliteitsniveau van de geleverde producten en diensten, zoals de eenvormigheid van uitvoering en het feit dat de resultaten beantwoorden aan de verwachtingen, en tenslotte netwerkgerichtheid - de organisatie ontwikkelt en onderhoudt een netwerk van passende

Els Sneiders - Samenwerking met externe partners – ATELIER 2 2 december 2009

partners en strategische allianties om de prestaties van eenieder en van de hele structuur te optimaliseren. Deze principes houden ook een perspectief in, nl de klanten, de processen, de middelen en innovatie. In het kader van deze perspectieven worden vervolgens verschillende strategische en operationele doelstellingen omschreven. In deze bijdrage beperken we ons tot het perspectief klant. Wie zijn onze klanten: dat zijn onze medewerkers, de magistratuur, externe partners, de justitiabelen, slachtoffers, burgers. De doelstellingen met betrekking tot dit perspectief bieden een antwoord op volgende vragen; ‘wat verwacht de klant van ons? Wat moeten wij doen ten overstaan van de klant om onze missie en visie te realiseren? 1)

ten aanzien van de externe partners van de JH’en is een belangrijke strategische doelstelling het ontwikkelen en formaliseren van partnerschappen. Dit vertaalt zich concreet in een drietal operationele doestellingen: a)

het ontwikkelen van een éénduidige, transparante en gerichte subsidiëringpolitiek. Dit wil onder meer zeggen het opmaken van een overzicht van de bestaande subsidiëringssystemen, criteria, normen alsook het in kaart brengen van de problemen en knelpunten en het schrijven van een visietekst subsidiëring (subsidie en evaluatiecriteria). Tot nu toe heeft Justitie via verscheidene subsidiëringskanalen een aanbod gefinancierd ter omkadering van de gerechtelijke alternatieve maatregelen. Vooreerst bestaat er het Globaal Plan dat verscheidene projecten financiert, met name opleidingsprojecten in het kader van de de probatiewet, de dienstverlening, vorming en behandeling in het kader van de BIS en alternatieve maatregelen ter vervanging van de voorlopige hechtenis en de AWS. Voor 2008 betrof het 109 projecten die gesubsidieerd werden , voor 179 FTE, in 82 steden en gemeenten. Voor het jaar 2007 werd iets meer dan 5 miljoen euro uitgetrokken. Voor 2009 overstijgt het voorziene budget de kaap van 6 miljoen euro. Daarnaast bestaat er het nationaal subsidiekanaal dat subsidies toekent aan bepaalde projecten, zoals Slachtoffer in Beeld, dader in zicht, Arpège-Prélude, Praxis, LDSG, projet Triangle, Time-out. Ook nog twee projecten in het kader van herstelbemiddeling worden gesubsidieerd, met name Suggnomé en Médiante. In 2008 werd meer dan 5,6 miljoen euro uitgegeven voor 94 FTE, in 2009 meer dan 5,9 miljoen euro En betrof jh Tenslotte bestaat er ook nog het subsidiekanaal van het Verkeersveiligheidsfonds, waarmee 2 projecten worden gesubsidieerd, nl de vorming van het BIVV en de omkadering van de werkstraf bij Pro Velo. In 2009 werd 1,1 miljoen euro voorzien vanuit het Verkeersveiligheidsfonds en is er sprake van 16,5 FTE.

b)

Het afsluiten van specifieke akkoorden met partners op verschillende niveaus ten einde de opdrachten uit te voeren. De samenwerking met andere DG’s Hierin past onder meer het opstellen van een Service Level Agreement. Dit is een verregaande overeenkomst met betrekking tot de samenwerking, die zowel de inhoud als de methodologische en deontologische vereisten betreft. Een voorbeeld betreft de SLA die de dienst NCET afsluit met het Dg EPI betreffende de samenwerkingsmodaliteiten tussen de ‘monitoring’ en de ‘mobiele eenheid’. De overeenkomst bepaalt de samenwerking tussen de administraties van de strafinrichtingen

128


en van de justitiehuizen (de mobiele equipe, de uitstroom uit de gevangenissen, de afstemming op de beschikbare personele en materiële middelen, de samenstelling van het dossier, het aantal plaatsingen onder ET, de beschikbaarheid van justitieassistenten in de justitiehuizen, de informatie-uitwisseling, …). Deze overeenkomst wordt één maal per jaar geëvalueerd met het DGEPI. Het doel is om in de toekomst meerdere van dergelijke SLA’s af te sluiten met betrekking tot andere opdrachten die een link hebben met deze FOD, zoals beperkte detentie, …. Met betrekking tot de samenwerking met andere federale overheidsdiensten: de federale overheidsdienst justitie heeft protocolakkoorden afgesloten met onder andere de FOD Binnenlandse Zaken en de FOD defensie in het kader van de uitvoering van de werkstraf. Met betrekking tot de samenwerking met externe partners, zoals de gemeenschappen betekent dit dat er vooreerst een generiek kader voor de akkoorden moet worden uitgewerkt. - de dienst overleg en samenwerking heeft daartoe reeds een overzicht opgesteld van de samenwerkingspartners. In dit kader kunnen we vertellen dat het kabinet van Minister Vandeurzen op het niveau van de Vlaamse gemeenschap (welzijn, volksgezondheid en gezin) heeft met het kabinet van Justitie overleg gepleegd in functie van het opstellen van een raamakkoord met betrekking tot de verdeling van de bevoegdheden van hulpverlening aan justitieel cliënteel. Dit raamakkoord zal betrekking hebben op verschillende doelgroepen, zoals de alternatieve gerechtelijke maatregelen, slachtofferzorg, bemiddeling, geïnterneerden, seksuele delinquenten, intrafamiliaal geweld. Ook met betrekking tot de problematiek van beroepsgeheim en informatieuitwisseling tussen hulpverleningsdiensten en justitiële actoren zal bekeken worden of een oplossing kan geboden worden aan de huidige situatie. c)

2)

Het op regelmatige basis evalueren van de uitvoering van de afgesloten akkoorden met de verschillende partners. De dienst overleg en samenwerking evalueert daartoe de toepassing van het protocolakkoord voor de gesubsidieerde partners met het oog op een uniforme, kwaliteitsvolle en transparante samenwerking

Een tweede strategische doelstelling (na het ontwikkelen van en formaliseren van partnerschappen) ten aanzien van de externe partners is een doelgroepgerichte en gestructureerde communicatie. Concreet wordt dit vertaald in de volgende twee operationele doelstellingen a)

het DG zal op basis van een gestructureerd communicatieplan met de verschillende partijen regelmatig communiceren gericht op het faciliteren van zijn missie en visie. - Bijvoorbeeld de organisatie van dit colloquium.

b)

het DG stelt de maatschappij langs verschillende communicatiekanalen de verschillende relevante kennisbronnen ter beschikking met het oog op een beter begrip van de toegevoegde waarde van alternatieve conflicthantering en sanctionering. - Daartoe engageert het DG zich voor het organiseren van (om de 4 jaar) een forum mbt één bepaald thema betreffende kernopdrachten van de JH’en.

129


- het uitwerken en ter beschikking te stellen van transparant informatiemateriaal aan potentiële partners in het kader van de samenwerking voor de uitvoering van de kernopdrachten van de JH. - Creëren of herschrijven van brochures aangaande de opdrachten van de justitiehuizen en er zal een specifieke rubriek ‘justitiehuizen’ op de website van FOD Justitie geïmplementeerd worden. 3)

Een derde strategische doelstelling ten overstaan van klanten is gestructureerd overleg met de opdrachtgevers. In operationele doelstellingen wordt dit als volgt vertaald: - het DG stelt samen met OG’ers gentlemens agreements op mbt de inhoud, vorm en wijze van overleg - het DG waakt over de organisatie van een gepast aantal overlegmomenten met de opdrachtgevers per jaar De samenwerking met de opdrachtgevers is voor deze organisatie van cruciaal belang. In dat kader werden Koninklijke besluiten opgesteld met betrekking tot het opzetten van een federale en lokale overlegstructuur inzake de strafrechtelijke materies probatie, VOV, AWS en BIS. De federale overlegstructuur is een overlegorgaan dat wordt voorgezeten door de DG en waarvan de verschillende opdrachtgevers lid zijn. Voor de zetelende magistratuur maken de Eerste voorzitters van de hoven van beroep deel uit van deze vergaderingen, de staande magistratuur wordt vertegenwoordigd door de procureurs-generaal (voor de hoven van Beroep) en door 4 Procureurs des Konings (2 FR en 2 NL) (voor het niveau van eerste aanleg). Doel is om alle mogelijke problemen met betrekking tot de uitvoering van de opdrachten van de justitiehuizen te bespreken en de werking te harmoniseren in alle gerechtelijke arrondissementen. Binnen de federale overlegstructuur worden de krijtlijnen uitgetekend voor de aanpak van een bepaalde thema, waarna het inhoudelijk verder geconcretiseerd en uitgewerkt wordt binnen de regionale en lokale overlegstructuren. De opmerkingen uit deze twee overlegstructuren worden vervolgens meegenomen naar de federale overlegstructuur. Dit bottom-upproces is uitermate belangrijk gezien de federale overlegstructuur slechts kan functioneren wanneer die van onderuit gevoed wordt door de knelpunten en vragen die zich stellen op lokaal en regionaal vlak. Bij deze wens ik toch een kritische beschouwing te geven: In het managementplan wordt echter NIET voorzien in een manier om de communicatie met de externe partners te structureren. We zijn ons er van bewust dat er wel een nood is aan gestructureerde communicatie tussen het DG en de externe partners en dat dat tot heden onontgonnen terrein is. Dit zal in de toekomst verder geconcretiseerd worden. Tot op heden is onze aandacht echter vooral gegaan naar het uitvoeren van onze opdrachten, maar dit is onvoldoende voor het goed functioneren van de justitiehuizen. De voorbije 10 jaar hebben de verschillende justitiehuizen echter getracht met de opdrachtgevers en de externe partners communicatielijnen en overlegmomenten op te zetten, in functie van een goed uitvoeren van de opdrachten. We willen deze vormen van samenwerking met alle partners erkennen, bestendigen en structureren. Om deze bewegingen te ondersteunen heeft in 2008 binnen de directie expertise de dienst overleg en samenwerking vorm gekregen. In eerste instantie hebben we getracht via een interne bevraging een overzicht te verkrijgen van de verschillende samenwerkingsvormen van de justitiehuizen met de externe partners. Bovendien

130


hebben we daarbij ook een overzicht van de meer en minder geformaliseerde samenwerkingsverbanden,de eventuele samenwerkingsovereenkomsten of –contracten verkregen. Tenslotte werden de problemen opgelijst die voortvloeien uit deze samenwerking. Momenteel brengen we de verschillende centrale organisaties van de hulpverleningspartners en de bevoegdheden van de administraties van de gemeenschappen, gewesten, provincies en gemeenten in kaart. Dit alles geeft ons een totaalbeeld. Het doel is om in de toekomst de samenwerking van de justitiehuizen met de externe partners op elkaar af te stemmen en te harmoniseren.

2.

BELEIDSPLAN MINISTER

Naast het managementplan van onze DG, speelt ook het beleidsplan van de minister van Justitie een bepalende rol in hoe wij met onze externe partners omgaan. De vorige minister van Justitie heeft een beleidsplan opgesteld voor de periode 2008-2012. In dit beleidsplan, opgesteld door Minister Vandeurzen en overgenomen door Minister De Clerck wordt een grondige hervorming van justitie aangekondigd. In dit beleidsplan zet hij in op veiligheid. Hij zegt daarover dat “Inzetten op veiligheid is inzetten op opsporing, vervolging, uitvoering en op alternatieve maatregelen”. Ten aanzien van de alternatieve strafuitvoeringsmodaliteiten stelde de minister in de beleidsnota 2008, 15 actiepunten voorop die onontbeerlijk waren om tot resultaten te komen. Een aantal ervan zijn al uitgevoerd. De uitvoering van andere punten is volop aan de gang of vergt eerst nog voorbereidingstijd. Ten aanzien van de samenwerking met externe partners zal er één en ander veranderen in de nabije toekomst. De minister zal een oriëntatienota presenteren, die de organisatie en de plaatsing voor de werkstraffen en leermaatregelen stroomlijnt. Zo zal aan werkgestraften een stabiel aanbod van prestatieplaatsen gegarandeerd worden dat zoveel mogelijk aansluiting vindt bij de reguliere begeleidingen behandelingcentra. Voorst stelt hij dat de communicatie tussen de lokale coördinatoren van de alternatieve maatregelen, de centrale administratie van het Directoraat-generaal Justitiehuizen en de betrokken actoren op het terrein ondersteund zal worden. Ook het subsidiesysteem wordt herdacht: hier wordt gestreefd naar een uniform, transparant en modern subsidiesysteem. Deze nieuwe vorm van subsidiëring zal evenwel moeten worden uitgewerkt in samenhang met de andere vormen van alternatieve maatregelen en in overleg met de bevoegde ministers, met de FOD’s van de federale overheden (waar de werkplaatsen die de FOD Binnenlandse Zaken en het Ministerie van Landsverdediging aanbieden maximaal benut worden), de lokale overheden en de diensten van de gemeenschappen. De beschikbare financiële middelen zijn beperkt. Daarom moet worden nagaan op welke manier de cumulatieve financiering uit de weg kan worden gegaan en hoe synergieën in de hand kunnen worden gewerkt door middel van samenwerkingsakkoorden. De minister werkt aan voorstellen om de financieringstructuur van deze strafuitvoeringsmodaliteit op punt te stellen.

131


132

ATELIER

2 – SAMENWERKING


SAMENW ERKING CENTRA VOOR ALGEMEEN W ELZIJNSW ERK ALS EXTERNE PARTNER.

Roland Martein Steunpunt Algemeen welzijnswerk

WAT DOET HET CENTRUM ALGEMEEN WELZIJNSWERK (CAW)

1.

Het CAW is een pluralistische, autonome en geëngageerde organisatie die het welzijn van mensen versterkt zodat zij tot hun recht komen in hun dagelijkse leefomgeving en in de ruimere samenleving. Het CAW realiseert deze opdracht: door psychosociale hulp te bieden door signalen uit te sturen en te wijzen op gewenste veranderingen door vooruitziend te handelen op probleemsituaties. Het CAW is een onafhankelijke en regionale hulporganisatie, die geen deel uitmaakt van grotere maatschappelijke instellingen. De hulpverlening is vrijwillig en het CAW garandeert aan de hulpvrager basisveiligheid, vertrouwelijkheid en anonimiteit. Binnen het domein van “welzijn en gezondheid” zijn de belangrijkste partners: het OCMW, de geestelijke gezondheidszorg, de bijzondere jeugdzorg, de kinderen gezinszorg en de gehandicaptenzorg. Op het terrein van justitie zijn we actief via specifieke werkvormen zoals hulpverlening aan seksueel delinquenten, justitieel welzijnswerk, slachtofferhulp, intrafamiliaal geweld. In Vlaanderen en Brussel zijn er 25 CAW’s. Meer info op http://www.caw.be

1. 1

H et C A W kom t o p v oor ( bi j zo nd er ) kw et s bar e m e nsen

Het CAW (Centrum voor Algemeen Welzijnswerk) ondersteunt kwetsbare mensen. Ze ondersteunt en begeleidt mensen die het moeilijk hebben door gebeurtenissen in hun persoonlijk leven: familiale problemen, scheiding, verlies, zingevingvragen, eenzaamheid en stress.

Roland Martein - Samenwerking met externe partners – ATELIER 2 2 december 2009

Ze ondersteunt en begeleidt mensen die slachtoffer zijn van sociale uitsluiting en niet tot hun recht komen in deze samenleving: thuislozen, jongeren aan de rand, kansarme gezinnen. Ze ondersteunt en begeleidt mensen die dader of als slachtoffer van een misdrijf zijn en in een kwetsbare situatie terecht zijn gekomen. Het CAW ondersteunt en begeleidt deze mensen met hulpverlening op de eerste lijn. Het CAW voert ook acties voor een meer solidaire samenleving.

1. 2

H et C A W b ouw t m ee.

Op het terrein van criminaliteit bouwt het CAW mee aan herstel van de relatie tussen dader, slachtoffer en maatschappij. 1. Reageert op misdrijven met een herstelgerichte aanpak tussen dader, slachtoffer en samenleving. 2. Bestrijdt vormen van partnergeweld met preventieve acties en hulpprogramma’s voor partners, slachtoffers en plegers. 3. Geeft een nieuw perspectief aan gedetineerden door hun recht op hulp- en dienstverlening te waarborgen. 4. Draagt zorg voor het verwerkingsproces van slachtoffers en ondersteunt hun rechtspositie.

2.

JUSTITIËLE VERWIJZINGEN VANUIT DE JUSTITIEHUIZEN EN DE OPVOLGING ERVAN

2. 1

B et r ok ken w er k so or t e n i n ce nt r a al ge m ee n w el z i j nsw erk

In deze bijdrage richt de focus zich op de samenwerking van de justitiehuizen met de voorzieningen in het AWW die door de Vlaamse Gemeenschap gesubsidieerd worden. In principe kunnen de ambulante en residentiële werksoorten van het CAW op vrijwillige basis met justitiecliënteel in contact komen. Een aantal werksoorten maken meer kans om die populatie over de vloer te krijgen. Het betreft het justitieel welzijnswerk, de bezoekruimten, de teams hulpverlening aan seksuele delinquenten (HSD) en de diensten slachtofferhulp. Justitiecliënten komen ook terecht in de thuislozenzorg, gezins- en relationeel werk, crisishulpverlening, jongerenhulpverlening, en eventueel andere werkvormen. In het geval van door Justitie opgelegde hulpverlening gaat het om personen die gevat zijn in een procedure van de voorwaardelijke invrijheidstelling van veroordeelden, om probatieopschorting en probatieuitstel, vrijheid onder voorwaarden, bemiddeling in strafzaken en voorlopige invrijheidstelling.

2. 2

W at bl i j kt ui t de r e gi st r at i e o p o nt haal e n b eg el ei di ng?

2. 2. 1 J ust it ie dos s ier s op h et ont haal Onthaal is een proces dat start bij het eerste direct hulpverlenend contact met de potentiële hulpvrager, in of buiten het centrum, en dat via het verstrekken van informatie, advies of andere vormen van onmiddellijke hulpverlening, leidt tot vraagverduidelijking, een onmiddellijke probleemoplossing, en/of een eventuele opstap naar verdere begeleiding in het eigen centrum of elders.

134


Het instapgesprek is het proces van wederzijdse informatie-uitwisseling in functie van vraagverduidelijking, verwachtingen, diagnose (probleemanalyse) en mogelijk hulpverleningsvoorstel, dat minstens plaats vindt op het moment dat een begeleiding wordt overwogen. In 2008 zijn er op een algemeen totaal van 97.963 dossiers op het onthaal, 514 dossiers met justitieassistent als rechtstreekse verwijzer, 54 dossiers van bemiddeling in strafzaken, 135 dossiers van slachtofferonthaal, 39 parket en 14 magistratuur. Het gaat in totaal om 756 dossiers1, 0,77% van alle dossiers op het onthaal. Uit de cijfers kunnen we niet afleiden welke dossiers zijn binnengekomen met een opgelegde maatregel. 2. 2. 2 J ust it ie doss ier s in be ge le id ing Begeleiding is “het methodisch en systematisch aanbieden van persoonlijke, relationele, en praktische hulp, binnen de context van wederzijds expliciet engagement, met als doel: werken aan één of meerdere probleemsituaties zodanig dat de cliënt een beter inzicht heeft in de situatie, een terugval of verslechtering voorkomen wordt, de situatie draaglijk, hanteerbaar, of (gedeeltelijk) opgelost wordt. De hulpverlening is er in eerste instantie op gericht om het dagelijks functioneren van de cliënt te verbeteren en de cliënt vaardiger te maken in zijn verschillende sociale rollen. In 2008 is er met 281 dossiers van de 756 dossiers in onthaal een begeleiding opgestart. Het totaal aantal dossiers in begeleiding bedroeg 39.354. Dit betekent dat 0,71% van de effectieve begeleidingen verwijzingen zijn van justitiële dossiers door het justitiehuis, of waar het justitiehuis in betrokken kan zijn na een verwijzing door een magistraat. De redenen waarom er met 475 dossiers geen verdere begeleiding plaats vond zijn: afgerond zijn van het dossier, capaciteitstekort, niet geschikt aanbod, vraag en aanbod niet compatibel, afgebroken door cliënt, beschikbaarheid cliënt en geen verdere vraag. Vanuit het perspectief van de CAW’s gaat het om een beperkt aantal dossiers die vanuit de justitiehuizen naar hen verwezen zijn. Het aantal zal uiteraard verschillen per gerechtelijk arrondissement. 2. 2. 3 Mo ge lijk e v er k lar in ge n De beperkte verwijzingen naar CAW’s kunnen mogelijk verklaard worden door: De justitiehuizen die zelf instaan voor een aanbod eerstelijns juridische informatie. Onbekend is onbemind? o Het weinig open staan van de CAW’s voor justitiecliënten. o Het weinig bekend zijn bij de justitiehuizen van het CAW-aanbod voor justitiecliënten. De justitiehuizen doen zelf ook aan eerstelijns psychosociale begeleidingen. Er wordt dan sneller verwezen naar de tweedelijn. Het is duidelijk dat hieromtrent verder onderzoek wenselijk is. 2. 2. 4 I mp le m ent at ie va n alt er nat iev e ger ec ht eli jk e ma at r eg elen 1080 dossiers op een algemeen totaal van 39.354 dossiers in begeleiding, volgden in het kader van het ‘CAW-projectaanbod leermaatregelen’ (in het kader van het globaal plan en het nationaal subsidiekanaal) een vormings en/of begeleidingsaanbod. Hierbij zijn de projecten ingeschreven waarvan de Federatie van Centra voor Algemeen Welzijnswerk het werkgeverschap waarneemt: Slachtoffer-In-Beeld, Dader-In-Zicht en Leerprojecten voor Daders van Seksueel Geweld. Indien we bij het aantal dossiers in begeleiding de dossiers tellen in uitvoering van alternatieve gerechtelijke maatregelen in het algemeen welzijnswerk komen we op 1361 dossiers in begeleiding die

1

De magistratuur en het parket zijn een apart item onder Tellus (CAW registratiesysteem). Bijgevolg kunnen we niet uit de registratie afleiden in welke mate het justitiehuis een rol heeft gespeeld indien de verwijzer ‘magistratuur’ of ‘parket’ is. Het zou kunnen dat in bepaalde gevallen het justitiehuis wel heeft verwezen, maar de hulpverlener de opdrachtgevende magistraat heeft aangeduid. Het kan ook dat het ging om cliënten die op eigen initiatief naar het CAW kwamen. Uit de registratie kunnen we ook niet afleiden of cliënten een opgelegde justitiële maatregelen kregen.

135


verwezen zijn vanuit de justitiehuizen. Dit komt neer op 3,46% van het totaal aantal dossiers in begeleiding. De alternatieve gerechtelijke maatregelen maken het leeuwenaandeel uit van de cliënten die vanuit de Justitiehuizen verwezen zijn in 2008 naar de CAW’s.: 2,74%

3.

VISIE OP DE SAMENWERKING MET JUSTITIE

3. 1

Tw eesp or e nb el ei d

Bij verwijzingen vanuit Justitie, gaat het om het inschakelen van welzijnsgerichte werkvormen in een justitiële en veiligheidscontext. Uitgegaan wordt van een tweesporenbeleid. Enerzijds is er Justitie die zich richt op de bescherming van de samenleving en de bevestiging van haar waarden en normen. Anderzijds is er de hulpverlening die zich richt op begeleiding van de betrokken dader bij zijn inspanningen om zich te emanciperen en te herpositioneren t.a.v. het slachtoffer en de maatschappij en te werken aan eigen problemen. In geval van opgelegde hulp vanuit Justitie beweegt het CAW zich daar waar de welzijnsbenadering en de strafrechterlijke aanpak elkaar raken. Om de afhandeling van een welzijnsgerichte vorm van criminaliteit te doen slagen, is de medewerking van zowel de magistratuur, de advocatuur als de welzijnssector een noodzakelijke voorwaarde.

3. 2

K en m er ke n v a n het a ut o no om al ge me en w el zi j nsw er k

Het autonoom werken is een wezenskenmerk van het “autonoom algemeen welzijnswerk”: er wordt met de cliënt onderhandel over het aanbod, zelfs wanneer de cliënt geconfronteerd wordt met dwang of een opgelegde maatregel. Er kan geen aanbod opgedrongen worden door derden. De dwang moet steeds gesitueerd worden in de relatie van de burger(s) en de overheid. Het moet duidelijk zijn dat het niet de welzijnswerker is die dwang oplegt. De cliënt is zelf verantwoordelijk in zijn relatie tot de overheid en tot de gemeenschap. Het is de rol van het AWW om de hulpvrager te ondersteunen om zijn ingeperkt speelveld zelf opnieuw te verruimen. Indien elementen van dwang toch aanwezig zijn, zal het algemeen welzijnswerk die duidelijk expliciteren en verantwoorden in (omgangs)regels, overeenkomsten, afsprakenkaders. Desgevallend is een en ander vastgelegd in een samenwerkingsakkoord. De hulpverlening is ook niet vermengd met de bevoegdheid om rechten en uitkeringen toe te kennen, om sancties of maatregelen op te leggen, adviezen te verlenen naar de magistratuur of bepaalde controletaken uit te oefenen. De hulpverlening van het CAW is door de cliënt steeds “gevraagd of aanvaard”. Het kan ook gaan over hulpverlening die de cliënt niet zelf heeft gevraagd, maar die door een externe instantie als Justitie opgelegd wordt. Het CAW kan een begeleiding weigeren, opschorten of stopzetten. De weigering, opschorting of beëindiging is het onderwerp van overleg tussen de hulpverlener en de betrokken persoon. Hoewel het CAW samen kan werken met politiële, justitiële en andere hulpverlenende diensten, behouden zij hun onafhankelijke positie. De CAW zijn geen diensten voor gerechtelijk onderzoek of expertise, noch vervangen ze justitiële of andere bestuurlijke instanties. Ze streven naar een goede samenwerking met de politiële, justitiële en andere hulpverlenende diensten vanuit een gelijkwaardige en onafhankelijke positie als hulpverlenende instantie. Het AWW wil een rechtsgelijk aanbod realiseren. Hiertoe worden hulpverleningsprogramma’s geprotocolleerd, gaat er bijzondere aandacht naar de omgang met cliëntinformatie en rapportage, de

136


positionering t.a.v. Justitie en de cliënt, globale samenwerkingsafspraken met Justitie en het nastreven van een betere spreiding van het aanbod in alle gerechtelijke arrondissementen.

4.

KNELPUNTEN IN SAMENWERKING MET JUSTITIEHUIZEN

De behandelde knelpunten zijn voor het grootste deel gebaseerd op de ervaringen van de teams hulpverlening aan seksueel delinquenten (HSD-teams) omdat andere gegevens niet beschikbaar zijn. Deze bevindingen geven alvast een exemplarisch beeld van mogelijke knelpunten. De instroom van cliënten vanuit Justitie verloopt verschillend naargelang het gerechtelijk arrondissement. Redenen zijn: het onvoldoende eigen gemaakt hebben van het tweesporenbeleid (straf en hulpverlening), heersende onduidelijkheid rond taakafbakening en rollen tussen justitiële diensten en hulpverleningsdiensten, het onvoldoende geïnformeerd zijn over het bestaan en de modaliteiten van de hulpverlening, onduidelijkheden van deontologische aard bij het omgaan met cliëntinformatie en daaruit voorspruitende verwachtingen. Het vanuit de hulpverlening (met toestemming) vaak niet beschikken over relevante dossiergegevens: feiten, slachtofferverhaal/getuigenis (voorzover verenigbaar met de privacy van het slachtoffer), juridische voorgeschiedenis, e.a. Daartegenover worden soms dossiergegevens integraal overgemaakt zonder de toestemming van de cliënt. Gebeurlijk gebeurt dit op een gedigitaliseerde wijze. In andere situaties wordt er “off the record” informatie uitgewisseld. Het problematisch zijn van aanmeldingen binnen het gerechtelijk kader “vrijheid onder voorwaarden” (VOV). Dit hangt samen met:het nog niet hebben van een uitspraak ten gronde (een niet-veroordeelde dader), het laattijdig aanstellen van een justitieassistent, weinig of geen informatieverstrekking en geen zekerheid over de duur van de begeleiding. Ontkenners worden vaak geweigerd door de hulpverlening. De dossierinzage door de HSD-teams is nog steeds zeer omslachtig en tijdrovend en verschilt van gerechtelijk arrondissement tot gerechtelijk arrondissement. Er is nood aan een uniforme regeling m.b.t. de beschikbaarheid van informatie uit de gerechtelijke bundel. Onduidelijkheid rond de deontologische onverenigbaarheid van de rol van expert (in de fase van de straftoemeting) met de rol van begeleider. Het innemen van deze twee posities door één deskundige (en/of voorziening) bevordert de vertrouwelijkheid niet voor de cliënt en leidt in hoofde van de cliënt tot rolverwarring. Dit maakt dat er binnen Justitie en Welzijn twee problemen stellen: Justitie heeft het probleem van “rechtsgelijkheid” ten gevolge van het ontbreken van uniforme multidisciplinaire afspraken en Welzijn heeft het probleem van “deontologische onverenigbaarheid.

5.

RAAMDECREET VOOR HET “FORENSISCH WELZIJNWERK”

Met de keuze van de huidige ministers van Justitie en Welzijn voor de opmaak van een globaal raamakkoord tussen Welzijn en Justitie wordt een antwoord gegeven op een uitdrukkelijke vraag van het algemeen welzijnswerk. Er is nood aan: een maximaal efficiënte beleidsaanpak rond thema’s die zich bewegen op raakvlak tussen Justitie en Welzijn. een globaal raamakkoord tussen Welzijn en Justitie als overkoepeld kader voor hulp aan gedetineerden, seksuele delinquenten, alternatieve gerechtelijke maatregelen, bezoekruimten, slachtoffers en andere. een constructieve en transparante samenwerking met justitiële actoren, maar tegelijk moet de eigen welzijnsgerichte finaliteit en het beroepsgeheim van welzijnswerkers gewaarborgd zijn.

137


138

ATELIER 3:

MANAGEMENT TEN DIENSTE VAN DE BURGER

DE INVLOED VAN MANAGEMENT EN INFORMATISERING OP HET WERK VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN.

WELKE KW ALITEIT VAN DE INTERVENTIE EN RESPECT VOOR DE ORGANISATIE

?

Alexia Jonckheere Onderzoeksassistente departement criminologie - NICC en promovenda criminologie – CRID&P - UCL

INLEIDING In deze bijdrage wordt het managementperspectief belicht aan de hand van een criminologische kijk op de beroepspraktijk van de justitieassistenten, die sinds 1 januari 2005 verplicht zijn een beheersinstrument te gebruiken, SIPAR (Système Informatique PARajudiciaire). Het is niet de bedoeling een rechtstreeks antwoord te geven op de vraagstelling van deze workshop (hoe dragen de beheersinstrumenten bij tot de professionalisering en de kwaliteit van een organisatie?). Het is evenmin de bedoeling de vooronderstellingen van de titel (het management ten dienste van de burger) in vraag te stellen. Onze interesse gaat uit naar de veranderingen die het sociaal werk ondergaat onder invloed van de informatisering. SIPAR, het belangrijkste beheersinstrument in het kader van de hervormingen die gericht zijn op de modernisering van de justitiehuizen, staat centraal in de evolutie van de werkpraktijken van de justitieassistenten. Hoewel deze praktijken oorspronkelijk gekenmerkt werden door de logicavormen van het maatschappelijke werk, worden ze vandaag steeds meer gedomineerd door vormen van managementlogica. De invoering van SIPAR leidt dus tot een herbekijken van de professionele identiteit van de justitieassistenten, op basis van de nieuwe organisatienormen die zich achter de beheersinstrumenten aftekenen.

Alexia Jonckheere - Management ten dienste van de burger – ATELIER 3 2 december 2009 1

Onderstaande overwegingen passen in een lopend onderzoeksproject . Ze zijn gebaseerd op observaties 2 in een justitiehuis en tijdens begeleidings- en evaluatievergaderingen over de voorzieningen en 3 beheersinstrumenten in de centrale administratie , en ook op gesprekken met justitieassistenten die in 4 drie andere justitiehuizen werken dan het justitiehuis waar de observaties plaatsvonden . De bereidwillige medewerking van het DG MJH aan dit onderzoeksproject is absoluut het vermelden waard: ik bedank alle werknemers van de justitiehuizen en de centrale administratie die toelieten dat ik hun werkmethoden onderzocht. De bijdrage bestaat uit drie delen. Elk deel belicht een aspect van de informatisering. Ik zal eerst toelichten hoe de justitieassistenten zich hebben aangepast aan SIPAR. Ik zal tonen dat ze niet allemaal op dezelfde manier omgaan met de informaticatoepassing en dat hun positie met betrekking tot het instrument evolueert. De verschillende manieren waarop de justitieassistenten zich aan SIPAR aanpassen, zullen weergegeven worden in een rooster. Dit rooster zal hun aanpassingsproces in kaart brengen: ofwel gebruiken ze SIPAR niet op de manier die de directie hen oplegt, ofwel passen ze zich aan het instrument aan en aanvaarden ze, soms tegen wil en dank, de voorgeschreven gebruiksregels. Vervolgens zullen we de aandacht vestigen op twee grote uitdagingen voor de managementbenadering van de justitiehuizen: de uniformisering en automatisering van het maatschappelijk werk. Beide hangen nauw samen met het informaticasysteem.

1.

DE VERSCHILLENDE AANPASSINGSWIJZEN VAN DE JUSTITIEASSISTENTEN AAN DE INFORMATICATOEPASSING

De invoering van SIPAR in de justitiehuizen is niet zonder moeilijkheden verlopen. De eerste toepassingen brachten talrijke gebreken aan het licht: defecte verbindingen, programmafouten, gebrekkig of onaangepast materiaal, trage werking, enz. Deze problemen werden geleidelijk aan opgelost, maar in tussentijd was het onmogelijk voor de justitieassistenten om de eisen van de directie van de justitiehuizen strikt in te lossen. Deze eisen hielden zowel een verplichting in (invoer van elke activiteit in SIPAR) als 5 een verbod (verbod om andere informaticatoepassingen te gebruiken) . De vaststelling van de onmogelijkheid om de normen te respecteren toen het nieuwe beheersinstrument algemeen in gebruik werd genomen, leidde tot een onderzoek van de manieren waarop de justitieassistenten zich aanpasten 6 aan SIPAR, op basis van de theorieën van Robert K. Merton . Uit observaties in een justitiehuis blijkt dat de justitieassistenten niet allemaal op dezelfde manier aankijken tegen het instrument. Hoewel er tal van gebruiksvoorschriften zijn, is het een illusie te denken dat een beheersinstrument altijd en overal op dezelfde manier toegepast kan worden. De justitieassistenten passen zich op verschillende manieren aan het gebruik van SIPAR aan. Ze kunnen zowel afstand nemen van de opgelegde doelstellingen als van de voorgeschreven toepassingen.

1

Dit onderzoeksproject is specifiek gericht op SIPAR en bestaat uit twee delen: enerzijds bestudeert het SIPAR als een emblematisch instrument voor de managementbenadering zoals die zich ontvouwt binnen de justitiehuizen (dit luik werd ontwikkeld in het kader van een doctoraatsproject in de Criminologie aan de UCL, onder leiding van Prof. Dr. D. Kaminski), anderzijds beoogt het de wetenschappelijke exploitatie van de geregistreerde gegevens in functie van het strafrechtelijk beleid (dit luik werd ontwikkeld binnen de afdeling Criminologie van het INCC, onder leiding van Dr. C. Vanneste). 2 Waarnemingen uitgevoerd in februari en maart 2007 en oktober 2008. 3 Waarnemingen uitgevoerd tijdens een 25-tal vergaderingen, tussen mei 2006 en juni 2009. 4 Gesprekken met 7 justitieassistenten in 2008. 5 Zie de ministeriële omzendbrief nr.1764 van 20 oktober 2004 over “SIPAR in de justitiehuizen”. 6 Het werk van Robert K. Merton probeert te verklaren waarom sociale structuren bepaalde mensen ertoe brengen afwijkend gedrag te verkiezen boven een conformistische houding (Merton, 1997).

140

Alexia Jonckheere - Management ten dienste van de burger – ATELIER 3 2 december 2009

De twee door Merton geïdentificeerde elementen (de nagestreefde doelstellingen en de legitieme middelen om deze doelstellingen te bereiken) maken het mogelijk om de geobserveerde interacties tussen de informaticatoepassing en haar gebruikers te onderscheiden: op de as van de beheersdoelstelling schommelen de justitieassistenten tussen totale onenigheid met de doelstelling van een efficiënt dossierbeheer (weergegeven met het minteken in het onderstaande schema) en volledige instemming (weergegeven met het plusteken). Op de as die het gebruik weergeeft van SIPAR als werkinstrument om deze beheersdoelstelling te realiseren, varieert de houding van de justitieassistenten van totale verwerping van de voorgeschreven gebruiksregels van de informaticatoepassing (-) tot aanvaarding zonder enig voorbehoud (+). Bij deze laatste as gaat het er niet om of de justitieassistenten al dan niet gebruik maken van SIPAR, maar of hun gebruik conform is met de voorgeschreven gebruiksregels. Merkwaardig is dat de positie van de justitieassistenten op deze twee assen veranderlijk is.

Conformity

Innovation

Aanvaarding van het managementddoel

+

+

Retreatism

-

Instrumentalization

Ritualism

Rebellion

-

Gebruik van SIPAR volgens de voorgeschreven regels

De justitieassistenten kunnen dus verschillende aanpassingsstrategieën ontwikkelen: conformity, 7 ritualism, instrumentalization, innovation, retreatism, rebellion . Justitieassistenten die instemmen met de doelstelling van een efficiënt beheer van de dossiers van de justitiabelen en die SIPAR gebruiken om deze doelstelling te bereiken, gebruiken een aanpassingsstrategie van conformity: ze respecteren de regels voor de codering van de gegevens en verzekeren zo de stabiliteit en de continuïteit van het systeem. Sommigen begrijpen niet altijd waarom ze bepaalde informatie moeten invoeren, maar doen het toch zonder vragen te stellen over de doeleinden van het systeem: zij horen thuis in de categorie van ritualism. Andere gebruiken het instrument voor persoonlijke doeleinden. Zo legt een justitieassistent uit: “Ik probeer zoveel mogelijk gegevens in SIPAR te registreren (…) zo kan ik bewijzen wat ik allemaal gedaan heb.” Deze justitieassistent levert het bewijs dat hij zijn opdrachten goed heeft uitgevoerd; hij gebruikt het instrument volgens de voorgeschreven regels, maar voor persoonlijke doeleinden. Hij instrumentaliseert SIPAR om zichzelf tegen kritieken te wapenen en gebruikt het niet vanuit het beheersperspectief dat de legitimiteit van het instrument garandeert. In deze verschillende aanpassingswijzen gebruiken de justitieassistenten SIPAR conform de voorgeschreven gebruiksregels, ongeacht de graad van instemming met de beheersdoelstelling. Andere aanpassingsstrategieën weerspiegelen de afwijzende houding van de justitieassistenten die niet willen conformeren aan de gebruiksnormen van het instrument. De justitieassistenten die instemmen met de beheersdoelstelling, maar niet geloven in de efficiëntie van SIPAR als middel om dit doel te bereiken,

7

Deze indeling verschilt enigszins van de typologie van individuele aanpassingswijzen van Robert K. Merton, zie bijvoorbeeld de toevoeging van de categorie instrumentalization.

141


zullen andere middelen zoeken om deze doelstelling te realiseren. Zij horen thuis in de categorie innovation. Het gebruik van ‘papieren’ dossiers is een voorbeeld van deze aanpassingswijze, die getuigt van een groter vertrouwen in handgeschreven dan digitale documenten voor een efficiënt dossierbeheer. Soms wordt SIPAR gebruikt op een manier die niet conform is met de regels. Dit gebeurt wanneer een justitieassistent gegevens raadpleegt waartoe hij in principe geen toegang heeft. Om de nagestreefde doelstelling van beheersefficiëntie te realiseren, zal hij bijvoorbeeld het wachtwoord van een collega achterhalen om bepaalde informatie gemakkelijker te kunnen verkrijgen. Op deze manier wijkt hij af van de voorgeschreven gebruiksregels. De justitieassistenten met een retreatism gedrag verwerpen zowel de beheersdoelstelling als het gebruik van de informaticatoepassing. Een justitieassistent vertelt het volgende: “Wat mij flink ergert is wat er gebeurt met de gegevens in SIPAR. Voor alle duidelijkheid, gegevens zoals nationaliteit, beroepsactiviteit enz. die wij verplicht zijn in te geven, registreer ik niet. Ik codeer ze niet. Ik zal zelfs niet kijken wat erbij aangeduid staat (…) ik zie niet in waarom we dit soort gegevens, die geen direct verband hebben met het mandaat, zouden moeten registreren.” Deze positie is moeilijk vol te houden in een hiërarchische organisatie zoals de justitiehuizen. Toch komt ze vaak voor bij justitieassistenten die afstand hebben genomen van het hun opgelegde instrument, bijvoorbeeld na herhaalde defecten van dit instrument of een gebrek aan toezicht op hun werk. De laatste categorie (rebellion) lijkt op retreatism, maar neemt radicaal afstand van de huidige organisatie van de parajustitiële sector. Deze aanpassingswijze weerspiegelt een betwisting van zowel de doelstellingen die de organisatie toekent aan het beheersinstrument als de middelen die ze als legitiem beschouwt om een efficiënt dossierbeheer te verzekeren: mensen die vanuit deze aanpassingsstrategie handelen, willen de sector opnieuw opbouwen op basis van nieuwe doelstellingen en nieuwe middelen. 8 Dit is meer een veranderings- dan een aanpassingsperspectief . Elke justitieassistent zal dus een van deze aanpassingswijzen hanteren, op basis van bijvoorbeeld de situatie waarin hij zich bevindt, de mate waarin hij het instrument beheerst, maar ook omdat de organisatorische normen – die het gebruik van beheersinstrumenten zoals SIPAR regelen – in conflict komen met de professionele normen van de justitieassistenten, dit wil zeggen met wat zij als de grondregels van hun beroep beschouwen. De justitieassistenten zullen op die manier aanpassingsprocessen ontwikkelen op basis van hun opvattingen over sociaal werk, die hen in staat stellen kwalitatief werk te leveren ten aanzien van de justitiabele, zonder daarbij hun bezorgdheid voor de organisatie waarvan ze deel uitmaken aan de kant te zetten.

2.

DE INVLOED VAN DE INFORMATICATOEPASSING OP DE UNIFORMISERING VAN HET SOCIAAL WERK

Elk informaticasysteem brengt veranderingen met zich mee op het vlak van structurering en standaardisering. Ook SIPAR draagt ten volle bij aan de uniformisering van het sociaal werk in justitie, een van de grote uitdagingen in het kader van de bestuurlijke hervormingen in de justitiehuizen. Bovendien ga ik uit van de hypothese dat de gevolgen van SIPAR niet enkel voortvloeien uit de strategische keuzes van de directie van de justitiehuizen. De informaticatoepassing brengt namelijk een denkpatroon tot stand dat vermijdingsgevolgen creëert bij haar gebruikers die niet expliciet nagestreefd werden.

8

Deze bedenkingen werden eerst ontwikkeld in een artikel in het tijdschrift Pyramides (Jonckheere ‹a›, 2009).

142


2.1.

Uniformisering op basis van het informaticasysteem

SIPAR is een interessant instrument om de werkmethoden van de justitieassistenten in kaart te brengen. In principe moeten ze al hun activiteiten registreren, vooral om hun werklast te bepalen. Ze worden dus aangemoedigd de diverse taken die ze moeten uitvoeren nauwgezet te registreren. Toch gebeurt het dat de structurering van het informaticasysteem de registratie van deze verschillende opdrachten belet, omdat de uitvoering van deze opdrachten in de justitiehuizen niet uitdrukkelijk voorzien is. Het is bijvoorbeeld niet meer mogelijk om de praetoriaanse probaties, die door bepaalde parketten nog lokaal uitgesproken 9 worden in SIPAR te registreren . Er was ook controverse over de registratie van de verslagen opgesteld in het kader van artikel 17 van de wet op de probatie10 : moest men deze verslagen opgesteld door bepaalde justitieassistenten maar officieel ondertekend door de probatiecommissie, wel of niet in SIPAR registreren? Men herinnert zich ook de maatschappelijke enquêtes met het oog op vrijheid onder voorwaarden, die pas sinds de wijziging van de wet betreffende de voorlopige hechtenis wettelijk toegestaan zijn, maar die voordien al gebruikt werden zonder dat er specifieke registratievelden voorzien waren. En wat, tot slot, met de meervoudige aanvragen die geformuleerd worden in het kader van bepaalde enquêtes en die niet altijd geregistreerd kunnen worden in SIPAR? De justitieassistenten, die bepaalde van hun taken niet elektronisch kunnen ingeven, staan voor een dilemma: ofwel beslissen ze deze gegevens niet te registeren en aanvaarden ze dat ze niet officieel worden geboekstaafd, ofwel proberen ze de gegevens in te geven in registratievelden die daartoe niet bestemd zijn, zodat er een wanverhouding ontstaat tussen de uitgevoerde activiteit en de in de informaticatoepassing geregistreerde activiteit. De diversiteit van de praktijken komt aan het licht op het moment dat ze elektronisch ingegeven worden. De directie van de justitiehuizen is dus verplicht te interveniëren, om de nagestreefde uniformisering te realiseren.

2.2.

Vermijdingsgevolgen op basis van het informaticasysteem

Naast een efficiënt beheer van de dossiers van de justitiabelen, streeft SIPAR steeds meer andere doeleinden na. Een daarvan is de controle op de beroepsactiviteit van de justitieassistenten. Er is geen specifiek normatief kader voor de begrenzing van dit (mogelijke) gebruik van SIPAR. Rond deze kwestie heeft zich echter een denkpatroon ontwikkeld dat vermijdingsgevolgen creëert die eveneens bijdragen aan de doelstelling van de uniformisering van het sociaal werk, ook al worden deze gevolgen niet specifiek door de directie van de justitiehuizen nagestreefd. De justitieassistenten, die via de registratie van gegevens over de justitiabelen informatie registreren die gebruikt kan worden voor de opvolging van hun eigen activiteiten, weten niet precies wanneer, door wie en met welk doel deze activiteiten geobserveerd zullen worden met behulp van de informaticatoepassing. Dit resulteert in de onbestemde vrees dat, als ze afwijken van het structurerend kader rond de toepassing, een aantal van hun werkmethoden bekritiseerd zal worden door de verantwoordelijken voor het toezicht. Door de onzichtbaarheid van de eventuele controle die het systeem mogelijk maakt en het denkpatroon dat het creëert, veroorzaakt SIPAR dus vermijdingsgevolgen (in de zin dat mensen door SIPAR hun professioneel handelen meer onderwerpen aan zelfcontrole en zelfdisciplinering). Deze effecten kunnen blijvend zijn, zelfs als de mogelijke controle onbestaand is of niet continu wordt toegepast. SIPAR vertoont

9

De praktijk van bepaalde parketten om dergelijke probaties uit te spreken lijkt te verdwijnen, maar men kan niet uitsluiten dat ze blijft bestaan in bepaalde arrondissementen of dat ze nieuwe vormen aanneemt. 10 Wet van 29 juin 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie. Artikel 17 bepaalt dat bij nieuwe vervolgingen een verslag van de probatiecommissie over het gedrag van de op probatie gestelde persoon gevoegd moet worden bij het dossier van de nieuwe vervolgingen.

143


11

dus bepaalde kenmerken van panoptische controlesystemen . Zoals hierboven is aangegeven, blijkt uit de observatie van de werkmethoden van de justitieassistenten dat dit systeem hun bewegingsruimte 12 echter geenszins beperkt waardoor ze wat afstand kunnen nemen van de informaticatoepassing .

3.

DE INVLOED VAN DE INFORMATICATOEPASSING OP DE AUTOMATISERING VAN HET MAATSCHAPPELIJKE WERK

De automatisering van het maatschappelijk werk gaat hand in hand met de informatisering: ze zorgt ervoor dat de justitieassistenten een technisch instrument hebben voor de uitvoering van de verschillende taken die hen zijn toevertrouwd. Dankzij SIPAR kan men onder andere de gerechtelijke informatie centraliseren en eenvoudig raadplegen, de evolutie van de verschillende tussenkomsten beter opvolgen, brieven en verslagen gemakkelijker opstellen omdat ze op een geautomatiseerde manier tot stand kunnen komen op basis van vooraf bepaalde modellen. Bovendien ondersteunt SIPAR de organisatie van het werk van de justitieassistenten door hun agenda, verplaatsingskosten, werklast en, binnenkort, prestaties te beheren. Het technisch instrument wordt dus ter beschikking gesteld van de werknemers om de uitvoering van hun taken te vereenvoudigen. Tussenkomst van personeel is niet langer noodzakelijk voor elke taak. De justitieassistenten krijgen echter wel de kans om in te grijpen op het resultaat van de informaticatoepassing: ze kunnen de door SIPAR voorgestelde brieven en verslagen bijvoorbeeld bewerken. Dit meer technisch worden van het maatschappelijk werk binnen justitie heeft tot gevolg dat de activiteit van de justitieassistenten verlegd en uitgebreid wordt naar andere actoren die voortaan mee hun praktijken zullen vorm geven. Dit is het geval bij consultancy- en informaticabedrijven die ingeschakeld worden in het kader van de beheersprocessen waarvoor SIPAR de uitvoering, en zelfs de evaluatie, verzorgt. Ze komen tussen op basis van de technische capaciteiten van het instrument en de beschikbare financiële middelen om het aan te passen aan de eisen van het werk in de justitiehuizen. Een ander gevolg van de automatisering van het maatschappelijk werk heeft te maken met het voortaan noodzakelijke beheer van informaticapannes, vooral wanneer de justitieassistenten de papieren dossiers volledig hebben vervangen door digitale varianten. De crash van het systeem ontregelt de justitieassistenten volledig: hoe kan men, wanneer SIPAR crasht, een gesprek hebben met een justitiabele die al in de wachtzaal zit, als men zich de laatste gesprekken met de betrokkene nog slechts vaag herinnert? Met wie kan men contact opnemen wanneer de contactgegevens alleen elektronisch geregistreerd zijn? Hoe kan men een verslag opstellen als men het model dat de toepassing aanbiedt moet gebruiken en er alle gegevens in moet opnemen die de tool bevat, enzovoort? SIPAR is de ‘administratieve ruggengraat' van het maatschappelijk werk binnen justitie geworden, zoals een justitieassistent het uitdrukt. De crash van deze toepassing vereist enorme aanpassingscapaciteiten van haar gebruikers. Een justitieassistent verklaart: “SIPAR? Het is een hulp. Op logistiek vlak is het een kostbare hulp, als het werkt. En als het niet werkt (…), als er een defect is in Brussel of een probleem met onze server, dan ... kunnen we niets meer doen!” Deze afhankelijkheid van de informaticatoepassing valt niet te ontkennen. Ze getuigt op zijn minst van de transformatie die het maatschappelijk werk in de justitiehuizen als gevolg van de informatisering heeft ondergaan.

11

Meer bepaald beschreven door J. Bentham (Bentham, 1977) en M. Foucault (Foucault, 1975). Deze bedenkingen werden ontwikkeld in een artikel in het tijdschrift Performances Publiques (Jonckheere ‹b›, 2009). 12

144


BESLUIT Uit de observatie van het werk van de justitieassistenten blijkt dat de introductie van een beheersinstrument zoals SIPAR heel wat aanpassingsvermogen vergt. Ondanks de regels die de organisatie van de justitiehuizen de justitieassistenten oplegt, gebruiken ze het instrument immers op allerlei verschillende manieren. SIPAR heeft bovendien bepaalde gevolgen die niet noodzakelijk door zijn bedenkers en/of voorstanders werden gewenst. De controlevoorziening die het informaticasysteem creëert, helpt bijvoorbeeld om te voorkomen dat de justitieassistenten in hun werk afwijken van de normen van de organisatie die hen in dienst neemt. Een dergelijke voorziening krijgt veel bijval in managementkringen en wordt al toegepast in andere domeinen (Périlleux, 2003, 251). Rekening houdend met deze analyses, die voortvloeien uit de observatie van de praktijk, lijkt het opportuun ruimte te scheppen voor reflecties over de transformaties van het maatschappelijk werk als gevolg van een beheersinstrument zoals SIPAR, onder andere een deontologische reflectie over de informatisering. Het zou niet zozeer de bedoeling zijn om ethische standpunten vast te leggen, maar veeleer om de problematiek van de informatisering en haar gevolgen (aanpassing, uniformisering, automatisering) te toetsen aan de praktijk van het maatschappelijk werk binnen justitie en aan het ethos van de justitieassistenten, dit wil zeggen het beeld dat zij hebben van hun beroep (Vigour, 2008). Deze benadering zou een eerste stap kunnen zijn naar de erkenning van de grote invloed van de managementhervormingen op hun werk. Ze zou de justitieassistenten zelf kunnen aanzetten tot een leefbare synthese van de institutionele en professionele doeleinden van hun werk, gekoppeld aan de doeleinden van de beheersinstrumenten die zij moeten gebruiken (Kaminski, 2009). De justitieassistenten, die niet alleen bezorgd zijn om de justitiabelen maar ook om de organisatie die hen in dienst neemt, zouden zo hun professionele praktijken samen kunnen consolideren.

Bibliografie

BENTHAM, J., Le Panoptique, Paris, Belfond, 1977, 224 p. FOUCAULT, M., Surveiller et punir, Ed. Gallimard, Paris, 1975, pp. 233-234. JONCKHEERE, A., ‹a› ‘L’informatisation des maisons de justice: une réponse à l’enjeu d’uniformisation du travail social?’, in Le management des organisations judiciaires, B. Bernard (coord.), Les dossiers de performance publique, Larcier, november 2009, pp. 137-152. ‹b› ‘Les assistants de justice aux prises avec SIPAR, un outil de gestion informatique’, Pyramides, 2009/1, nr. 17, pp. 93-109. KAMINSKI, D., ‘Conclusion’, in Le management des organisations judiciaires, B. Bernard (coord.), Les dossiers de performance publique, Larcier, november 2009, pp. 153-162. MERTON, R.K., Eléments de théorie et de méthode sociologique, Paris, Masson & Armand Colin Ed., 1997, 384 p. PERILLEUX, T., « La subjectivation du travail », Déviance et Société, 2003/3, 27, pp. 243-255 VIGOUR, C., ‘Ethos et légitimité professionnels à l'épreuve d'une approche managériale: le cas de la justice belge’, Sociologie du travail, januari-maart 2008, vol. 50, nr. 1, pp. 71-90.

145


146

ATELIER 3:


10 JAAR LAT-RELATIE TUSSEN DE JUSTITIEHUIZEN EN HET OPENBAAR MINISTERIE

Paul Lenaerts Eerste substituut-procureur des Konings te Mechelen

Als lid van de overlegwerkgroep tussen het Directoraat-generaal Justitiehuizen (hierna afgekort als DG MJH) en het College van Procureurs-generaal over de BPR-justitiehuizen en als korpschef van het parket van Mechelen van 2001-2008, heb ik de opstart, de implementatie en de recente evoluties van de justitiehuizen van kortbij kunnen opvolgen. Wat volgt zijn een aantal persoonlijke beschouwingen op 10 jaar werking van de justitiehuizen. Ik beperk me tot drie thema's, die ik koos omdat ze alle drie vernieuwing brachten binnen justitie, maar ook omdat ze alle drie nog steeds een uitdaging vormen voor de rechterlijke orde én voor de justitiehuizen.

1.

DE UITKLARING VAN DE POSITIE VAN DE JUSTITIEASSISTENT

De eerstelijns parketten hebben in 1999 de komst van hun arrondissementeel justitiehuis vooral ervaren als een welgekomen tegemoetkoming aan de eigen capaciteitstekorten. De diensten 'slachtofferonthaal' en 'bemiddeling in strafzaken' werden aanvankelijk vaak beschouwd als verlengstukken van het parket, waaraan een deel van het werk van de magistraten en van de parketadministratie kon gedelegeerd worden. Dat beide diensten in de opstartfase in vele arrondissementen ook in de parketgebouwen gevestigd waren, heeft zeker bijgedragen tot die perceptie. De justitieassisten van beide diensten voelden zich dan ook vaak geprangd tussen enerzijds de verwachtingen van het parket, dat de justitieassistent als enig aanspreekpunt zag binnen het parket voor het slachtofferonthaal, en anderzijds de verwachtingen van het justitiehuis, dat hogere professionalisering en verzelfstandiging ten aanzien van het parket claimde. Het is de verdienste van de BPR-justitiehuizen van hierin klaarheid te hebben gebracht door in de visietekst slachtofferonthaal en in de BPR-instructies zowel de finaliteiten van de diensten 'slachtofferonthaal' en 'bemiddeling in strafzaken' te bepalen als een duidelijke afbakening te formuleren van de administratieve en de inhoudelijke taken van de justitieassisten. Het mag geen verwondering wekken dat de BPR-justitiehuizen net voor deze beide modules initieel op veel tegenstand van de

Paul Lenaerts - Management ten dienste van de burger – ATELIER 3 2 december 2009

parketten stuitte. Er werd immers plots afbreuk gedaan aan scheefgegroeid oneigenlijk gebruik van de justitieassisten door de parketten voor taken en opdrachten, die aan het parket zelf toekomen. Veel weerstand had wellicht kunnen voorkomen worden als het openbaar ministerie (O.M.) betrokken, minstens omstandig geraadpleegd, was geworden bij de formulering van de doelstellingen van de BPR en van de visieteksten. De plooien werden inmiddels glad gestreken en thans wordt algemeen aanvaard dat de justitieassistent, ook deze van de Dienst Slachtofferonthaal, uitsluitend op mandaat werkt in afgebakende domeinen als een onafhankelijke deskundige, die niet tot de rechterlijke orde behoort. Het O.M. beseft ook wel dat het mandaatprincipe een duidelijke meerwaarde biedt: slechts in volstrekte onafhankelijkheid van het O.M. kan de justitieassistent onpartijdig en professioneel bijstand verlenen en/of rapporteren aan de mandaatgever. De uitklaring van de positie van de justitieassistent slachtofferonthaal heeft echter ook een keerzijde: de parketten moeten nu zelf instaan voor de slachtofferbejegening, die de justitieassistent voorheen op zich nam. Daartoe is echter opleiding en vorming van de parketadministratie en de magistraten nodig om deze opdracht naar behoren te kunnen invullen. Vermits dat vormingspakket nog ontbreekt loopt op het parket te Mechelen een pilootproject tussen het parket en de dienst slachtofferonthaal Mechelen, onder begeleiding van het DG MJH, om dit uit te werken. Na een testfase en evaluatie kan deze good practice ook naar andere parketten uitgedragen worden in 2011, onder aansturing van het DG MJH. Een heikel punt in de positionering van de justitieassistent ten opzicht van het O.M. blijft de kwestie van het al dan niet bestaan van een beroepsgeheim van de justitieassistent en de toepasselijkheid van de aangifteplicht van de justitieassistent op grond van art. 29 Wetboek van Strafvordering (Sv.), wanneer hij bij de uitoefening van zijn mandaat kennis krijgt van nieuwe misdrijven. Op dit ogenblik legt het expertisenetwerk strafrechtspleging van het College van procureurs-generaal de laatste hand aan een visietekst over deze kwestie. Zonder op de eindbeslissing van het expertisenetwerk te willen vooruitlopen, geef ik toch graag mijn persoonlijke mening. Sommige justitieassistenten claimen een beroepsgeheim. Het komt mij voor dat zij zichzelf daarmee in een erg strak keurslijf prangen, dat bij een inbreuk op dat beroepsgeheim zelfs strafrechtelijk sanctionneerbaar is. Het niet onderworpen zijn aan een beroepsgeheim betekent daarentegen niet dat de justitieassistent zomaar en zonder gevolgen informatie zou kunnen vrijgeven. Justitieassistenten zijn immers gebonden door het geheim van het onderzoek zoals voorzien in de artikelen 28 §1, lid 2 en artikel 57 §1, lid 2 Wetboek van Strafvordering en dienen bovendien de discretieplicht te respecteren. Deze discretieplicht geldt in principe zonder beperkingen tegenover derden, wat betekent dat de justitieassistent geen enkele informatie over de slachtoffers die hij bijstaat mag delen met de buitenwereld. Naar de procureur des Konings toe geldt deze discretieplicht eveneens, evenwel met die beperking dat de justitieassistent de procureur des Konings wel dient te informeren over de wanbedrijven en misdaden waarvan hij kennis krijgt, en dit op grond van artikel 29 Sv. Wat betreft de sanctionering is de niet-naleving van de artikelen 28 §1, lid 2 Sv en artikel 57 §1, lid 2 strafbaar gesteld met de straffen bepaald in artikel 458 SW. De miskenning van artikel 29 Sv (positief) of van de discretieplicht (negatief) is enkel deontologisch beteugelbaar, zodat daarover de administratieve hiërarchische overheid het laatste woord heeft. Het geheim van het onderzoek en de discretieplicht kunnen aldus de basis vormen van een effectieve bescherming van persoonlijke informatie die het slachtoffer aan de justitieassistent toevertrouwde, en zijn tegelijk verzoenbaar met de positie van de justitieassistent als actor binnen justitie en als schakel tussen het slachtoffer en de magistraat. Met betrekking tot een eventuele miskenning van de aangifteplicht van artikel 29 Sv. ligt nog een taak weg voor het DG MJH: de deontologische toetsingscriteria voor een aangifte aan de procureur des Konings en de interne aangifteprocedure (met mogelijkheid tot consultatie van vertrouwenspersonen) dienen nog verder uitgewerkt en geüniformiseerd, opdat de justitieassistent meer houvast zou kunnen hebben in deze complexe materie.

148


2.

DE INVLOED VAN HET JUSTITIEHUIS OP DE KIJK VAN JUSTITIE NAAR DE STRAFRECHTSKETEN

In 1999 heerste op de parketten en rechtbanken nog in hoge mate een hoofdzakelijk juridische benadering van de werkelijkheid. Juristen zijn niet criminologisch geschoold noch gevormd in de sociale menswetenschappen. Sedertdien heeft het O.M. weliswaar een grote weg afgelegd naar steeds meer geïntegreerd en integraal werken met diverse partners uit de veiligheidsketen, waardoor een veel ruimere kijk op het veiligheidsdenken en de hele strafrechtsketen groeide. Ook de justitiehuizen hebben een wezenlijke invoed gehad op dit proces. In de eerste jaren hebben de justitiehuizen zich natuurlijk erg moeten focussen op de eigen organisatie, de werving en opleiding van het personeel, de werkprocessen en de kwaliteitsstandaarden, maar steeds meer merken we dat de aandacht ook gaat naar het bewerkstelligen van veranderingsprocessen binnen de magistratuur zelf onder andere door sensibilisering voor alternatieve afdoeningswijzen en voor de persoon van de dader en het slachtoffer. Vooral in die arrondissementen waar de justitiehuizen de drijvende kracht waren achter het opzetten van diverse overlegstructuren tussen de magistratuur (zowel zetel als parket) en het justitiehuis, eventueel aangevuld met andere parners uit de politionele en/of sociale sector, is de magistratuur steeds meer vertrouwd geraakt met de sociaalwetenschappelijke benadering van de werkelijkheid en dus ook met de impact van strafprocedures op de personen achter het dossier, namelijk de verdachte en het slachtoffer. Een justitiehuis, dat zich ten volle van die sensibiliseringsopdracht wil kwijten, zou zich binnen die lokale overlegstructuren niet mogen beperken tot het verstrekken en toelichten van cijfermateriaal, vervat in een jaarverslag. Het heeft ook de opdracht om de magistratuur de spiegel van haar optreden voor te houden en de resultaten daarvan af te toetsen aan het nieuwe sociaalwetenschappelijk gedachtengoed. De kwaliteit van de maatschappelijke reactie van de magistratuur op een bepaalde situatie staat of valt natuurlijk met de kwaliteit en de objectiviteit van de rapportage van de justitieassisten aan de magistratuur. De uniforme werkprocessen, ontwikkeld binnen de BPR-justitiehuizen, dragen er zeker toe bij om die objectieven te bereiken. Toch zal de directeur van het justitiehuis er ook voortdurend in concreto over moeten waken dat de objectiviteit van de justitieassistenten steeds gegarandeerd blijft ook bij onervaren justitieassistenten of bij langdurige begeleidingen. In beide gevallen bestaat immers het gevaar dat de justitieassistent te meegaand wordt met het verhaal van de kliënt. Het jonge kader en het grote personeelsverloop vereisen een hoogstaande vorming en permanente begeleiding en coaching van de justitieassistent. De nieuwe structuur van het DG MJH biedt duidelijk mogelijkheden om dit zowel kwalitatief als op uniforme wijze te waarborgen. In het spanningsveld tussen kwaliteit en kwantiteit van het werk van de justitieassistent zou er ook steeds plaats moeten zijn voor aanvullende rapportage op gemotiveerd verzoek van het O.M. of de rechtbank. De uniforme BPR-instructies, die ook een bovengrens van de prestaties per dossier bepalen, mogen op dat vlak geen heilige koe zijn.

3.

DE MEERWAARDE VAN HET DIRECTORAAT-GENERAAL JUSTITIEHUIZEN

De oprichting van het Directoraat-generaal Justitiehuizen werd vrij snel ervaren als een stevige verbetering. De explosieve groei van de justitiehuizen, hun personeelsomkadering en het toebedeelde takenpakket leidde al gauw tot enige chaos, versnippering en zelfs achterstand in de dossierafhandeling

149


zonder dat objectieve criteria voor de bepaling van de maximale caseload en de minimumkwaliteit voorhanden waren en zonder dat de gegrondheid van de permanente vraag tot kaderuitbreiding vanwege alle justitiehuizen aan de hand van geobjectiveerde en uniforme criteria kon geëvalueerd worden. Een sterkere centrale aansturing van de justitiehuizen was dus een noodzaak, gebaseerd op een geëxpliciteerd changemanagement, gedeelde visieteksten, uniforme werkprocessen, coaching van de medewerkers, enz... De BPR-justitiehuizen moest in de eerste plaats zorgen voor minimale kwaliteitsgaranties van de maatschappelijkke onderzoeken en van de strafrechtelijke begeleidingen. Naast goede werkprocessen dient echter ook de professionaliteit en de objectiviteit van de justitieassistent bewaakt te worden. De recent bij de Koninklijke Besluiten van 1 oktober 2008 opgerichte overlegstructuren met betrekking tot enerzijds de opdrachten toeververtrouwd aan het Directoraat-generaal Justitiehuizen en anderzijds de instanties, die bij de diverse strafuitvoeringsmodaliteiten betrokken zijn zowel op federaal, ressortelijk als arrondissementeel niveau, bieden daartoe mogelijkheden. Het zijn de fora bij uitstek waar de verwachtingen van de mandaatgevers kunnen afgestemd worden op de mogelijkheden van de justitiehuizen. De globale strafuitvoering blijft echter sterk verdeeld over vele actoren: het O.M., het kabinet van de FOD Justitie, het Directoraat-generaal Justitiehuizen, het Directoraat-generaal Penitentiaire Instellingen, de FOD Financiën, de probatiecommissies en de strafuitvoeringsrechtbanken, terwijl ook de beslissingen van de Dienst Vreemdelingenzaken en de Veiligheid van de Staat soms op enigerlei wijze de strafuitvoering sterk kunnen beïnvloeden. Het spreekt voor zich dat de afwezigheid van de nodige overlegstructuren tussen al deze actoren (uitgezonderd de reeds eerder vermelde overlegstructuren), die ieder met hun eigen finaliteiten, eigen prioriteiten en eigen capaciteitsbeperkingen bijna onafhankelijk van elkaar werken, tot een gebrek aan coherentie in het strafuitvoeringsbeleid moet leiden. Uiteraard doen er zich dan op geregelde tijdstippen incidenten voor, die in de media uitvergroot worden, en de geloofwaardigheid en legitimiteit van de justitie aantasten. Er blijft dan ook grote nood aan een geïntegreerd en integraal strafuitvoeringsbeleid tussen alle betrokken actoren met als finaliteit de afstemming van de globale strafuitvoering op het strafrechtelijk opsporings- en vervolgingsbeleid, dit wil zeggen het realiseren van een gesloten strafrechtsketen, waarbij het sluitstuk van de strafuitvoering de input aan het begin van de keten gunstig beïnvloedt door een daling van de criminaliteit. Omdat het O.M. in deze cirkel misschien wel de belangrijkste actor is, is het haast vanzelfsprekend dat het O.M. ook in de beleidsontwikkeling rond het globale strafuitvoeringsbeleid intensief betrokken wordt. In die hele beleidsontwikkeling zou het Directoraat-generaal Justitiehuizen als bevoorrechte partner van parket en rechtbank in hun relatie tot de burger er niet mogen voor terugschrikken om binnen de reeds bestaande overlegstructuren discussies aan te gaan met de magistratuur over diens beleid. Enkel dan kan de magistratuur haar strafrechtelijk beleid verrijken met nieuwe inzichten uit andere disciplines. De aanzet daartoe zal wellicht vooral vanuit het Directoraat-generaal Justitiehuizen moeten komen vanuit zijn criminologische en menswetenschappelijke helikoptervisie op de totaliteit van de opdrachten van het justitiehuis en van alle betrokken partners. Zeker geen gemakkelijke opdracht, die vereist dat ook de magistratuur zich kwetsbaar durft op te stellen. De recente oprichting van het expertisenetwerk strafuitvoering toont alleszins aan dat het O.M. bereid is om zijn verantwoordelijkheid inzake de strafuitvoering op te nemen en zich bewust is van de steeds belangrijkere rol, die het in de strafuitvoering toebedeeld krijgt, terwijl dit voorheen vooral als een verantwoordelijkheid van de Minister van Justitie werd beschouwd. De oprichting van de strafuitvoeringsrechtbanken heeft dit proces zeker beïnvloed en het aantreden van de strafuitvoeringsrechters vanaf 2012 zal dit nog intensifiëren.

150

ATELIER 3:


MANAGEMENT TEN DIENSTE VAN DE BURGER? Ben Smeets Directeur organisatieontwikkeling, Federale Overheidsdienst Personeel en Organisatie

Centraal binnen een overheidsdienst staat de dienstverlening aan burgers, bedrijven en de samenleving in zijn geheel. Als overheid is het onze opdracht op een overtuigende en slagkrachtige manier bij te dragen aan duurzame welvaart en welzijn voor de hele bevolking. Onze regering stelt in haar regeerverklaring dat de burger op elk beleidsniveau een efficiënte dienstverlening en een moderne administratie mag verwachten. Ze bevestigt het recht van burgers en bedrijven op betrouwbare en 1 kwaliteitsvolle overheidsdiensten . 1.

MANAGEMENT:

EEN

BEPALENDE

FACTOR

VOOR

EEN

SLAGKRACHTIGE

OVERHEID?

Management (letterlijk: beheer; het Engelse woord management zou afgeleid zijn van de oud-franse term ménagement "de kunst van het dirigeren, leiden" en van het Latijnse manu agere "aan de hand leiden") is volgens Wikipedia een proces waarbij de inspanningen/activiteiten van de organisatieleden gecoördineerd en gestuurd worden in de richting van de realisatie van het gemeenschappelijke doel. Heel eenvoudig wordt management ook wel eens geschetst als een uitdaging met twee grote dimensies: de juiste dingen doen (de kracht van de organisatie om strategische alignering te verzekeren en maximale waardecreatie te realiseren); de dingen juist doen (het vermogen van de organisatie om zijn mensen en middelen optimaal in te zetten). Deze activiteiten zijn op te splitsen in vier groepen: (1) het op basis van een visie en missie bepalen van een strategie en deze uitwerken in plannen (vertalen naar specifieke, meetbare, acceptabele, realistische en tijdgebonden (SMART-principe) organisatiedoelstellingen), (2) het structureren van de organisatie, (3)

1

Uit federale regeringsverklaring van 21 december 2007 op http://www.premier.be

Ben Smeets - Management ten dienste van de burger – ATELIER 3 2 december 2009

het leiden van de personeelsleden, en (4) het controleren of de beoogde doelstellingen wel worden bereikt. In een overheidsomgeving komt dit management steeds meer in een spanningsrelatie te staan met het recht en de regels, die vaak uitsluitend van andere premissen vertrekken.

2.

OVERHEIDSDIENST

Organisaties kenmerken zich als doelrealiserende samenwerkingsverbanden (Keuning en Eppink, 1999, p.4). Bepalende elementen hierin zijn mensen die samenwerken voor een bepaald doel. Wat is er nu specifiek aan een overheidsdienst? In wat verschilt een overheidsdienst van een andere organisatie? De overheid is in de eerste plaats een openbare dienstverlener. Een overheidsdienst is een activiteit die beschikbaar moet zijn voor elkeen. Dit begrip steunt op het “algemeen belang”. Dit algemeen belang heeft echter nooit een universele definitie gekregen. In de praktijk betekent overheidsdienst dan ook vaak wat de overheid in haar beleid als dusdanig definieert. Openbare dienst wordt in twee betekenissen gebruikt: bedoeld wordt nu eens het organisme en dan weer de functie. Openbare diensten zijn altijd verplicht te handelen volgens de wet in het algemeen en volgens de drie beginselen van de openbare dienst in het bijzonder: de wet van de veranderlijkheid (de openbare diensten aanpassen aan de vooruitgang en de evolutie van de behoeften); de wet van de continuïteit (de diensten dagelijks, regelmatig en permanent te verzekeren); de wet van de benuttigingsgelijkheid voor alle gebruikers (alle personen die beantwoorden aan de voorwaarden moeten zonder discriminatie een beroep kunnen doen op de voordelen of de dienstverlening van die diensten). Een openbare dienst kan slechts de bevrediging van het algemeen belang nastreven, terwijl private instellingen vaak gericht zijn op een winstgevend oogmerk. Kenmerkend voor overheidsdiensten is dat ze ten dienste staan van de bevolking en van de regering. Zij hebben eigen specifieke doelstellingen, bevinden zich vaak in een monopoliesituatie en verschillen daarin grondig van privé-bedrijven. In de verwezenlijking van de eigen doelstellingen moeten de overheidsdiensten echter zeker niet minder, maar minstens even, zoniet meer effectief en efficiënt zijn dan andere organisaties, juist omdat ze werken voor de hele bevolking en door de maatschappij betaald worden.

3.

VERANDERING EN MODERNISERING IN DE FEDERALE OVERHEID

België kent geen lange administratieve traditie zoals Frankrijk of Engeland. Toch vinden we ook bij ons pogingen terug om de overheidsdiensten te hervormen en te vernieuwen (Thijs, 2005; Van Hooland, 2003). Hoewel het effect van de meeste van deze hervormingen beperkt is gebleven, kunnen we niet zomaar stellen dat ze voor niets geweest zijn. Ze hebben ongetwijfeld een basis gelegd voor de kwaliteit van de huidige overheidsdienstverlening en sommige hebben waarschijnlijk nog steeds een impact. De verre aanloop voor administratieve hervorming is te vinden in het liberalistische België van het midden van de 19e eeuw. De eerste die het overheidsapparaat op de korrel neemt, in 1859 al, is Edouard Ducpétiaux in zijn « Etude sur la réforme administrative ». Tussen 1922 en 1954 zijn er vier grote commissies en een Koninklijke commissaris voor de « administratieve wederinrichting ». Het werk van Camu als koninklijk commissaris betekende één van de meest doeltreffende periodes. Zijn hervormingen steunden inhoudelijk op drie pijlers: personeel (met het

152


eerste statuut, het statuut « Camu »); de organisatiestructuur; de middelen. Deze hervorming werd echter afgebroken door Wereldoorlog II. Hoewel structurele aanpassingen zich in de jaren ’80 steeds meer opdrongen, was de hervorming van de overheid van ondergeschikt belang in vergelijking met de sanering van de overheidsfinanciën en de hervorming van België tot een federale staat. Toch vallen de 11 strategisch prioritaire acties op van Staatssecretaris Guy Lutgen voor de modernisering van de overheidsdiensten, waaronder programmabegrotingen, beheersovereenkomsten, moderniseringscellen, bestuursscholen en opleidingen in informatietechnologieën. Dit programma werd echter nauwelijks in de praktijk omgezet. De sterke vooruitgang van uiterst rechtse partijen bij de parlementsverkiezingen in 1991 leidde tot een ommekeer en een engagement op regeringsniveau tot politieke en bestuurlijke vernieuwing en accentueerde de noodzaak om de overheidsdiensten grondig te hervormen. Er werden heel wat moderniseringsinitiatieven genomen die elkaar snel opvolgden en zelfs overlapten. Een echte totaalvisie ontbrak echter. Enkele van deze concrete initiatieven waren - de doorlichting of radioscopie (vanaf januari 1991) - de uitdrukkelijke motivering van bestuurshandelingen (29 juli 1991) - het handvest van de gebruiker van de openbare diensten (december 1992) - de wet op de openbaarheid van bestuur (11 april 1994) - de instelling van federale ombudsmannen (22 maart 1995). De operatie doorlichting of ook wel radioscopie genoemd beoogde een beter gebruik van de human resources binnen de federale overheidsdiensten om tot een betere dienstverlening te komen. De vragen die centraal stonden waren: wie doet wat, waarom en voor wie? Ondanks de grootschaligheid van de operatie waren de resultaten veeleer beperkt. De beoogde managementinstrumenten, zoals boordtabellen, werden niet structureel verankerd. Wat begon als een waardevol initiatief om een nieuwe ambtelijke cultuur te installeren is uiteindelijk uitgedraaid op een afvloeiing van personeel. De regering had de doelstelling van de doorlichting immers tijdens de uitvoering verlegd van het uitbouwen van een efficiënte overheid naar een kostenbesparing. Het handvest van de gebruiker hanteerde transparantie, soepelheid en rechtsbescherming als principes voor een verbeterde, kwaliteitsvolle dienstverlening aan het publiek en trachtte zo het vertrouwen te herstellen. Voor de periode 1995 tot 1999 kan men ondanks enkele sporadische initiatieven moeilijk volhouden dat de modernisering van de administratie een prioriteit was. De periode 1999 tot 2003 heeft wellicht het meeste weerklank gekregen op het vlak van de hervorming van de federale overheid met het Copernicusplan van Minister van ambtenarenzaken en modernisering van de openbare besturen, Luc Van den Bossche. Nadat ons land geleden had onder een reeks schandalen, waaronder de dioxinecrisis, moest de Copernicushervorming helpen van België een modelstaat maken. Na een analyse in 1999 van de gebreken van de federale overheid richtte deze hervorming zich op een tweevoudige grote doelstelling om de federale overheid efficiënter en effectiever te maken: een betere dienstverlener worden en een betere werkgever worden. De kern van de Copernicushervorming is dat de burger er niet is voor de administratie en de politici, maar dat de administratie en de politiek ten dienste moeten staan van de burger. De kracht van deze Copernicus-aanpak zat ongetwijfeld in de eenheidsbenadering vanuit een globale filosofie die de organisatieontwikkeling, het vernieuwde management, het omgaan met mensen en middelen en de statutaire vormgeving integreert, ondersteunt door een sterk engagement van de politieke overheid. Een fundamenteel veranderingsprogramma gebaseerd op de principes van verhoogde autonomie; verhoogde responsabilisering; resultaatgerichtheid; klantgerichtheid; transparantie; eenvoud van regelgeving en processen; kwaliteitsbewaking; prestatie-indicatoren en een strategischere human-resourcesfunctie werd uitgewerkt, steunend op vijf grote centrale pijlers: een nieuwe structuur voor de overheidsdiensten; een nieuwe managementcultuur; een nieuw personeelsbeleid; andere werkwijzen (moderniseringsprocessen); verbeterde (interne) communicatie. De zwakte van deze hervorming was ongetwijfeld de vrij drastische veranderingsaanpak die onvoldoende gedragen werd.

153


Voor de periode 2003 tot 2008 valt een dubbele tendens op: enerzijds het afschieten van een aantal symbolen van de Copernicushervorming, met anderzijds het verder uitbouwen en integreren van een aantal beleidslijnen en instrumenten gecombineerd met het uitbouwen van een breder draagvlak. Aan goede wil en ideeën ontbreekt het blijkbaar niet. Toch blijft de modernisering van onze overheidsdiensten een moeizaam verhaal. Weten we eigenlijk wel wat we willen? In historische analyses en internationaal vergelijkend onderzoek worden een aantal kritieke succesfactoren vermeld voor een grootschalige hervorming van de overheid gericht op vernieuwing en kwaliteit: • de aanwezigheid van een dubbel draagvlak: voldoende en duurzame steun van zowel de ambtelijke als de politieke wereld • continuïteit van het gevoerde beleid • een overkoepelende visie: een compleet en geïntegreerd model van hervorming, • verzekerde financiering • een organisatorische ondersteuning voor de uitvoering, de bestendiging en de evaluatie van de hervorming • regelmatige bijsturing waar nodig

4.

WAT VERWACHT MEN VAN EEN OVERHEIDSDIENST?

Hoe kan een overheidsdienst de verwachtingen, behoeften en wensen van zowel de samenleving als het individu vatten en er effectief aan tegemoet komen, met het algemeen belang als uiteindelijke finaliteit voor ogen? Eerst en vooral zijn er de individuele verwachtingen: wat verwacht de individuele burger/gebruiker wanneer hij naar een overheidsdienst kijkt? Deze verwachtingen kunnen verschillen naargelang de eerdere ervaringen en de relatie die het individu met de organisatie heeft opgebouwd. Om deze te identificeren kunnen we ons baseren op de verschillende fasen die zich in een dienstverleningsrelatie voordoen: van oriëntatie naar onthaal, waarop de concrete product- of dienstverlening volgt en tenslotte de nazorg. Belangrijk is dat een overheidsdienst duidelijk bepaald wat ze van haar gebruikers wenst/kan bieden als dienstverlening en dit ook duidelijk communiceert. Dit zet al minstens de verwachtingen juist. Hiervoor is het charter van de gebruiker of gebruikershandvest in het leven geroepen. Tenslotte komt een overheidsdienst in de meeste gevallen maar tot stand dank zij de medewerking van de gebruiker. De verwachte kwaliteit kan maar geleverd worden indien ook de gebruiker zijn plichten nakomt. Nog belangrijker dan de individuele verwachtingen zijn de maatschappelijke verwachtingen: hoe antwoorden op het algemeen belang? Onze maatschappij wordt immers alsmaar complexer en de verwachtingen vanuit de maatschappij naar een dienstverlenende organisatie zijn de laatste decennia nogal sterk geëvolueerd. Met een korte terugblik kunnen we stellen dat in een eerste periode vooral werd geïnvesteerd in de efficiëntie van de productie en lag de klemtoon op een aanbodgestuurde relatie. In het volgende decennium dat zich situeert in de jaren ’70 werd naast de efficiëntie ook de kwaliteit steeds belangrijker en kwam de klemtoon in de relatie meer te liggen op het klantvriendelijke. In de jaren ’80 wordt flexibiliteit toegevoegd aan de kwaliteit en efficiëntie en wordt de vraaggestuurde klantrelatie steeds belangrijker. Daarna voegt men innovatie toe en groeit de relatie naar een klantgestuurde aanpak. De productie wordt niet alleen meer gedreven door efficiëntie, kwaliteit, flexibiliteit en innovatie, maar duurzame servicegerichtheid wordt een bijkomend criterium. Deze analyse is oorspronkelijk gemaakt voor privé-bedrijven, maar heeft ongetwijfeld ook een impact op de relatie van een overheidsdienst met haar gebruikers, zij het dat deze tendensen zich in de overheidsomgeving vaak met enkele jaren vertraging presenteren. Toch moeten we ook hier concluderen

154


dat het als overheid niet evident is om voor iedereen uit te blinken. Ongeacht de inspanningen die worden geleverd en de resultaten die worden bereikt, wordt dit niet altijd door het grote publiek zo gepercipieerd.

5.

MANAGEMENT OF LEIDERSCHAP OF …

We leven in een stroomversnelling en het lijkt wel of verandering de enige constante is, maar zelfs de snelheid van veranderen neemt toe. De samenleving verwacht een slagvaardige, efficiënte federale overheid met een geresponsabiliseerd ambtenarenkorps dat oog heeft voor deze maatschappelijke evoluties in al zijn geledingen en snel kan inspelen op gewijzigde behoeften en verwachtingen. Rollen van managers en leiderschap veranderen hierdoor en worden ook steeds complexer. Succesvolle leiders beheersen verschillende leiderschapsrollen. Naar de omstandigheden weten ze 2 flexibel tussen deze rollen te wisselen. In recent wetenschappelijk onderzoek wordt gesteld dat de Belgische topambtenaar volgende rollen kan aannemen: • de professional, die zijn legitimiteit baseert op zijn expertise die hij permanent op niveau houdt; • de manager, die de waarden onderschrijft van het New Public Management, de nieuwste managementtechnieken hanteert, gericht is op het verbeteren van de processen en de structuur van de organisatie en efficiëntie hoog in het vaandel draagt; • de bureaucraat zoals Weber hem typisch beschreef. Hij volgt de voorgeschreven regels en procedures als garantie voor een eerlijke, neutrale en gelijke behandeling met een strikte scheiding tussen administratie en politiek; • de leider die zijn medewerkers coacht en motiveert, ze inspireert door zijn visie en voorbeeld, veel aandacht besteedt aan communicatie en de organisatie aanstuurt op basis van normen en waarden. Ambtelijk leiderschap is “het uitoefenen van invloed op de missie, koers en resultaten van de organisatie met eindverantwoordelijkheid”. • de beleidsadviseur die het adviseren van zijn minister als het belangrijkste aspect van zijn job beschouwt. Hij is niet louter de uitvoerder van het beleid, maar werkt zelf ook actief mee aan het voorbereiden en uittekenen van dit beleid. De combinatie van al deze rollen is in de praktijk natuurlijk niet evident. Men kan zich dan ook de vraag stellen of onze leidinggevende publieke manager een duizendpoot moet zijn. Is onze cultuur klaar voor dergelijke figuren? Het komt er op aan steeds de goede evenwichten te vinden. Men spreekt hier graag van de managementparadoxen(Schuijt, 2001). Een voorbeeld van een dergelijke paradoxale opgave: onze leiders moeten mensen stimuleren tot zelfsturing, wat een zekere ontwikkeling vraagt, maar ze moeten ook op steeds kortere termijn resultaten laten zien.

6.

MANAGEMENT EN PERMANENT VERBETEREN

De voortdurend en steeds sneller wijzigende context die zich kenmerkt door een samenspel van politieke, economische, sociale, technologische en andere tendensen, vereist een flexibele en agile reactie vanuit een duidelijke visie. De bepalende elementen of assen waarop een organisatie wordt aangestuurd zijn de mensen en middelen, de structuur, de cultuur en de systemen. Het geheel wordt aangestuurd vanuit een bepaalde strategie. De wijze waarop dit gebeurt, vertaalt zich in de leiderschapsstijl.

2

Mandate: studie van het mandaatsysteem in de federale administratie, geplaatst in een internationaal comparatief perspectief, Onderzoeksproject federaal wetenschapsbeleid TA/OO/19, Prof dr. A. Hondeghem, Prof dr. C. De Visscher, 2009

155


Succesfactoren om af te toetsen of onze organisatie goed functioneert zijn: efficiëntie, effectiviteit en zuinigheid; kwaliteit; flexibiliteit; duurzaamheid; welzijn. In het bijzonder voor overheidsorganisaties voegen we daaraan toe: rechtszekerheid (wettelijke basis); rechtmatigheid; rechtsgelijkheid. Slechts indien aan al deze criteria in voldoende mate voldaan is, functioneert een overheidsdienst legitiem. In de strategie moet de organisatie keuzes maken uit de meest pertinente mix van deze factoren. In de complexe werkelijkheid kunnen we bovendien verschillende systeemniveaus onderscheiden: de omgeving, de organisatie en het individu. Vertaald naar de concrete omgeving van de justitiehuizen geeft dit de volledige keten van de FOD Justitie via het Directoraat-generaal Justitiehuizen en het justitiehuis tot bij de individuele medewerker en terug. Om de klant/gebruiker kwalitatief te kunnen dienen moet de strategie dan ook doorvertaald worden, maar vooral leven op de verschillende niveaus. Goede dienstverlening is en blijft immers het doel. Het kan altijd beter, maar hoe? De omstandigheden wijzigen, de verwachtingen worden complexer en steeds hoger. Het komt er voor een organisatie op aan hier snel en soepel en zelfs liefst proactief op in te spelen. Een belangrijke taak is hier weggelegd voor het operationele management. Een eenvoudige, logische en effectieve aanpak om efficiënt zulk werk te volbrengen is de PDCA-cirkel. De PDCA (plan-do-check-act) is een iteratief probleemoplossend proces in vier stappen. Het is ook bekend als de Demingcyclus. Het wordt een cirkel of cyclus genoemd omdat het niet stopt als de vier fasen een eerste keer doorlopen zijn, maar het gaat om een continue cyclus die telkens opnieuw start en daardoor een verbeterspiraal vormt. Sommige problemen zijn opgelost in de vorige cyclus, andere niet; bovendien dienen zich telkens nieuwe thema’s aan, zodat een nieuwe cyclus kan starten.

7.

HEFBOMEN VOOR EEN SLAGVAARDIGE OVERHEID

De missie, visie en strategie bepalen de richting voor de organisatie, vertrekkend van haar bestaansreden. Het kompas van de organisatie ligt vervat in het geheel van de missie, visie en strategische doelstellingen. Hierin ligt het bestaansrecht van de organisatie besloten (missie), de wijze waarop invulling wordt gegeven op middellange termijn aan wat er verwacht wordt en aan wat we willen zijn (visie) en de doelstellingen die de organisatie zich daarbij stelt (Balanced Score card, 2006) Het formuleren van doelstellingen vormt een belangrijk onderdeel van strategisch management. Zo kunnen organisaties hun lange termijndoelen effectief en efficiënt realiseren door de vertaling van hun strategische koers naar concrete acties in alle lagen van de organisatie. Dit gebeurt via de cascade van doelstellingen. Het operationaliseren van de strategie via de cascade van doelstellingen is een proces waarin de prestatie- en ontwikkelingsdoelstellingen van het team en het individu afgeleid worden van de doelstellingen van de organisatie en waarin de doelstellingen van de organisatie aansluiten bij dezen van het team en het individu. Daarmee zijn ook gelijk de drie onderling afhankelijke niveaus gedefinieerd waarop de operationalisering van de strategie gestoeld is: het strategische niveau, het operationele en het individuele niveau. De structuur slaat op de wijze waarop de organisatie wordt vorm gegeven en moet het goed functioneren ondersteunen. Het gaat om een doelmatige verhouding tussen beschikbare mensen, middelen en handelingen om bepaalde doeleinden te bereiken. De cultuur is het geheel van geschreven en ongeschreven regels dat het sociale verkeer tussen de medewerkers, maar ook met externe partners en leveranciers kanaliseert en vorm geeft. Uit verschillende studies blijkt dat er nog een grote kloof is tussen de huidige overheidscultuur en de gewenste overheidscultuur. Als rode draad wordt gekozen voor een omslag van een oppositionele, vermijdende

156


cultuur naar een constructief georiënteerde cultuur, die mensgericht, stimulerend, relatiegericht, gebaseerd op prestatiemotivatie en zelfactualiserend is. De systemen slaan zowel op informaticatoepassingen als op procedures en regels. De mensen vormen steeds meer het echte kapitaal van onze organisaties. In dit kader wordt nagedacht over nieuwe wijzen van organiseren van arbeid en menselijk kapitaal. Veel aandacht wordt daarbij besteed aan het ontwikkelen en ontplooien van talenten als fundament voor de toekomstige tewerkstelling. Immers de combinatie van de technologische, de economische en de demografische evolutie dwingt ons tot het ontwikkelen van nieuwe denkpatronen wat betreft het organiseren van arbeid en de omgang met dit kapitaal.

8.

INSTRUMENTEN

Om al deze opdrachten van strategisch en operationeel management uit te voeren zijn er de laatste jaren, voornamelijk sinds de Copernicushervorming heel wat managementinstrumenten en managementstechnieken ingevoerd. Waar zij eigenlijk de managementopdracht ondersteunen en faciliteren, is dit zeker niet altijd zo overgekomen. De toepassing ervan vraagt weliswaar ook tijd en moeite, maar is geen finaliteit op zich. Wat echter vooral ontbreekt, is het globale verhaal en de geïntegreerde positionering van al deze instrumenten ten opzichte van de globale organisatiestrategie. Een eerste stap in de doorvertaling kan zijn de instrumenten te plaatsen in de PDCA-cirkel. Op deze manier wordt alvast hun doel gesitueerd:

Waarden

PLAN

Mgtplan Strategische

SWOT

kaart Aansturing managementteam

Leiderschap

Gebruikerscharter

Deming

Strategie en planning

Intranet Dienstencataloog

DO

ACT

Sipar

Personeel

GOP Processen

CHECK Innovatie en groei

Klantentevredenheids meting

Geïnformatiseerde beheersinstrumenten

Partners en middelen

Resultaten bij het personeel Resultaten bij de burger/ klant Resultaten in de maatschappij

BPR Resources -planning Ontwikkel -cirkels

Resultaten sleutelaktiviteiten

Overleg

Functiebeschrijving

Klachten -mgt Personeelstevredenheidsmeting

157

15


9.

COMMUNICATIE

Een kritische factor in dit verhaal is ongetwijfeld de communicatie. Om de strategische ketting doorheen zijn cascade geïntegreerd te laten functioneren is communicatie in beide richtingen wellicht dé meest kritische factor. Communicatie is alle activiteit waardoor informatie (gegevens, wensen, gedachten, feiten en gevoelens) overgebracht wordt naar of ontdekt wordt bij andere mensen. Communicatie kan worden gezien als een proces, dat zich in een keten van elkaar opvolgende stappen tussen een ‘afzender’ en een ‘ontvanger’, via een ‘communicatiekanaal’, voltrekt. Er is de laatste jaren zwaar geïnvesteerd in communicatie en toch blijkt deze nog niet aan te komen: in de personeelstevredenheidsmetingen scoort de communicatie nog altijd ondermaats. Ook al is dit een normaal verschijnsel in dergelijke metingen, toch blijft het een belangrijk signaal.

10.

WHAT’S NEXT?

Een overheidsdienst die op duurzame wijze effectief en efficiënt werkt, burger- en klantgericht is, kwaliteitsvol functioneert met respect voor de regels van behoorlijk bestuur en met een substantiële inbreng van gemotiveerde competente medewerkers, maar ook van de burgers zelf blijft het constante streefdoel. Daarvoor moeten we werken aan een wendbare organisatie die modulair is, een hoog vermogen tot veranderen bezit, marktgericht is en gestuurd wordt door een sterk leiderschap. Enkele belangrijke uitdagingen voor de nabije toekomst zijn dan ook: a) meer doen met minder: steeds meer komt de klemtoon op het kostenaspect met de bedoeling van een doelmatige realisatie van de missie tegen de laagst mogelijke kosten; b) talentmanagement: de juiste persoon met de goede competenties op de juiste plaats en ruimte om zijn aanwezige talenten verder te ontwikkelen als opportuniteit voor de organisatie; c) leiderschap: dienend of transformationeel leiderschap is de wijze waarop onze medewerkers en organisaties in de toekomst wensen geleid te worden: inspireren vanuit een visie en vertrouwen geven; d) organisatiebeheersing: risicomanagement en het controleren van je organisationele werking via meten. De operationele beleidsuitvoering en bedrijfsvoering zijn uitsluitend de verantwoordelijkheid van het management die hierover rapporteert en verantwoording aflegt; d) wendbaarheid en veranderingscapaciteit: meer en meer organisaties dreigen in de problemen te komen omdat ze niet (meer) in staat lijken om snel en flexibel in te spelen op de almaar snellere veranderingen in hun steeds complexere omgeving.

Bibliografie

Balanced Score Card (BSC). FOD P&O, Brussel, v.u. Georges Monard, 2006, p.13. Depré, Roger, De copernicushervorming in perspectief, Vandenbroele, Brugge, 2005, 447 p. Keuning, D. en Eppink, D.J., Management en Organisatie, Leiden/Antwerpen 1990, p. 4. Schuijt, L., Met ziel en zakelijkheid, paradoxen in leiderschap, Scriptum, Schiedam, 2001, 192p. Thijs, N., Geschiedenis van de administratieve hervormingen in België, in Hondeghem, Annie. Van Hooland, B., Nieuw publiek management van bestuurskunde tot Copernicus, Academia Press, Gent, 2003, 402p.

158

ATELIER 3:


OP WELKE MANIER DRAGEN DE BEHEERSINSTRUMENTEN BIJ TOT DE PROFESSIONALISERING EN DE VERBETERING VAN DE KWALITEIT VAN DE JUSTITIEHUIZEN ALS OPENBARE DIENST

?

Bénédicte Van Boven Directeur van het justitiehuis van Bergen

Voor de voorbereiding van deze bijdrage heb ik mij gedeeltelijk gebaseerd op een artikel dat Chantal ALBERTY, de directrice van het justitiehuis van Nijvel, en ikzelf hebben opgesteld voor de bundel ‘Les dossiers de performance publique’, in december vorig jaar uitgegeven door Larcier (Alberty, 2009). Dit artikel, ‘L’intégration d’une logique managériale dans les maisons de justice’ wil een kritisch overzicht geven van de verschillende beheersen verbeteringsprojecten in de justitiehuizen sinds de lancering van de hervorming van de openbare instellingen in België, de zogenaamde Copernicus-hervorming. 1

Ik verwijs ook naar de overzichtstabel in uw documentatiemap. Die toont alle beheersinstrumenten die in de verschillende diensten van het Directoraat-generaal Justitiehuizen (DGMJH) en de buitendiensten worden gebruikt. Hij definieert voor elke fase van de beheerscyclus de doelstellingen van de managementinstrumenten, hun gebruikers en hun functie in de organisatie.

VOORWOORD In het kader van deze interventie zal ik de verschillende beheersinstrumenten behandelen waarover de directeur van een justitiehuis momenteel beschikt. Ik leg uit hoe deze instrumenten kunnen bijdragen tot de verbetering van de dienstverlening van de justitiehuizen aan het publiek.

1

De tabel is opgesteld door mevrouw Brigitte Collin, Adviseur van het Directoraat-generaal voor de Directie Managementondersteuning’.

Bénédicte Van Boven - Management ten dienste van de burger – ATELIER 3 2 december 2009

Eerst lijkt het mij nuttig eraan te herinneren dat met name twee specifieke projecten het personeel van de justitiehuizen bewust hebben gemaakt van het bestaan van de Copernicus-hervorming en van haar invloed op hun werk. Deze twee projecten zijn enerzijds de bekendmaking in 2002 van de invoering van ‘ontwikkelcirkels’ als nieuw evaluatiesysteem, en anderzijds de realisatie van de Business Process Reengineering (BPR) in de periode 2004-2007. Voor de ontwikkelcirkels werden op het einde van 2004 informatie- en opleidingssessies voor het personeel georganiseerd. De eigenlijke ontwikkelcirkels werden echter pas in het laatste semester van 2009 ingevoerd. Als gevolg van de vele institutionele veranderingen die de justitiehuizen tussen 1999 en 2005 hebben gekend, en gezien de noodzaak om de implementatie van de ontwikkelcirkels met een ‘top down’-benadering te organiseren, achtte men het beter om te wachten tot de verschillende hiërarchische niveaus gestabiliseerd waren. Ter herinnering, de BPR werd voorgesteld als een herziening van de werkprocessen om de prestaties van 2 de organisatie te verbeteren . Bij de justitiehuizen had de BPR verscheidene doelstellingen: - het rechtvaardigen van de herhaalde vragen aan de Inspecteur van Financiën, de FOD Personeel en Organisatie, enz. om te rekruteren en om de middelen te gebruiken; - het verbeteren van de openbare dienst, door samen te werken aan de constructie van een efficiënte en effectieve organisatie; - het verzekeren van een gelijk prestatieniveau in alle justitiehuizen van het land, zowel tegenover de justitiabelen als tegenover de opdrachtgevende overheden; - het verbeteren van de uitvoering van de opdrachten, door een duidelijk werkkader voor het personeel te definiëren en de leidinggevende functies beheersinstrumenten aan te reiken; - het ondersteunen van het professionalisme van de medewerkers, die verantwoordelijk zijn voor de middelen die zij gebruiken en die zij relevant vinden voor het doel van hun opdrachten. 3

De BPR werd voltooid en leidde tot een reeks belangrijke resultaten voor het management: - een diepgaande reflectie over de opdrachten en de werkmethoden, die haar neerslag heeft gevonden in meer dan 345 werkinstructies en 300 bijhorende modeldocumenten; - de ontwikkeling van instrumenten voor de analyse en de meting van de kwaliteit van de dienstverlening aan het publiek; - de invoering van een nieuw intern organisatiemodel voor de justitiehuizen, dat zich uit in de ontwikkeling van nieuwe organigrammen, de toekenning van een integrale bevoegdheid aan de directeur, de verbetering van het beheer van de middelgrote en grote justitiehuizen door de creatie van de nieuwe functie ‘manager kernprocessen’; - de wijziging van sommige wettelijke bepalingen met betrekking tot de kaders van de aan de 4 justitiehuizen toevertrouwde opdrachten ; 5 - de officialisering en systematisering van het overleg met de opdrachtgevende overheden .

2

Definitie op de portaalsite ‘Fedweb.be’ voor het federale personeel. Het is interessant om te benadrukken dat de voorzitter van het directiecomité van de FOD Justitie tijdens de slotzitting van de BPR Justitiehuizen verklaarde dat het Directoraat-generaal Justitiehuizen zijn volledige BPR volgens de voorziene planning had voltooid, terwijl in het algemeen slechts 15% tot 30% van de BPR's afgerond was. 4 Wet van 27 december 2006 houdende diverse bepalingen (II), BS van 28.12.2006, hoofdstuk III. 5 KB van 1 oktober 2008 houdende de samenstelling en werking van de overlegstructuren inzake de harmonisering van de uitvoeringsmodaliteiten van de opdrachten toevertrouwd aan het directoraat-generaal Justitiehuizen van de FOD Justitie, BS van 17.10.2008, en het KB van 1 oktober 2008 tot inwerkingtreding en uitvoering van de artikelen 98/1 van de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten en 120, eerste lid, van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS van 17.10.2008. 3

160


Het is belangrijk op te merken dat één van de onverwachte gevolgen van de werkzaamheden van de BPR de beslissing was van de minister van Justitie om een specifiek Directoraat-generaal voor de Justitiehuizen in het leven te roepen. Deze beslissing was een voor België unieke institutionele verandering, in die zin dat ze federale sociale diensten invoerde die tussenkomen bij ernstige ‘delinquenten’, buiten de gerechtelijke orde en het penitentiaire systeem om. Uit analyse blijkt dat deze BPR slechts een stap was in de Copernicushervorming. Toch is het dankzij de BPR dat het personeel van de justitiehuizen zich bewust is geworden van bepaalde elementen van deze algemene hervorming en dat het de logica van de verandering geleidelijk aan heeft aanvaard. In dezelfde zin moet men eraan herinneren dat de implementatie van het managementmodel met strategische cyclussen in de buitendiensten, op de eerste plaats de concrete toepassing is van de in 2000 gelanceerde 6 Copernicushervorming .

1.

DE MANAGEMENTINSTRUMENTEN IN MIJN DAGELIJKS WERK

De directeur van een justitiehuis beschikt sinds kort over een hele reeks nieuwe instrumenten die bedoeld zijn om hem bij zijn managementtaken te helpen. Hij moet zich vertrouwd maken met deze instrumenten en ze zich toe-eigenen. Om beter te begrijpen hoe deze instrumenten helpen om aan de vereisten van het managementmodel te voldoen en hoe ze bijdragen tot een dienstverlening van hoge kwaliteit, lijkt het mij interessant om systematisch hun plaats en functie op elk niveau van de strategische cyclus ‘Plan – Do – Check – Act’ te onderzoeken. Zie de slide ‘Strategische cyclus in het justitiehuis’.

1.1

SIPAR

SIPAR is het specifieke informaticasysteem voor de justitiehuizen dat sinds 1 januari 2005 verplicht moet worden gebruikt. Het registreert alle ontvangen mandaten en afsluitingen in het justitiehuis, samen met de taken die de met de uitvoering belaste justitieassistenten hebben vervuld. SIPAR is zonder twijfel het belangrijkste managementinstrument dat de justitiehuizen gebruiken. Aanvankelijk was het uitsluitend als een gegevensbank bedoeld, maar geleidelijk aan heeft het andere functies gekregen: - De eerste is het leveren van nuttige statistische gegevens, bedoeld om basisinformatie te verzamelen over de door de justitiehuizen beheerde mandaten. - De tweede is de registratie van de gepresteerde uren, de berekening van de overuren van de medewerkers van de justitiehuizen en de automatische berekening van de kosten in het kader van hun dienstreizen. - De derde en vierde functie verschenen als gevolg van de BPR. Nu men specifieke werkinstructies had opgesteld, is het immers uiterst belangrijk dat men de invoer in SIPAR kan koppelen aan de productie van de documenten en de rapporten van de justitieassistenten en de administratieve medewerkers. Daarom werd een hele reeks modeldocumenten ontwikkeld. - De vierde functie heeft betrekking op de managementindicatoren. De berekening van deze indicatoren levert de managementfuncties informatie over de conforme uitvoering van de opdrachten. Later werden specifieke managementtools ontwikkeld om de leidinggevende functies in staat te stellen de verdeling van de dossiers objectiever te beheren, en om informatie te verstrekken over de vaststelling van afwijkingen, in termen van specifieke maatregelen die niet volgens de voorziene richtlijnen werden uitgevoerd. Dit zijn de ‘resourceplanning’ en de ‘scorecard’. Ik zal het er later over hebben.

6

Cyclus met 4 stappen: plannen (Plan), uitvoeren (DO), evalueren (Check) en aanpassen (Act).

161


De toevoeging van deze functies aan het eerste SIPAR-programma heeft de perceptie die de medewerkers van de justitiehuizen ervan hebben, sterk gewijzigd. Ze heeft zelfs, zoals Alexia Jonckheere opmerkt, "vermijdingsgevolgen gehad die niet expliciet nagestreefd werden"(Jonckheere, 2009). In haar analyse van de SIPAR-tool legt Jonckheere uit dat wanneer zij "de justitieassistenten ondervraagt, zij vooral naar de mogelijkheden van de tool verwijzen en naar de onzekerheid over haar gebruik". Ze stelt zelfs dat "de hypothese van een informatisering van het management die, naast andere functies, een toezichtsysteem kan invoeren dat in bepaalde opzichten aan het panoptische systeem herinnert dat op het einde van de 18de eeuw door Jeremy Bentham werd bedacht." Ze zegt ook dat "het informaticasysteem van de justitiehuizen een vergelijkbaar spel van licht en schaduw schept: in de buitendiensten registreren de justitieassistenten lokaal alle sporen van hun werk met de justitiabelen in SIPAR, terwijl op het niveau van het centrale bestuur de raadpleging van de geregistreerde gegevens een totaalbeeld van hun activiteiten oplevert, zonder dat zij precies weten wanneer, door wie en met welk doel deze activiteiten door middel van de informaticatool worden geobserveerd, en zonder dat zij het totaalbeeld zelf kunnen benutten."(Jonckheere, 2009). Deze analyse toont de percepties van de justitieassistenten met betrekking tot SIPAR en de 7 onduidelijkheid over het gebruik ervan door de leidingevende functies en door het centrale bestuur . De kwantitatieve informaticatools vertellen niet zomaar wat men wil weten. Het is belangrijk te benadrukken dat het Directoraat-generaal, toen deze instrumenten aan de directeurs van de justitiehuizen werden voorgesteld, er altijd op heeft gewezen dat een contextualisering van de verkregen kwantitatieve gegevens onontbeerlijk is en niet zonder een open discussie met het personeel kan gebeuren. De analyse van mevrouw Jonckheere bevestigt dit. Als directeur van een justitiehuis lijkt het mij uiterst belangrijk dat ik mijn dagelijkse praktijk aanpas om het courante gebruik van dit computerprogramma te optimaliseren en te verbeteren. In dit kader lijkt het mij onontbeerlijk dat ik mijn gebruik van de inhoud van de verschillende in SIPAR ingevoerde velden tegenover de medewerkers contextualiseer en verduidelijk. Het is een erg nuttig instrument dat snel een beeld geeft van een hele reeks inlichtingen, zoals het aantal dossiers dat het justitiehuis beheert, de naam van de medewerker die met elk dossier belast is, de follow-up van de verschillende uitgevoerde stappen en de naleving van de voorziene termijnen. De logica van de verantwoording van de uitgevoerde taken en de middelen die men ervoor gebruikt, mag niet worden gezien in termen van ‘zomaar’ controle en rechtvaardiging. Men moet in de eerste plaats kunnen objectiveren en zich als organisatie positioneren ten opzichte van het werk dat de verschillende medewerkers uitvoeren. Het gebruik dat men van deze tool kan maken, hangt trouwens af van de invoer van de gegevens door de medewerkers zelf. Wanneer men hen uitlegt wat er wordt gemeten en wat de doelstellingen zijn, en hen de kans geeft om bepaalde afwijkingen te verklaren en te motiveren, is dat dus een winstpunt voor zowel de organisatie als voor de medewerker zelf.

7

De vaststellingen en de analyse van Alexia JONCKHEERE moeten koste wat het kost een hoofdrol spelen in de huidige werkzaamheden voor het uitwerken van het nieuwe SIPAR-programma (‘NEW SIPAR’). Men heeft immers beslist om een beroep te doen op de medewerkers van de verschillende door de justitiehuizen beheerde opdrachten, om hun opmerkingen over de gebreken en tekortkomingen van het huidige SIPAR-instrument te verzamelen en vooral om rekening te kunnen houden met de verbeteringen die zij wensen met betrekking tot hun dagelijks werk. Het Directoraat-generaal wil dit instrument zo nuttig mogelijk maken en zo goed mogelijk afstemmen op de realiteit van het werk van de medewerkers. Het wil ook de invoer van hun activiteiten vereenvoudigen. Anderzijds moet men de medewerkers duidelijk uitleggen dat een bijkomend invoerveld dat zij vragen voor taken of activiteiten in het kader van een dossier, later een item kan zijn dat gebruikt wordt voor de berekening van een specifieke managementindicator. Het is van het grootste belang dat de medewerkers als gevolg van deze volledig prijzenswaardige maatregel niet het gevoel krijgen dat zij benadeeld zijn of dat men hen heeft gebruikt voor de constructie van een intrument dat ook kan worden gebruikt voor de verificatie van de conforme uitvoering van de taken. Volgens mij is het essentieel dat men transparant is tegenover de medewerkers die deelnemen aan het consultatie- en ontwikkelingsproces voor ‘NEW SIPAR’.

162


1.2.

Het operationele plan

Het operationele plan is het instrument waarmee de directeur van een justitiehuis bepaalt hoe de doelstellingen van het managementplan van het Directoraat-generaal in het justitiehuis zullen worden bereikt en welke concrete maatregelen hij zal nemen om daarvoor te zorgen. Het is ook een basis voor de opstart van de ontwikkelcirkels die de regionale directeur met de directeurs overloopt. Dit jaar heeft elke directeur zijn eerste operationele plan voor de periode van 2009 tot 2011 opgesteld. Ze kregen daarvoor een specifieke coaching door een privébedrijf. 8 Men heeft op een zeer concrete manier de ‘SWOT’-analyse toegepast . Deze methode heeft het voordeel dat men kan nadenken over en een lijst maken van wat in een organisatie wel en niet werkt, rekening houdend met haar omgeving, met het doel om prioriteiten te bepalen voor de aandachtspunten en de verbeteringsacties die men moet ondernemen. In het kader van deze analyse werden verschillende rubrieken gekozen die van kapitaal belang zijn voor de ontwikkeling van de operationele plannen voor de justitiehuizen9: de uitvoering van de ontvangen opdrachten, de contacten met de verschillende opdrachtgevende overheden en de externe partners voor elke opdracht, de samenwerking met en dienstverlening aan de justitiabelen, zowel daders als slachtoffers of burgers, en de interne behandeling van de ondersteunende processen (budget, logistiek, ICT, gebouwen) en de managementprocessen. Merk op dat de resultaten van deze analyse ook de sterke en zwakke punten van de JH aan het licht hebben gebracht met betrekking tot de realisatie van de strategische en operationele doelstellingen van de strategische kaart van het Directoraat-generaal Justitiehuizen. Elke directeur moet zelf bepalen hoe hij dit operationele plan in de praktijk brengt. Zelf heb ik gekozen voor een ‘SWOT’-analyse met mijn voltallige personeel (administratieve assistenten en justitieassistenten), die ik volgens hun specifieke opdrachten in groepen heb verdeeld. Na elke vergadering heb ik al hun opmerkingen in het voorziene werkstramien samengevat en door hen laten nalezen, voor het ter validatie naar de hiërarchie werden gestuurd. Ik heb hen ook de inhoud voorgelegd van de operationele doelstellingen die ik voor het justitiehuis heb bepaald. Ik heb hen alle concrete projecten voorgesteld waarvan ik vind dat het interessant en relevant is dat ze in de drie volgende jaren worden uitgevoerd. Op deze manier wilde ik hun akkoord en hun steun krijgen, niet alleen voor de analyse van de situatie van het justitiehuis van Bergen, maar ook voor de concrete en operationele doelstellingen 10 en de verschillende geplande acties . Ik vond deze verschillende doelstellingen des te belangrijker omdat zij, wanneer het operationele plan gevalideerd zou zijn, de basis zouden vormen voor het bepalen van de cascade van doelstellingen in het kader van hun ontwikkelcirkels.

8

SWOT-analyse: vat 4 Engelse woorden samen: Strengths (sterke punten): Weaknesses (zwakke punten), Opportunities (kansen) en Threats (bedreigingen). Dit is een methode voor de analyses van de strategische context. Ze maakt de identificatie mogelijk van de interne sterke en zwakke punten van een organisatie, haar ontwikkelingskansen en de dreigingen die haar bestaansreden kunnen beïnvloeden of het bereiken van haar doelstellingen kunnen bemoeilijken. 9 in samenhang met het managementplan van het Directoraat-generaal Justitiehuizen. 10 Volgens de ‘SMART’-methode bepaalde doelstellingen: specifiek, meetbaar, aanvaardbaar, realistisch en tijdgebonden.

163


1.3.

De geïnformatiseerde managementtools

De concrete uitvoering van het operationele plan veronderstelt dat elke directeur een regelmatige followup van de uitvoering van de missies invoert, in overeenstemming met de gegeven richtlijnen en de toegekende termijnen. De leidende functies (zullen) beschikken over specifieke kwantitatieve managementtools waarmee zij de werklast van de medewerkers objectiever kunnen evalueren, bepaalde afwijkingen in termen van de uitvoering van concrete taken in bepaalde werkprocessen kunnen opsporen, of het overleg met de opdrachtgevende overheden of externe partners kunnen voorbereiden. Er bestaan momenteel drie soorten tools: • De ‘resourceplanning’ is op de toekomst gericht, met het oog op een effectieve behandeling van de opdrachten. Het maakt een gestructureerde planning mogelijk van de capaciteiten van een justitiehuis, om de beschikbare menselijke middelen optimaal te gebruiken voor het aantal mandaten dat op een gegeven ogenblik wordt behandeld. Daarnaast kan men dit instrument gebruiken voor de objectivering van de werklast van de justitieassistenten, dat in het kader van de BPR volledig werd herzien. Deze werklast wordt niet langer berekend in termen van het absolute aantal dossiers, maar houdt voortaan rekening met gemiddelde referentietijden die voor specifieke activiteiten en stappen in de uitvoering van de mandaten werden bepaald. Met deze managementtool kan de directeur van een justitiehuis heel concreet de verschillende mandaten over de justitieassistenten verdelen, rekening houdend met hun aanwezigheid en hun werklast, die voor de volgende maanden gepland en gespreid wordt. De directeur kan de mandaten virtueel aan medewerkers toewijzen en de gevolgen voor hun werklast visualiseren. Toch bestaan er nog enkele tekortkomingen of beperkingen, zoals de berekening van de werklast voor slachtofferonthaal en bemiddeling in strafzaken, de moeilijkheid om een beeld van de reële werklast te krijgen wanneer een justitieassistent verscheidene opdrachten combineert, of wanneer bepaalde lopende mandaten niet meer in de werklast van een medewerker worden opgenomen, als gevolg van de voor bepaalde opdrachten berekende gemiddelde behandelingstijd. De ‘resourceplanning’ wordt dus nog door de directeurs van de justitiehuizen getest. Men moet een evaluatieproces op langere termijn invoeren om na te gaan of de gemiddelde referentietijden – die in de BPR werden bepaald en als basis voor de tool dienen en die gebruikt worden voor de berekening van de werklast van de justitieassistenten en de administratieve assistenten – de realiteit op het terrein weerspiegelen. •

De ‘scorecard’ kijkt naar het verleden en gebruikt meetpunten (managementindicatoren) die een 11 beeld geven van de prestaties van het justitiehuis op het niveau van de kwaliteit , op het niveau 12 van de referentietijden (of de bepaalde uitvoeringstermijnen) , op het niveau van de reëel gepresteerde uren voor de uitvoering van de werkprocessen (gekoppeld aan de voorzien 13 14 standaarduren) , op het niveau van het beschikbare personeel en op het niveau van de

11

Meting van de, in het kader van de BPR, bepaalde kwaliteitsnormen die men dient na te leven. Bepaalt, per justitiehuis en voor bepaalde werkprocessen, de mate waarin de referentietijden (voor de uitvoering) voor de verschillende soorten dossiers overeenkomen met de effectieve duur van de uitvoering van de dossiers. 13 Meet, op het niveau van elke medewerker, of de voorziene tijd voor de behandeling van de mandaten overeenkomt met de effectief gepresteerde uren. De doelstelling op lange termijn is de evaluatie van de gemiddelde tijden en indien nodig hun aanpassing, naast de invoering van een geïndividualiseerde coaching in situaties waarin een bepaalde medewerker problemen heeft met de organisatie en het beheer van zijn werk. 14 Volgt de personeelsmiddelen waarover een justitiehuis beschikt en bepaalt of de voorziene middelen overeenstemmen met de effectieve middelen.

12

164

Bénédicte Van Boven - Management ten dienste van de burger – ATELIER 3 2 december 2009 15

verdeling van de kennis tussen de medewerkers . Ze geeft de leidinggevende functies de mogelijkheid om eventuele afwijkingen van de praktijk van het justitiehuis te volgen, te begrijpen en desgevallend te corrigeren. Dankzij de resultaten van deze tool kan de directeur zich ervan verzekeren dat de mandaten in zijn justitiehuis binnen de termijnen worden beheerd en/of uitgevoerd, en dat sommige uit methodologisch oogpunt als onmisbaar beschouwde taken niet over het hoofd worden gezien. De berekende percentages geven de directeur een signaal en wijzen hem op eventuele problemen in zijn justitiehuis. Een voorbeeld: de ‘scorecard Kwaliteit’ toont of een huisbezoek heeft plaatsgevonden in het kader van de uitvoering van een maatschappelijke enquête voor een probatiebeslissing en/of de termijn van 15 dagen tussen de aanstelling van de justitieassistent en het vastleggen van het eerste gesprek met de justitiabelen nageleefd is. De verkregen percentages zijn niet per medewerker zichtbaar maar geven een algemene indicatie voor het justitiehuis. Merk op dat dit type instrument uiteindelijk bedoeld is om het prestatieniveau van een justitiehuis, tegenover een justitiabele in een specifiek mandaat, voor alle justitiehuizen identiek te maken. Deze scorecard wordt momenteel in vier justitiehuizen getest (twee Franstalige en twee Nederlandstalige). De verschillende meetpunten zijn nog niet volledig operationeel, aangezien ze sterk afhangen van de huidige invoermogelijkheden van het SIPAR-programma. Dit betekent dat bepaalde indicatoren nog met de hand moeten worden geteld. Om dit probleem op te lossen, heeft men het team van ICT-SIPAR om bepaalde prioritaire aanpassingen verzocht, in afwachting van de nieuwe versie van het programma (‘NEW SIPAR’), dat in 2011 is gepland. •

De scorecard ‘beheer van de achterstand16’ kijkt naar het verleden en volgt per opdracht en van maand tot maand de evolutie van de opdrachten en het aantal dossiers die in het justitiehuis op behandeling wachten. Deze tool toont de directeur vrij snel hoe lang het duurt voor de ontvangen mandaten worden uitgevoerd. Dankzij deze scorecard kan de directeur bovendien te grote vertragingen in de uitvoering van bepaalde opdrachten anticiperen en voorkomen, beschikt hij over de nodige informatie om de opdrachtgevende overheden attent te maken op de capaciteit voor de uitvoering van mandaten en kan hij structurele problemen aan het licht brengen en oplossingen voorzien, zoals een betere verdeling van het personeel over de opdrachten, enz.

Ik maak gebruik van dit gedeelte in mijn uiteenzetting, dat gewijd is aan informaticatools om de nadruk te leggen op de noodzaak dat de directeur beter begeleid wordt door de cel ICT en dat hij een beter inhoudelijke ondersteuning krijgt. Hij wordt te vaak aan zijn lot overgelaten. De specifieke begeleiding van het centrale bestuur met betrekking tot de installatie van de instrumenten door (niet noodzakelijk opgeleide) lokale netwerkbeheerders, of op het vlak van het begrip en de interpretatie van de verschillende tabellen en resultaten die men verkrijgt, is nauwelijks ontwikkeld of ontbreekt zelfs helemaal. De integratie van deze managementtools in ons werk is op zich al een kleine revolutie. Alle directeurs van de justitiehuizen moeten grote inspanningen leveren om ze te begrijpen. Met deze tools leren werken, is niet evident. Soms moet men ze zelfs ‘temmen’. Wanneer men bij de installatie van het programma en de interpretatie van de resultaten telkens weer op zuiver technische problemen stoot of moeilijkheden heeft om een en ander te begrijpen, is dat erg irritant en soms demotiverend.

15

Matrix voor de follow-up van de in het kader van de ontwikkelcirkels voor elk personeelslid bepaalde doelstellingen. Maakt het mogelijk om de evolutie van het personeel te volgen op het vlak van hun kennis van de processen en van andere specifieke bekwaamheden die nuttig zijn voor de organisatie. Deze matrix is nog niet operationeel. 16 Men noemt dit ook de ‘scorecard Actieplan’, verwijzend naar het verzoek van de minister van Justitie om op het niveau van elk justitiehuis strategieën te bepalen voor de acties die men moet ondernemen wanneer men een achterstand in de uitvoering van de opdrachten vaststelt. Bepaalde opdrachten worden als prioritair beschouwd: het elektronisch toezicht, de autonome werkstaf, de probatie en de burgerlijke opdrachten. Deze ‘scorecard’ berekent echter de situatie voor alle opdrachten die aan de justitiehuizen worden toevertrouwd.

165


De justitiehuizen werken dus sinds kort met geïnformatiseerde managementtools. De leidende functies eigenen zich deze nieuwe technologie en de nieuwe managementmethode die eruit voortvloeit geleidelijk aan toe. Toch is dit alles nog niet echt ingeburgerd in het milieu van het maatschappelijk werk. Men moet tegenover de medewerkers de logica en het gebruik van de verkregen resultaten voortdurend uitleggen, verduidelijken en contextualiseren. Hierbij moet het verband worden gelegd tussen het kwalitatieve aspect en het institutionele systeem waarin het zijn plaats heeft. Deze managementtools vertellen niet zomaar wat men wil weten. Men moet de kwantitatieve resultaten die ze geven systematisch samen analyseren met het personeel, om duidelijkheid te scheppen en eventuele verbeteringsmaatregelen toe te passen. Om deze managementtools te doen aanvaarden en ervoor te zorgen dat ze een integraal deel worden van de werking van een justitiehuis, is het van het grootste belang dat men ze gebruikt en analyseert in een proces van samenwerking en uitwisselingen tussen de leidinggevende functies en het personeel.

1.4.

De ontwikkelcirkels

De ontwikkelcirkels werden ingevoerd door het koninklijk besluit van 2 augustus 200217. Ze komen overeen met het nieuwe evaluatiesysteem voor de federale overheidsdiensten, waarvan de werking in cyclussen is gepland, met dezelfde vier stappen als die van het actieve beheersmodel voor de FOD Justitie (Plan - Do - Check - Act). Dankzij dit systeem kent elk personeelslid de doelstellingen van elk hiërarchisch niveau van de organisatie en wordt het gehoord bij het bepalen van zijn eigen doelstellingen. Dit geeft iedereen de mogelijkheid om zich een zeer nauwkeurig beeld te vormen van wat de organisatie van hem verwacht in de uitvoering van zijn dagelijkse taken. Iedereen kan deelnemen aan de definitie van de middelen die moeten worden ingezet om de opdracht uit te voeren van de openbare dienst waarvan hij deel uitmaakt. In de justitiehuizen werden de eerste ontwikkelcirkels voor de leidinggevende functies ingevoerd in het laatste semester van 2009. Ze zullen in het begin van 2010 effectief zijn voor de medewerkers van de justitiehuizen. Deze ontwikkelcirkels zullen alle personeelsleden van de justitiehuizen de mogelijkheid geven om hun dagelijkse werk zeer concreet te koppelen aan de opdracht, de visie en de strategische doelstellingen van het Directoraat-generaal en aan de, in het operationele plan, voor hun eigen justitiehuis beschreven en geplande projecten.

1.5.

De overlegstructuren

Tijdens de oprichting van de justitiehuizen had men overlegstructuren voorzien: een begeleidend comité, een commissie strafrechtstoepassing en een commissie civielrechtelijke toepassingen voor elk 18 justitiehuis . Deze structuren zijn er slechts in enkele arrondissementen gekomen. Het overleg tussen de verschillende partners heeft dan ook uiteenlopende vormen aangenomen, afhankelijk van de lokale initiatieven en behoeften, met verschillen op vlak van inhoud en frequentie. De BPR van de justitiehuizen heeft het idee ingevoerd van de organisatie van een meer gestructureerd overleg, zowel op lokaal niveau (gerechtelijk arrondissement) als op gewestelijk (rechtsgebied van het hof van beroep) en federaal niveau, met het oog op het opstellen van samenwerkingsakkoorden en een systematische communicatie tussen de verschillende actoren.

17

KB van 2 augustus 2002 tot invoering van een evaluatiecyclus in de federale overheidsdiensten, BS 13.08.2002. KB van 13 juni 1999 houdende organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het Ministerie van Justitie, BS 29.06.1999, artikelen 4 tot 11.

18

166


Het managementplan van de directeur-generaal van de justitiehuizen (Devos, 2007) vermeldt onder meer als strategische doelstelling de oprichting van overlegstructuren met het oog op wederzijdse communicatie en het afsluiten van samenwerkingsakkoorden. De wet van 27 december 2006 houdende diverse en dringende bepalingen heeft deze overlegstructuren 19 officieel gemaakt . Ze werd gevolgd door twee Koninklijke Besluiten van 1 oktober 2008 die de samenstelling en de werking van de overlegstructuren preciseren20. Deze twee soorten overlegstructuren houden geen rekening met drie opdrachten: de burgerlijke opdrachten, het slachtofferonthaal en de eerstelijnswerking. Anderzijds zijn niet alle partners erin vertegenwoordigd. Dit betekent dus dat buiten deze structuren andere vormen van overleg zullen plaatsvinden. Ze zullen daarom niet minder gestructureerd zijn, aangezien ze kunnen worden opgenomen in de operationele plannen van de justitiehuizen. Voor elke ontmoeting in het kader van deze verschillende overlegstructuren geldt het principe van het bereiken van ‘gentlemen’s agreements’. Zo kunnen de processen-verbaal van de vergadering de vorm van een protocol of specifiek samenwerkingsakkoord aannemen. Deze systematische registraties van de besprekingen zullen later als basis voor de evaluatie van de uitvoering van de bereikte akkoorden dienen. Hoewel het niet expliciet wordt vermeld, maken deze documenten ook de transparantie van de besprekingen mogelijk en verzekeren ze dus een samenhang tussen alle overlegniveaus. Deze structuren zijn bedoeld om op elk niveau alle actoren samen aan tafel te brengen, samenwerkingsmethoden te ontwikkelen die ieders rol eerbiedigen, en de werkprocessen en prestaties van de justitiehuizen te optimaliseren. Men wil daarmee antwoorden op een van de strategische doelstellingen van het managementplan van het Directoraat-generaal Justitiehuizen, namelijk "de opdrachtgevende overheden en de justitiabelen een optimale dienst van hoge kwaliteit aanbieden." (Devos, 2007).

1.6.

De teamvergaderingen in een justitiehuis

De teamvergaderingen zijn een regelmatige praktijk in de justitiehuizen. Ze maken het mogelijk om de verschillende vraagstukken/problemen die men op het terrein ontmoet te analyseren en te regelen, of om het structurele aspect van de betrekkingen met de externe partners en de opdrachtgevende overheden te behandelen. Ze scheppen ook de mogelijkheid om de standpunten die de dienst moet innemen te bespreken en te bepalen. Daarnaast zijn ze een gelegenheid om de voortgang van de in het operationele plan gedefinieerde lokale projecten te onderzoeken, hun resultaten te evalueren en de maatregelen eventueel aan te passen, rekening houdend met de evoluties van de plaatselijke omgeving.

CONCLUSIES

De werkzaamheden van de BPR werden aanvankelijk sterk ervaren als een streven naar standaardisering of zelfs ‘robotisering’ van het werk in de uitvoering van de opdrachten, en als een wens om meer controle

19

Wet van 27 december 2006 houdende diverse bepalingen (II), Hoofdstuk III, wijzigingen van diverse wettelijke bepalingen met het oog op de uniformisering van de uitvoeringsmodaliteiten van de aan de justitiehuizen toevertrouwde opdrachten, BS van 28.12.2006. 20 Het eerste KB is dat van 1 oktober 2008 houdende de samenstelling en werking van de overlegstructuren inzake de harmonisering van de uitvoeringsmodaliteiten van de opdrachten toevertrouwd aan het Directoraat-generaal Justitiehuizen van de FOD Justitie, BS van 17.10.2008. Het tweede KB is dat van 1 oktober 2008 tot inwerkingtreding en uitvoering van de artikelen 98/1 van de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten en 120, eerste lid, van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS van 17.10.2008.

167


uit te oefenen. Dankzij de verduidelijkingen die in de loop van zijn implementatie werden aangebracht, kan men de resultaten eerst en vooral beschouwen als een streven naar uniformisering van de uitvoering van de opdrachten, met het oog op een grotere coherentie in termen van de dienstverlening aan het publiek. Een van de prioritaire doelstellingen is de garantie van een equivalente dienstverlening aan het publiek in alle justitiehuizen van het land, zowel voor de burgers als voor de justitiabelen, de opdrachtgevende overheden of de externe partners. Beetje bij beetje ervaren de medewerkers en in het bijzonder de nieuwe justitieassistenten de werkinstructies en -documenten die de BPR heeft opgeleverd als nuttige richtpunten voor hun werk. De geleidelijk aan ingevoerde managementtools en meer in het bijzonder de informatica- en kwantitatieve beheerstools kunnen als een ‘kompas’ voor de organisatie worden beschouwd. Ze objectiveren de werkelijkheid en maken ze zichtbaar, zodat men ze met de medewerkers kan aanpakken. Deze instrumenten ondersteunen de werking van de organisatie. Ze moeten in de eerste plaats worden gezien als tools voor de verbetering van de prestaties van het volledige personeel van de justitiehuizen. Ze brengen afwijkingen van de praktijk aan het licht, een gebrek aan middelen enzovoort, met de mogelijkheid om ze te contextualiseren, zodat men bepaalde situaties kan begrijpen en rechtvaardigen of actieplannen/strategieën kan definiëren om oplossingen te implementeren. Met de managementtools vraagt men aan de justitiehuizen hun werk te formaliseren en te objectiveren, door het beter meetbaar te maken, op alle niveaus en voor alle functies. Dit verbetert de transparantie, de uniformiteit en de billijkheid tegenover zowel de justitiabelen als tegenover onze opdrachtgevende overheden. Terwijl de justitiehuizen deze hervormingen geleidelijk aan integreren, de nieuwe managementtools leren begrijpen, er vertrouwd mee worden en ze zich zelfs toe-eigenen, merken we dat ze dag na dag bijdragen tot en deelnemen aan de doelstelling van een toegankelijke, menselijke dienstverlening van hoge kwaliteit aan het publiek. De integratie van het management in de justitiehuizen is niet zonder slag of stoot verlopen en zal ook in de toekomst moeilijk blijven. Ze wordt soms nog beschouwd als het opleggen van een in essentie economische logica, die moeilijk over te brengen is aan de openbare dienst en die de medewerkers doet vrezen voor een verlies van zin, samenhang en manoeuvreerruimte in de uitvoering van hun opdrachten van onderzoek, sturing en begeleiding van de justitiabelen en de burgers. De justitieassistenten waren en zijn soms nog bang dat hun werk met de justitiabelen alleen nog in kwantitatieve termen zal worden beschouwd en op een gestandaardiseerde wijze zal moeten verlopen. De leidinggevende functies, die zich meer op de organisatie en de resultaatverplichting moeten concentreren, vreesden en vrezen ook nog steeds voor het verlies van elk contact met de inhoud en de kwaliteit van het relationele werk van de justitieassistent.

Bibliografie

ALBERTY. C., ‘L’intégration d’une logique managériale dans les maisons de justice’, in ‘Le management des organisations judiciaires’, Collection ‘Les dossiers de performance publique’, Larcier, 2009, pp. 119- 136. DEVOS, A., Directrice Générale, Plan de management 2006-2012, ‘Construisons l’avenir ensemble’, 4 april 2007, FOD Justitie, Directoraat-generaal Justitiehuizen, p. 12 en 16. JONCKHEERE, A., ‘L’informatisation des maisons de justice: une réponse à l’enjeu d’uniformisation du travail social’, in ‘Le management des organisations judiciaires’, Bundel ‘Les dossiers de performance publique’, Larcier, 2009, pp. 137- 152.

168

ATELIER 4:

DRAGEN DE JUSTITIEHUIZEN BIJ TOT EEN MEER

TOEGANKELIJKE

,

HUMANE EN EFFICIËNTE JUSTITIE

?

10 JAAR JUSTITIEHUIZEN, BALANS EN PERSPECTIEVEN Sophie Vanden Camp & W im Vanspringel Afdeling Categoriale Zorg, CGG Vagga vzw

Vooreerst zouden wij de organisatie willen bedanken voor de uitnodiging om een bijdrage te kunnen leveren op de studiedag rond het 10-jarig bestaan van de justitiehuizen. Hierbij aansluitend willen we onze felicitaties overbrengen aan al de medewerkers van het Directoraat-generaal Justitiehuizen.

INLEIDING EN AFBAKENING THEMA

De vraag of de justitiehuizen bijdragen tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie, is niet zo eenvoudig te beantwoorden. Vanuit associatief denken kan dit thema vanuit verschillende invalshoeken worden benaderd: filosofische vraagstukken, theoretische kaders, geschiedkundige analyse en ga zo maar door. Vanuit het Centrum Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) VAGGA is bewust gekozen om een aantal reflecties en vraagstukken voor te leggen vanuit de praktijk die dagelijks bij de medewerkers wordt ervaren. Dit betoog zal zich, gezien het hier de samenwerking met justitie betreft, dan ook beperken tot het gedwongen kader waarbinnen justitiecliënteel wordt verwezen. Om meer duidelijkheid rond het bovenvernoemde thema te creëren, dienen we enkele jaren terug in de tijd te gaan. Sinds 1998 is er een officiële samenwerking tussen justitie en CGG VAGGA in het kader van het samenwerkingsakkoord seksueel delinquenten. Het justitiecliënteel in VAGGA heeft zich echter nooit beperkt tot enkel seksueel delinquenten, maar ook plegers van drugsdelicten, agressie, partnergeweld, … behoren tot de doelgroep van VAGGA. Recent (in 2009) is er dan ook tussen het justitiehuis Antwerpen en CGG VAGGA vzw een ruimer samenwerkingsakkoord afgesloten dat algemene afspraken omvat en de modaliteiten vastlegt wat betreft de concrete samenwerking tussen beide organisaties. Dit akkoord omvat niet enkel de dossiers inzake zedenfeiten (samenwerkingsakkoord seksueel delinquenten), maar alle dossiers die via het justitiehuis de weg naar VAGGA vinden.

Wim Vanspringel - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie? ATELIER 4 2 december 2000

Bij het opmaken van dit samenwerkingsakkoord werd duidelijk dat er bruggen worden gebouwd tussen justitie en de gezondheidssector. Maar bruggen bouwen betekent ook dat er kloven zijn. Vraag is in hoeverre we deze twee werelden in het werkveld kunnen overbruggen?

1.

KLOOF 1

We nemen aan dat niemand moet worden overtuigd dat de reactie van de maatschappij op criminaliteit niet enkel kan worden opgelost met straffen in de enge zin van het woord (enkel en alleen een gevangenisstraf), maar dat een humaan en herstellend optreden naar justitiabelen de kansen op reïntegratie in de maatschappij verhoogt. Door het opleggen van een behandeling voor justitiabelen schakelt justitie een extra speler in, namelijk de welzijn- en gezondheidssector. Het samenbrengen van deze twee werelden is niet evident en creëert zowel kansen als knelpunten. Het samenspel tussen justitieassistent, behandelaar en justitiabele creëert een meerwaarde, niet enkel voor de justitiabele, maar ook voor zijn omgeving, het slachtoffer en ruimer de maatschappij. We verduidelijken deze stelling aan de hand van een aantal voorbeelden: vaak kan het volgen van een behandeling in het kader van een maatregel een erkenning zijn voor het slachtoffer. De justitiabele wordt verplicht om rond zijn probleem en feiten te werken om zo in de toekomst het maken van nieuwe slachtoffers te voorkomen. Thema’s als cognitieve distorties, opnemen van verantwoordelijkheid, besef van de ernst van de feiten en de gevolgen voor slachtoffers, … zijn dan ook onontbeerlijk. Langs de andere kant wordt de aanpak van een alternatief gerechtelijke maatregel ook wel eens als “te soft” omschreven door slachtoffers en willen ze een gevangenisstraf voor de betrokkene. Voor de justitiabele echter blijft een behandeling altijd hard werken en confronterend. Werken aan hervalpreventie heeft eveneens een maatschappelijk doel namelijk zoals het woord het zelf al zegt, het voorkomen van herval én de reïntegratie in de maatschappij. In de behandeling worden thema’s aangereikt zoals de levenskwaliteit, sociale vaardigheden, relationele context, … Laten we duidelijk zijn dat er ook justitiabelen zijn die niet gebaat zijn met een behandeling of die beter naast een alternatief gerechtelijke maatregel ook een gevangenisstraf zouden krijgen. De ruimere reactie van justitie op het plegen van het feit, geeft aan dat justitie de pleger erkent als mens. Deze erkenning uit zich in het niet alleen opleggen van een gevangenisstraf, maar door de pleger de mogelijkheid te bieden om zijn verantwoordelijkheid op te nemen voor het gepleegde feit. In het kader hiervan kan een alternatieve maatregel worden toegekend waarbij voorwaarden kunnen worden gesteld tot begeleiding, behandeling, bemiddeling, … We merken de tendens dat de toepassing van alternatieve gerechtelijke maatregelen toeneemt, wat de druk op de justitiehuizen gevoelig verhoogt. Wat behandeling of begeleiding betreft blijkt dat er in de praktijk een beperkt aanbod is, wat het voor de justitieassistenten niet gemakkelijk maakt om een gepaste invulling te geven aan de maatregel. Heel wat partners in de hulpverlening worstelen met het kader opgemaakt door justitie. Het aangereikte kader is vaak moeilijk werkbaar, wat maakt dat heel wat justitiabelen uit de boot vallen omdat ze niet passen in dit strakke kader. Het enge en strakke kader van de alternatieve gerechtelijke maatregel wordt herwerkt, maar laat reeds lang op zich wachten. Niet enkel Justitie heeft hier een verantwoordelijkheid, maar ook de Vlaamse Gemeenschap.

170


2.

KLOOF 2

Een tweede kloof is de discrepantie tussen de verwachtingen vanuit justitie of ruimer de maatschappij en de realistische mogelijkheden wat een alternatieve gerechtelijke maatregel kan doen. Is een justitiehuis voldoende om deze discrepantie op te vangen. Het betreft hier de opgelegde maatregel op basis van de ernst van de feiten versus de behandeling op basis van de ernst van de problematiek. Hoe uit zich dit in de praktijk? Nemen we het voorbeeld van een exhibitionist die naar VAGGA wordt verwezen. Vaak worden deze justitiabelen doorverwezen in het kader van bemiddeling in strafzaken, wat wil zeggen dat deze cliënten zes maanden in behandeling dienen te komen. Vaak zijn er ook slechts één of twee feiten bekend. Onderzoek en jarenlange ervaring in het werkveld zegt ons dat de problematiek vaak veel ruimer is en dat er meestal meerdere feiten vooraf zijn gegaan aan het huidige delict. Een behandeling gedurende 6 maanden is dan vaak ook een te korte termijn voor deze justitiabelen. Omgekeerd zijn er justitiabelen die verwezen worden in het kader van probatie voor een éénmalig feit waarbij de achterliggende problematiek minder zwaar is dan bij onze eerder vernoemde exhibitionist. Deze justitiabele dient dan meerdere jaren een behandeling te volgen die in sommige gevallen eerder kan worden afgerond dan de vastgestelde termijn. We merken dat dit laatste het niet altijd gemakkelijk maakt voor de justitieassistenten, want zij moeten uiteindelijk verder met hun dossiers.

3.

KLOOF 3

De opdracht van de justitieassistent versus de hulpverlenende attitude van de justitieassistent met andere woorden vanuit welke stoel wordt de justitiabele bejegend en welke spanningsveld kan dit vormen tussen justitie en de hulpverlening. Dit spanningsveld is toch cruciaal en leidt in de praktijk soms tot spanningen tussen de justitieassistent en de betrokken hulpverlener. Ons inziens is en blijft de belangrijkste taak van de justitieassistent het opvolgen van de maatregel en dit uiteraard met een menselijke aanpak. Een justitieassistent is een coördinator, motivator én controleur van de justitiabele, maar geenszins een hulpverlener. In extreme gevallen kan dit leiden tot controle van de hulpverlener of het beoordelen van de behandeling, wat duidelijk tot de expertise van de behandelaar behoort. We pleiten hier voor een verdere uitklaring van de dubbele stoel waarin de justitieassistent zich bevindt. Uiteraard mag hier het vraagstuk of het beroepsgeheim een rem of hulpmiddel is in de effectiviteit van het samenwerken, niet ontbreken. Dit is reeds vele jaren een heikel punt en dit zal waarschijnlijk ook zo blijven. Op zich is het eenvoudig: het beroepsgeheim is noodzakelijk voor de behandeling en de hulpverlener kan zich niet buiten dit wettelijk kader begeven.

CONCLUSIE

In de inleiding stelden we ons de vraag of de kloven tussen justitie en de hulpverlening kunnen overbrugd worden. De aanwezigheid van deze kloven is een feit, maar is het een probleem? Wij menen van niet, integendeel, een duidelijke scheiding van de werelden levert winst op in het kader van het uiteindelijke doel, een efficiënte en humane justitie! Hoe zuiverder verschillende spelers hun rol is uitgetekend, hoe makkelijker het wordt om bruggen te bouwen. Deze bruggen dienen enkel om de samenwerking die nodig is, te kunnen bereiken.

171


We zijn er ons van bewust dat veeleer vraagstukken dan oplossingen zijn aangebracht. Dit impliceert dat er nog werk op de plank ligt om verder te bouwen aan een toegankelijke, humane en efficiënte justitie. We zouden dan ook graag iedereen willen oproepen om dit debat verder op te nemen. Hierbij hopen we dat het Directoraat-generaal Justitiehuizen alle belangrijke partners ook een volwaardige plaats geeft in dit nodige overleg. Een aanzet in Antwerpen is reeds genomen onder initiatief van de directeur van het justitiehuis. Magistratuur, de welzijns- en gezondheidssector en het justitiehuis zitten samen rond de tafel in een poging oplossingen te zoeken op het vraagstuk van dit atelier.

172

ATELIER 4:


TOEGANKELIJKE

,


?

10 JAAR JUSTITIEHUIZEN Steven Gibens Advocaat en voorzitter van het Bureau voor Juridische Bijstand Antwerpen

Bernard Hubeau Hoogleraar en vice-decaan, faculteit rechten, Universiteit Antwerpen

1.

OPZET

:

BEOORDELING

VAN

TIEN

JAAR

JUSTITIEHUIZEN

VANUIT

HET

(SOCIALE) RECHTSHULPPERSPECTIEF

Opzet van deze bijdrage is een welbepaald perspectief aan te nemen. Het perspectief is dat van de rechtshulp en in het bijzonder komt de vraagstelling dan neer op het volgende: in welke mate dragen de werkzaamheden van de justitiehuizen (of hebben ze dat gedaan?) in de voorbije tien jaar bij tot de oplossing van de problematiek van de rechtshulp? Deze benadering is een specifieke, maar ze is wel volledig legitiem, aangezien bij de opstart van de justitiehuizen in de jaren negentig van de vorige eeuw heel duidelijk als één van de doelstellingen werd vooropgesteld dat de justitiehuizen een bijdrage zouden moeten leveren aan de toegang van de burger tot justitie en de rechtsbedeling. In de bijdrage wordt tevens kort verwezen naar de situatie in Nederland, waar het initiatief is genomen om tot de organisatie van een “Juridisch Loket” over te gaan.

Bernard Hubeau - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie? – ATELIER 4 2 december 2000

Naar aanleiding van een aantal wetsvoorstellen voor de inwerkingtreding van de wet van 23 november 1998 kwam de oriëntatienota “Een betere rechtshulp voor maatschappelijk minder gegoede groepen” tot stand, gevolgd door de nota “Toegang tot justitie op mensenmaat”. In de beleidsnota koppelde toenmalig Minister van Justitie De Clerck de grote toegankelijkheid van justitie aan de justitiehuizen. De balie zou eerstelijnsrechtsbijstand verlenen in de justitiehuizen. Justitieassistenten werden door het Ministerie van Justitie aangeworven voor de justitiehuizen om sociale rechtshulp aan te bieden. De organisatie van deze sociale eerstelijnsrechtshulp heeft verder vorm gekregen in het Koninklijk Besluit van 13 juni 1999 houdende organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het Ministerie van Justitie. De organisatie van de juridische eerstelijnsbijstand door advocaten werd toevertrouwd aan de Commissies voor Juridische Bijstand (Gibens, 2002; De Valck, 1999; Dantinne, 1999; Gibens, 2005). Voor een deel is deze evolutie dus parallel gelopen met de totstandkoming van de wet van 23 november 1998 (Gibens, 2002). Enkel verwijzen naar de realisaties van deze wet, en in het bijzonder de rol van de Commissies voor Juridische Bijstand (CJB), is naar onze mening een te simplistische redenering, om verschillende redenen: de koppeling aan de rechterlijke organisatie (zie criterium bereikbaarheid), de inbedding in het justitieel systeem, de prominente rol van de advocatuur, de splitsing die er is tussen de bestuurlijke organisatie van de CJB (met vertegenwoordigers uit de sociale rechtshulp) en het operationele niveau (advocatuur).

2.

HET TOETSINGSKADER : MINIMALE VOORWAARDEN VOOR EEN EFFICIËNTE (EN DOELGERICHTE) RECHTSHULP

We zouden als toetsingskader willen teruggrijpen naar een aantal minimale voorwaarden voor een efficiënte rechtshulp, ontwikkeld in het kader van de armoedebestrijding.

2.1.

Het

preadvies

“Rechtshulp”

in

het

kader

van

de

armoedebestrijding In het oorspronkelijke rapport “preadvies rechtshulp” van Hubeau en Parmentier (1991), verschenen in het rapport “Aanbevelingen voor het armoedebestrijdingsbeleid 1990-1991. Derde verslag van de Interdepartementale Commissie voor de Armoedebestrijding” (Brussel, Kabinet Staatssecretaris voor Leefmilieu en Maatschappelijke Emancipatie, 1991) werden de vijf B’s (het ging om “minimumvoorwaarden waaraan efficiënte rechtshulp moet voldoen”) als volgt omschreven. Ze gelden des te meer wanneer het gaat om rechtshulpverlening aan minstbedeelden en ze gelden zowel voor de vrijwillige rechtshulp als de gedwongen rechtsingang. - Bereikbaarheid: evenwichtige spreiding van het rechtshulpaanbod en een goede localisering van de rechtshulpverstrekker, op de drie vermelde lijnen. - Beschikbaarheid: voldoende aanwezigheid van de rechtshulpverstrekker. - Betaalbaarheid: gratis dienstverlening of tegen minimale kostprijs.

174


- Bruikbaarheid: niveau van specialisatie en methodologische aanpak aangepast aan de noden van de gebruiker. - Begrijpbaarheid: informatie en advies die overeenstemt met het niveau van de juridische kennis van de consument. De lijnen, waarop de rechtshulp wordt georganiseerd, werden –en dit uiteraard vóór de wet van 23 november 1998- als volgt gedefinieerd (Hubeau en Parmentier, 1991, p. 63) : -

-

-

Eerstelijnsrechtshulp biedt een eerste beoordeling van een juridisch probleem in al zijn componenten en oplossingen. Deze dienstverlening omvat informatie, advies, verwijzing, service, organisatie van het geschil en regeling van de toegang tot de procesbijstand. Ze situeert zich volledig op het buitengerechtelijke en is daarom weinig formeel. Tweedelijnsrechtshulp omvat alleen de procesbijstand, het laatste stadium in de oplossing van een juridisch probleem. Dit gebeurt door professionele rechtshulpverleners, gespecialiseerd in bepaalde rechtsgebieden. De nulde lijn wordt daaraan toegevoegd: dat is de “proto-rechtshulp”, met name de rechtshulpverlening ingebed in een breed pakket van sociale dienstverlening aan cliënten, die zeer dicht bij de cliënt staat en samen met hem/haar het aangebrachte probleem kwalificeert (juridisch/niet-juridisch/algemeen).

Naar de vraagzijde toe werden de vijf minimumvoorwaarden als volgt vertaald (Hubeau en Parmentier, 1991, p. 66): -

Bereikbaarheid: ° ambulante rechtshulp uitbouwen op de nulde lijn, dit wil zeggen meerdere wijkcentra of mobiele brigades die de kansarme groepen opzoeken waar ze leven ° daarnaast doorzichtigheid bevorderen op de eerste lijn via de bestaande structuren, met name door een centrum dat het dichtst bij de cliënt staat een sleutelrol toe te bedelen ° de tweede lijn krijgt een residuaire bevoegdheid

-

Beschikbaarheid: ° vaste spreekuren fixeren voor de rechtshulpverstr ekker op een goed tijdstip ° een meer continue relatie opbouwen met de doelgro ep

-

Betaaalbaarheid: ° informatie en advies gratis verlenen ° serviceverlening (telefoon en postzegels) tarifer en tegen kostprijs, met een plafond (een maximum-factuur voor de eerste lijn – toevoeging)

-

Bruikbaarheid: ° speciale aandacht besteden aan het familierecht ( inclusief jeugdrecht en erfrecht), woonrecht (vooral huurrecht) en consumentenrecht (vooral krediet en koop op afbetaling) ° speciale methodologische aanpak uitwerken, zoals luisteren naar complexiteit van leefomstandigheden, follow-up door de hulpverlener van de afspraken met cliënten, aandacht voor de niet strikt juridische problemen

-

Begrijpbaarheid: ° een eenvoudige uiteenzetting geven in gewoon taal gebruik ° een korte schriftelijke samenvatting geven als ge heugensteun

175


De doelstelling van het preadvies was een model uit te werken voor de organisatie van de rechtshulp voor de minstbedeelden in België. De uiteenzetting werd geschraagd door de volgende argumenten (Hubeau en Parmentier, 1991, p. 78): - De toegang tot het recht en het recht op rechtshulp zijn fundamentele grondrechten. Iedere staat heeft de plicht de uitoefening van deze rechten mogelijk te maken - Kansarmen vertonen eigen kenmerken die het hen moeilijk maken om deze rechten uit te oefenen - Een rechtshulpmodel voor kansarmen moet dus terdege rekening houden met deze kenmerken. Daaruit resulteerden de volgende voorstellen (Hubeau en Parmentier, 1991, p. 79): -

-

2.2.

Inzake de gedwongen rechtsingang: de mediatoren van het recht dienen de kansarmen in alle openheid tegemoet te treden en hen volledige en duidelijke juridische informatie te verschaffen. Om deze rechtstreekse dialoog aan te gaan is veel meer vorming en opleiding nodig. Inzake de vrijwillige rechtshulp: drie scenario’s zijn mogelijk: (1) het baliemodel; (2) het keuzemodel; en (3) het welzijnsmodel. Om enige kans van slagen te maken moeten de bestaande initiatieven zich verder aanpassen aan de minimumcriteria van efficiënte rechtshulp (de vijf B’s). Dit is het moeilijkst voor het baliemodel, iets gemakkelijker bij het keuzemodel en het gemakkelijkst bij het welzijnsmodel.

Verdere verfijning en aanvulling van de vijf minimumcriteria

In diverse publicaties en rapporten zijn er aanvullingen en verfijningen gekomen voor de basiscriteria van de efficiënte rechtshulp. Het woord “efficiënt” krijgt ook meer een sociale betekenis. Bereikbaarheid wordt vertaald in een evenwichtige spreiding van het rechtshulpaanbod (Parmentier, 1998). Beschikbaarheid wordt vertaald in spreekuren op nuttige tijdstippen afhankelijk van de behoeften van de doelgroep (X, 2000). Betaalbaarheid betekent concreet niet dat het gratis moet zijn (wel informatie en advies), maar dat een redelijke onkostenvergoeding voor diensten wel kan. Algemener is het wel zo dat het financiële aspect de burger nooit zou mogen tegenhouden om zich te beroepen op rechtshulp (Parmentier, 2006, p. 146). Bruikbaarheid betekent concreet dat de informatie concreet betrekking moet hebben op de noden van de burger (Parmentier, 2006, p. 146). Algemener wordt aan deze criteria verbonden dat deze ook transparantie en doorzichtigheid vereisen (X, 2001, p. 95; Hubeau, 2006, p. 51). In bepaalde publicaties of lezingen wordt het onderscheid gemaakt tussen de macro- en de micro-schaal: het eerste heeft eerder betrekking op de structurele organisatie van de rechtshulp in de samenleving, het tweede meer op de relatie tussen rechtshelper en burger/gebruiker van de rechtshulp (Hubeau, e.a., 2009). Elementen bij wijze van voorbeeld:

176


Beschikbaarheid Macro: ongelijke toegankelijkheid oplossen – artikel 23 van de Grondwet: recht op juridische bijstand – budgettaire randvoorwaarden (overheidsinterventie) Micro: openingsuren Bereikbaarheid Macro: geografische schaal – geen te hoge drempels – paradoxale taakstelling justitiehuizen Micro: nabijheid Begrijpbaarheid: Macro: rechtsinformatie (nulde lijn) – rechtstaal en –cultuur en formalisme in het algemeen – bemensing eerste lijn Micro: duidelijk en eenvoudig advies Betaalbaarheid: Macro: diverse modellen (vrije markt, mutualisering, rechtsbijstandsverzekering, tarificatie) – toegankelijkheid, eventuele correcties op de markt Micro: kost van individueel geschil – eenmalig/meervoudig rechtsgebruik Bruikbaarheid: Macro: van eenvoudig advies naar procesbijstand – overstap eerste naar tweede lijn – kwaliteitsgaranties Micro: afgestemd op situatie (sociaal, inhoudelijk en financieel).

2.3.

Andere toetsingsmodellen

Andere toetsingsmodellen zijn uiteraard denkbaar. Zoals het model van Ann PIESSENS in haar “Grammatica van het welzijnswerk”. We passen dit model toe op de rechtshulpverlening: - hoe kunnen we verantwoord handelen in het rechtshulpwerk en hoe verantwoorden we dit? - waarom is rechtshulp maatschappelijk nodig? - welke rol spelen de professionals in het wegwerken van sociale ongelijkheden? - en hoe kunnen we vraag en aanbod in de rechtshulp op elkaar afstemmen?

3.

JUSTITIEHUIZEN: HET ANTWOORD OP EEN BETERE TO EG ANG TOT HET RECHT?

3.1.

Doelstellingen

van

het

justitiehuis:

toegespitst

op

de

eerstelijnsfunctie De algemene doelstelling van de Justitiehuizen (Gibens, 2005) was het samenbrengen van de verschillende parajustitiële diensten, hun opdrachten op elkaar af te stemmen – waar nodigen bijgevolg een coherent beleid te voeren. Het samenbrengen van de verschillende diensten op duidelijk

177


lokaliseerbare plaatsen leidt tot een meer overzichtelijke en daarom een beter toegankelijke dienstverlening. Alhoewel de nadruk vooral ligt op de modaliteiten inzake de stafuitvoering, heeft de minister ook burgerrechtelijke opdrachten en eerstelijnsdiensten opgenomen in de werking van de justitiehuizen. Goede informatie aan de burger moet eveneens bijdragen tot een meer toegankelijke justitie. Meer concreet wil het justitiehuis ten dienste staan van elke burger in zijn contacten met justitie of het nu gaat om een dader, een slachtoffer, eiser, benadeelde of onrechtstreeks betrokken partij in een justitiële actie. Naast de meer geïndividualiseerde aanpak wil het justitiehuis de toegepaste menswetenschappelijke benadering in het justitiële landschap stimuleren en versterken. Zij wil dit enerzijds doen door de interne werking te optimaliseren en meer systematisch te gaan samenwerken met haar belangrijkste partners: magistratuur, advocatuur, strafinrichtingen en welzijnsinstellingen. Structureel wil het justitiehuis op zoek gaan naar andere oplossingen dan de traditionele gerechtelijke aanpak.

3.2.

Concrete dienstverlening inzake eerstelijnsfunctie

Het is een basisopdracht van het justitiehuis om te voorzien in onthaal en de verwijzing van de burger naar een bevoegde dienst als hij vragen heeft of problemen ondervindt in verband met activiteiten van justitie. Hiervoor staan justitieassistenten ter beschikking. Volgens een onderzoek van MAES (2004) bleek dat zij vooral vragen te beantwoorden kregen over juridische procedures en echtscheidingen. Vele vragen konden zij zelf beantwoorden, 27% werd doorverwezen naar de juridische eerstelijnsbijstand. Slechts in beperkte gevallen werd doorverwezen naar de juridische tweedelijnsbijstand en naar een sociale dienst. Tijdens dit onthaal kan eveneens een beroep gedaan worden op de juridische eerstelijnsbijstand. Deze bijstand is de taak van de advocaten die op geregelde tijdstippen informatie en advies geven in het justitiehuis. De organisatie van deze zitdagen is niet in handen van het justitiehuis, maar gebeurt onder de verantwoordelijkheid van de Commissie voor Juridische Bijstand (CJB). Per gerechtelijk arrondissement is er een aparte rechtspersoon met hierin vertegenwoordigers van het OCMW, organisaties voor juridische bijstand (zoals Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW), Huurdersbonden, enzomeer) en advocaten. Naast het organiseren van de zitdagen, zowel in het justitiehuis als op andere plaatsen, staat het CJB ook in voor de bevordering en samenwerking tussen de verschillende rechtshulpverlenende instanties, verspreidt zij informatie over de juridische bijstand en heeft zij een adviesverlenende functie over de juridische bijstand aan de Minister van Justitie. Tijdens de debatten over de oprichting van de justitiehuizen en de wet op de juridische bijstand bleek dat zowel de wetgever als de regering de idee waren toegedaan dat deze zitdagen door advocaten het best konden georganiseerd worden binnen de Justitiehuizen. Vandaar ook dat in artikel 2, § 1, 5° van het Koninklijk Besluit houdende de organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het Ministerie van Justitie wordt gesteld dat de Dienst Justitiehuizen instaat voor het ter beschikking stellen van de lokalen voor het organiseren van de juridische eerstelijnsbijstand door advocaten. Het is wel zo dat het justitiehuis of haar vertegenwoordiger echter geen lid is of kan zijn van de Commissie voor Juridische Bijstand. Dit kunnen enkel advocaten zijn, het OCMW of organisaties voor juridische bijstand die de vorm van een VZW hebben.

178


Enkel ter vervollediging -en ook hier is er een raakvlak met justitie- kan nog verwezen worden naar de basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden. Artikel 104 stelt dat ook de gevangenis een lokaal ter beschikking zal moeten stellen voor de rechtshulpverlening en de juridische bijstand moet verlopen in die omstandigheden die de vertrouwelijkheid van het gesprek met de gedetineerden kunnen waarborgen.

3.3.

Past

deze

dienstverlening

in

de

doelstellingen

van

de

rechtshulpverlening? 3. 3. 1. A lg em ene bede nk in g Het is de vraag of het samenbrengen van parajustitiële diensten die zich hoofdzakelijk toeleggen op strafrechtelijke aangelegenheden met diensten voor juridische bijstand in éénzelfde gebouw niet tegenstrijdig is (Gibens, 2008). Met andere woorden waar ligt het zwaartepunt van de Justitiehuizen? Op het strafrechtelijk beleid met de nadruk op de humanisering van de strafuitvoering? Of zoekt zij naar een aanknoping met het welzijnswerk, waaronder de juridische eerstelijnsfunctie eveneens kan begrepen worden. En hoe verhouden beiden zich met elkaar (Bouverne-De Bie, 2000, p. 411-412)?

3. 3. 2. W elk be le id v oor de eer s t e l ijn?

De vijf B’s In het eerste deel werd een algemeen kader geschetst met doelstellingen waaraan idealiter rechtshulp moet voldoen. Hierbij zijn de 5B’s een duidelijke graadmeter. Het wordt niet betwist dat de justitiehuizen beschikbaar zijn voor iedereen en zij dagelijks geopend zijn. De dienstverlening is gratis, wat uiteraard de betaalbaarheid ten goede komt. Met betrekking tot de bereikbaarheid rijst de vraag of het opzet van de justitiehuizen niet te ruim is gesteld, namelijk een effectieve, efficiënte toegankelijke justitie met humane aanpak. De werking van de justitiehuizen is hoofdzakelijk gericht op daders en slachtoffers in het kader van de strafrechtsbedeling. De gewone burger kan een beroep doen op het justitiehuis als hij een juridische vraag heeft. Is dit laatste wel op haar plaats in het justitiehuis? Is het feit dat daders de hoofdmoot vormen van het cliënteel van het justitiehuis in tijden van de ‘risicomaatschappij’ niet juist een afschrikking om er naar toe te gaan? En zelfs als het gaat om een burgerrechtelijke opdracht, kadert dit alles nog in het raam van rechterlijke opdracht tot uitklaring en controle van de leefsituatie van partijen? Zowel de juridische eerstelijnsbijstand door advocaten als het justitiële kader, waarbinnen de justitiehuizen werkzaam zijn, wijzen op een rechtshulp die sterk doordrongen is van een juridisch denken. Het is meer dan een vaststelling dat nog andere organisaties juridische bijstand verlenen. Het is zelfs reeds wetenschappelijk vastgesteld dat de juridische eerstelijnsdienstverlening gefragmenteerd en diffuus is (Vanhoutte en Van Wambeke, 1998). Het creëren van bijkomende dienstverlening, ook al is dit met het oog op het transparant verwijzen naar de juiste instanties, lijkt daarom al op zich bediscuteerbaar. Of de dienstverlening begrijpbaar is of bruikbaar, al dan niet gericht op een specifieke doelgroep, hierover is niet veel geweten. Uit het onderzoek van MAES blijkt dat een derde van de vragen die gesteld worden,

179


zelf worden opgelost, maar over de wijze waarop en de inhoud van de gegeven informatie en advies is niets geweten. Beleidsopties De loketfunctie die het justitiehuis thans uitoefent, heeft uiteraard een duidelijke en belangrijke functie inzake onthaal en doorverwijzing, maar het is de vraag of deze niet op een andere manier moet worden ingevuld. Het ontbreekt, net zoals bij de oprichting van de justitiehuizen, aan een algemene beleidsvisie bij de werking van de eerstelijnsbijstand zowel juridisch als sociaal. En dit is niet te wijten aan de justitiehuizen, maar aan de beleidsverantwoordelijken van de rechtshulpverlening zelf. In Nederland heeft men gekozen om te werken met juridische loketten die informatie en advies verlenen. Het zijn winkels waar mensen terecht kunnen met al hun juridische vragen, met zelfs de mogelijkheid om een beperkte service te bekomen. Ook telefonisch worden er antwoorden gegeven. Deze loketten hebben een duidelijk uithangbord en richten zich enkel en alleen maar op informatie en advies en voorzien in een gestructureerde doorverwijzing naar de tweedelijnbijstand of andere conflictbeslechtende instanties zoals bemiddelaars. In de huidige wetgeving over de justitiehuizen ontbreekt een duidelijke structuur waarbinnen de eerstelijnsfunctie moet gezien worden. Zo maakt de vertegenwoordiger van de justitiehuizen zelf geen deel uit van de Commissie voor Juridische Bijstand. Bovendien is deze laatste hoofdzakelijk gericht op de organisatie van zitdagen door advocaten waar de justitiehuizen enkel een logistieke taak hebben. Deze eerstelijnsfunctie moet dan geplaatst worden tegenover de uitoefening van de juridische bijstand door organisaties die gesubsidieerd worden door de gemeenschappen, zodat ook hier de vraag rijst waarom de justitiehuizen en bij uitbreiding de Commissie voor Juridische Bijstand nog eens in een bijkomend aanbod vanuit het federaal niveau moesten voorzien.

3.4.

Conclusie: informatie en humane justitie

Goede informatie moet bijdragen tot een humanere justitie. Het uitgangspunt is juist. Of dit in haar huidige vorm het best door de justitiehuizen gebeurt, is geen open vraag. Het recht op recht vraagt echter om een gecoördineerd beleid rekening houdend met de vooropgestelde doelstellingen (5B’s) waaraan een goede rechtshulpverlening moet voldoen.

TOT SLOT

Nog enkele algemene stellingen bij de organisatie van de rechtshulp (Hubeau, e.a., p. 57-58). 1. We moeten beseffen dat mensen die voor hun rechten opkomen zich ofwel heel sterk, ofwel heel zwak voelen. 2. De eerstelijnsrechtshulp is te sterk doordrongen van het juridische denken: er moet meer aandacht zijn voor communicatie en bemiddeling door de partijen: de eerste lijn moet meer op welzijn en zorg dan op het juridische gericht zijn. 3. De wet van 23 november 1998 heeft wel meer administratieve en procedurele gelijkheid gecreëerd in het algemeen rechtshulpkader, maar dat betekent niet dat dit ook op het materiële en inhoudelijke vlak geldt.

180


4. Werkers moeten zich permanent een aantal basisvragen stellen volgens de grammatica van het welzijnswerk. We passen dit model toe op de rechtshulpverlening: hoe kunnen we verantwoord handelen in het rechtshulpwerk en hoe verantwoorden we dit? Waarom is rechtshulp maatschappelijk nodig? Welke rol spelen de professionals in het wegwerken van sociale ongelijkheden? En hoe kunnen we vraag en aanbod in de rechtshulp op elkaar afstemmen? 5. Rechtshulp op de eerste lijn moet een onderdeel worden van het sociaal werk, waarin juristen en sociale werkers elkaar vanuit de eigen professionaliteit ontmoeten.

Bibliografie BOUVERNE-DE BIE, M., “ De relatie (forensisch) welzijnswerk en strafrecht in de ontwikkeling naar een ‘activerende’ verzorgingsstaat”, Panopticon 2000. DANTINE, M. , “Maisons de justice”, J.T. 1999, 773-781. DE VALCK, S., “Naar een meer humane, toegankelijke en efficiënte justitie … De uitdaging van de justitiehuizen”, Panopticon 1999, 583-591. GIBENS, S., “De wet op de juridische bijstand”, in D. CUYPERS en B. HUBEAU, De stand van de rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, reeks Tegenspraak-cahiers, afl. 22, 2002. GIBENS, S., “Justitiehuizen”, in X. Welzijnsgids, Mechelen, Kluwer, 2005, losbl. GIBENS, S. Juridische Bijstand, in APR 2008, 72-73. HUBEAU, B., “Van rechtshulp naar juridische bijstand: over de instellingen en de mensen van het recht”, in D. CUYPERS en B. HUBEAU (ed.), De stand van de rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, reeks Tegenspraakcahiers, afl. 22, 2002, 79-185 en 11-68. HUBEAU, B., “Verhaalbaarheid van de kosten van verdediging en betaalbare rechtshulp: over transparante en behoorlijke prijsvorming (ook in de gezondheidszorg)”, in X., De verhaalbaarheid van de kosten van de verdediging. En wat met de toegang tot de rechter? Rechtshulp op de helling, Brugge, Die Keure, 2006, 51. HUBEAU, B., MAESEELE, T. en DE DROOGH, L. , “Heeft het recht hulp nodig?”, Alert 2009, 53-59 (slotcollege in de cyclus “Armoede en Participatie” Universiteit Gent). HUBEAU, B. en PARMENTIER, S., “Preadvies rechtshulp”, in X., Aanbevelingen voor het armoedebestrijdingsbeleid 1990-1991. Derde verslag van de Interdepartementale Commissie voor de Armoedebestrijding, Brussel, Kabinet Staatssecretaris voor Leefmilieu en Maatschappelijke Emancipatie, 1991, 57-91. MAES, E. , “Strafrecht en Justitiële Hulpverlening. Vijf jaar Justitiehuizen. Enkele cijfers over de werking van de justitiehuizen tijdens de periode 1999-2002”, Panopticon 2004, 6, 73-109. PARMENTIER, S., “Kansarmoede en rechtshulp”, Alert 1998. PARMENTIER, S., “Elk recht heeft zijn prijs. De kosten van verdediging vanuit het perspectief van de toegang tot het recht en de rechtsbedeling”, in X., De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging en wat met de toegang tot de rechter?, Brugge, Die Keure, reeks Tegenspraak-cahiers, 2006, 146. VAN HOUTTE, J. en VAN WAMBEKE, W., “De rechtshulpverlening”, in X., Welzijnsgids, Mechelen, Kluwer, 1998. X., Recht en maatschappelijke integratie, Antwerpen, Maklu, 2000, 21 (bijdrage van S. PARMENTIER) . X., Het recht van de mensen. Naar een kwaliteitsvolle verhouding tussen burger, recht en samenleving, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2001.

181


182

ATELIER 4:


TOEGANKELIJKE

,


?

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN Jean-Paul Janssens Voorzitter van de Commissie voor Modernisering van de Rechterlijke Orde

De Commissie voor de Modernisering van de Rechterlijke Orde werd opgericht bij wet van 20 juli 2006 en haar leden werden geïnstalleerd in 2007. Zij is krachtens de wet belast met elke actie die de modernisering van het beheer van de hoven en rechtbanken tot doel heeft. De Commissie heeft zich duidelijk gepositioneerd als actor van en in de modernisering, en wil in die hoedanigheid de gerechtelijke actoren steunen. Informatie over alle projecten van de Commissie vindt u op de website www.cmrocmoj.be. De efficiëntie van justitie is een thema dat regelmatig in verschillende projecten aan bod komt. Dit complexe begrip kan ontegensprekelijk diverse vormen aannemen. Efficiëntie is een van de eigenschappen van een kwalitatieve justitie. Door te werken aan efficiëntie, bijvoorbeeld via het beheer van de jurisdicties, kan men dus het kwaliteitsniveau van justitie beïnvloeden. In die opvatting wordt het bestuur van justitie voortaan gezien als een instrument dat het vertrouwen van de burgers in hun justitie moet herstellen. Het verbeteren van de kwaliteit van justitie door de dialoog met de burger te bevorderen, is een van de uitdagingen van de modernisering van de Rechterlijke Orde. Wij hebben ongetwijfeld instrumenten – in de letterlijke betekenis – nodig, maar wij hebben nog meer behoefte aan goed opgeleide mannen en vrouwen die voeling hebben met de maatschappij, openstaan voor verandering en klaar om samen te werken met de partners. Kortom, de mens dient centraal te staan. Daarmee bedoel ik; de leden van de Rechterlijke Orde, de professionele partners en de justitiabelen. Daar hebben we het – de justitiehuizen! Een van de partners van de Rechterlijke Orde. Dragen zij bij om justitie toegankelijker, humaner en efficiënter te maken?

Jean-Paul Janssens - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie – ATELIER 4 2 december 2000

Mijn bijdrage, in drie delen, zal misschien meer vragen oproepen dan antwoorden bieden over het thema van deze workshop. Ze sluit duidelijk aan bij het onderdeel ‘Perspectieven’ van deze samenkomst.

We moeten de aandacht vestigen op twee beleidsbeslissingen: de beslissing die geleid heeft tot de oprichting van de justitiehuizen en vervolgens, enkele jaren later, de beslissing om binnen de FOD Justitie, met ingang vanaf 1 januari 2007, een Directoraat-generaal Justitiehuizen te creëren. De politieke wil om het menselijke centraal te stellen vormt de basis van deze beslissingen. Deze keuze is ontegenzeggelijk een stap in de juiste richting. Hoewel de tweede beleidsbeslissing, de oprichting van een volwaardig Directoraat-generaal, minder zichtbaar was voor het grote publiek, heeft ze de installatie van de justitiehuizen binnen het departement justitie mogelijk gemaakt en ze de kans gegeven om hun zichtbaarheid te vergroten en exclusieve ondersteunende structuren voor de justitiehuizen te ontwikkelen. Zo kon een visie buiten de Directoratengeneraal Rechterlijke organisatie en Penitentiaire inrichtingen tot stand komen. De oprichting van een Directoraat-generaal heeft de activiteiten van de justitiehuizen een aanzienlijke ‘boost’ gegeven, te meer omdat zij gedurende vier jaar samenging met de ontwikkeling van een BPR. Dit verbeterde de kwaliteit van de dienstverlening. De twee beleidsbeslissingen die ik net heb vermeld, tonen aan dat men bereid was een humanere benadering van justitie te bevorderen. Tegelijkertijd werkte de politiek rond een ander thema, dat van de toegang tot justitie, de toegang tot juridische informatie, de rechtsbijstand, de juridische eerste- en tweedelijnsbijstand. Deze belangstelling werd geconcretiseerd door een verhoging van de diverse budgetten. Zo zijn de uitgaven voor rechtsbijstand en juridische bijstand tussen 2000 en 2007 gestegen met 165%. Het budget voor de bezoldiging van advocaten is in dezelfde periode bijna verdubbeld en het budget voor de justitiehuizen is sinds hun oprichting verdrievoudigd. Voor wat de juridische bijstand betreft, werden tijdens de vorige legislatuur talrijke initiatieven genomen: de kosteloosheid van de juridische bijstand vanaf 1 januari 2004, de verhoging van het plafond voor de toegang tot de tweedelijns juridische bijstand, de verhoging van het plafond voor de toegang voor personen ten laste op 1 september 2006, de stijging van de werkingskosten van de bureaus voor juridische bijstand, de herziening, in twee stappen – in 2003 en 2006 – van de puntenlijst, de vereenvoudiging van de procedure om rechtspleging te bekomen en tot slot, de dekking door de rechtsbijstand van de kosten en erelonen van de technische experts. U ziet dat er inspanningen zijn geleverd. Maar ondanks deze inspanningen is de situatie nog steeds onbevredigend en het klopt dat er een aanzienlijke achterstand is, die ingehaald moet worden. Men moet dus nog meer investeren, wat niet onmogelijk maar wel moeilijk is in deze economische tijden. Bovendien behoor ik tot de groep die pleit voor de invoering van maatregelen van bestuurlijke aard binnen justitie. Men moet de beschikbare middelen beter beheren en benutten om meer ruimte te creëren voor nieuwe prioriteiten die de burger ten goede moeten komen. Het tweede deel van mijn betoog gaat over de betrekkingen tussen de Rechterlijke Orde en de justitiehuizen. Ik heb mij het volgende afgevraagd: hoe kan men de efficiëntie van justitie verbeteren door te werken aan de relatie tussen de gerechtelijke autoriteiten en de justitiehuizen? Ik viseer de gerechtelijke autoriteiten niet als opdrachtgevende overheid; anders gezegd, het gaat mij hier niet om de relatie tussen de procureur, de rechter en de justitieassistent in de individuele dossiers. Nee, ik stel de vraag op een meer algemeen niveau. Ik pleit voor een gestructureerde en ruimere samenwerking tussen de zittende autoriteiten, de autoriteiten van het openbaar ministerie en het Directoraat-generaal Justitiehuizen.

184


Ik weet dat er reeds overlegfora bestaan, zoals de platformen die werden ingevoerd door de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden (art. 98/1), de wet van 21 april 2007 betreffende de internering (art.120), het koninklijk besluit van 1 oktober 2008 tot oprichting van een federaal overlegplatform voor de evaluatie van de samenwerking met de justitiehuizen en het koninklijk besluit van 1 oktober 2008 tot oprichting van een overlegplatform voor de uitvoering van de straffen van de strafuitvoeringsrechtbanken in het sociaal verweer. Er bestaan dus veel evaluatiestructuren, soms te veel. Het gezegde “Wie veel begeert, veel ontbeert", lijkt mij hier perfect van toepassing. Het is zeker nuttig om samen te overleggen en werkmethoden overeen te komen, maar het overleg moet verder gaan dan dat. Ik meen dat het nodig is een echte structurele samenwerking tot stand te brengen, op het hoogste niveau, dit wil zeggen op het niveau van het College van procureurs-generaal en het College van eerste voorzitters, om de acties beter te coördineren, gemeenschappelijke strategieën te ontwikkelen en deze te evalueren. Ik stel niet voor om een extra platform of een nieuw forum op te richten. Nee, ik stel voor om de directeurgeneraal van de justitiehuizen zitting te laten nemen in de twee Colleges, aangezien daar vragen en thema’s aan bod komen die onder de bevoegdheid van de justitiehuizen vallen. Deze colleges moeten strategische organen worden die alle verantwoordelijken samenbrengen zonder versnippering. Dit voorstel tot uitbreiding zal de huidige samenwerking versterken. Wanneer? Onmiddellijk, want deze oplossing is mogelijk en uitvoerbaar zonder een wetgevende hervorming; niets belet het College van procureurs-generaal om de directeur-generaal van de Justitiehuizen en de directeur-generaal van de Penitentiaire Instellingen uit te nodigen om de vragen die betrekking hebben op hun bevoegdheden, te bespreken. Het College van eerste voorzitters dat geen, of nog geen, wettelijke grondslag maar wel een feitelijke grondslag heeft, kan zijn samenstelling ook uitbreiden door deze twee directeurs-generaal uit te nodigen. Het is tijd om op een meer transversale manier na te denken, de obstakels uit de weg te ruimen en de barrières te doorbreken om justitie efficiënter te maken. Het derde en laatste deel van mijn uiteenzetting gaat over de impact van de werkzaamheden van de beleidsgroep Atomium «Naar een nieuwe architectuur» over de toekomst en plaats van de justitiehuizen in het (para)justitiële landschap. Ik zal vier punten belichten in de vorm van vragen. Een van de hoofddoelstellingen van de hervorming is de autonomisering van de Rechterlijke Orde. De derde macht zal in principe zelfstandig worden en de banden met de FOD Justitie zullen bijgevolg veranderen en verslappen. Dit zal, op een trage en geleidelijke manier, leiden tot de breuk, of bijna-breuk van het huidige model. Welke plaats krijgen de justitiehuizen in een dergelijk schema? Welke plaats krijgt het parajustitieel personeel? Een status quo? Of zullen wij getuige zijn van een mutatie, via de overdracht en integratie van de justitiehuizen in de rechterlijke macht? Deze laatste oplossing, die we kunnen bestempelen als intramuros, zal zeker in de smaak vallen bij de gerechtelijke verantwoordelijken, omdat ze een aanzienlijke versterking voor de justitiepaleizen betekent. Het justitiehuis zal immers een gerechtelijke dienst worden. U begrijpt dat we snel gestructureerd overleg moeten organiseren binnen de Rechterlijke Orde, om dit soort vragen te behandelen, ze te bespreken, pro en contra af te wegen en te bekijken wat het beste is voor de burger. De tweede vraag houdt verband met de geografische herindeling. De minister van Justitie stelt voor om een nieuwe rechterlijke kaart in te voeren, met zestien arrondissementen in plaats van de huidige zevenentwintig. Zal deze beslissing invloed hebben op de structuur van de justitiehuizen? Komt er een nieuwe geografische kaart voor de justitiehuizen? Derde vraag: de minister stelt voor de bevoegdheden van het College van procureurs-generaal uit te breiden, voornamelijk op het vlak van de strafuitvoering.

185


Als deze overdracht van bevoegdheden plaatsvindt en als men ze bundelt met de huidige bevoegdheden van de strafuitvoeringsrechtbank, wordt de deur opengezet voor een verschuiving van de bevoegdheden van de uitvoerende naar de rechterlijke macht. Welke plaats zullen de justitiehuizen innemen in deze nieuwe omgeving? Ik verwijs naar wat ik net gezegd heb in verband met de eerste vraag. De vierde en laatste vraag die ik ter sprake wil brengen, betreft de instelling van een centraal meldpunt in elke arrondissementsrechtbank, wat de Minister van Justitie benoemt als een «... eerste gesprekspartner voor de justitiecliënt. De justitiecliënt moet zich tot het meldpunt kunnen richten om informatie te verkrijgen en vragen te stellen over de algemene werking, de procesvoering en over het proces dat hem aanbelangt». Moet men in dit voorstel een instrument zien van de juridische eerstelijnsbijstand? Want hier stelt zich misschien de vraag van het gebruik van de beschikbare financiële middelen – die beperkt blijven – en hun verdeling om een kwalitatieve informatieverstrekking aan de justitiecliënt te garanderen. Ik ben geen voorstander van de bundeling van informatieopdrachten in een dienst, ik pleit voor overleg – nogmaals – want het moet gezegd: ook in de justitiepaleizen moet men een inspanning leveren om het contact met de burger te verbeteren. De Commissie voor de Modernisering heeft duidelijk gepleit voor de autonomisering van de hoven en rechtbanken, voor een onafhankelijke rechterlijke macht die zelf verantwoordelijk is voor zijn middelen en het gebruik ervan. Deze autonomisering kan zich enkel op een geleidelijke manier voltrekken, in verschillende fasen en in samenwerking met de traditionele para- en extrajustitiële partners. Tijdens deze uiteenzetting heb ik gepleit voor een sterk overleg, gestructureerd op het hoogste – dus het strategische – niveau. Ik geloof in vrijwillige samenwerking en openheid. Ik ben ervan overtuigd dat dit overleg een van de waarborgen is voor het slagen van de voorgestelde hervorming, maar ook voor een kwalitatieve justitie die ten dienste staat van de burger.

186

ATELIER 4:


TOEGANKELIJKE

,


?

10 JAAR JUSTITIEHUIZEN Jean-Pierre Malmendier Medeoprichter asbl Marc et Corinne

Dames en heren, ik bedank de organisatoren van dit colloquium om mij de kans te geven een bijdrage te leveren aan het thema van deze workshop. Ik interpreteer uw uitnodiging als de uitdrukking van uw wil om voort te gaan met het onontbeerlijke streven naar voortreffelijkheid, dat kenmerkend dient te zijn voor de dienstverlening die de burgers verwachten van een meer toegankelijke, humane en efficiënte gerechtelijke instelling. Ik zal het in deze uiteenzetting alleen hebben over de slachtoffers van ernstige gewelddaden of zware criminaliteit. Ik heb immers het trieste voorrecht om de evolutie van de plaats van het slachtoffer in onze maatschappij, en meer bepaald in de gerechtelijke context, sinds bijna 18 jaar te volgen. Wees gerust, ik zal mij beperken tot de absolute essentie van wat ik u wil zeggen en mijn spreektijd strikt naleven. Verwacht echter geen academische prestatie: ik kom uit de wereld van de gebruikers die onderworpen zijn aan de mentaliteitsveranderingen die voortvloeien uit prestigieuze evenementen zoals dit van vandaag, in de hoop hun boodschap te laten horen. Ik zal eerst spreken over mijn ervaringen als ouder van een vermoord kind. Daarna zal ik vertellen over andere slachtoffers die in aanraking zijn gekomen met het gerecht. Ik zal eindigen met mijn visie op de continuïteit van de tot op heden geleverde inspanningen, een continuïteit die noodzakelijk is om het gerecht toegankelijker, efficiënter en humaner te maken. Ik heb de pioniersjaren van de justitiehuizen dus meegemaakt, zelfs nog voor de uitvoering van pilootprojecten rond slachtofferonthaal bij de parketten. In 1993 werd de dienst slachtofferonthaal in de vorm van een pilootproject opgestart, op initiatief van de toenmalige minister van Justitie, Melchior Wathelet. Voor dit initiatief bekommerde Vrouwe Justitia zich weinig om de slachtoffers. Integendeel, de minste blijk van menselijkheid tegenover de slachtoffers werd uit de procesvoering geweerd. Men vond dit misplaatst. Elke afwijking van deze houding werd zelfs beschouwd als een gevaar voor het goede verloop van het proces. De slachtoffers werden brutaal in een onbekende wereld ondergedompeld, de wereld van de rechterlijke macht. Hun enige contactpersoon was de advocaat, die ze alleen konden inschakelen als ze over de nodige middelen beschikten. Maar ook de advocaat is ingebed in de praktijk van een wetgeving

Jean-Pierre Malmendier - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie – ATELIER 4 2 december 2000

die vooral gericht is op het begrip ‘burgerlijke partijstelling’, is gebonden aan de rechten van de verdediging en zijn tussenkomst is totaal ondergeschikt aan die van het openbaar ministerie. De oprichting van de dienst slachtofferonthaal bij de parketten was dus een belangrijke innovatie. Want hoewel de plaats van het slachtoffer in de gerechtelijke procedure ongewijzigd bleef, ging er voortaan specifieke aandacht uit naar zijn situatie. Het slachtoffer kreeg voortaan informatie over het proces en de strafrechtsbedeling met haar symboliek. Zijn mens-zijn werd erkend, al was het maar achter de schermen van de gerechtelijke wereld die hem verplichtte zich neer te leggen bij de plaats die hem werd toegekend. Ter verduidelijking van wat ik net heb gezegd, zal ik u vertellen over de twee assisenprocessen die ik persoonlijk heb meegemaakt. Het eerste vond plaats in 1995 in Luik. Het betrof de veroordeling van de moordenaars van mijn dochter Corine en haar vriend Marc. Het slachtofferonthaal stond nog in de kinderschoenen en was nog niet ingevoerd bij het parket van Luik. Met het oog op mijn spreektijd, zal ik mij beperken tot de feiten die het meest kenmerkend waren voor de verschrikkelijke ervaring die de twee families van deze vermoorde kinderen, onder wie dus ikzelf, meemaakten door de houding van het Hof en de indruk van minachting voor de slachtoffers die Justitie ons gaf, door ons zelfs de status van gewone burger te ontzeggen. Op de eerste dag van het proces, na de samenstelling van de jury, moesten wij met de hulp van onze advocaat enkele toeschouwers vragen om hun plaatsen op de tweede rij in de rechtszaal af te staan, omdat er geen plaatsen voor ons voorzien waren. Zo hadden wij toegang tot onze raadsman en konden wij min of meer horen wat er gezegd werd tijdens het proces. Het publiek heeft recht op die plaatsen, wij konden ons dus op geen enkel voorrecht beroepen. Tijdens het proces organiseerde de voorzitter van het hof een bezoek aan de plaats van de misdaad: hiervoor werden twee bussen met elk 50 zitplaatsen ingeschakeld. Het eerste voertuig was bestemd voor het vervoer van het Hof, de juryleden, de beschuldigden en hun verdediging en de advocaten van de burgerlijke partijen. De tweede bus werd ter beschikking gesteld van het publiek dat de debatten ter plaatse wilde bijwonen. Op ons uitdrukkelijk verzoek en dankzij het welwillende begrip van enkele toeschouwers die ons hun plaats afstonden, konden wij meerijden met dit tweede voertuig. Tijdens de rit was voor alle aanwezigen een lichte maaltijd voorzien in de lokalen van de rijkswacht van Spa. Behalve voor ons, de ouders van de slachtoffers. De voorzitter van het Hof verzocht ons om zelf een oplossing te zoeken: onze aanwezigheid was niet voorzien. Het wordt nog erger. Om snel nog iets te kunnen eten, stapten we de eerste broodjeszaak binnen die we tegenkwamen. De wandeling van en naar de broodjeszaak kostte ons echter een kwartier extra. Toen wij terugkwamen, stond de voorzitter ons geërgerd en vol ongeduld, wijzend op zijn horloge, op te wachten voor de twee bussen, die op het punt stonden te vertrekken. Tot zover onze ervaringen tijdens dit eerste proces. De advocaten van de verdediging gingen in cassatie. Wat ik nu zal vertellen gaat over dit tweede proces, dat plaatsvond in Aarlen. Het was een wereld van verschil, dat is de beste beschrijving voor de manier waarop wij van begin tot einde tijdens deze beproeving onthaald en begeleid werden. Deze keer erkende men dat dit voor ons een lijdensweg was. De plaatselijke procureur des Konings stelde ons aan een justitieassistente voor. Hij legde ons de functie uit van deze assistente, die ons meteen een lokaal aanwees dat wij gedurende het hele proces mochten gebruiken. Zo konden we ons, indien nodig, terugtrekken uit de debatten en een beetje rust vinden, dankzij de beschikbaarheid en de competentie van deze justitieassistente. We konden zelfs een kopje koffie of een glas water krijgen! Er waren plaatsen voor ons gereserveerd in de rechtszaal. Er werd een nieuw bezoek aan de plaats van de misdaad georganiseerd. Deze keer waren onze plaatsen in de bus wel gereserveerd en was er wel een maaltijd voorzien voor ons, nog steeds bij de rijkswacht van Spa. Tijdens het proces, dat vier weken duurde, kwam de procureur des Konings regelmatig vragen hoe het

188


met ons was en of we iets nodig hadden. Hij beloofde ons zo goed mogelijk te helpen. Het Hof en zijn voorzitter toonden ons al het respect dat wij konden verwachten binnen de grenzen van het proces: gewoon een kwestie van houding. Ondanks de blikken van ongeloof die ik hier en daar zie, druk ik u op het hart dat ik dit tweede proces van de moordenaars van mijn dochter in 1996 in Aarlen echt zo heb ervaren. De dag na dat proces, bijna een jaar na het eerste proces in Luik, zou ik volmondig JA antwoorden op de vraag of de gerechtelijke wereld toegankelijker en humaner was geworden voor de slachtoffers! Om dezelfde vraag vandaag, dertien jaar later, te beantwoorden, verwijs ik naar het beeld van de grote automerken die op het Autosalon met hun prototypes pronken. Zij proberen de bezoekers te overtuigen van de stralende toekomst die hen wacht en waarvan ze, bij gebrek aan beter, alvast kunnen dromen. Ik heb het gevoel dat het proces dat ik heb bijgewoond in Aarlen vandaag nog altijd het prototype is van wat in veel Parketten ooit misschien mogelijk zal zijn qua toegankelijkheid en menselijkheid van de gerechtelijke instelling tegenover de slachtoffers. Ik geef als voorbeeld de ervaring van de ouders van Joe Van Holsbeek tijdens het assisenproces van de meerderjarige dader van de feiten op hun zoon, iets meer dan een jaar geleden. Dit proces vond plaats in ons zeer symbolische en prestigieuze Justitiepaleis in Brussel. Er werd geen kopje koffie of glas water aangeboden. Er werd geen lokaal ter beschikking gesteld. Het enige toevluchtsoord was de vestibule van de rechtszaal, waar ook de familie van de beschuldigde en het publiek aanwezig waren. Er was geen enkele mogelijkheid om te ontsnappen aan de media. Het was onmogelijk om zonder begeleiding naar de toiletten te gaan, hoewel die via de vestibule toegankelijk waren. De deur van de wc’s kon niet op slot worden gedaan. De ouders konden zich op geen enkele manier rustig afzonderen. Ze hadden geen enkele toegang tot hun advocaat tijdens de debatten. De enige blijk van menselijkheid kwam van de justitieassistente. Haar persoonlijke toewijding, vriendelijkheid, competentie en wil om goed te doen, binnen de grenzen van haar middelen, werden door de ongelukkige slachtoffers onthaald op dankbaarheid en zelfs medeleven. Toen ik zei dat het proces in Aarlen in 1996 het prototype was, verwachtte ik niet dat ik er vandaag nog van zou moeten dromen …13 jaar later, in het meest prestigieuze justitiepaleis van het land. Ik had dit zeker niet verwacht na de grote druk van de publieke opinie op het einde van de jaren '90! De publieke opinie eiste krachtig dat de gerechtelijke instelling toegankelijker, humaner en efficiënter zou worden. Deze eis werd beklemtoond in de analyse en de vaststellingen van de erbarmelijke staat van onze instellingen. Ik had dit zeker niet verwacht, omdat de intrede in de 21ste eeuw gepaard ging met tal van hoopvolle maatregelen die pasten in de tendens van vernieuwing en vooral redding van onze rechtstaat. Ik had dit zeker niet verwacht, omdat een van deze maatregelen, de oprichting van de justitiehuizen, echt vernieuwend was. De justitiehuizen moesten in elk gerechtelijk arrondissement het centraal referentieorgaan worden voor elke burger die belang heeft bij de gerechtelijke procedure. Deze maatregel had alle burgers, en vooral de slachtoffers, doen geloven in de verzoening tussen de maatschappij en de koppige, zelfingenomen oude dame die de zeer betwiste gerechtelijke instelling was geworden. Uit de resultaten van onderzoek van de werkgroep ‘Slachtofferrechten’ die ik in 2003 in de senaat heb opgestart, bleek dat slechts 10% van de activiteiten van de justitiehuizen gericht was op de problematiek waarmee de slachtoffers in de gerechtelijke instelling geconfronteerd worden. Ik denk dat deze vaststelling vandaag nog altijd geldt. Het takenpakket is echter wel gevoelig uitgebreid, sinds de invoering van de slachtofferfiches en de daaraan verbonden procedures, door de aan het slachtoffer toegekende rechten in de nieuwe gerechtelijke procedure, de zogenaamde ‘kleine

189


Franchimont’. Daarnaast zijn er sinds kort ook de rechten die de slachtoffers krijgen in het kader van de externe rechtspositie van de gedetineerden en in de procedure voor de strafuitvoeringsrechtbanken. Men kan zich terecht afvragen of het geen tijd is voor een nieuw prototype. Mijn spreektijd is bijna om. Ik zal eindigen met een aantal mogelijke oplossingen voor de vragen die in de titel van deze workshop worden gesteld. Ik pleit eerst en vooral voor een specifieke opleiding in de victimologie, wetenschappelijk erkend en statutair vereist, voor iedereen die beroepsmatig betrokken is bij deze materie, ongeacht zijn functie, en dit uiterlijk binnen de vijf jaar. Ik pleit er ook voor dat de justitiehuizen echte draaischijven worden, waar alle aspecten die verband houden met slachtofferschap op een algemene manier behandeld worden. Elk justitiehuis moet in zijn arrondissement verantwoordelijk zijn voor de goede werking van alle institutionele betrokkenen op elk niveau, op basis van een goed gestructureerd samenwerkingsakkoord rond de te bereiken doelstelling. Men moet verder nadenken over het begrip herstelrecht. Men moet de buitengerechtelijke bemiddeling verder ontwikkelen, door erover te waken dat de maatregelen die door de betrokken partijen worden uitgewerkt op de juiste wijze worden uitgevoerd. Vooral wanneer ze vragen om hun overeenkomst te bespreken voor de strafuitvoeringsrechtbank. Ik pleit voor de inschakeling van een cel justitieassistenten bij de strafuitvoeringsrechtbanken, om de informatie van de slachtoffers te centraliseren en de aan het slachtoffer toegekende rechten toe te passen, vanaf de tenuitvoerlegging van de sanctie van de dader. De kennisgeving aan de woonplaats van de slachtoffers, naargelang de gerechtelijke arrondissementen, zorgt te vaak voor een late kennisgeving aan de slachtoffers. De begeleiding van de slachtoffers voor de strafuitvoeringsrechtbank staat nog in de kinderschoenen. Ik pleit voor een terugkeer naar het concept ‘actie door burgers voor burgers’, door aan elk justitiehuis een of meer burgerorganisaties toe te voegen die de slachtoffers materieel en administratief kunnen begeleiden. De werking van deze verenigingen zou worden geregeld volgens de wet die in 2004 eenparig door de twee wetgevende kamers werd goedgekeurd. Het enige dat ontbreekt is de goede wil van de minister van Justitie om een klein budget toe te kennen en de wet uit te voeren. Deze maatregel zou de informatieverstrekking aan het publiek en de slachtoffers buitengewoon uitbreiden. Men zou ook veel beter aan hun behoeften kunnen voldoen. Tot slot zou het de mentaliteit veranderen waarmee de publieke opinie de gerechtelijke instelling, de slachtoffers en de daders percipieert. Ik pleit ook voor de oprichting van een commissariaat-generaal voor de slachtofferrechten in elke gemeenschap. De onafhankelijkheid van dit commissariaat-generaal zou het voortbestaan en de evolutie van deze opkomende rechten garanderen. U zult hebben gemerkt dat ik in mijn uiteenzetting heb gesproken over ‘de gerechtelijke instelling’ in plaats van ‘justitie’. Ik denk inderdaad dat we alleen maar aan menselijkheid zullen winnen door ons minder op de deugd te beroepen. Helaas zit mijn tijd er op. Ik dank u van harte voor uw aandacht. Ik blijf ter beschikking om samen met u oplossingen te zoeken voor een betere toegankelijkheid, meer menselijkheid en, waarom niet, een grotere doeltreffendheid van onze justitie.

190

ATELIER 4:


TOEGANKELIJKE

,


?

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN Freddy Pieters Voorzitter strafuitvoeringsrechtbank Brussel

1.

EEN SPROOKJE OP EEN FEESTDAG: DE KLEREN VAN DE KEIZER

Op een heugelijke feestdag als deze wil ik eerst en vooral alle medewerkers van het Directoraat-generaal Justitiehuizen (DGJH) oprecht en van harte proficiat wensen. Nu de kaap van tien gerond is, de jaren van discretie en verstand bereikt zijn en de tijd van de kinderziekten definitief achter de rug is, hoop ik voor de toekomst op een constructieve samenwerking – het zal minstens de efficiëntie van Justitie ten goede komen. Ook vanuit het standpunt van de strafuitvoeringsrechtbanken (SURB’s) bekeken, lopen toegankelijkheid, efficiëntie en menselijkheid soms wel maar vaak ook niet in de pas. Mij is gevraagd om te focussen op efficiëntie en dat is in die zin een terechte optie dat de justitiehuizen inderdaad een centrale én onmisbare rol spelen bij de voorbereiding en de uitvoering van de beslissingen van de SURB’s. Om mijn kaarten onmiddellijk op tafel te leggen: alles kan beter. En dat geldt ook voor de efficiëntie van de justitiehuizen. Het DGJH en de SURB’s zijn op elkaar aangewezen, en we moeten het samen in de toekomst beter doen dan tot nu. Wanneer ik hierna dieper inga op mankementen bij de Justitiehuizen, wil dat daarom niet 1 zeggen dat wij van onze kant niet de hand in eigen boezem moeten steken. Het klinkt mogelijk wat dubbel, maar de SURB’s zijn nog niet jarig… Een lijst opmaken van zaken die binnen het DGJH al dan niet bijdragen tot een efficiënte Justitie was een mogelijkheid geweest. De geüniformeerde structuur van de rapportage is zonder meer een goede zaak. De keuze om het zwaartepunt van de beperkte detentie onder te brengen bij het DGJH, eerder dan bij het Directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen (= DGEPI) lijkt mij dan weer niet de beste optie. Immers, bij die strafuitvoeringsmodaliteit zit een substantieel deel volledige vrijheidsberoving en de veroordeelden onder dat systeem keren nog quasi dagelijks terug naar de gevangenis. Daarom zijn de veroordeelden onder beperkte detentie gemakkelijker en efficiënter op te volgen vanuit de gevangenis dan vanuit een

1

Op een colloquium op 16 mei 2008 schetste ik de specifieke bijdrage van de SURB en haar mankementen als schakel in een goede strafuitvoering.

Freddy Pieters - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie – ATELIER 4 2 december 2000 2

justitiehuis. Gevangenisdirecties klagen trouwens over tucht- en veiligheidsproblemen op de afdelingen beperkte detentie waarop zij niet meer adequaat kunnen reageren. Maar eerder dan lijstjes pro en contra op te stellen, is het identificeren van de grootste gemene deler van een tekortschietende efficiëntie belangrijk. Ik meen dat de knoop ligt bij het gebrek aan samenwerking, soms zelfs aan bereidheid tot samenwerking. Dat klinkt hard, maar iemand moet de keizer klaar en duidelijk toeroepen dat hij poedelnaakt op straat loopt om herhaling in de toekomst te vermijden. Ik ben er overigens van overtuigd dat het roepende kind uit het sprookje de keizer een warm hart toedroeg, het had anders niet de moeite gedaan om ter plekke te gaan kijken.

2.

DE MOEILIJKE SAMENWERKING MET HET DGJH – DE TOP EN DE BASIS

Waar het met de samenwerking met de justitieassistenten en de directies van de lokale justitiehuizen in de dagelijkse praktijk goed meevalt, gaat dat niet op voor de samenwerking met de leiding van het DGJH. Vanuit managementoogmerk is een incongruentie tussen de top en de basis van het DGJH op zich een serieus probleem. De betere samenwerking met de basis komt m.i. doordat die voeling heeft met zijn opdrachtgevers met wie ze dagelijks samenwerken bij de problemen die zich op het veld voordoen. Maar daarmee is niet alles gezegd. Immers de door de top gehanteerde visie volgens welke het DGJH de uitvoering van de haar toegekende wettelijke opdrachten aanstuurt en doet uitvoeren, heeft een directe weerslag op de strafuitvoeringsmodaliteiten die tot de bevoegdheid van de SURB behoren. De invulling van het elektronisch toezicht (ET) door het DGJH gedurende meer dan een jaar nadat het op 1 september 2007 naar hen was overgegaan, en waarbij het aspect controle quasi geheel achterwege bleef, maakte dat de Brusselse Nederlandstalige strafuitvoeringskamer wel degelijk minder geneigd was om dat stelsel nog toe te kennen. Die aanvankelijke manier van opvolging en controle kwam niet tegemoet aan de speci3 fieke noden van grote groepen veroordeelden, zoals bijv. personen met nood aan structuur. Verder loopt er een breuklijn tussen het noorden (= Nederlandstalig) en het zuiden (= Franstalig) van ons land, in die zin dat de visie van de hiërarchie opvallend meer aanvaard wordt door de justitiehuizen en assistenten in het zuiden dan in het noorden. Die kloof is zodanig breed dat ze zelfs de besluitvorming van de SURB dreigt te vervuilen. Dat eenzelfde veroordeelde een bepaalde strafuitvoeringsmodaliteit wel toegewezen zou krijgen wanneer hij zich in Vlaanderen vestigt, maar deze zou geweigerd zien wanneer hij zich in Wallonië vestigt en dat uitsluitend omwille van een verschillende invulling van de opvolging en de controle door het lokale justitiehuis, is onverenigbaar met het gelijkheidsbeginsel. De hiërarchie van het DGJH moet zich daarover serieuze zorgen maken.

3.

DE LEIDING VAN HET DGJH LEIDT AAN “ GROUPTHINK” 4

Groupthink is dat een kleine groep zich almachtig waant en alle problemen uitsluit door geen ongewenste informatie van onder/van buiten toe te laten. De kleine groep aan de top schept voor zichzelf een schijnwereld, wat op termijn onvermijdelijk tot fatale fouten leidt. Remedies hiertegen zijn: transparantie; informatie-uitwisseling; actief luisteren naar andere actoren, zowel intern als extern; samen met andere betrokken actoren de problemen analyseren en naar oplossingen zoeken; etc. Op een voorbereidende vergadering van dit colloquium stelde een leidend ambtenaar van het DGJH dat zij een “vision ferme” hebben en hanteren, en dat ze niet zinnens zijn die zo maar op te geven. Dat op zich is legitiem. Het wordt wel een probleem wanneer de buitenwereld grotendeels het raden heeft naar

2

Zie ministeriële omzendbrief 1804bis (website FOD Justitie) over de uitvoering van BD waaruit blijkt dat ingeval van problemen het zwaartepunt van de opvolging en controle bij de gevangenisdirecteur komt te liggen. 3 De ministeriële omzendbrief van 25 juli 2008 van minister Vandeurzen die aan dat gebrek aan controle een einde maakte, trad op 3 november 2008 in werking (zie website Justitie). 4 Geert MAK, In Europa (2004): hij gebruikt dat begrip, dat zowel in grote en kleine organisaties voorkomt, m.b.t. de geschiedenis van Europa in de 20ste eeuw.

192

Freddy Pieters - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie – ATELIER 4 2 december 2000

wat die “vision ferme” precies inhoudt wegens het ontbreken van of bekend maken van visieteksten. Waar 5 vind ik bijv. de veelgenoemde BPR, waarnaar te pas én te onpas verwezen wordt? Waarom worden de omzendbrieven van het DGJH niet gepubliceerd, zelfs niet toegestuurd aan rechtstreeks betrokken 6 actoren zoals de SURB’s? Waarom het veelvuldige gebruik van dienstorders, die zich zogenaamd enkel richten naar en daarom uitsluitend bestemd zijn voor de eigen medewerkers, ook voor materies die de SURB’s als opdrachtgevers rechtstreeks aanbelangen en hun werking beïnvloeden? De SURB’s stoten in hun dagelijkse praktijk wel eens op problemen waarbij het DGJH soms een tipje van haar visie onthult. Maar veel vaker stoten we op mechanismen om de eigen visie eenzijdig door te drukken, zich daarbij afschermend van mogelijke kritieken. Opmerkelijk zijn bijvoorbeeld de weerkerende 7 woorden “.. en voor zover verenigbaar met de deontologie en de methodologie van de justitiehuizen” . Waar zijn die te vinden? Ook de invulling van begrippen zoals “het beroepsgeheim van de justi8 tieassistent” en “de privacy van de cliënt” waarmee regelmatig wordt geschermd, wordt bekritiseerd. Een woord over de methodologie. Een seksuele delinquent werd door een onderzoeksrechter na een periode voorhechtenis in vrijheid onder voorwaarden gesteld met een verplichte gespecialiseerde begeleiding. Na die begeleiding doorlopen te hebben, werd hij tot vijf jaar effectieve gevangenisstraf veroordeeld, en in het vonnis ten gronde werd gewezen op het feit dat die begeleiding niet het verhoopte resultaat had gehad. Zijn straf was in uitvoering gebracht en hij verschijnt voor de SURB, en deze verneemt uit het dossier dat het justitiehuis weigert de in het kader van de vrijheid onder voorwaarden opgestelde rapporten over te maken aan de psychosociale dienst van de gevangenis. Nochtans had de veroordeelde daartoe formeel zijn akkoord verleend. Ik citeer uit het antwoord van het DGJH op het vonnis van 13 mei 2008, waarin een en ander door de Brusselse SURB was geproblematiseerd: “In het kader van de strafrechtelijke opdracht is het belangrijk om het gerechtelijk kader waarbinnen de justitieassistent (JA) met een mandaat belast wordt duidelijk te stellen en te respecteren. Daaruit vloeit voort dat de verslaggeving opgesteld wordt in het kader van een specifiek mandaat en – in principe – enkel aan de bevoegde opdrachtgevende overheid wordt bezorgd. Wanneer betrokkene voor dezelfde strafrechtelijke feiten in aanmerking komt voor een ander strafrechtelijk mandaat, m.a.w. binnen éénzelfde traject - kan het nuttig zijn om over de voorgaande rapportage te beschikken. Ik blijf van mening dat deze werkwijze uitzonderlijk dient te blijven en individueel moet bekeken worden. De initiële opdrachtgever blijft de eigenaar van de verslaggeving, niet het Justitiehuis”. Vooreerst lijkt men mij hier een denkfout te maken door het begrip “eigendom” te hanteren: Justitie is natuurlijk de eigenaar van de verslaggeving, niet de toevallige, individuele opdrachtgever die slechts een orgaan van Justitie is. Het uitblijven van de relevante informatie maakte dat de veroordeelde meerdere maanden langer van zijn vrijheid beroofd bleef en in het concrete geval al die tijd nodeloos bijkomende detentieschade opliep. 9 Dat optrekken van tussenschotten gaat ver,

5

Wie BPR Justitiehuizen zoekt via Google krijgt tientallen “hits”, maar de tekst zelf van de BPR of een inhoudelijke toelichting over de in 2006 ingevoerde “Business Process Reengineering” is niet te vinden. 6 Vergelijk de slechts twee voor het DGJH relevante omzendbrieven die terug te vinden zijn op de website van de FOD Justitie met bijv. de website van de Directie Vreemdelingenzaken van de FOD Binnenlandse zaken. 7 Het gebrek aan transparantie van de hiërarchie van de JH kent een zekere traditie: zie de louter intern verdeelde, nooit gepubliceerde instructie “Deontologische Code voor de Justitiehuizen” van 2003. 8 Het DGJH lijkt zijn ‘deontologische’ mosterd te halen bij L. NOUWYNCK, La position des différents intervenants psycho-médico-sociaux face au secret professionel dans le travail avec les justiciables, RDPC, 2002 (3) – texte mis à jour en mai 2001, tenant compte de la loi du 28 novembre 2000 relative à la protection pénale des mineurs. Uit zijn conclusie: “Si le législateur en a assoupli certaines exigences, notamment dans le cadre de réformes récentes, il n’en demeure pas moins que toute exception à ce principe (= le secret professionnel s’inscrit comme un principe d’ordre public hors le cas très exceptionnel de l’état de nécessité) est strictement limitée et que les professionnels devront toujours avoir comme références l’objectif et la nature de leur mission et ne jamais s’en écarter, en particulier dans le travail sous mandat.” Zeker in het Noorden van het land is deze visie niet aanvaard, wordt verwezen naar bijv. het gedeelde beroepsgeheim, of zelfs vooropgesteld dat JA die ambtenaren zijn geen beroepsgeheim hebben tegenover hun wettelijke opdrachtgevers. 9 De Nederlandstalige SURB Brussel, net zoals voordien de commissie voorwaardelijke invrijheidstelling van Brussel, heeft van haar kant altijd als principe gehanteerd dat wanneer zij over een veroordeelde een proces-verbaal ontvangt vanwege het openbaar ministerie (OM), zij daarvan een kopie overmaakt aan de Justitieassistent tenzij het OM zelf daar formeel bezwaar tegen maakt. Dat standpunt is gebaseerd op de visie dat om de JA haar centrale plaats in de opvolging en controle te laten waarmaken, hij/zij daartoe over de nodige informatie moet beschikken.

193


en het slopen ervan verloopt traag en moeizaam. Zo verzette de toenmalige Dienst Justitiehuizen er zich zelfs tegen dat externe enquêtes bij het opvangmilieu ter voorbereiding van penitentiair verlof zouden worden gecommuniceerd aan de toenmalige VI-commissies. VI was immers een ander mandaat dan 10 verlof. Het leek wel alsof men nog nooit had gehoord van een detentieplan en een daarop aansluitend reclasseringsplan. Nieuwe, nergens in de wet voorkomende, begrippen worden eenzijdig geïntroduceerd en eenzijdig ingevuld. Hoe vaak lezen wij niet dat een justitieassistent wegens geen “mandaat” weigert gevolg te geven aan vragen/opdrachten van de SURB? Er is zelfs een systematische weigering om op vraag van (het openbaar ministerie bij) de SURB, een maatschappelijke enquête of beknopt voorlichtingsverslag op te stellen voor veroordeelden waarvoor een procedure bij de SURB hangende is. Is alles wat niet uitdrukkelijk toegelaten is daarom ook verboden? Mijn klomp brak echter toen ik in het voorjaar van 2009 vernam dat het DGJH wel blijkt in te gaan op de vraag van een Franstalige Brusselse strafuitvoeringskamer om conform de oude VI-wetgeving van 1998 (!) de Diensten Slachtofferonthaal ambthalve op zoek te doen gaan naar informatie bij bepaalde categorieën van slachtoffers. Kortom, het DGJH puurt zelfs een “mandaat” uit een formeel opgeheven wet. Dat is niet transparant, niet consequent, en in strijd met de letter én de geest van de nieuwe wet externe rechtspositie. Meer zelfs, en ik wik mijn woorden: dit is willekeur. De wet externe rechtspositie kent algemene en geïndividualiseerde bijzondere voorwaarden. Naar aanlei11 ding van een wijziging van art. 20 van de wet op het politieambt introduceert het DGJH binnen de bijzondere voorwaarden plots een nieuw begrip, nl. “Politionele voorwaarden”, en koppelt daar in één beweging belangrijke gevolgen aan vast. Over die nieuwe politionele voorwaarden bestaan minstens twee 12 dienstbrieven, nl. 2007/6 en 2007/11, die nooit aan de SURB’s zijn meegedeeld. Soms wordt zelfs een duidelijke wettekst, en dus de wil van de wetgever miskend. Dat was bijvoorbeeld maandenlang het geval over de uitvoering van vonnissen tot toekenning van elektronisch toezicht: bij de ene veroordeelde gebeurde dat enkele dagen nadat het vonnis in kracht van gewijsde was getreden, maar bij andere veroordeelden liep dat soms op tot enkele weken. Art. 60 van de wet externe rechtspositie laat er nochtans geen enkele twijfel over bestaan dat het niet aan het DGJH toekomt om een andere datum voor uitvoering te bepalen van dergelijke vonnissen. Gelukkig is dit ondertussen gecorrigeerd. Tot slot vermeld ik de in art. 98bis van de wet externe rechtspositie voorziene overlegstructuren voor de 13 14 toepassing van die wet . Het Koninklijk Besluit (KB) van uitvoering werd voorbereid door het DGJH, en in hun ontwerp waren voor het federale overlegorgaan geen vertegenwoordigers voorzien van de SURB. Ik geloof niet erg in toeval en vrees dat dit een blijk was van weigerachtigheid tot overleg. De beleidscel van toenmalig minister van Justitie Vandeurzen corrigeerde dat gelukkig tijdig.

10

Dat schot lijkt nu toch opgeheven en we vinden in de door de gevangenisdirecteurs opgemaakte dossiers regelmatig door hen in het kader van een andere procedure gevraagde, relevante externe enquêtes terug. 11 Zie art. 76 van de programmawet van 27-12-2006 – B.S. 28-12-2006. 12 De justitiehuizen staan niet in voor het toezicht en de controle op dergelijke voorwaarden; JA mogen niet langer contact opnemen met politiediensten (en veelal zelfs niet met het parket) in het kader van hun taak van toezicht en controle; etc. Een directeur van een JH antwoordde mij op een brief dat het niet langer de bedoeling is dat de JA contact opneemt met politiediensten om bijv. sommige voorwaarden te verifiëren of zelfs eventuele problemen te melden (sic). Genoemde instructies zijn opgenomen in dienstbrieven, die enkel intern worden verspreid. 13 Ingevoegd door een bepaling in de programmawet van 27-12-2006. Bedoeling is de instanties die betrokken zijn bij de uitvoering van de wet externe rechtspositie op regelmatige basis samen te brengen teneinde hun samenwerking te evalueren. 14 KB 1 oktober 2008 – B.S. 17-10-2008.

194


4.

HET DGJH LIJKT VERLEGEN OM BIJ JUSTITIE TE HOREN WANNEER DAT HAAR HARDE ZIJDE TOONT

(CONTROLE; REPRESSIE; TUCHT;..)

Die angst om geïdentificeerd te worden met andere, harde actoren werkzaam binnen Justitie blijkt al onmiddellijk uit de introductie van “politionele voorwaarden”, en de weigering om daar toezicht en controle op te houden (zie supra). Op 8 juli 2005 schreef ik namens de Nederlandstalige VI-commissies een brief over de samenwerking met de Dienst JH aan de Directeur-generaal van het gevangeniswezen, waaronder de Dienst JH toen nog ressorteerde: ”… Klaarblijkelijk is de terminologie “controle verzekeren” problematisch, en het valt ons op hoe in de instructies het woord verificatie wordt gebruikt. Men poogt o.i. een inhoud te geven aan het begrip die gaat in de richting van de klassieke traditie van het casework. Controle wordt helpen, begeleiden, cliëntgerichte therapie, etc. Informatie inwinnen bij de plaatselijke politie, een overzicht geven van de naleving van de verschillende bijzondere voorwaarden, etc. stuit op weerstand binnen deze benadering.”. Opmerkelijk in dezelfde lijn schrijft Mevr. K. Kloeck, algemeen directeur van Child Focus, vier jaar later in oktober 2009 een opiniestuk over de behandeling van seksuele delinquenten n.a.v. de recidive van een delinquent kort na zijn vrijstelling uit de gevangenis. De man had zijn volledige gevangenisstraf van vijf jaar voor een verkrachting uitgezeten. Ze stelt dat de basisprincipes van de samenwerkingsakkoorden absoluut overeind blijven, maar ze noemt meerdere knelpunten waarom een en ander fout loopt: “… Tenslotte is er een groot gebrek aan afstemming of “articulatie” tussen de verschillende actoren. Een verkeerd begrepen beroepsgeheim is hier niet vreemd aan… Paradoxaal genoeg zijn het vooral de justitieassistenten bij de justitiehuizen die - vanuit een eenzijdig opgestelde opdrachtbepaling die hen eerder als hulpverleners definieert dan als directe medewerkers van justitie (zoals hun functiebenaming nochtans aangeeft) - soms al te veel hun eigen gang gaan en het been (van het heilige beroepsgeheim) stijf houden t.a.v. hun eigen opdrachtgevers-magistraten. Gevolg is dat deze laatste vaak met halve informatie over de rechtsonderhorigen toch gepaste maatregelen en straffen moeten proberen uit te 15 spreken en op te volgen!”. Op een vergadering op 28 september 2007 lichtte het DGJH aan de SURB’s toe hoe zij het naar hen overgehevelde ET voortaan ging invullen. Ik citeer uit het verslag: “De overheveling van het ET naar de Dienst Justitiehuizen heeft de aard van het ET gewijzigd. Er wordt niet langer het “strafbaar feit–sanctie”model gehanteerd, maar voortaan geldt het begeleidingsmodel”. Als een gevolg hiervan is de disciplinaire bevoegdheid, die voorheen door het Nationaal centrum elektronisch toezicht (NCET) werd uitgeoefend, afgeschaft en blijven sindsdien overtredingen die geen procedure herroeping, herziening of schorsing van het ET verrechtvaardigen, feitelijk zonder gevolg. Ik verneem verder dat in februari 2009 een dienstorder (…enkel intern verspreid) is gekomen waardoor op de niet naleving van het uurrooster bij ET nu toch een zekere en uniforme reactie is voorzien. Overigens valt mij op hoe het DGJH het ontbreken van een interne rechtspositieregeling voor veroordeelden onder ET absoluut niet problematiseert. Een JA was uitgekomen op een vals werkattest van een veroordeelde en had dat gemeld aan de procureur des Konings. Nadien werd hevig gediscussieerd binnen het DGJH of een dergelijke melding wel de taak is van een JA. Mij dunkt dat de wettelijke aangifteplicht van art. 29 van het wetboek van strafvordering duidelijk is, en dat wanneer het DGJH een instructie zou hebben of opmaken in die zin, dat 16 deze dan onwettig is.

15

Verschenen op de discussieblog van De Standaard “Iedere gestelde overheid, ieder openbaar officier of ambtenaar die in de uitoefening van zijn ambt kennis krijgt van een misdaad of van een wanbedrijf, is verplicht daarvan dadelijk bericht te geven aan de procureur des Konings bij de rechtbank binnen wier rechtsgebied die misdaad of dat wanbedrijf is gepleegd, ../..”. 16

195


5.

HOPE FOR DELIVERANCE !

Mijn boeket bij deze heuglijke tiende verjaardag is een stekelige cactus in bloei geworden. Maar de hardnekkige “groupthink” bij de top van het DGJH leidt tot heel wat onbegrip, frustratie, kwaadheid soms en zeer zeker tot gemor en tandengeknars bij de SURB’s. Maar idem bij de Commissies tot bescherming van de maatschappij, de probatiecommissies, bij directies en psychosociale diensten van de gevangenissen, maar ook bij directies van justitiehuizen en bij heel wat justitieassistenten. De keizer heeft gehoord dat iemand riep dat hij in zijn blootje op straat loopt - hij doet er goed aan te checken of de roeper misschien toch geen gelijk heeft. Waar onmiddellijk mee kan gestart worden is met meer transparantie: publiek beschikbaar stellen van basis- en visieteksten; instructies toesturen aan de betrokken opdrachtgevers, minstens de instructies beschikbaar stellen via het net. Het gebruik van interne dienstorders beperken tot wanneer dat ofwel absoluut noodzakelijk is ofwel wanneer het om iets gaat dat geen weerslag heeft op de werking van de opdrachtgever. Ik citeer uit het jaarverslag van het JH Leuven over 2008 in de bespreking van de penitentiaire opdrachten: “Ook binnen de penitentiaire sector is overleg met de opdrachtgevers van cruciaal belang. Uitklaren van rollen, visie, overleg rond structurele problemen, uitklaren van verwachtingen… zijn essentieel om op een vlotte en correcte manier te kunnen samenwerken. ../.. Het overleg met de strafuitvoeringsrechtbank vond nog niet plaats in 2008. Het gaat om een bovenlokale opdrachtgever. De modaliteiten van het overleg werden vastgelegd in het KB van 1 oktober 2008. Wij verwachten (hopen op) de start van dit overleg in de loop van dit werkjaar”. Ik vrees dat 2009 niet meer zal gehaald worden. Maar bij ministerieel besluit van 16 september 2009 is ondertussen de voorzitter van het federaal overlegorgaan aangeduid, die al volop bezig is met de voorbereiding van 17 een eerste overlegvergadering. Ik verwacht nogal wat van dat overleg en ik hoop u overtuigd te hebben dat er heel wat te bespreken valt. Maar gelet op de brokken die toch zijn gemaakt zal dat tijd en boterhammen vergen… en de nodige diplomatie van de voorzitter van dat overleg. Ik roep het DGJH, DGEPI, DG Rechterlijke Organisatie, maar evenzeer alle SURB’s op tot een constructieve medewerking. Zonder dogma’s, met open vizier en bereid om de eigen werking kritisch te onderzoeken en ook bij te sturen. Het overleg indertijd tussen de betrokken administraties van Justitie en de VI-commissies heeft geleerd dat een mogelijke valkuil is dat het overleg verzandt tot een loutere praatbarak. Het is daarom belangrijk om een goed, werkbaar huishoudelijk reglement op te stellen, waarin o.m. voorzien wordt in een beslissingsprocedure ingeval van blijvende divergerende standpunten die wegen op een efficiënte en humane Justitie.

17

M. Moyersoen, voormalig voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen.

196

ATELIER 4:


TOEGANKELIJKE

,


?

DE JUSTITIEHUIZEN EN DE HUMANISERING VAN JUSTITIE EEN KRITISCHE TERUGBLIK Leo Van Garsse Assistent vakgroep sociale agogiek, Universiteit Gent

INLEIDING De justitiehuizen hebben er een geschiedenis van tien jaar opzitten. En vanzelfsprekend is dat een reden om te vieren. Het strekt de dienst bovendien tot eer dat men deze viering niet enkel koppelt aan een romantische terugblik bij een glaasje, maar tevens aan een kritische evaluatie van de werking van de voorbije jaren. Ik feliciteer de organisatoren van dit colloquium hiervoor oprecht. Moedig is tevens dat ze bij de evaluatie de oorspronkelijke doelstellingen van de justitiehuizen als uitgangspunt hebben genomen, inclusief de erg hoge ambitie bij te dragen tot een méér humane justitie. Belangrijk en moedig is tenslotte dat ze het nadenken hierover niet binnenskamers hebben gehouden, maar tot een toekomstgerichte denkoefening hebben gemaakt van zowel de interne medewerkers op alle echelons, als van een hele reeks externe betrokkenen en geïnteresseerden. Al deze aspecten stemmen tot respect en tot optimisme voor de toekomst. Ik ben dan ook dankbaar dat ik hier vandaag het woord mag voeren. Want ik heb me ten aanzien van de justitiehuizen de voorbije jaren inderdaad een érg geïnteresseerde buitenstaander gevoeld. Sinds 1993 was ik van zeer nabij betrokken bij de uitbouw in Vlaanderen van een aanbod van ‘herstelbemiddeling’ tussen daders en slachtoffers van misdrijven. Toen het experiment levensvatbaar bleek, begonnen we algauw uit te kijken naar een passende structurele locatie voor de bemiddelingspraktijk. De eerste inhoudelijke geluiden over de op handen zijnde oprichting van de justitiehuizen klonken ons in dit verband als muziek in oren. Want inderdaad, een multidisciplinaire arrondissementele ontmoetingsplaats, waar burgers zouden terechtkunnen om, samen met diverse professionals, na te denken over een passend justitieel antwoord op hun probleem: wat kan een bemiddelaar zich als thuisbasis nog beter dromen? Geïnteresseerd waren we dus zeker. En dat is tot op vandaag nog steeds het geval. Maar ook buitenstaanders waren we. En ook dat is, een beetje tot mijn teleurstelling, vandaag nog steeds het geval, en méér dan ooit misschien.. De bemiddelaars hebben hun ‘thuis’ bij de justitiehuizen nog niet

Leo Van Garsse - Dragen de justitiehuizen bij tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie – ATELIER 4 2 december 2000

gevonden. En ik vrees dat slechts weinigen geloven dat dit in de toekomst nog ooit het geval zal zijn. Gegeven de aanvankelijke doelstellingen van de justitiehuizen is dit een vaststelling die me koppig blijft fascineren. Immers: deelde de herstelrechtelijke ontwikkeling van bemiddeling met de justitiehuizen precies niet de ambitie te werken aan een méér informele justitie met een voor de burger herkenbaar en ‘humaan’ karakter? Waren we in dit streven geen volstrekt logische bondgenoten? De rest van mijn korte tussenkomst stoelt dan ook op een zekere verbazing. Ze is opgebouwd in drie deeltjes. Eerst wil ik even stilstaan bij de vraag naar de aard van de genoemde doelstelling. Wat moet onder het ‘humaniseren van justitie’ precies worden begrepen? Vervolgens blikken we even terug op de ontwikkelingen van de voorbije jaren in verband met dat humaniseringsdoel. We besluiten met enkele summiere suggesties voor de toekomst.

1.

OP ZOEK NAAR EEN OMSCHRIJVING VAN HET HUMANISERINGSDOEL

Het is verbazend met welk gemak er een consensus lijkt te bestaan over de noodzaak tot “humaniseren” van vanalles en nog wat. Het lijkt wel alsof niemand hier tegen kan zijn: er kan niet genoeg worden ‘gehumaniseerd’. Wie het woord ‘humaniseren’ uitspreekt begeeft zich echter onvermijdelijk op gevaarlijk terrein. Hij dient zich immers voor te bereiden op de vraag tot nadere definiëring. En voor hij het weet spreekt hij over zichzelf en over een eigen visie over mens-zijn in relatie tot institutionele en samenlevingsbelangen. Het woordje ‘humaniseren’ lijkt wel een “Paard van Troje”: er bestaan weinig doelstellingen die in dezelfde mate en even onafwendbaar aanleiding geven tot een ethisch en politiek debat. Nog veel minder onschuldig en neutraal betreft het ‘humaniseren van justitie’. Het gaat om een doelstelling met een averechts en zelfs vijandig tintje. Immers, is het justitieel systeem in een democratische rechtstaat niet heel bijzonder de instantie die het humane karakter van het samenleven strikt dient te behoeden en de bevorderen? Staat ‘justitie’ niet bij uitstek voor ‘humaniteit’? Als dat klopt, dan heeft het ‘humaniseren van justitie’ als doelstelling iets paradoxaals, vergelijkbaar met het “brandveilig maken van het optreden van de brandweer” of het “gezonder maken van de geneeskunde”. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat dergelijk doel binnen en buiten de kringen van gerechtelijke instanties aanleiding heeft gegeven tot een veelheid aan invullingen en interpretaties. We zagen ze de voorbije jaren bij de ontwikkeling van de justitiehuizen uiteenvallen in twee grote blokken, waarover prof. Mary ons – vandaag en in het verleden - reeds sprak. Een eerste verzameling van invullingen is eerder defensief en behoudend van aard. De gedachtelijn die hier gevolgd wordt is dat justitie inderdaad instaat voor humanisering. Maar bij het koken moeten nu eenmaal ook eieren worden gebroken. De gangbare justitiële procedures zijn goed en dienen niet fundamenteel te worden veranderd. Maar ze veroorzaken ongewild nu en dan ook onwelzijn, als een vorm van collateral damage. In deze opvatting tast het streven naar een ‘humaniseren van justitie’ de wortels van het systeem volstrekt niet aan. Veeleer gaat het om verfraaiingswerken, in het bijzonder ten behoeve van een betere informatieverstrekking over en een grotere zichtbaarheid en efficiëntie van het bestaande systeem. Dit “humaniseren” kan dan naadloos in verband worden gebracht met betere ‘coördinatie’ en ‘standaardisering’ van de bestaande werking. Naast deze defensieve invullingen bestaan er ook een aantal meer vergaande, ’offensieve’ interpretaties van het humaniseringsbeginsel. Zij waren ten tijde van de oprichting van de justitiehuizen zeer gangbaar. Dat was zeker het geval bij al diegenen die naar aanleiding van de diverse ‘affaires’ in de marge van de “Witte Marsen” wezen op de enorme kloof tussen de formele rechtspraak en datgene wat burgers in het dagdagelijks leven, al dan niet betrokken bij een strafbaar feit, als correct en ‘rechtvaardig’ aanvoelden. Het waren de stemmen die, in naam van de humaniteit, opkwamen voor een andere justitie, waarbij particuliere percepties en perspectieven het niet langer per definitie zouden moeten afleggen tegen het ‘algemeen belang’. Men droomde van een justitie waarbinnen de ruimte voor een zekere creativiteit het zou halen van de blinde noodzaak tot standaardisering . Men droomde van een justitie waarbinnen

198


overleg een kans maakte tegen de dogma’s van een éénzijdige verticale besluitvorming. Humanisering kwam hier in verband te staan met de notie van de “participatieve en communicatieve justitie”. Niet enkel daders en slachtoffers, maar ook allerlei externe personen en instanties dienden in het gerechtelijke gebeuren te worden aangesproken op een bijdrage aan maatschappelijke oplossingscapaciteit ten aanzien van de problemen inzake normstelling en delinquentie. In de teksten en gesprekken over de nieuwe justitiehuizen dook de figuur van het ‘justitieel labo’ op. Men zag hierin een plaats waar burgers samen met maatschappelijke en justitiële actoren in respect voor eenieders inbreng, belang en bevoegdheid, creatief op zoek zouden gaan naar de betere oplossingen voor concrete problemen en conflicten. Met dit alles hebben we de vraag die ons vandaag bezighoudt voorlopig enkel maar gecompliceerd. De humanisering van justitie is als doelstelling immers verre van eenduidig. Een evaluerende terugblik vereist dus niet enkel de vraag óf, maar evenzeer hóe er door de justitiehuizen werd gehumaniseerd.

2.

EEN TERUGBLIK

Hoe zijn de Justitiehuizen tien jaar nu met die humaniseringsopdracht aan de slag gegaan? En welke definitie van ‘humaniseren hebben ze hierbij gehanteerd? We permitteren ons, binnen de beperkingen van de ons toegemeten tijd, vanuit de bovengeschetste tweedeling niettemin een overzicht van de ontwikkeling in drie stappen. Het is verre van onze ambitie hiermee een genuanceerd beeld te schetsen. Maar anderzijds doet deze driedeling vanuit ons (beperkt) perspectief de waarheid toch niet geheel geweld aan.

2.1.

De

justitiehuizen

als

bliksemafleiders:

een

amalgaam

van

doelgerichtheid

In het woordenboek vinden we het woord “amalgaam” gedefinieerd als een “mengsel van ongelijksoortige bestanddelen”. Dat is precies hoe de justitiehuizen zich in 1997 aankondigden. Het beleid waarvan ze de vrucht waren ademde in vele opzichten het crisisklimaat dat de samenleving in die periode tekende. In het bijzonder het gerechtelijk optreden leed aan een nooit gezien geloofwaardigheidsdeficiet. De vastgestelde problemen waren zeer divers van aard. De gerechtelijke instanties hadden de jaren voordien een zeker onvermogen gedemonstreerd op zowel inhoudelijk, organisatorisch als elementair menselijk vlak. Het justitieel systeem leek niet enkel inefficiënt, maar ook wereldvreemd en oubollig. Het politieke niveau had dringend nood aan handvaten voor een zichtbaar ànder justitiebeleid waarmee op een aanwijsbare manier aan de multiple verzuchtingen van de bevolking kon worden tegemoet gekomen Precies vanwege zijn hybride karakter werd de figuur van de justitiehuizen in dit kader verwelkomd als een ‘deus ex machina’. Men sprak over “nabijheid” en “vlotte toegankelijkheid”, over een grotere transparantie en over de mogelijkheid tot participatie. Met de belofte van een vriendelijker en respectvoller publieke dienstverlening werden in het bijzonder de groep van de slachtoffers tegemoet getreden. Dezelfde nabijheid stond echter gelijktijdig voor een doorgedreven strijd tegen de gepercipieerde straffeloosheid in specifieke buurten en wijken. De roep van slachtoffers om meer veiligheid en respect werd zodoende in verband gebracht met een pleidooi voor een beleid gericht op méér controle en preventieve aansturing van de samenleving in ruil voor méér middelen en méér personeel. De justitiehuizen werden naar voren geschoven, enerzijds als open plaats van ontmoeting en creatieve dienstverlening, anderzijds als hoofdkwartier van een fors uit te breiden ploeg justitieassistenten in een goed geolied onderling werkingsverband met de gerechtelijke overheden en de politiediensten.

199


De beginnende justitiehuizen kenden, mede dank zij deze dubbelheid van opzet, geen uitgesproken tegenstanders. Inderdaad, iedereen vond wel érgens in het plan zijn gading. Er zou inderdaad worden gehumaniseerd, maar dan wel in alle richtingen tegelijk. Maar dit hybride karakter riep wel een zeker wantrouwen op. Eén van de bijdragen op de studiedag van 30 oktober 1997 droeg de betekenisvolle titel ‘Justice de proximité, pour quoi faire ?’. Aan Vlaamse zijde zagen we hoe ondermeer de diensten van de Gemeenschap van meet af aan de adem inhielden. Ze waren niet geneigd in te gaan op de uitnodiging tot een samenwerking die het risico droeg hen (opnieuw) te onderschikken aan een punitieve rationaliteit.

2.2.

Een chronologie in de invulling van de humaniseringopdracht

Als antwoord op dit wantrouwen volgde vanwege de Justitiehuizen geen keuze voor de éne of de andere invulling van de humaniseringsopdracht. Veeleer riep men de externe gesprekspartners op tot geduld. Het waren de jaren van de stapsgewijze oprichting van justitiehuizen in ieder arrondissement. Hiermee gepaard gaand was er uitbreiding van middelen en personeel. Parallel echter aan de groei van het aantal justitieassistenten leek er een toenemende centralisatie aan de gang. Enerzijds leek dit een verdedigbare en begrijpelijke aanpak. Het argument was dat chaos ten allen prijzen moest worden vermeden: wilde men op termijn de open dialoog met de burger en met allerlei externe instanties aankunnen, dan diende eerst en vooral te worden gewerkt aan een eigen stevige basisstructuur. Het offensieve humaniseringsconcept werd ogenschijnlijk niet opgegeven, maar leek om pragmatische redenen eerst nog een tijdje te moeten wijken voor een voorzichtiger, meer defensieve benadering. Zij die eerder hadden voorspeld dat de met zoveel brio aangekondigde vernieuwing niet veel méér zou worden dan een verhuis en een reorganisatie van de vroegere probatie-werkers, zagen de bui al hangen. De pioniers van ‘Slachtofferonthaal’ en ‘Bemiddeling in Strafzaken’ dienden met grote tegenzin hun fel bevochten posities in de gerechtsgebouwen te verlaten. Men diende terug te komen op eerder aangegane samenwerkingsafspraken. Justitieassistenten werden zuiniger in hun betrokkenheid bij externe overlegmomenten. Nog opvallender was hun toenemende zwijgzaamheid, waarbij geregeld werd verwezen naar het centrale niveau: ‘We kunnen ons hierover nog niet uitspreken, maar we zijn er intern mee bezig’. Binnen de bemiddelingsdienst werd het moeilijker justitieassistenten te betrekken bij discussiemomenten en publicaties, laat staan om echt gezamenlijke initiatieven te ontwikkelen. Méér en méér uitgesproken werden de justitiehuizen huizen van en voor de justitieassistenten. Dit gaf niet alleen bij de bemiddelaars aanleiding tot groeiend ongeduld en gemor. Maar, wat we als buitenstaanders ook aanbrachten, het signaal bleef hetzelfde. Er werd ons uitgelegd dat het geen zin had de dingen te willen forceren. Wie echt uit was op de beloofde “andere” justitie diende zijn ongeduld nog even te verbijten tot de nieuwe dienst voor zijn vergaande opdracht klaar was.

2.3.

Het “D.G.” en de humaniseringsopdracht

“BPR”:

De

implosie

van

de

Toen de derde fase zich uiteindelijk inzette was dit voor velen eerder een bevestiging van een vermoeden dan een verrassing. Met het tot stand komen van de ‘BPR’ en van de Dienst Justitiehuizen als afzonderlijk directoraat-generaal, leek de opening voor de justitiehuizen als hefboom voor een radicaal andere verhouding tussen burger en justitie kleiner dan ooit. Waar men een offensieve humaniseringsbenadering de eerste jaren nog beleefd in het vooruitzicht stelde, kreeg het aankaarten hiervan nu écht wel het karakter van naïviteit. Als antwoord op het bijna pre-revolutionaire klimaat ten tijde van de ‘affaires’ had zich binnen justitie een nieuwe, solide structuur ontwikkeld met een veelvoud van de oorspronkelijke medewerkers.

200


Eerder dan doortastendheid en integratie in zijn omgeving ademde de architectuur van het bouwwerk stevigheid en zelfs een zekere weerbarstigheid. Eén ding was en is duidelijk: de justitiehuizen, je kan er voortaan niet meer omheen ! Met grote zorgvuldigheid is getracht op ieder van de vooraf gestelde vragen een antwoord te bieden. En dat geldt ook voor de humaniseringsopdracht in zijn vriendelijke, dienstverlenende interpretatie. Zo hebben we hier wel degelijk te maken met een meer gedifferentieerd, zichtbaarder en toegankelijker aanbod. Deze toegankelijkheid geldt zowel voor de magistratuur, de externe diensten als de rechtszoekende burger. Tegelijk echter heeft ze voor elk van deze ‘partijen’ een geconditioneerd karakter. Zo is de magistraat wel degelijk welkom in het justitiehuis, maar dan wel in zijn rol van mandaatverlener voor de inzet van de justitieassistenten…voor zolang de voorraad strekt! Ook de externe organisaties vinden in de nieuwe structuur een open deur. Ze dienen echter hun plaats te kennen. Hun diensten zijn welkom voor zover die in ‘onderaanneming’ van het justitiehuis aan het cliënteel worden aangeboden. En zo vergaat het ook de rechtzoekende burger. Ook hij kan in het justitiehuis terecht, zij het tijdens de werkuren en voor zover hij zich kan vinden in een rol als “cliënt” van een vooraf duidelijk omschreven aanbod. Ook de zorg voor de kwaliteit van de dienstverlening werd niet vergeten. Ze werd echter vertaald in de kwaliteitsbewaking van het optreden van de justitieassistent ten aanzien van de individuele cliënt. Het lijkt alsof de brede opdracht tot ‘humaniseren van justitie’ in het beleid van de justitiehuizen bij de organisatorische ontwikkeling gaandeweg werd ‘ingeslikt’ tot een humanisering van het eigen optreden van de justitieassistent. Van een actieplan naar alle gerechtelijke instanties én de ruimere samenleving toe werd de opdracht verengd tot de verbetering van een intern ‘verteringsproces’ van de binnenkomende ‘problematieken’. In plaats van een katalysator tot een maatschappelijk en justitieel veranderingsproces, kregen de justitiehuizen scherp gesteld iets van fabrieken, afgesteld op het tijdig afleveren ‘stukwerk’ van – het moet gezegd – behoorlijke standaardkwaliteit.

3.

EEN PAAR BESLUITEN EN ENKELE SUGGESTIES

3.1.

Een te nuanceren beeld

Zoals voorspelbaar is onze bijdrage veel te kort om genuanceerd te kunnen zijn. Zo is het beeld dat hierboven werd opgeroepen wellicht té scherp. Onomstotelijk immers hebben de justitiehuizen de voorbije tien jaar bijgedragen tot een grotere diversiteit aan vormen van (para-)justitiële dienstverlening aan de rechtszoekende burgers. Deze dienstverlening werd niet enkel meer verscheiden, ze werd ook meer algemeen beschikbaar, waardoor een burger in Dinant of Veurne op een min of meer analoge service kan rekenen dan die in Antwerpen of Brussel. En ook kwalitatief hebben de justitiehuizen aan deze dienstverlening weten te sleutelen. Niemand kan ontkennen dat er dank zij de justitiehuizen en onder hun impuls een beter uitgedachte justitiële dienstverlening tot stand kwam. Hierdoor kunnen met betrekking tot de humane benadering en het respect voor de rechtswaarborgen van de cliënt vandaag aanzienlijk meer garanties worden geboden dan voorheen. In die zin hebben de Justitiehuizen de voorbije jaren wel degelijk een meer humane justitie bewerkstelligd. De vraag blijft echter of hiermee verder werd gegraven dan de oppervlakte. De toegenomen klantvriendelijkheid van de door de justitiehuizen gehanteerde invulling van de humaniseringsopdracht verandert weinig aan de grond van de onderlinge verhoudingen. De actuele justitiehuizen vertegenwoordigen nog lang geen dienstverlening waar men, uitgaande van eigen betekenisverlening, een beroep op doet. In het beeld van het restaurant blijft de nieuwe humane justitie veeleer een kantine waar men binnen de openingsuren zonder morren te eten krijgt wat er op tafel komt, zo lang de voorraad (aan tijd en beschikbare mankracht) strekt. En dit staat ver af van de méér

201


fundamentele, meer ‘politieke’ en maatschappelijk gedragen invulling van de humane justitie, zoals die ten tijde van de oprichting van de justitiehuizen in de beleidsteksten figureerde.

3.2.

Een noodzakelijke overgangsetappe in de goede richting ?

Men zou natuurlijk kunnen aanvoeren dat de actuele, voorzichtige aanpak een noodzakelijke doorgangspassage vormt naar een radicalere hervorming toe. Voor deze optimistische stelling zien we echter weinig indicaties. Met een bijna exclusieve inzet op het individueel, mandaat-gestuurd werken trekken de justitiehuizen volop de kaart van ‘beschikbaarheid in ruil voor middelen’. Voor zover ze hierbij staan op een exclusiviteit in het opnemen van al die opdrachten, is het tekort aan mankracht als het ware ingebakken in de hele oefening. Te vrezen valt dat deze dynamiek de justitiehuizen de volgende jaren in een toenemend isolement zal brengen. Ten aanzien van de buitengerechtelijke hulp- en dienstverlening worden ze in zekere zin marktvervalsers met een quasi-gemonopoliseerde ingang tot bepaalde niches van hulpzoekende burgers en met – in naam van de justitiële geloofwaardigheid - een krachtige aanspraak op overheidsmiddelen. Aan de zijde van de magistratuur voelt men zich dan weer gegijzeld door een nieuwe structuur die macht put uit haar aanspraak op een humaniserende insteek en hiermee in “tegenhang” gaat met het principe van de rechterlijke onafhankelijkheid. Wellicht hebben de individuele daders en slachtoffers aan deze structurele verhoudingen niet eens zoveel boodschap. Maar ze zijn wel medebepalend voor de aard van wat men, niet alleen bij de justitieassistent, maar indirect ook bij de rechter en bij de hulpverlener te verwachten heeft. Het brengt me bij een kwalijk visioen waarbij de justitiehuizen, in naam van de eigen, humane dienstverlening, gaandeweg zouden verworden tot een geïsoleerd machtsblok op het para-justitiële veld . Het scenario is dan dat de oorspronkelijkheid van de vraag van de rechtszoekende burger met een toenemend cynisme door koude procedures wordt verdongen, en dit in naam van de organisatorische noodzaak, de schaarste aan mankracht en het gebrek aan medewerking van ‘de anderen’. Ver van een stap in de goede richting lijkt de defensieve invulling van de humaniseringsopdracht op de langere termijn aanleiding te moeten geven tot een fiasco. De actuele verdrievoudiging van de beschikbare mankracht volstaat vaak nu al niet meer om aan de vraag te voldoen. Het thema van de gerechtelijke achterstand verlegt zich van bij de magistraat tot in de burelen van de justitieassistenten. De antwoorden op dit probleem van ‘verstopping’ worden noodgedwongen eerder in het management en de centralisatie dan in het opdrijven van het humane karakter van het aanbod gezocht. Wie wordt van deze Justitiehuizen gaandeweg de uiteindelijke cliënt? En ten aanzien van welke criteria zal hun werking vervolgens worden afgewogen?

3.3.

Enkele summiere suggesties

We willen besluiten met een paar suggesties aan het adres van de mensen die de volgende jaren aan het beleid van de Justitiehuizen verder gestalte zullen geven. We doen ze niet zomaar vrijblijvend. We blijven immers overtuigd dat een figuur zoals deze van de justitiehuizen een groot potentieel in zich draagt als scharnier voor een veranderingsproces naar een méér humane justitie toe. In het kader van onze bijdrage aan deze dag kunnen we niet verder gaan dan een haastig aanstippen van mogelijkheden. We hopen dan ook dat ze, door hun onvolledigheid, niet al te snel worden afgedaan als idealistisch gefantaseer. Zelf lopen we danig warm voor een Justitiehuis met een uitgesproken “agogische” interpretatie van de eigen humaniseringsopdracht. Dergelijk justitiehuis behoeft geen grote hoeveelheden justitieassitenten maar staat des te meer uit naar contacten en samenwerkingsverbanden met binnen- en buitengerechtelijke instanties. Het specialiseert zich niet in een kwantificeerbaar aanbod aan methoden en technieken die op gestandaardiseerde wijze en in opdracht aan specifieke groepen van de bevolking worden aangeboden, maar haalt zijn

202


bestaansrecht uit het stimuleren en continueren van een breed-maatschappelijk justitiedebat. Het centrale thema hiervan is het zoeken naar een strafrechtelijk beleid dat, bij de uitoefening (of het afzien van) welke vorm van maatschappelijke druk of dwang ook, dynamisch kan aansluiten bij de betekenisverlening in telkens weer nieuwe casuïstiek. Mijn suggestie zou in dat verband zijn om de justitieassistenten bij voorkeur niet in de justitiehuizen te lokaliseren. Ik zou ze integendeel hun werk laten doen op andere locaties in voortdurende samenwerking en confrontatie met hun structurele partners: magistratuur, hulpverleners, buurtwerken, zelfhulpgroepen… Laat het justitiehuis voor hen de plaats zijn waar ze worden beluisterd met hun verhalen, hun indrukken en analyses over hoe de relatie tussen hulp en recht in de specifieke contexten waarin ze werken vorm krijgt. Laat het de plaats zijn waar ze gestimuleerd worden om hun ervaringen uit te werken tot thema’s voor debat met anderen en uit te schrijven in publicaties. In de vrijgekomen bureelruimtes kunnen vervolgens vertegenwoordigers van externe diensten een plaats krijgen om de binnenkomende input samen verder onder de loep te nemen en te vatten in beleidsadviezen voor het ruime para-justitiële domein binnen en buiten het eigen arrondissement. In functie hiervan dienen ze samenspraak en tegenspraak met allerlei relevante personen en instanties als justitieel basisprincipe te radicaliseren, met een bijzondere aandacht voor allen die, in welke hoedanigheid ook, bij concrete strafrechtelijke dossiers zijn betrokken. Bij hoogdringendheid dient in elk geval werk gemaakt van de eertijds voorziene multi-disciplinaire commissies, waarbij de diensten van de bestuurlijke overheden en de Gemeenschappen uitdrukkelijk als volwaardige en noodzakelijke deelnemers aan tafel dienen genodigd. Deze commissies moeten zich soepel kunnen opsplitsen in thematische werkgroepen met een permanente of tijdelijke deelopdracht. Het justitiehuis dat we voor ogen hebben zal de problemen van het strafrechtelijk optreden in een moderne democratische samenleving niet oplossen. De verdienste ervan ligt precies in de weigering dergelijke oplossing via een overheidsoptreden te beloven en in de moed de spanning van de confrontaties in maatschappelijke opvattingen niet te verbergen maar actief op te zoeken. Tien jaar geleden werd met vuur gesproken over de justitiehuizen als motor tot vermaatschappelijking van justitie in functie van een humaan, geïntegreerd strafrechtelijk beleid. Dergelijke politieke invulling van de opdracht lijkt ons naar de toekomst aanzienlijk meer garanties te bieden dan een radicalisering van een beleid gericht op interne controle en management. Ik wens jullie hiermee alle succes en ik zie met een grote positieve vooringenomenheid uit naar de resultaten van de toekomstige inspanningen van de justitiehuizen in deze richting

203


204

ATELIER 5: HET

SOCIAAL ONDERZOEK

DE VERW ACHTINGEN VAN DE JEUGDRECHTER IN VERBAND MET HET SOCIAAL ONDERZOEK

Nicole Caluwe Jeugdrechter te Mechelen

In het eerste deel overlopen we kort de burgerlijke bevoegdheden van de jeugdrechter, in het tweede deel focussen we ons op één onderdeel waar meestal een maatschappelijk onderzoek voor wordt gevraagd.

1.

DE BURGERLIJKE BEVOEGDHEDEN VAN DE JEUGDRECHTBANK

De jeugdrechtbank is een afdeling van de rechtbank van eerste aanleg (art.76 Ger.W.). Aangezien noch het Gerechtelijk Wetboek, noch de Wet van 8 april 1965 betreffende de Jeugdbescherming bepalingen bevat met betrekking tot de materiële bevoegdheid van de jeugdrechtbank, rees in het verleden de vraag naar de precieze omvang van het takenpakket van de jeugdrechter. Het Hof van Cassatie heeft zich op 11 mei 1984 uitgesproken voor een maximalistische opvatting. Volgens het Hof neemt de jeugdrechter kennis van alle jeugdaangelegenheden, behoudens uitdrukkelijk afwijkende wetteksten. Grosso modo komt dit neer op de volgende bevoegdheden: Ontvoogding (art. 477 B.W.) Een minderjarige kan op twee wijzen worden ontvoogd. Vooreerst heeft het huwelijk de wettelijke ontvoogding tot gevolg (art. 476 B.W.). Daarnaast kan de minderjarige die de leeftijd van 15 jaar heeft bereikt door de jeugdrechtbank worden ontvoogd. Het verzoek tot gerechtelijke ontvoogding gaat in de regel uit van de titularissen van het ouderlijk gezag of het voogdijgezag. Dispensatie en toestemming huwelijk minderjarige (art. 145 en 148 B.W.) De jeugdrechtbank kan op grond van art. 145 B.W. om gewichtige reden opheffing verlenen van het verbod om te huwen voor de leeftijd van 18 jaar. In de regel gaat het verzoek uit van de wettelijke vertegenwoordigers. Op grond van art. 145 B.W. kan de minderjarige desnoods zelf om dispensatie vragen.

Nicole Caluwe – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000

In verband met zijn onbekwaamheid heeft de minderjarige om te huwen in de regel de toestemming van zijn ouders nodig. Bij gebreke daarvan, kan de jeugdrechtbank toestemming tot het huwelijk verlenen (art. 148 B.W.) Pleegvoogdij (art. 475bis B.W.) De pleegvoogdij, niet te verwarren met het pleeggezin, is een gezagsinstelling over een minderjarige die contractueel tot stand komt. Hoewel de pleegvoogdij in de praktijk slechts zelden voorkomt, biedt zij mogelijk een alternatief voor zij die zich juridisch willen verplichten om een kind op te voeden, maar niet alle consequenties van de adoptie op zich willen nemen. De overeenkomst moet worden vastgelegd in een authentieke akte die ter bekrachtiging moet worden voorgelegd aan de jeugdrechtbank. Adoptie De adoptie is de instelling waar de afstammings- en beperkte verwantschapsbanden tot stand komen tussen enerzijds (de familie) van de adoptant en anderzijds de geadopteerde op basis van een rechterlijke uitspraak. De grondslag voor adoptie is dus een rechterlijke beslissing. De jeugdrechtbank is bevoegd inzake adopties van minderjarigen, de rechtbank van eerste aanleg inzake adopties van meerderjarigen. Er kunnen verschillende soorten van adopties van elkaar worden onderscheiden, naargelang: - De adoptie al dan niet de interlandelijke overbrenging van het kind veronderstelt (interlandelijke versus binnenlandse adoptie); - De banden met de oorspronkelijke familie worden vervangen, dan wel slechts worden aangevuld (volle versus gewone adoptie). Ouderlijk gezag Artikel 372 B.W. bepaalt dat een kind onder het gezag van zijn ouders blijft tot aan zijn meerderjarigheid of zijn ontvoogding. Het ouderlijk gezag of het gezag over de persoon van het kind omvat verschillende bevoegdheden: - het recht van (materiële bewaring) of het zorgrecht; - het recht van juridische bewaring of het recht om belangrijke beslissingen te nemen met betrekking tot de opvoeding van het kind; - het recht op persoonlijk contact; - het beslissingsrecht met betrekking tot de staat van de persoon van de minderjarige. In de regel oefenen beide ouders het ouderlijk gezag gezamenlijk uit, ongeacht hun huwelijkse staat of verblijfplaats. De jeugdrechtbank kan beslissen tot de exclusieve uitoefening van het ouderlijk gezag, dit mag slechts uitzonderlijk worden georganiseerd als de ouders geen overeenstemming bereiken over de belangrijke beslissingen over het kind, of als deze overeenstemming het belang van het kind niet dient. In geval van exclusieve uitoefening van het gezag door één ouder, behoudt de andere een recht van toezicht. In het kader van dat laatste recht kan er informatie ingewonnen worden bij de andere ouder en derden en kan hij zich in het belang van het kind tot de jeugdrechtbank wenden. Daarnaast behoudt de ouder die niet met het gezag is belast op grond van zijn titulatuur ook het beslissingsrecht over de staat van het kind. Verblijfsregeling Indien de ouders niet samenleven, moet de wijze worden georganiseerd waarop beide ouders contact houden met het kind. Oefenen de ouders het gezag gezamenlijk uit, dan heet deze organisatie de verblijfsregeling. In principe spreken de ouders zelf onderling af welke regeling van toepassing zal zijn. Komen ze niet tot een akkoord, dan kunnen ze hun geschil voorleggen aan de rechter. De volgende regeling is dan van toepassing: (art.374§2B.W.): - Bereiken de ouders tijdens het geding toch nog een akkoord, dan moet dit door de rechter worden bekrachtigd tenzij het kennelijk strijdig is met het belang van het kind. Enkel een marginale toetsing is dus mogelijk; in de regel moet de overheid de ouderlijke beslissing respecteren.

206


- Bereiken de ouders ook tijdens het geding geen akkoord, dan legt de rechter de meest passende verblijfsregeling op, rekening houdende met de concrete omstandigheden, met het belang van het kind en met het belang van de ouders. - Als minstens één van de ouders erom verzoekt, onderzoekt hij prioritair de haalbaarheid van het gelijkmatig verdeelde verblijf. Indien de ouders niet samenleven, moet de rechter steeds bepalen waar het kind in het bevolkingsregister zal worden ingeschreven. De overheid heeft de verplichting om de uitoefening van gezags- en contactrechten mogelijk te maken. Er is een rechterlijke procedure voorzien bij weigering door één van de ouders tot uitvoering van de afspraken over gezag en contact die bij rechterlijke beslissing werden vastgesteld of die bij EOT werden gemaakt. De rechtbank behandelt deze dossiers bij voorrang boven andere dossiers. Vooraleer een beslissing te nemen kan de rechter onderzoeksmaatregelen bevelen, de ouders trachten te verzoenen of hen trachten naar bemiddeling te verwijzen. De rechtbank kan een aantal handhavingmaatregelen opleggen: - een nieuwe beslissing nemen inzake uitoefening ouderlijk gezag, verblijf, persoonlijk contact; - de tenuitvoerlegging via dwangmaatregelen; - toewijzing van een dwangsom aan het slachtoffer van de niet-naleving van afspraken over gezag en contact door de ouder-dader. Recht op persoonlijk contact (art. 375bis B.W.) Het recht op persoonlijk contact houdt het recht in om regelmatig contact te hebben met een minderjarige. Drie categorieën van omgangsgerechtigden worden onderscheiden: - De ouder die niet het ouderlijk gezag uitoefent heeft overeenkomstig art. 374,§1, lid 4 B.W. een recht op persoonlijk contact met zijn kind. ste - Grootouders hebben op grond van artikel 375bis,1 lid B.W. een principieel omgangsrecht. - Sinds 1995 kan eenieder die niet de juridische ouder of grootouder is van het kind op grond van art. 375bis B.W. een recht op persoonlijk contact bekomen als derde. De derde moet een bijzonder affectieve band met het kind kunnen aantonen. Zelfs als de derde deze band kan aantonen zal de jeugdrechter in concreto nagaan of dit contact in het belang van het kind is. Alimentatie Tussen ouders en kinderen bestaat op grond van artikel 203 B.W. een bijzondere onderhoudsrelatie. De jeugdrechter doet alleen uitspraak over de alimentatie voor minderjarige kinderen als deze vordering samenhangt met een vordering betreffende ouderlijk gezag, verblijfsregeling of persoonlijk contact. Als het enkel om een aanpassing van het bedrag gaat, behoort dit tot de bevoegdheid van de vrederechter. Dwangopname van minderjarigen Inzake de Wet Bescherming Persoon Geestszieke is de jeugdrechter bevoegd voor de dwangopname van minderjarigen.

2.

BESPREKING VAN DE MEEST GESTELDE VRAAG

Hieronder kiezen we ervoor om die burgerlijke bevoegdheid van de jeugdrechtbank uitgebreider te bespreken waarbij meestal beroep gedaan wordt op het justitiehuis voor het verrichten van een maatschappelijk onderzoek. Het betreft de conflicten over de verblijfsregeling van de kinderen. We schuiven dit thema naar voor enerzijds omdat deze vraag de meeste conflicten meebrengt anderzijds omdat de behoefte aan objectieve informatie voor de jeugdrechter hier ook zeer groot is om een goede beslissing te kunnen nemen.

207


Conflicten betreffende de verblijfsregeling en de uitoefening van het ouderlijk gezag. Wanneer een jeugdrechter een keuze voor een bepaalde verblijfsregeling moet maken, krijgt hij dikwijls te maken met tegengestelde posities van de ouders. Van de jeugdrechter wordt dan verwacht dat hij op basis van deze tegengestelde gegevens die de ouders hem aanreiken de meest gepaste regeling treft. De wet geeft de jeugdrechter een aantal criteria, er moet rekening gehouden worden met het belang van het kind, de belangen van de ouders en de concrete omstandigheden. Van deze drie criteria blijft het belangrijkste “het belang van het kind”. Het belang van het kind is een vaag criterium, jeugdrechters krijgen dan ook soms het verwijt van ouders dat zij alles uitleggen in functie van het belang van het kind zonder voldoende rekening te houden met hen. Bovendien zijn alle ouders er oprecht van overtuigd dat zij ook alleen denken aan het belang van het kind en dat de regeling die zij voorstellen de enige is die beantwoordt aan dit criterium. Het belang van het kind kan omschreven worden als een geheel van elementen die een harmonieuze ontwikkeling van het kind naar volwassenheid zouden moeten kunnen bevorderen op korte of langere termijn. Een aantal principes kunnen richtinggevend zijn om het belang van het kind te concretiseren DENOYELLE, 2008): - Een zo laag mogelijk conflictniveau tussen de ouders. Ongeveer alle studies terzake zeggen dat het voor het kind het allerbelangrijkste is dat er een laag niveau van conflict is tussen de ouders. Daarom verdient een verblijfsregeling die weinig weerstand oproept bij de ouders de voorkeur. −

Er moeten voldoende kwalitatieve contacten zijn met beide ouders. Het is belangrijk voor een kind dat het op regelmatige basis omgaat of leert omgaan met de beide ouders en hun milieus in een brede waaier van functionele contexten en in verschillende emotionele of gevoelsmatige omstandigheden. Met andere woorden een kind moet de kans krijgen om deel uit te maken van het leven van beide ouders en dit door deel te nemen aan alledaagse of soms ook uitzonderlijke situaties.

−

Een kind heeft nood aan rust, regelmaat en veiligheid. Een kind moet zijn persoonlijkheid kunnen ontwikkelen en moet ook zichzelf kunnen zijn. Het is aan de volwassenen om hiervoor het nodige te doen, dit kan het beste in een opvoedingsklimaat waar het kind zich veilig en rustig kan voelen en waar er ook enige voorspelbaarheid is.

−

Een kind moet loyaal kunnen zijn aan beide ouders. Een goede verblijfsregeling, is een regeling waar kinderen de kans krijgen om beide ouders graag te zien.

Sinds de wet van 18 juli 2006 wordt de verplichting expliciet vermeld om rekening te houden met de belangen van de ouders. Dit betekent dat het voor beide ouders mogelijk moet zijn om in overleg met de andere ouder betrokken te zijn bij de opvoeding van het kind. Een goede verblijfsregeling moet dan ook beide ouders de kans geven hun kind te zien opgroeien. Tenslotte moet de jeugdrechter rekening houden met de concrete omstandigheden. Hieronder worden enkele concrete omstandigheden besproken als voorbeeld waar de jeugdrechter rekening mee houdt. −

Geschikte accommodatie : De huisvesting van de ouder moet beantwoorden aan elementaire normen van hygiëne en veiligheid. Dit wordt bekeken afhankelijk van het dossier en de problematiek, zo zal bijvoorbeeld de norm voor een kind met allergie hoger liggen.

208


−

Veilig milieu: Dit is heel verschillend, zo mag het kind bij een ouder niet blootgesteld worden aan mishandeling, verwaarlozing, alcohol- en drugsverslaving van ouders, onverantwoord rijgedrag, verbale en fysieke agressie, enz.

−

Geografische afstand: Wanneer de geografische afstand tussen de woonplaatsen van de ouders te groot is, bemoeilijkt dit bepaalde verblijfsregelingen voor kinderen.

−

Communicatieproblemen: Ouders verwijten elkaar dikwijls een gebrek aan communicatie. De schuld wordt dan steeds bij de andere ouder gelegd. Door dit gebrek aan communicatie zijn bepaalde verblijfsregelingen niet mogelijk. De jeugdrechters leggen zich hier zeker niet altijd bij neer, maar zullen proberen overleg te creëren eventueel soms via het maatschappelijk onderzoek.

−

Een slechte band van het kind met een ouder of stiefouder: Hiervan kunnen er verschillende oorzaken zijn. Bijvoorbeeld lange afwezigheid van een ouder, het karakter van een ouder, een ouder kan aan een depressie lijden, onverwerkte relatieproblemen, medische of psychiatrische problemen of het bewust of onbewust afschermen van het kind door de verblijfsouder of het milieu van de verblijfsouder.

−

Tegengestelde visies over opvoeding dikwijls veroorzaakt door verschillende karakters van de ouders.

−

Beschikbaarheid van de ouders: Ouders verwijten elkaar dikwijls dat ze te weinig beschikbaar zijn voor de kinderen en dat ze bijvoorbeeld te veel overlaten aan de nieuwe partner of de grootouders.

BESLUIT

De ambitie van de jeugdrechter is een vonnis uit te spreken met een oplossing voor het conflict waar kinderen en ouders mee geconfronteerd worden. Dikwijls is dit een moeilijke opgave voor de jeugdrechter, de jeugdrechter zal dan ook proberen de ouders aan te moedigen zelf tot een oplossing te komen eventueel via bemiddeling, maar als dit niet lukt, moet de jeugdrechter de knoop doorhakken. Cruciaal voor het beslissen tot een oplossing is dat de jeugdrechter moet kunnen beschikken over voldoende objectieve informatie. Deze informatie moet op de eerste plaats door de ouders zelf aangebracht worden, maar dikwijls is dit onvoldoende daar de informatie elkaar regelmatig tegenspreekt zodat de jeugdrechter zelf op zoek gaat naar de waarheid. Bij deze zoektocht is het maatschappelijk onderzoek van onschatbare waarde. Het is dan ook verontrustend te weten dat niet alle jeugdrechtbanken kunnen beschikken over een maatschappelijk onderzoek binnen een redelijke termijn.

Bibliografie

DENOYELLE C., Beoordelingscriteria voor een verblijfsregeling – een persoonlijke kijk vanuit de praktijk, in Verblijfsregeling, Intersentia, 2008, 209 p.

209


210

ATELIER 5: HET

SOCIAAL ONDERZOEK

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN Marc Dizier Gevangenisdirecteur sinds 1990 (adjunct in Verviers) en instellingshoofd sinds 1999 (Namen, Aarlen en momenteel opnieuw Verviers).

Ik zal in dit betoog geen onderscheid maken tussen de maatschappelijke enquête en het beknopte voorlichtingsrapport, omdat er voor de gevangenisdirecteur weinig verschil bestaat tussen beiden. Het belang van de werkwijze van de justitieassistent (JA) ligt voornamelijk in de complementariteit van de visies, de visie van buitenaf van de JA en de visie van binnenuit van het gevangenispersoneel. Als men een keuze zou moeten maken tussen een van beide formules, zou het beknopte voorlichtingsrapport de meest geschikte methode zijn. Waarom een visie van buitenaf? Omdat men de directeur vraagt om te voorspellen hoe de gedetineerde zich zal gedragen nadat hij de inrichting heeft verlaten, terwijl zijn visie uiteraard door de gevangenismuren wordt begrensd en die van de justitieassistent tot ver buiten de grenzen van de instelling reikt. Wat moet de justitieassistent ‘zien’ opdat de directeur zijn advies kan opstellen? Het antwoord hangt af van de maatregel.

1.

MAATREGELEN GETROFFEN DOOR DE MINISTER

In het bijzonder inzake het penitentiair verlof, moet de directeur het risico van drie wettelijke contraindicaties inschatten, namelijk: ° het risico op onttrekking aan de strafuitvoering, ° het risico op het plegen van nieuwe ernstige over tredingen, ° en het risico dat de veroordeelde de slachtoffers zou lastigvallen. Op het eerste gezicht kunnen het beknopt voorlichtingsrapport en/of de maatschappelijke enquête geen rechtstreekse antwoorden geven op deze vragen, omdat ze meer betrekking hebben op de intentie van de gedetineerde dan op de mogelijkheden van zijn opvangmilieu.

Marc Dizier – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000

A priori zou ik dus zeggen dat de ‘externe maatschappelijke enquête’ niet erg nuttig is voor het opstellen van een advies over het penitentiair verlof. Maar enkel a priori want, en laat dit duidelijk zijn, alleen al de bevestiging (of ontkenning) van de beschikbaarheid van een opvangmilieu is van kapitaal belang voor het definitieve advies van de directeur. Men kan zich moeilijk een positief advies over de toekenning van een verlof voorstellen – hoe positief de evaluatie van de risico’s van de drie contra-indicaties ook mag zijn – als de gedetineerde nergens terecht kan tijdens zijn verlof. We moeten echter vaststellen dat: 1) voor deze informatie geen specifiek vak bestaat op het door de directeur in te vullen formulier; 2) het gunstig advies van de directeur niet essentieel is in de besluitvorming van de minister. Ik zou dus zeggen dat de informatie die de JA aanbrengt, naast het positieve of negatieve antwoord op de beschikbaarheid van een opvangmilieu, in het beste geval kan bijdragen tot het bepalen van de bijzondere voorwaarden die de gedetineerde moet respecteren indien het verlof wordt toegestaan, met al het voorbehoud dat men kan maken over de effectiviteit van de latere controle op de naleving van de voorwaarden. Het gezichtspunt is anders voor de onderbreking van de strafuitvoering. Hoewel de contra-indicaties dezelfde zijn als bij het verlof, springt het belang van de externe maatschappelijke enquête in het oog, aangezien zij een directe invloed heeft op de dringende uitwendige reden die aan het verzoek ten grondslag ligt. Deze gevallen zijn echter zeldzaam.

2.

MAATREGELEN GETROFFEN DOOR DE SURB

Voor de beperkte detentie < 3 jaar, is er geen vraag over de opvang en wordt de wettelijke contraindicatie met betrekking tot de bestaansmiddelen niet in aanmerking genomen. De evaluatie van de contra-indicaties heeft betrekking op het risico voor de integriteit van derden en het risico dat de veroordeelde de slachtoffers zou lastigvallen. Ook hier gaat het dus meer over de intentie van de belangrijkste betrokkene dan over de kenmerken van zijn omgeving. De zaak ligt anders bij de beperkte detentie > 3 jaar, de voorwaardelijke invrijheidstelling en de voorlopige invrijheidstelling met het oog op verwijdering, aangezien hier de contra-indicatie met betrekking tot de vooruitzichten op sociale reclassering/huisvesting van de betrokkene (voor de voorlopige invrijheidsstelling) geëvalueerd wordt. In dit vak van het formulier zult u waarschijnlijk de meeste informatie uit een rapport van de maatschappelijke enquête terugvinden. Men spreekt inderdaad over ‘vooruitzichten op reclassering’ en de maatschappelijke enquête is net bedoeld om, als ik het onderscheid goed begrijp, het reclasseringsplan van de gedetineerde in perspectief te brengen met de kenmerken van zijn toekomstige opvangmilieu.

3.

VORM EN INHOUD

Afgezien van het belang van de informatie van een beknopt voorlichtingsrapport of een maatschappelijke enquête (de inhoud), zou ik graag het probleem aankaarten van de drager, dus de vorm die het rapport krijgt of moet volgen.

212


Ik stel vast dat de JA en het JH net als de gevangenisdirecteur modelformulieren moeten invullen en vakjes moeten aankruisen, ongeacht of ze wel of geen echte informatie bevatten en of die informatie in het kader van de aanvraag van belang is. Want de aanvraag is waar het uiteindelijk om gaat. De directeur moet niet weten hoe en hoe vaak de JA contact heeft opgenomen met het opvangmilieu, het heeft geen nut hem op de hoogte te brengen van de door de gedetineerde ondergane straffen, hij is niet geïnteresseerd in de oppervlakte van de badkamer of de staat van het appartement of huis. Hij heeft korte antwoorden nodig op vragen die eenvoudig en duidelijk zouden moeten zijn (want dit is niet altijd het geval): “Het opvangmilieu: * Is het bereid de betrokkene te ontvangen? * Kan het volledig of gedeeltelijk in zijn behoeften voorzien? * Kan het hem helpen bij zijn resocialisatie?” Als de vorm voorrang krijgt op de inhoud, lijkt het rapport meer het bestaan van de dienst en het werk van de justitieassistenten te rechtvaardigen dan te antwoorden op de effectieve behoeften van de cliënt-aanvrager.

BESLUIT

In (de praktijk van) het opstellen van zijn advies voor de DDB of de SURB vindt de directeur weinig relevante informatie in de verslagen die de justitieassistenten van de justitiehuizen hem bezorgen. In vergelijking met een 'telefoontje’ met een interne dienst, is er te weinig toegevoegde waarde. Dat heeft allerlei redenen en de strafinrichtingen en de justitiehuizen zijn er samen verantwoordelijk voor.

213


214

ATELIER 5: HET

SOCIAAL ONDERZOEK

DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE VOOR HET VONNIS : DE ZOEKTOCHT NAAR DE HEILIGE GRAAL ? OF VERVAL VAN EEN

GRANDEUR

45 JAAR ‘OUDE’ DAME

Philippe Gheysen Directeur justitiehuis van Charleroi

INLEIDING

Het begrip maatschappelijke enquête voor het vonnis werd voor het eerst ingevoerd door de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie. Het werd door de wet van 10 februari 1994 tot wijziging van de bovengenoemde wet van 29 juni 1964 uitgebreid met de dienstverlening of opleiding. Met de wet van 22 maart 1999, opnieuw tot wijziging van de wet van 29 juni 1964, werd het ‘kleine broertje’ van de maatschappelijke enquête geboren: het beknopt voorlichtingsrapport. Om deze ‘blijde gebeurtenis’ beter te omkaderen, besloot de wetgever de algemene principes voor het gebruik van de maatschappelijke enquête en het beknopte voorlichtingsverslag te bepalen door middel van het Koninklijk Besluit van 07 juni 2000. Op 17 april 2002 herhaalde een wet voor de invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele- en politiezaken de begrippen maatschappelijke enquête en beknopt voorlichtingsrapport. Ten slotte wijzigde de wet van 27 december 2006 houdende diverse bepalingen (II) de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, door de onderzoeksrechter de mogelijkheid te geven om een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsrapport te vragen. Deze ‘oude’ dame is dus al 45 jaar ‘een goede bekende van onze diensten’. Ze is een beetje een deel van de ‘familie’ geworden.

Philippe Gheysen – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000

Maar heeft ze daarmee een volwaardige plaats gekregen in het ‘milieu’ waarin ze haar werk zou moeten doen? Terwijl ze tot in de jaren negentig een rimpelloos bestaan leidde, daarna een eerste schok kreeg die haar ‘ontdubbelde’ en een tweede die haar met een ‘helper’ flankeerde, en nadat haar werkterrein in de jaren 2000 werd uitgebreid, blijven er nog altijd veel vragen bestaan over haar reële gebruik. Om de oorsprong van die vragen beter te begrijpen en bepaalde vaststellingen te doen over haar gebruik, is het interessant de geschiedenis van de maatschappelijke enquête kort te overlopen. Zo zullen we de motivaties voor haar ontstaan en haar uitbreiding bespreken en dieper ingaan op de verwachtingen die gesteld werden.

1.

HET BEGON MET GEDRAG EN MILIEU

’Oude dame’, ‘familie’, ‘milieu’ ... allemaal woorden die aan een beroemde buitenlandse organisatie doen denken. En toch moeten we de oorsprong van het maatschappelijk onderzoek elders zoeken. Ze is in het leven geroepen door de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, die een volledig hoofdstuk (II) aan haar wijdt. Dit hoofdstuk bestaat uit een enkel artikel, artikel 2, dat ons het volgende leert: "Met het oog op de eventuele toepassing van de artikelen 3 en 8, kunnen het openbaar ministerie, de onderzoeksrechter, de onderzoeksgerechten en de vonnisgerechten, met uitzondering van de hoven van assisen, een probatieassistent de opdracht geven om, ambtshalve of op verzoek van de delinquent, een maatschappelijke enquête uit te voeren met betrekking tot diens gedragingen en milieu." Zonder in details te treden, kunnen we vaststellen dat dit artikel zowel de opdrachtgevende overheden (4 verschillende) als de gemandateerde bepaalt, namelijk de probatieassistent. Het artikel stelt ook bepaalde voorwaarden, aangezien de maatschappelijke enquête alleen mag worden uitgevoerd op verzoek of met het akkoord van de persoon die er het voorwerp van is. Het definieert het interventiedomein van de probatieassistent: zijn ‘onderzoek’ heeft betrekking op het gedrag en het milieu van de beklaagde. Ten slotte wijst het artikel duidelijk op het facultatieve karakter van de maatschappelijke enquête: de opdrachtgevende overheden kunnen er opdracht toe geven. Dit is dus wel degelijk een mogelijkheid die de magistraten krijgen. Dat is logisch, aangezien zoals vermeld het akkoord van de beklaagde vereist is en men hem dus niet kan dwingen. De betrokken persoon wordt dus een drijvende kracht, want hij is een actor in zowel de beslissing tot de maatschappelijke enquête als in haar uitvoering, die immers rechtstreeks betrekking heeft op zijn gedrag en zijn milieu. Ten slotte is het niet overbodig eraan te herinneren dat de maatschappelijke enquête wordt uitgevoerd met het oog op de eventuele opschorting van de uitspraak van de veroordeling, of het uitstel van de uitvoering van de straf, waarbij al dan niet probatievoorwaarden opgelegd kunnen worden.

216


2.

WERK, OPLEIDING EN COHABIT ATIE

Deze titel kan op een slogan lijken, maar vat, op een weliswaar onvolmaakte manier, de innovatie samen van de wet van 10 februari 1994 tot wijziging van de bovengenoemde wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie. Deze innovatie is de introductie van de dienstverlening of de opleiding als bijzondere voorwaarde voor een probatieopschorting of een probatie-uitstel. Paragraaf 3 van artikel 1bis van de wet van 10 februari 1994 stipuleert meer bepaald: "Deze maatregel kan alleen worden bevolen na een sociaal onderzoek in aanwezigheid van de beklaagde en indien uit de stukken van het dossier blijkt dat in het rechterlijk arrondissement waarin de beklaagde zijn woon- of verblijfplaats heeft, werkelijk gelegenheid tot dienstverlening bestaat". Hoewel de maatschappelijke enquête facultatief is in het algemene kader van het uitspreken van een opschorting of zelfs een uitstel (de wet van 10 februari 1994 wijzigt dit aspect niet en laat artikel 2 van de wet van 29 juni 1964 onveranderd), wordt ze verplicht wanneer men een dienstverlening of een opleiding als inherente voorwaarde voor het uitspreken van een opschorting of een uitstel voorziet. De aanwezigheid van de beklaagde is dan nog wel verplicht, maar zijn akkoord is niet nodig. Het Koninklijk Besluit van 06 oktober 1994 houdende uitvoeringsmaatregelen inzake de dienstverlening en opleiding spreekt dit niet tegen. Integendeel, artikel 3 van dit Koninklijk Besluit preciseert het volgende: "alvorens een dienstverlening of opleiding voor te stellen, belasten de onderzoeksrechter, de onderzoeksen vonnisgerechten – met uitzondering van de hoven van assisen – de probatieassistent met een maatschappelijk onderzoek." Na 30 jaar zijn we van een enkel type van maatschappelijke enquête overgegaan naar twee verschillende mogelijke onderzoeksformules. Het ‘model 1964’ bleef in 1994 bestaan, maar werd aangevuld met een ‘model 1994’. Naast een model ‘maatschappelijke enquête met het oog op probatie’ bestaat er nu dus een model ‘maatschappelijke enquête met het oog op dienstverlening of opleiding’. De verschillen tussen deze twee modellen zijn niet gering. Het eerste vereist het akkoord van de persoon. Voor het tweede is alleen zijn aanwezigheid nodig. De beklaagde is niet langer de motor of de actor van de maatschappelijke enquête, aangezien ze verplicht is, ook wanneer hij ze niet wenst of er niet aan wil deelnemen. De keuzemogelijkheid wordt hem ontnomen. De ‘materie’ die in de maatschappelijke enquête wordt behandeld, is niet langer het gedrag of het milieu van de persoon, maar het verzamelen van diverse informatie om de haalbaarheid van de voorziene maatregel te bepalen. Een enkele noemer dekt dus twee duidelijk verschillende realiteiten.

3.

’99 … EEN EXCENTRISCH JAAR

1999 had een erg gevaarlijk jaar kunnen zijn. Het werd echter ‘slechts’ het jaar waarin nieuwe wijzigingen en innovaties verschenen, in de vorm van het beknopt voorlichtingsrapport.

217


De wet van 22 maart 1999, die de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie opnieuw wijzigde, voerde dit nieuwe begrip in, met het oog op een vlottere ontwikkeling van de dienstverlening. Deze wet kwam voort uit een wetsvoorstel dat op 7 juli 1997 door dhr. volksvertegenwoordiger Thierry GIET werd ingediend. Het wetsvoorstel was bedoeld om de voorafgaande maatschappelijke enquête voor het vonnisgerecht facultatief te maken met betrekking tot de dienstverlening en de opleiding, maar toch het openbaar ministerie tijdens het opsporingsonderzoek, de onderzoeksrechter, het onderzoeksgerecht en het vonnisgerecht de mogelijkheid te geven om de enquête te laten uitvoeren wanneer zij dat nuttig achtten. Dhr. GIET beargumenteerde zijn voorstel als volgt: "veel magistraten wensen een beroep te doen op de dienstverlening, maar worden geremd door het praktische probleem van de verplichting om een voorafgaande maatschappelijke enquête te laten uitvoeren. Als deze maatschappelijke enquête niet tijdens het opsporings- of het gerechtelijk onderzoek bevolen is, moet dat op het ogenblik van het vonnis gebeuren. Dat impliceert een verdaging van de zaak met soms verscheidene maanden. Het negatieve gevolg is een nog grotere overbelasting van de rechtbanken en de hoven van beroep. Dit veroorzaakt tijdverlies dat nadelig is voor zowel het harmonieuze verloop van de zittingen als voor het belang als dusdanig van de beklaagde." De oplossing is volgens dhr. GIET het facultatief maken van de maatschappelijke enquête, aangezien: "de vereiste informatie voor het opleggen van een alternatieve straf verzameld kan worden dankzij de aanwezigheid van de delinquent op de zitting en de dialoog die op dat ogenblik tussen de rechter en de delinquent kan plaatsvinden." Hoewel hij de maatschappelijke enquête facultatief wil maken, gaat dhr. GIET ermee akkoord dat verschillende opdrachtgevende overheden de uitvoering van een maatschappelijke enquête kunnen bevelen. Hij stelt daarom voor de voorwaarde af te schaffen die zegt dat de maatschappelijke enquête alleen op verzoek of met het akkoord van de beklaagde kan worden gevoerd. We stellen vast dat het doel van dhr. GIET uitgaat van een verlangen om het uitspreken van een dienstverlening veel gemakkelijker en sneller te maken, en om de obstakels van de wet van 29 juni 1964, gewijzigd door de wet van 10 februari 1994, weg te nemen. Het voorstel van dhr. GIET heeft echter alleen betrekking op de maatschappelijke enquête. Waar komt de notie van het beknopt voorlichtingsrapport dan vandaan? Als reactie op het voorstel van dhr. GIET, merkte de minister van Justitie tijdens de parlementaire debatten op dat: "de rechter zonder een voorafgaande maatschappelijke enquête moeilijk kan beslissen of hij een dienstverlening, een opleiding of een andere maatregel kan opleggen. De rechter moet de persoonlijkheid en de mentaliteit van de delinquent kennen." Toch stelt de minister, om de procedure te versnellen, voor dat men de maatschappelijke enquête, die veel tijd kan kosten, zou kunnen vervangen door een beknopt voorlichtingsrapport. Het is vooral de bedoeling om tijd te winnen. Het verplichte karakter van de maatschappelijke enquête vormt een obstakel om dit doel te bereiken, maar men is het erover eens dat de informatie die voor het vonnis wordt verzameld onmisbaar is voor de uitspraak van dat vonnis. Kortom, men moet het beknopt voorlichtingsrapport invoeren, dat in alle opzichten interessant is: het versnelt de procedure maar levert toch informatie voor het dossier.

218


De wet van 22 maart 1999 bekrachtigt heel deze redenering door het beknopt voorlichtingsrapport in het leven te roepen en verplicht te maken, terwijl de mogelijkheid om een maatschappelijke enquête te bevelen blijft bestaan. Het andere ‘type’ maatschappelijke enquête, de ‘oorspronkelijke’ maatschappelijke enquête, blijft behouden, is nog altijd facultatief maar vereist niet langer het akkoord van de betrokkene, ook al blijft het betrekking hebben op zijn gedrag en zijn milieu. Deze wet van 22 maart 1999 veralgemeent dus een benadering waartoe de wet van 10 februari 1994 een gedeeltelijke aanzet had gegeven. De persoon heeft hier niet langer de keuze, want een maatschappelijke enquête kan met of tegen zijn zin bevolen worden. Het beknopte voorlichtingsverslag, van zijn kant, dient niet om een volledig beeld te geven van de persoonlijkheid, de maatschappelijke integratie of de problematiek van de dader, maar antwoordt alleen op de vraag of de alternatieve straf in zijn geval geschikt is. De persoon vormt dus niet langer het middelpunt, het drijvende element van de beslissing. Hij is ‘excentrisch’ geworden.

4.

EEN UITSTERVENDE SOORT

Na de verkiezingen van 1999 was een van de prioriteiten van de nieuwe regering en haar minister van Justitie de invoeging van een procedure van onmiddellijke verschijning in het Wetboek van strafvordering, een soort versnelde procedure. Deze mogelijkheid bestond al, maar moest worden opgepept. Het idee was dat het gerecht onmiddellijk op de overtreding moest kunnen reageren, om te voorkomen dat een indruk van straffeloosheid zou ontstaan en dat het slachtoffer een secundaire victimisatie zou ondergaan (na deze van de misdaad zelf, deze van de onverschilligheid van justitie). Dit lijkt ons misschien ver van ons onderwerp te brengen, maar schijn bedriegt. Men moet immers weten dat de wet van 22 maart 1999 wel werd goedgekeurd maar niet gepubliceerd. Dat gebeurde pas op 1 april 2000. De wet van 10 februari 1994 tot wijziging van de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de publicatie was dus nog van kracht. Nu belet de wet van 10 februari 1994 dat de rechter in de procedure van onmiddellijke verschijning een dienstverlening of een opleiding oplegt, aangezien deze maatregelen alleen mogelijk zijn in het kader van een probatieopschorting of een probatieuitstel en op voorwaarde dat het uitstel voor de volledige gevangenisstraf wordt uitgesproken. Personen tegen wie een aanhoudingsbevel voor onmiddellijke verschijning is uitgevaardigd en personen tegen wie in het kader van de wet van 20 juli 1990 een aanhoudingsbevel is uitgevaardigd, kunnen deze maatregelen dus niet genieten. In dit denkkader steekt de problematiek van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport opnieuw de kop op. Sommige volksvertegenwoordigers merken op dat de wet van 10 februari 1994 een maatschappelijke enquête verplicht voordat een dienstverlening of een opleiding kan worden opgelegd. Ze verwijzen opnieuw naar de remmende werking van de maatschappelijke enquête waardoor deze door weinig magistraten werd gevraagd.

219


De zeer alerte heer GIET herinnert eraan dat de wet van 22 maart 1999 het beknopt voorlichtingsrapport verplicht als de rechter een alternatieve straf wil uitspreken. Hij zegt echter: "Het ziet er nu naar uit dat deze maatregel in de praktijk veel te zwaar zal zijn en de duur van de procedures aanzienlijk kan verlengen. Daarom moet men deze verplichting afschaffen en elke rechter de mogelijkheid geven om op basis van het dossier te beslissen of de maatschappelijke enquête of het beknopt voorlichtingsrapport opportuun is." Wat de heer GIET met de wet van 22 maart 1999 wilde bereiken, krijgt hij volledig met de wet van 28 maart 2000 tot invoeging van een procedure van onmiddellijke verschijning in het Wetboek van strafvordering, namelijk het volledig facultatieve karakter van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport. Zo verschijnen in het Belgische Staatsblad op dezelfde datum (01.04.2000) twee wetten, waarvan de ene de beleidslijnen van de andere radicaal omkeert door ze in de diametraal tegenovergestelde richting om te buigen, van het ene uiterste naar het andere.

5.

DE CLIMAX

Terwijl het zuiver facultatieve karakter van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport definitief bekrachtigd wordt in april 2000, wijdt de wetgever er bijna op hetzelfde ogenblik, vrij paradoxaal, een volledig Koninklijk Besluit aan. Dit Koninklijk Besluit van 07 juni 2000 bepaalt de algemene principes inzake het gebruik van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport in strafzaken. Waarom moest men opeens de regels vastleggen van de maatschappelijke enquête die al 36 jaar bestond? Verscheidene hypothesen zijn mogelijk. Zoals al uitgelegd, vormt het beknopt voorlichtingsrapport een nieuwe praktijk, ingevoerd door de wet van 22 maart 1999. Het ziet ernaar uit dat tijdens de debatten de indicaties over het nut van het beknopt voorlichtingsrapport in samenhang met de rem die de maatschappelijke enquête vormde, niet volstonden om alle aanwezige parlementsleden een duidelijk beeld te geven van het nieuwe concept. Na een interpellatie door een lid van de subcommissie Justitie, dat vroeg wat het verschil zou zijn tussen een maatschappelijke enquête en een beknopt voorlichtingsrapport, antwoordde de vertegenwoordiger van de minister dat men de modaliteiten in een Koninklijk Besluit zou bepalen. Men zou ook kunnen denken dat een vergelijking van de inhoud van de maatschappelijke enquête en die van het beknopt voorlichtingsrapport een beter begrip zou opleveren van de doelstellingen van beide formules. Het beknopt voorlichtingsrapport antwoordt op een specifiek verzoek van de opdrachtgevende overheid en wordt uitsluitend krachtens dat verzoek opgesteld. De opdrachtgevende overheid speelt de rol van motor, aangezien haar specifieke verzoek de aard en het interventiedomein van de mandataris duidelijk bepaalt.

220


Dit veronderstelt, om niet te zeggen vereist, dat de opdrachtgevende overheid goed weet wat zij wil vragen en het duidelijk verwoordt. Haar specifieke verzoek moet betrekking hebben op het aspect van de haalbaarheid van een dienstverlening, een opleiding of een andere specifieke maatregel. Dit begrip van specificiteit krijgt zijn volle belang in het kader van het opstellen van een beknopt voorlichtingsrapport, aangezien het primordiaal is dat het verzoek of de vraag die de opdrachtgevende overheid formuleert nauwkeurig en gedetailleerd is, zodat de mandataris onmiddellijk weet wat men van hem en zijn werk verwacht. In het andere geval, namelijk wanneer het verzoek of de vraag niet duidelijk geformuleerd is, volledig ontbreekt of van die aard is dat de mandataris er onmogelijk op kan antwoorden, kan men het beknopte karakter van het verslag niet verzekeren (terwijl die beknoptheid vereist is, aangezien ze volgens de wetgever synoniem is met snelheid en tijdwinst). In de maatschappelijke enquête werkt de mandataris niet alleen, maar werkt hij samen met de beklaagde. Hij plaatst samen met hem de feiten in een ruimere psychosociale context. Het is de bedoeling om een individuele maatregel voor te stellen die op de toekomst en op herstel gericht is. Anders dan in het beknopt voorlichtingsrapport, waarvan de haalbaarheid bijna zonder de ‘dader’ kan worden beslist en de maatregel belangrijker lijkt dan de persoon die hem moet uitvoeren, heeft de beklaagde in de maatschappelijke enquête een centrale rol. Men moet dus het strafbare gedrag in het meer algemene gedrag van de beklaagde situeren en trachten de waarde te schatten van de interacties tussen het milieu en de persoon en van zijn levencontext, zodat men de middelen van zowel de persoon als de omgeving kan inschatten. In een dynamisch perspectief kunnen deze middelen eventueel de hoeksteen vormen voor de opbouw van de begeleiding en dus ook van de toekomst.

6.

RELEVANTIE EN OPPORTUNITEIT: NIEUWE INZICHTEN

Onze maatschappelijke enquête en ons beknopt voorlichtingsrapport zetten hun weg rustig voort en zien hun toepassingsdomein met twee nieuwe wettelijke kaders verruimd worden. Het eerste wordt officieel gemaakt door de wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele en in politiezaken. Ze zegt: "(...) het openbaar ministerie, de onderzoeksrechter, de onderzoeksgerechten en de vonnisgerechten (kunnen) aan de afdeling van de Dienst Justitiehuizen van het ministerie van Justitie van het gerechtelijk arrondissement van de verblijfplaats van de inverdenkinggestelde, de beklaagde of de veroordeelde de opdracht geven een beknopt voorlichtingsverslag op te stellen en/of een maatschappelijke enquête uit te voeren." En meer bepaald: "Deze rapporten en deze onderzoeken mogen alleen de pertinente elementen bevatten die van aard zijn de overheid die het verzoek tot de dienst van de justitiehuizen richtte in te lichten over de opportuniteit van de overwogen maatregel of straf."

221


De wet van 27 december 2006 houdende diverse bepalingen (II) wijzigt de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis en maakt in dit stadium van de procedure een beroep op een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsrapport mogelijk. Deze wet wordt aangevuld door de volgende elementen: "Met het oog op de bepaling van de voorwaarden, kan de onderzoeksrechter de afdeling van de Dienst Justitiehuizen van de FOD Justitie van het gerechtelijk arrondissement van de verblijfplaats van de betrokkene de opdracht geven een beknopt voorlichtingsrapport op te stellen of een maatschappelijke enquête uit te voeren." En vermeldt: " Deze rapporten en deze onderzoeken mogen alleen de pertinente elementen bevatten die van aard zijn de overheid die het verzoek tot de dienst van de justitiehuizen richtte in te lichten over de opportuniteit van de overwogen maatregel of straf". Men merkt dat dit knip- en plakwerk is. Het facultatieve karakter van het verzoek wordt bekrachtigd. Het individu heeft geen enkele inspraak meer in de beslissing. Ze komt volledig aan de opdrachtgevende overheid toe. De rapporten mogen uitsluitend relevante elementen bevatten, dus elementen die het mogelijk maken om te bepalen of de maatregel of straf al dan niet opportuun is. De relevantie en de opportuniteit lijken dus de twee nieuwe criteria voor de realisatie van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport.

7.

WAT IS HET RESULTAAT VAN DIT ALLES?

De wetgever heeft zich zeer uitvoerig beziggehouden met de maatschappelijke enquête. Hij heeft er zelfs een uitvloeisel, het beknopt voorlichtingsrapport, aan toegevoegd en heeft hun toepassingsdomein uitgebreid. Heeft al die belangstelling echter tot een gebruik geleid dat in verhouding staat tot de energie die aan deze materie is gewijd? De vraag is gesteld. Twijfel is toegelaten. We hebben vastgesteld dat men de maatschappelijke enquête vaak als een rem op de goede uitvoering van de gerechtelijke procedure heeft beschouwd, met als gevolg dat ze een facultatief karakter heeft gekregen. Het beknopt voorlichtingsrapport, met zijn beperkte inhoud en zijn facultatieve karakter, zou het mogelijk moeten maken om tijd te winnen en toch een minimum aan nuttige informatie voor de besluitvorming van de magistraat te verzamelen. Wanneer we ons op het jaar 2008 baseren, stellen we vast dat de justitiehuizen van het hele land 6.437 nieuwe mandaten voor probatiebegeleiding en 2.488 verzoeken voor maatschappelijke enquêtes of beknopte voorlichtingsrapporten ontvingen. Dit zou betekenen dat bijna 40% van de nieuwe probatiemandaten werd voorafgegaan door een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsrapport, dus 4 dossiers op de 10. Een verdeling volgens de gewesten bevestigt deze vaststelling niet helemaal.

222


In Vlaanderen bedraagt de verhouding 47%, in Wallonië 23% en in Brussel 67%. De praktijk lijkt dus sterk van gewest tot gewest te verschillen. Geldt dat ook voor de autonome werkstraffen? Nog altijd op basis van het jaar 2008, tellen we 10.131 nieuwe mandaten voor autonome werkstraffen en 2.366 mandaten voor maatschappelijke enquêtes of beknopte voorlichtingsrapporten. Dit zou betekenen dat iets meer dan 23% van de nieuwe mandaten werd voorafgegaan door een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsrapport, dus ongeveer 2,5 dossiers op 10. De verdeling volgens de gewesten levert opnieuw verschillende realiteiten op: Een verhouding van 21% voor Vlaanderen, 29% voor Wallonië en 7,5% voor Brussel. We moeten deze statistieken met veel behoedzaamheid en reserves benaderen. Ze moeten worden verfijnd en uitgediept voor we er eventuele besluiten of interpretaties uit kunnen afleiden. Ze tonen alleen verschillende realiteiten in het gebruik van de maatschappelijke enquête of het beknopt voorlichtingsrapport, naast het feit dat dit gebruik proportioneel niet erg hoog is. In een criminologische kroniek in de Revue de Droit Pénal et de Criminologie, getiteld ‘L'injonction formative en matière pénale: valorisation et obstacles à son effectivité’, bevestigen Clémence FRANCOISE, onderzoekster bij de V.U.B. en Dan Kaminski, professor aan de Ecole de criminologie van de U.C.L. de vaststelling dat de magistraten weinig maatschappelijke enquêtes aanvragen. Ze citeren in dit verband H. Dominicus, die in zijn proefstuk in 2007, in het kader van zijn stage voor de benoeming op niveau A, meende dat: "in ongeveer 70 tot 80% van alle probatiedossiers geen voorafgaand onderzoek wordt gevraagd". De twee auteurs benadrukken ook het volgende: "Hoewel het afzien van een beroep op de maatschappelijke enquête de besluitvormingsprocedure waarschijnlijk versnelt, vormt ze een belangrijk nadeel op het vlak van de uitvoering. Veel actoren op het terrein betreuren immers de onderbenutting of de verwaarlozing ervan door de magistraten. Het zou te vaak gebeuren dat de beslissingen niet uitvoerbaar zijn omdat de magistraat slecht geïnformeerd is." Ze vermelden verder dat de magistraat de beklaagde altijd ter zitting kan ondervragen, maar vragen zich af of een dergelijk systeem wel effectief is, rekening houdend met de snelheid waarmee de magistraat soms moet beslissen. Toch is het ook mogelijk dat de elementen in het dossier de rechter voldoende lijken. Maar de auteurs menen dat een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsrapport nog een tweede voordeel heeft. Ze leggen uit dat de justitieassistenten de uitvoering van de enquête kunnen gebruiken om de justitiabele te informeren over de aard van de voorziene maatregel, met het voordeel dat de beklaagde ter zitting de maatregel met kennis van zaken kan aanvaarden, en weet wat hij moet verwachten wanneer hij aan de maatregel begint. Dat kan de kansen op succes alleen maar groter maken. Het Directoraat-generaal Justitiehuizen lijkt het eens te zijn met deze analyse. Na een Business Process Re-engineering (BPR) heeft het Directoraat-generaal een volledig proces aan de maatschappelijke enquête gewijd en een hele reeks werkinstructies voor de justitieassistenten opgesteld.

223


Daarin wordt gesteld dat de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport niet alleen bedoeld zijn om nuttige inlichtingen te verzamelen om de opdrachtgevende overheid te informeren over de toepasbaarheid van de voorziene straf of maatregel, maar ook om de justitiabele duidelijk te informeren over de straf of maatregel. In het licht van al deze elementen wordt het duidelijk dat het gebruik van de maatschappelijke enquête of het beknopte voorlichtingsrapport nog vragen oproept. Dit onderwerp zou gediend zijn met een ruim debat waarin de mening en de houding van alle betrokkenen aan bod zouden moeten komen, om de eventuele verwachtingen en behoeften van alle partijen te kennen. We hebben gezien dat het gebruik van dit instrument niet zomaar kan worden gedecreteerd. Alleen als het op een integere manier wordt toegepast en als het nut ervan wordt erkend, zal het eventueel een grotere rol kunnen spelen.

224


THEMA Maatschappelijke enquête

29.06.1964 - Facultatief

10.02.1994

28.03.2000

07.06.2000

- Facultatief

- Facultatief

(met betrekking tot - Met akkoord of + idem opschorting op verzoek v.d. 29.06.1964 pers. of uitstel) - Over milieu en gedrag

- Ambtshalve of op verzoek v.d. pers. - Over milieu en gedrag

Maatschappelijke enquête

- Verplicht

- Facultatief

+ idem 22.03.99 - In samenwerking met de pers. - Met het oog op geïndiv. maatregel - Facultatief - Facultatief

(met betrekking tot DV of opleiding)*

- Pers. aanwezig maar akkoord niet noodz. - Over de maatregel en zijn haalbaarheid

- Ambtshalve of op verzoek v.d. pers. - Over milieu en gedrag

(of een andere specifieke maatregel)

- Facultatief

22.03.1999

17.04.2002

27.12.2006

- Facultatief

+ idem 22.03.99 - In samenwerking met de pers. - Met het oog op geïndiv. maatregel

Maatschappelijke enquête

- Facultatief

- Facultatief

(met betrekking tot AWS of AVH)*

- Relevante elementen


- Gepastheid maatregel/straf

_Gepastheid maatregel/straf

Beknopt voorlichtingsverslag

- Facultatief

- Facultatief

(met betrekking tot AWS of AVH)*






- Verplicht

(met betrekking tot opschorting of uitstel)

- Geen akk., + idem 22.03.99 geen aanwezigheid, - Over de maatregel en zijn haalbaarheid - Verplicht - Facultatief

- Als antwoord op specifiek(e) verzoek/vraag - Over de haalbaarheid van de maatregel - Facultatief

+ idem 22.03.99 - Geen akk., geen aanwezigheid, - Over de maatregel en zijn haalbaarheid

- Als antwoord op specifiek(e) verzoek/vraag - Over de haalbaarheid van de maatregel


(met betrekking tot DV of opleiding)* (of een andere specifieke maatregel)

- Facultatief

- Facultatief

* Met de wet van 17.04.02 verdwijnt de dienstverlening als voorwaarde voor een probatiemaatregel DV = Dienstverlening

AWS = Autonome Werkstraf

AVH = Alternatief voor de Voorhechtenis

225


226

ATELIER 5: HET

SOCIAAL ONDERZOEK

TIEN JAAR JUSTITIEHUIZEN Lucien Nouwynck Advocaat-generaal bij het hof van beroep van Brussel

Een bespreking van de rol, de plaats en het nut van de maatschappelijke enquête of de sociale studie in het kader van de burgerrechtelijke en strafrechtelijke opdrachten van de justitieassistenten impliceert een voorafgaande vraag: wat is een enquête of een sociale studie? Deze definitie zal gevolgen hebben voor wat men ervan kan verwachten, maar ook voor wat men er wel en niet mee kan doen. 1.

DE MAAT SCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE : OP ZOEK NAAR EEN DEFINITIE

Verscheidene wetten vermelden de sociale studie of de maatschappelijke enquête. Met betrekking tot de burgerrechtelijke opdrachten zegt de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming in artikel 50 dat de jeugdrechtbank «een maatschappelijk onderzoek kan doen verrichten door bemiddeling van de 1 bevoegde sociale dienst». In het domein van het strafrecht citeren we artikel 2, § 2, van de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, dat de mogelijkheid geeft aan het openbaar ministerie, de onderzoeksrechter, de onderzoeksgerechten en de vonnisgerechten (met uitzondering van de hoven van assisen) om opdracht te geven «ambtshalve of op verzoek van de 2 delinquent een maatschappelijke enquête uit te voeren met betrekking tot diens gedragingen en milieu».

1

Zie ook art. 348-11 van het Burgerlijk Wetboek en art. 1280, al. 3, van het Strafwetboek. Zie ook art. 35, § 1ste, al. 2, van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis en art. 8, al. 3 ; 17, § 1, al. 2, en 33, §2, in het bijzonder, van de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten. 2

Lucien Nouwynck – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000

Deze teksten worden gekenmerkt door het ontbreken van een definitie van de enquête en de sociale studie, alsof de wetgever meende dat deze concepten op zich voldoende bekend zijn. De wet heeft pas onlangs aan de koning de zorg toevertrouwd om de regels te bepalen voor de maatschappelijke enquête (en het beknopte voorlichtingsrapport, dat men een «mini-maatschappelijke enquête» met een specifieke 3 vraag zou kunnen noemen) . De wetgever heeft echter zelf drie fundamentele aspecten van deze onderzoeksmaatregelen bepaald, namelijk: - hun voorwerp: voor de sociale studie in burgerrechtelijke opdrachten (of «beschermingsaangelegenheden»): «de persoonlijkheid van de betrokkene en het milieu waarin hij wordt grootgebracht» en voor de maatschappelijke enquête in strafzaken, het gedrag en het milieu van de betrokkene; - hun einddoel, namelijk in burgerrechtelijke opdrachten: het bepalen van het belang van de betrokken minderjarige en «welke middelen voor zijn opvoeding of behandeling gepast zijn» en, in het strafrecht, met het oog op de toepassing van een probatiemaatregel, vrijheid onder 4 voorwaarden, of een uitvoeringsmodaliteit van een vrijheidsstraf ; - aan wie ze moeten worden toevertrouwd: de «bevoegde sociale dienst» of, explicieter, de Dienst Justitiehuizen. Voor ons betoog zijn deze twee laatste aspecten de belangrijkste. Het is immers niet zozeer het voorwerp van deze onderzoeksmaatregel dat zijn aard bepaalt (men kan ook op andere manieren informatie over iemands gedrag of milieu verzamelen, bijvoorbeeld door een politieonderzoek), dan wel zijn einddoel (niet gericht op het zoeken naar de gerechtelijke waarheid, maar wel op het zoeken naar maatregelen aangepast aan de situatie en de persoonlijkheid van de betrokkene) en het feit dat hij wordt toevertrouwd aan een sociale dienst en niet aan bijvoorbeeld een politiedienst. Het koninklijk besluit van 7 juni 2000 tot bepaling van de algemene principes inzake het gebruik van de 5 maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport in strafzaken geeft in artikel 3 de volgende definitie: «Een maatschappelijke enquête is een sociaal onderzoek waarbij de justitieassistent, samen met de beklaagde, de feiten in een bredere psychosociale context plaatst, om een geïndividualiseerde maatregel voor te stellen, die toekomst- en herstelgericht is». Men vindt hier de al vermelde belangrijke elementen terug, namelijk het feit dat de maatschappelijke enquête wordt toevertrouwd aan een justitieassistent, en verduidelijkingen over de doelen van het onderzoek. We zullen de implicaties van deze twee aspecten achtereenvolgens ontwikkelen.

3

Zie meer bepaald art. 2, § 3, van de wet van 29 juli 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, ingevoegd door de wet van 22 maart 1999. 4 «De maatschappelijke enquête is in strafzaken een instrument dat in essentie het realisme van het project van de (al dan niet gedetineerde) cliënt vat, zijn haalbaarheid, de inzet van de externe omgeving voor dit project, de voorwaarden waarin het project past». (Omzendbrief met verduidelijking van de deontologische principes van de justitieassistent, in bijlage bij de dienstorder van de voorzitter van het directiecomité van de FOD Justitie van 28 juli 2003 inzake de deontologie, punt A.2). 5 Belgisch Staatsblad, 10 juni 2000.

228


2.

DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE ZIJN VORMEN VAN MAAT SCHAPPELIJK WERK

Door te verduidelijken dat de maatschappelijke enquête of de sociale studie aan een sociale dienst of meer expliciet aan een justitieassistent wordt toevertrouwd, bevestigt de wetgever het feit dat dit een vorm van maatschappelijk werk is. Het gemeenschappelijke punt voor alle justitieassistenten, ongeacht hun opdracht, of deze opdracht zich in de burgerlijke of strafrechtelijke materie situeert of op daders of slachtoffers gericht is, is dat zij belast 6 zijn met opdrachten van maatschappelijk werk in een gerechtelijke context . Het feit dat het hier maatschappelijk werk betreft, is in zekere zin de «identiteitskaart» van de dienst justitiehuizen en zijn leden. «De kennis van de methodologie en de deontologie van het sociaal werk», «respect voor de deontologie van het werk» en de «deontologische vereisten van het beroep inzake het respecteren van de privacy en het beroepsgeheim» worden vermeld in het ministerieel besluit van 23 juni 1999 tot vaststelling van de functiebeschrijvingen en profielen voor het personeel van de buitendiensten van de Dienst Justitiehuizen 7 van het Ministerie van Justitie . Hieruit volgt dat alle justitieassistenten, ook de houders van een ander diploma dan dat van maatschappelijk assistent, gezien de aard van hun opdrachten de deontologie van dit beroep moeten 8 respecteren . Een omzendbrief van 28 juli 2003 verduidelijkt de deontologische principes van de justitieassistent9. Deze tekst brengt de deontologie van de maatschappelijke assistenten over naar de 10 specifieke beroepscontext van de justitieassistenten, zonder ervan af te wijken . Er kan een spanning bestaan tussen de deontologische vereisten van het sociaal werk en de verwachtingen van de opdrachtgevers. Daarom is het van essentieel belang dat het Directoraat-generaal Justitiehuizen door middel van een aan de opdrachten van de justitieassistenten aangepaste methodologie een professionele positie ontwikkelt die zowel het gerechtelijke kader van hun interventies als hun identiteit als maatschappelijk werker respecteert.

6

Hun uiteenlopende opdrachten zijn altijd een vorm van maatschappelijk werk: eerstelijnswerking, slachtofferonthaal, bemiddeling in strafzaken, sociale studie in burgerrechtelijke zaken, maatschappelijke enquête of beknopt voorlichtingsverslag in strafzaken, begeleiding van in vrijheid gelaten of gestelde justitiabelen mits naleving van voorwaarden in verschillende legale en extralegale kaders, toepassing en opvolging van de uitvoering van werkstraffen. Zie het koninklijk besluit van 13 juni 1999 houdende organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het Ministerie van Justitie (Belgisch Staatsblad, 29 juni 1999). 7 Ministerieel besluit van 23 juni 1999, bijlage, punt III, 3.1 en 3.3, punt IV, 3.3., en punt V, 3.3. (Belgisch Staatsblad, 29 juni 1999). 8 De doctrine, die meer bepaald gebaseerd is op de aard van hun taken en op de teksten die hun opdrachten definiëren, stelt dat de justitieassistenten van de FOD Justitie aan het beroepsgeheim gehouden zijn. Zie P. LAMBERT, Secret professionnel, Bruxelles, Bruylant, 2005, pp. 317 en 318, evenals I. VAN DER STRAETEN en J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, pp. 49 en 90. 9 Omzendbrief ter verduidelijking van de deontologische principes van de justitieassistent als bijlage bij de dienstorder van de voorzitter van het directiecomité van de FOD Justitie van 28 juli 2003 met betrekking tot de deontologie. 10 Zie de deontologische code van de Union des associations francophones d'assistants sociaux (UFAS). Deze code is gebaseerd op de op 6 en 7 juli 1994 door de Internationale Federatie van Sociale Werkers (IFSW) goedgekeurde ethische principes voor de sociale dienstverlening (www.ifsw.org). «De deontologie die eruit voortvloeit, vormt een gemeenschappelijke referentie die iedereen in staat stelt om te beoordelen welk gedrag men in de verschillende beroepssituaties moet volgen en om het evenwicht te vinden tussen de verplichtingen tegenover de werkgever en tegenover de personen die een beroep doen op maatschappelijke assistenten» (Deontologische code van de UFAS, uitgave 1997, pagina 1, inleiding).

229


Als justitie een beroep doet op een dienst die opgericht is om opdrachten die als maatschappelijk werk 11 worden beschouwd, samen te brengen en om een hoog professioneel niveau te waarborgen , heeft dit alleen zin met het oog op de uitvoering van hun opdrachten in naleving van de professionele principes van het maatschappelijk werk. De verwijzing naar de deontologie van het maatschappelijke werk, met inbegrip van zijn definitie, trekt dus een scheidingslijn tussen de opdrachten van de justitiehuizen en de taken van andere diensten die tussenkomen, zoals de politiediensten. Bovendien geeft ze de justitieassistenten en hun hiërarchie richtpunten die hen in staat stellen hun rol ten volle op zich te nemen en er niet van af te wijken. Dit impliceert geen waardeoordeel dat zou stellen dat het maatschappelijke werk ‘nobeler’ zou zijn dan het politiewerk. De zaak is van een heel andere en veeleer fundamentelere orde: toezien op de verantwoordelijke en professionele uitvoering van de specifieke opdrachten die aan de justitiehuizen worden toevertrouwd. Wanneer we hier over de taken van de politiediensten spreken, die niet minder belangrijk of minder ‘nobel’ zijn, maar wel anders, hechten wij evenveel belang aan het respect voor de aard, de basisprincipes en de methodologie van het politiewerk. Het belangrijkste is dat iedereen zich volledig aan zijn rol houdt. De twee rollen vullen elkaar trouwens aan en dragen, elk op hun terrein, bij tot de goede werking van justitie. Wanneer een justitieassistent een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsrapport in een strafrechtelijke opdracht uitvoert, of een sociale studie in een burgerrechtelijke opdracht, situeert zijn rol zich op het niveau van de informatie met het oog op het nemen van een beslissing door een gerechtelijke overheid. De justitieassistent die met een dergelijke opdracht belast wordt, bevindt zich wel degelijk in de positie van een maatschappelijk werker12 : hij zal een stand van zaken moeten maken van de middelen en mogelijkheden van de betrokken personen en hun omgeving. De inzet is de mobilisering van hun middelen en van hun wil om zich in te spannen, ofwel voor een veranderingsproces dat recidive moet voorkomen, in strafrechtelijke opdrachten, ofwel in hun rol van ouder die het belang van het kind 13 respecteert, in burgerrechtelijke opdrachten . Men merkt trouwens dat de definitie van de maatschappelijke enquête in artikel 3 van het koninklijk besluit van 7 juni 2000 de nadruk legt op het feit dat de justitieassistent «samen met de beklaagde» werkt. Dit past in een van de fundamentele regels van de deontologie van de maatschappelijke werkers, namelijk de

11

De oprichting van de justitiehuizen, waartoe in 1996 werd beslist, na gebeurtenissen die het land en vooral de juridische wereld op hun grondvesten deden daveren, en die in 1999 geconcretiseerd werd, was vooral bedoeld om in het licht van de eerste lessen van deze gebeurtenissen op twee bekommernissen te antwoorden. Men wilde de kwaliteit verbeteren en de stiptheid vergroten van de begeleiding van justitiabelen die in verschillende wettelijke kaders onderworpen werden aan de naleving van voorwaarden. Parallel hiermee wilde men het bestaande apparaat verbeteren in het kader van het beleid ten gunste van de slachtoffers dat sinds 1994 was ontwikkeld, om secundaire victimisatie te beperken. Om deze doelstellingen te bereiken, besloot men alle professionelen van het maatschappelijk werk van justitie (buiten de strafinrichtingen) binnen eenzelfde structuur te brengen, om de omkadering en de opleiding te verbeteren en hen professioneler te maken. Door deze maatschappelijke werkers in de lokalen van de justitiehuizen onder te brengen, wilde men tegelijkertijd hun toegankelijkheid verbeteren en hun identiteit bevestigen als een specifieke dienst van justitie, gescheiden van de in de justitiepaleizen ondergebrachte diensten. 12 Met andere woorden «iemand die persoonlijke hulp verleent om de mens in staat te stellen zich beter te verwezenlijken, door middel van een beter gebruik van zijn eigen middelen en die van de maatschappij, en aldus de ontplooiing van zijn mogelijkheden te bevorderen, samen met een grotere autonomie en het nemen van eigen verantwoordelijkheden» (Deontologische code van de Union des associations francophones d’assistants sociaux, uitgave 1997, inleiding, Action sociale, p. 3). 13 «Door te aanvaarden dat de werking op of voor de mens alleen op het niveau van de capaciteiten praktische zin heeft, kan men de eeuwige morele valkuil ontwijken: goed doen voor de mensen zonder hun mening te vragen.» (M. CROZIER et E. FRIEDBERG, L’acteur et le système, Paris, Seuil, Points Essais, 1981, p. 431.)

230


onvoorwaardelijke eerbied voor de betrokken persoon, die als autonoom en verantwoordelijk wordt 14 beschouwd . Men moet dus optreden zonder een waardeoordeel te vellen en met respect voor de keuzes van de betrokkenen, ook, indien dat hun keuze is, met hun weigering om samen te werken. Een maatschappelijk werker biedt immers zijn diensten aan, maar legt ze niet op. Hij moet de persoon met wie hij een professioneel contact onderhoudt een duidelijke, waarachtige beschrijving geven van zijn aanpak. Voor 15 elke interventie is de instemming van de betrokkenen vereist . De toepassing van deze principes in het kader van de opdrachten van de justitieassistenten kan ongetwijfeld moeilijkheden met zich meebrengen, vooral met betrekking tot de instemming van de betrokkene. De interventie gebeurt immers in het kader van een mandaat vanwege een overheid. Het principe van de interventie wordt buiten de betrokkene beslist, maar men kan zijn medewerking nooit 16 afdwingen . Dit heeft zeer concrete gevolgen voor de manier van werken van de justitieassistenten en dus ook voor wat men van een maatschappelijke enquête of een sociale studie mag verwachten. De justitieassistent zal bijvoorbeeld in principe geen contact opnemen met derden zonder het akkoord van de betrokkenen, zal zich met betrekking tot verificatie baseren op de elementen en stukken die hij van de betrokkenen zelf krijgt, en zal alleen op afspraak huisbezoeken afleggen. Het verschil met de benadering van de politie is dus duidelijk. Op het gevaar af in de karikatuur te vervallen – om pedagogische redenen – zou men kunnen zeggen dat de maatschappelijk werker «samen met» de betrokkenen onderzoekt, terwijl de politie «over» de betrokkenen onderzoekt. De aard zelf van het politiewerk houdt in dat men informatie tracht te verkrijgen die de betrokkenen wensen te verbergen en die precies daarom interessant is. Het politieonderzoek kan dus een verborgen waarheid aan het licht brengen. Maar de maatschappelijke enquête brengt, met de medewerking van de betrokkenen, andere aspecten op de voorgrond. De betrokkenen kunnen in een welbepaald kader en met een welbepaald doel met de maatschappelijke werker praten over aspecten van hun leven die ze zouden verzwijgen in het kader van een politieonderzoek, dat een ander voorwerp en een ander doel heeft. Het belangrijkste werkinstrument van de justitieassistent is de relatie die in dit kader met de betrokkenen kan ontstaan, waarbij de betrokkenen uiteraard duidelijkheid moeten hebben over dit kader. Vandaar het belang van een duidelijk onderscheid tussen de twee benaderingen (het politieonderzoek en de maatschappelijke enquête), die allebei hun aard en hun effectiviteit moeten behouden. Laten we het voorbeeld van het huisbezoek opnieuw bekijken. Het illustreert het verschil tussen het politieonderzoek en de maatschappelijke enquête. Een onaangekondigd bezoek door een politieman zal het mogelijk maken om bepaalde vaststellingen te doen over de staat van de woning, de aanwezigheid van bepaalde personen, enz. Als de justitieassistent op dezelfde manier te werk zou gaan, zou hij dezelfde vaststellingen kunnen doen, maar zou hij worden beschouwd als iemand die een onderzoek «tegen» de betrokkene uitvoert; elke vorm van vertrouwensrelatie zou in het gedrang komen en de betrokkenen zouden hem waarschijnlijk niet over moeilijkheden of over aspecten van hun persoonlijkheid vertellen die belangrijk zijn opdat de opdrachtgever de meest gepaste maatregelen zou kunnen nemen. Kortom, de meerwaarde van de interventie van de justitieassistent zou verloren gaan. Dit brengt ons naar het ander fundamenteel aspect van de enquête en de sociale studie: hun specifieke doel.

14

Deontologische code van de Union des associations francophones d’assistants sociaux, uitgave 1997, titel 1, principes généraux, en art. 2.2 ., 2.4., 2.5. en 6.1. 15 Zie de deontologische code van de Union des associations francophones d'assistants sociaux, uitgave 1997, art. 2.5. 16 De justitieassistent moet de betrokkene responsabiliseren voor de gevolgen van een weigering om mee te werken, maar moet diens ‘verlichte keuze’ respecteren.

231


3.

DE MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE EN DE SOCIALE STUDIE HEBBEN EEN SPECIFIEK DOEL

De opdracht van een justitieassistent die belast is met een maatschappelijke enquête of een sociale studie impliceert dat hij bij de opdrachtgever verslag uitbrengt over de vragen die relevant zijn in het kader van zijn mandaat. Hetzelfde geldt wanneer hij met een begeleidingsopdracht belast is. Deze uitspraak bevat twee aspecten die onze aandacht verdienen: het verslag is bestemd voor een welomschreven overheid, in het kader van een welbepaald mandaat. Daaruit volgt dat de verslagen uitsluitend mogen worden meegedeeld aan de overheden waarvoor ze 17 bestemd zijn of die er volgens de wet kennis van mogen nemen , afhankelijk van het wettelijke kader waarin het mandaat wordt gegeven. Het houdt ook in dat deze overheden de verslagen alleen mogen 18 gebruiken voor hun eigenlijke doel . Het Hof van Cassatie heeft herhaaldelijk verklaard dat de verslagen van sociale studies of medischpsychologische onderzoeken in toepassing van artikel 50 van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming «als enige doel hebben om in het belang van de minderjarige de modaliteiten voor het beheer van zijn persoon te bepalen, of de gepaste middelen voor zijn opvoeding of behandeling» en dat 19 ze voor geen enkel ander doel mogen worden gebruikt . De motieven achter deze constante rechtspraak van het Hof van Cassatie zijn interessant. Ze zijn van drieërlei aard: - het beroepsgeheim van elke persoon die, in welke hoedanigheid ook, meewerkt aan de toepassing van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, volgens artikel 77 van deze wet; - het doel van het onderzoek, dat de vereiste inmenging in de privacy en het gezinsleven rechtvaardigt; - zekerheid met betrekking tot de overdracht van volledige informatie aan de opdrachtgever. Het lijkt ons dat deze redenering moet worden uitgebreid naar de rapporten die in een strafrechtelijk kader worden opgesteld, aangezien men dezelfde motieven kan inroepen. We zullen de drie aspecten een na een onderzoeken: het beroepsgeheim van de auteurs van de verslagen, het respect voor de betrokken personen en hun privacy, en de effectiviteit van het onderzoek. Wanneer een justitieassistent met een maatschappelijke enquête of een begeleiding wordt belast, is hij net als een medisch of psychologisch deskundige gehouden aan het beroepsgeheim tegenover elke andere persoon of instantie dan de opdrachtgever; zelfs tegenover deze overheid blijft de

17

Met andere woorden, de mandaterende overheid zelf, de gerechtelijke overheden die in een ander stadium van dezelfde procedure kunnen optreden, en het openbaar ministerie. 18 Zie L. NOUWYNCK, "Le secret professionnel et ses implications sur l’utilisation de rapports d’expertise, d’enquêtes sociales, d’études sociales et de rapports de guidance sociale dans des procédures distinctes de celles dans lesquels ils ont été établis", Revue de droit pénal et de criminologie, juni 2002, pp. 625 tot 642. Dit artikel bevat uittreksels van de publicatie. 19 Cass., 8 juni 1988, J.T., 1988, p. 662 ; Cass., 28 juni 1989, Pas., 1989, I, p. 1186 ; Cass., 12 mei 1999, Pas., 1999, I, p. 280 ; Cass., 19 oktober 2005 -twee vonnissen en besluiten van advocaat-generaal D. Vandermeersch, website van de FOD Justitie, Cass., 21 maart 2006, idem, en Cass., 4 maart 2008, idem.

232


geheimhoudingsplicht bestaan voor alle elementen waarvan de onthulling niet noodzakelijk is voor de 20 uitvoering van de opdracht . Deze principes worden bekrachtigd door de Europese regels betreffende gemeenschapsstraffen en maatregelen, die onder meer stellen dat «De informatie die in het individuele dossier voorkomt uitsluitend zal worden onthuld aan de personen die het recht hebben om het te raadplegen. De informatie die aldus wordt onthuld, zal zich beperken tot wat de overheid die ze verzoekt nodig heeft om zich van haar taak te 21 kwijten.» Moet men bovendien niet erkennen dat het oneigenlijk gebruik van informatie van psycho-medisch-sociale aard die voor een specifiek doel werd verzameld, inbreuk maakt op artikel 8 van de Europese Conventie van de Rechten van de Mens en op artikel 22 van de Grondwet, die het recht op het respect van de 22 privacy en het gezinsleven garanderen ? Elke onderzoeksmaatregel van deze aard impliceert immers een mate van inmenging in de privacy. Deze schending van de privacy is alleen gerechtvaardigd en wordt alleen door de betrokkenen aanvaard voor een welbepaald doel, in een wettelijk kader dat de modaliteiten voor de raadpleging van het dossier en de overheid die het verslag zal ontvangen, bepaalt. De justitieassistent is trouwens verplicht om het kader 23 van zijn opdracht uit te leggen aan de personen met wie hij in contact treedt . Het criterium van het doel is de hoeksteen van onze wetgeving voor de bescherming van de persoonlijke 24 levenssfeer . Het gebruik van het verslag van een maatschappelijke enquête of een begeleiding voor andere doeleinden zou geen rekening houden met de context waarin het onderzoek werd voorgeschreven, de medewerking werd aanvaard, de ontboezemingen werden gedaan en het verslag werd opgesteld. Een dergelijk gebruik zou er ook toe kunnen leiden dat het verslag zou worden onthuld aan andere personen dan zij die het in het aanvankelijke kader konden raadplegen.

20

I. VAN DER STRAETEN en J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, pp. 74 en 90. In dezelfde zin, met betrekking tot artsen en psychologen: «De geneesheer (deskundige) moet blijk geven van bedachtzaamheid bij het opstellen van de besluiten in zijn verslag en mag slechts gegevens aanbrengen die een antwoord verstrekken op de vragen van zijn opdrachtgever. [...] De geneesheer-deskundige mag aan de rechtbank slechts de feiten bekendmaken die rechtstreeks betrekking hebben op het deskundig onderzoek en die hij bij die gelegenheid heeft ontdekt. Al wat hij bij dit onderzoek heeft vernomen buiten het kader van zijn opdracht, moet hij verzwijgen.» (Code van de geneeskundige plichtenleer, art. 125, §5 en 128, § 3). «Indien de psycholoog verslag uitbrengt bij een daartoe bevoegde persoon, beperkt hij zich tot de informatie die rechtstreeks betrekking heeft op de gestelde vraag.» (Deontologische code van de Belgische Federatie van Psychologen, uitgave 2004, art. 1.2.2.). 21 Aanbeveling nr. R(92)16 inzake Europese regels betreffende gemeenschapsstraffen en -maatregelen, goedgekeurd door het Ministercomité van de Raad van Europa van 19 oktober 1992, regel nr. 64. 22 In deze betekenis: Brussel, 8 februari 1993, Revue de droit pénal et de criminologie, 1993, p. 666. 23 Omzendbrief ter verduidelijking van de deontologische principes van de justitieassistent als bijlage bij de dienstorder van de voorzitter van het directiecomité van de FOD Justitie van 28 juli 2003 met betrekking tot de deontologie, punten A.2.1 en C.3. In dezelfde zin, met betrekking tot artsen en psychologen: "Indien de professionele relatie is opgelegd door een bevoegde derde moet de cliënt op de hoogte worden gesteld van alle mogelijke gevolgen van deze relatie. De psycholoog informeert deze derde en de cliënt op precieze wijze van de verschillende modaliteiten en plichten waaraan hij zich moet houden, zowel tegenover de ene als tegenover de andere." (Deontologische code van de Belgische Federatie van Psychologen, uitgave 2004, art. 1.3.5.) 24 Artikel 4, §1 van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, gewijzigd door de wet van 11 december 1998, bepaalt onder meer dat "Persoonsgegevens dienen: 1° eerlijk en rechtmatig te worden verwerkt; 2° voor welbepaalde, uitdrukkelijk omschreven en gerechtvaardigde doeleinden te worden verkregen en niet verder te worden verwerkt op een wijze die, rekening houdend met alle relevante factoren, met name met de redelijke verwachtingen van de betrokkene en met de toepasselijke wettelijke en reglementaire bepalingen, onverenigbaar is met die doeleinden […]".

233


Ten slotte zijn de argumenten over de effectiviteit van het onderzoek, met het oog op de overdracht van volledige informatie aan de opdrachtgever, die in verband met de sociale studie als derde punt door het Hof van Cassatie werden aangehaald, eveneens relevant voor de verslagen van enquêtes of maatschappelijke begeleidingen in strafrechtelijke opdrachten. Het ontbreken van een zekerheid inzake de eerbiediging van hun doel zou tot gevolg kunnen hebben dat enerzijds de justitiabele zich beperkt voelt in zijn vrijheid om met de justitieassistent te spreken, zodat de vertrouwensrelatie onmogelijk wordt, en anderzijds dat de justitieassistent zich verplicht zou voelen om een zeer groot voorbehoud aan de dag te leggen bij het opstellen van zijn verslagen, in de wetenschap dat ze voor andere doeleinden zouden kunnen worden gebruikt dan om de opdrachtgever in te lichten inzake het, aan het mandaat verbonden, doel. Dit zou nadelig kunnen zijn voor de kwaliteit van de informatie die deze overheid ontvangt. Bovendien dreigt het gebruik van een verslag in een andere context dan degene waarin het is opgesteld, ertoe te leiden dat men een beslissing neemt op basis van niet-relevante of onvolledige informatie. De justitieassistent moet immers zijn onderzoek en het opstellen van zijn verslag op het doel van zijn opdracht richten. Een ander doel zou hem ertoe brengen zijn onderzoek anders te oriënteren en andere informatie te vermelden, die relevant is voor deze andere doelstelling. De bovenstaande overwegingen moeten de magistraten van het openbaar ministerie ertoe aanzetten om zeer behoedzaam en gedisciplineerd om te gaan met de rapporten waarvan zij kennis kunnen nemen.

Het openbaar ministerie heeft toegang tot diverse dossiers waarover het beschikt, en verzamelt, gezien de mogelijkheid van interne uitwisselingen van informatie als gevolg van het principe van eenheid van het openbaar ministerie, een grote hoeveelheid informatie die in het kader van onderscheiden procedures wordt verkregen. Dit schept een rijkdom die het openbaar ministerie in staat stelt om verschillende instanties aanvullende informatie te verstrekken die buitengewoon waardevol kan zijn, ook in burgerlijke zaken. Maar als hoeder van de legaliteit en van de vrijheden en grondrechten moet het openbaar ministerie toezien op de eerbiediging van de principes die we hebben aangehaald, meer in het bijzonder het beroepsgeheim en de deontologie van de psychosociale actoren die tussenkomen en die hun bijdrage leveren aan de werking van justitie, en de privacy van de betrokkenen. Dit impliceert een grote deontologische strengheid van het openbaar ministerie zelf. Het moet bovendien toezien op de goede werking van het gerecht, en dus vanuit dat oogpunt de doeltreffendheid van de maatschappelijke onderzoeken vrijwaren. Het gebruik door het openbaar ministerie van dergelijke verslagen in andere procedures of voor andere doeleinden dan die van het kader waarin ze zijn opgesteld, evenals de communicatie ervan aan andere 25 instanties dan de opdrachtgever, lijken ons dus uit den boze .

25

Toch is het zo dat wanneer een lid van het openbaar ministerie op regelmatige wijze kennis krijgt van een vertrouwelijk stuk dat het bestaan van overtredingen aan het licht brengt, hij zelf moet oordelen welk gevolg hij eraan moet geven op het vlak van de publieke vordering. Het Hof van Cassatie stelt, in verband met de ontdekking van aanwijzingen van kindermisbruik in een verslag van een sociale studie of een medisch-psychologisch onderzoek dat opgenomen is in een dossier van de jeugdrechtbank: «men kan het openbaar ministerie, dat door de wet belast is met de uitoefening van de gerechtelijke politie, niet verplichten om een inbreuk als onbestaand te beschouwen, alleen maar omdat het er op regelmatige wijze kennis van heeft gekregen door het lezen van een vertrouwelijk stuk.» (Cass. 19 oktober 2005, website van de FOD Justitie, rubriek Rechtspraak, nr. JC05AJ6, en besluiten van advocaat-generaal D. Vandermeersch). De vervolging zal echter moeten berusten op bewijselementen die op regelmatige wijze langs andere wegen zijn verkregen, en niet op de betreffende stukken.

234


De opdrachtgevers moeten zich eveneens onthouden van het oneigenlijke gebruik van het verslag van een enquête of sociale studie. Zo heeft het hof van beroep van Brussel, verwijzend naar de jurisprudentie van het Hof van Cassatie, gevonnist dat de jeugdrechtbank zich niet op de verslagen van de sociale studie mag baseren om het ontbreken van een fout in de opvoeding door de ouders van een vervolgde minderjarige te beoordelen, 26 om zich over hun burgerlijke aansprakelijkheid uit te spreken . In dezelfde logica menen wij dat de informatie van een rapport van een maatschappelijke enquête niet mag worden gebruikt als bewijselement voor feiten die een beschuldigde ten laste worden gelegd, aangezien zulks in strijd zou zijn met het doel van de maatschappelijke enquête met betrekking tot een 27 eventuele probatiemaatregel .

BESLUIT

Op zoek naar een definitie van de maatschappelijke enquête en de sociale studie, hebben we de eigenheid belicht van de manier waarop ze worden uitgevoerd en van hun doeleinden. Onze beschouwingen over deze twee aspecten leiden tot de vaststelling dat het, zowel om ethische redenen – de eerbied voor de deontologie van het maatschappelijke werk, de betrokken personen en hun privéleven – als om redenen van efficiëntie – volledige informatie en relevantie voor de gerechtelijke overheid – nodig is dat men de eigenheid van de maatschappelijke enquête of de sociale studie als een vorm van maatschappelijk werk respecteert, en dat men ze anderzijds uitsluitend gebruikt voor het doel waarvoor ze bestemd zijn. Deze overwegingen gelden ook voor de verslagen die de justitieassistenten opstellen in het kader van strafrechtelijke opdrachten voor begeleiding of opvolging. Nous pouvons donc conclure, en reprenant les mots du titre de l’atelier, que préoccupations morales et pragmatisme convergent pour soutenir que la préservation de l’utilité de l’étude ou de l’enquête sociale implique le respect du rôle de l’assistant de justice en tant que travailleur social et de la place du rapport dans le cadre judiciaire spécifique dans lequel il a été établi.Tot besluit kunnen we dus de woorden van de titel van de workshop parafraseren: morele overwegingen en pragmatisme ontmoeten elkaar in de stelling dat de vrijwaring van het nut van de maatschappelijke enquête of de sociale studie, de eerbiediging impliceert van de rol van de justitieassistent als maatschappelijk werker, en de plaats van het verslag in het specifieke juridische kader waarin het werd opgesteld.

26

Brussel, 3 juni 2009 en Brussel, 24 juni 2009 (2 vonnissen), tot op heden niet gepubliceerd. Een voorbeeld uit de praktijk van een correctionele kamer van het Hof van Beroep van Brussel: Een tagger was samen met verscheidene anderen door de rechtbank van eerste aanleg veroordeeld wegens niet alleen verscheidene vormen van beschadiging maar ook wegens zijn lidmaatschap van een criminele organisatie. De rechtbank had haar veroordeling voor deze laatste aanklacht gemotiveerd door zich op een verslag van een maatschappelijke enquête te baseren. In zijn verslag had de justitieassistent genoteerd dat de beklaagde zijn gedrag uitlegde door het feit dat hij zich goed voelde in een groep van jonge taggers waarin iedereen zijn plaats had en wist wat er van hem verwacht werd. De rechter zag hierin het bewijs van de elementen van een vereniging van misdadigers (in het bijzonder het lidmaatschap van de betrokkene van een georganiseerde bende in de betekenis van artikel 322 van het Strafwetboek). Het hof van beroep sprak de beklaagde vrij van deze veroordeling, in overeenstemming met de eisen van de advocaat-generaal, die meende dat een dergelijk gebruik van het verslag van de maatschappelijke enquête niet te verzoenen was met haar einddoel, namelijk de rechter de mogelijkheid geven om de relevantie van een probatiemaatregel te beoordelen. Een veroordeling op deze basis zou bovendien de beklaagde straffen voor zijn medewerking aan een onderzoeksmaatregel die bedoeld was om de rechter over zijn persoonlijkheid en de psychosociale context van zijn gedrag te informeren. (Het vonnis, dat niet gepubliceerd is, bevat in dit verband geen expliciete motivering.) 27

235


236

ATELIER 5: HET

SOCIAAL ONDERZOEK

PERSPECTIEVEN VAN RECHTERS EN JUSTITIEASSISTENTEN OP DE ROL VAN SOCIALE VOORLICHTINGSRAPPORTEN IN HET KADER VAN STRAFTOEMETING1

Kristel BEYENS & Veerle SCHEIRS2 Vakgroep criminologie, Vrije Universiteit Brussel

SAMENVATTING

Belgische strafrechters kunnen zich in het kader van de straftoemeting laten informeren over de sociale achtergrond van de dader en de haalbaarheid van een gemeenschapsgerichte straf aan de hand van sociale voorlichtingsverslagen van justitieassistenten. Dit artikel analyseert het statuut, de perceptie en evaluatie van deze sociale rapporten op basis van een multimethodisch onderzoek, dat gegevens van een schriftelijke bevraging bij strafrechters en justitieassistenten combineert met resultaten van individuele interviews en focusgroepen. Het gebruik van sociale voorlichtingsrapporten wordt bestudeerd als een specifieke penale praktijk, die bredere ideologische en institutionele dynamieken binnen de hedendaagse straftoemeting weerspiegelt. Deze analyse illustreert het moeilijke ontmoeten tussen de sociale en penale

1

Dit artikel kwam tot stand in het kader van het onderzoeksproject ‘Rechtspreken in een veranderende penale en maatschappelijke cultuur’ (2005-2008, nr. G.0243.05N) (promotor prof. dr. Kristel Beyens; onderzoeker: Veerle Scheirs) dat gefinancierd werd door het Fonds voor Wetenschappelijk onderzoek. De auteurs danken Heidi Luypaert, Clémence Françoise en Julie Strypstein voor de hulp bij het verzamelen van de gegevens. Een speciaal woord van dank voor Cyrus Tata voor de inspirerende suggesties bij eerdere versies van dit artikel. Een uitgebreidere versie van dit artikel, dat de onderzoeksbevindingen situeert in internationale context is gepubliceerd in Panopticon (cf. Beyens & Scheirs, 2010a) en wordt gepubliceerd in Punishment & Society (Beyens & Scheirs, 2010b). 2 Respectievelijk hoofddocent en onderzoekster aan de vakgroep criminologie van de Vrije Universiteit Brussel.

Veerle Scheirs – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000

professionele cultuur, die beide beroepsgroepen kenmerkt. Ze suggereert dat het relatief marginale gebruik van sociale voorlichtingsrapporten door de strafrechters begrepen moet worden als een illustratie van hun discours over het professionele ‘ownership’ van ‘hun’ rechterlijke beslissing. Kernwoorden Sociale voorlichtingsrapporten, rechterlijke beslissingsprocessen, rechters, justitieassistenten

1.

INLEIDING

Maatschappelijke voorlichtingsrapporten van justitieassistenten geven strafrechters achtergrondinformatie over de dader met het oog op een adequate geïndividualiseerde straftoemeting. Hoe hoger de kwaliteit van de sociale rapporten, hoe sterker de invloed op de straftoemeting, is de hypothese die men bevestigd ziet (Gelsthorpe & Raynor, 1995 voor Engeland en Wales). Om het beslissingsproces beter te kunnen beïnvloeden, moet de kwaliteit van de voorlichtingsrapporten dan ook verbeterd worden, aldus de onderzoekers. Tata et al. (2008), die een diepgaand onderzoek verrichtten naar de totstandkoming en het gebruik van sociale voorlichtingsrapporten in Schotland stellen echter vast dat de relatie tussen de kwaliteit van een rapport en de uiteindelijke straftoemeting veel complexer is dan vaak wordt verondersteld. Dit artikel licht de regelgeving en beleidscontext van de sociale voorlichting in België toe. Vervolgens wordt een poging gedaan om op basis van het officiële cijfermateriaal het gebruik van de sociale voorlichtingsrapporten in kaart te brengen. Op basis van eigen empirisch onderzoek worden vervolgens de perceptie en evaluatie van de sociale rapportering in het kader van de straftoemeting geanalyseerd. Geïnspireerd door het onderzoek van Tata et al. (2008) wordt het gebruik van sociale voorlichtingsrapporten in de Belgische straftoemeting bestudeerd als een specifieke penale en sociale praktijk, die bredere culturele en institutionele dynamieken van de hedendaagse straftoemeting weerspiegelt. We stellen dat straftoemeting gestuurd wordt door een interactie van juridische, organisatorisch- institutionele en informeel sociale en cognitieve processen (zie ook Hutton, 1995; 2006; Beyens, 2000; Beyens & Vanhamme, 2008; McNeill et al., 2009). Dit betekent dat we aandacht hebben voor de perceptie en evaluatie van sociale voorlichtingsprocessen, voor interpretatieprocessen van de betrokken bestudeerde actoren en de wijze waarop de sociale voorlichtingsrapporten geïncorporeerd worden in de dagelijkse routinepraktijk van het rechtspreken. Hoewel onze analyse hoofdzakelijk vertrekt vanuit het perspectief van de strafrechter, die de opdrachtgever en ontvanger van de rapporten is, wordt in een beperkte mate ook het perspectief van de justitieassistent die de rapporten produceert mee opgenomen in dit artikel.

2.

REGELGEVING EN BELEID

3

Vandaag kunnen in België maatschappelijke voorlichtingsrapporten aangevraagd worden door de vonnisrechter, het openbaar ministerie, de onderzoeksrechter, de onderzoeksgerechten en de strafuitvoeringsrechtbanken in het kader van een vrijheid onder voorwaarden, een autonome werkstraf, probatiemaatregelen (inclusief de leermaatregelen), een beperkte detentie, een elektronisch toezicht en een voorwaardelijke invrijheidsstelling. Dit artikel focust op de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport die aangevraagd kunnen worden door de strafrechter ten gronde, en dit met het oog

3

In functie van een vlotte leesbaarheid gebruiken we de term ‘voorlichtingsrapport’ als generieke term voor het beknopt voorlichtingsrapport en de maatschappelijke enquête.

238

Veerle Scheirs – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000 4

5

op het opleggen van probatie-opschorting, probatie-uitstel of een autonome werkstraf . Belangrijk is dat het aanvragen van een voorlichtingsrapport altijd facultatief is. De mogelijkheid om een maatschappelijke enquête aan te vragen werd geïntroduceerd in 1964, in het 6 kader van de invoering van de probatie. Pas met het KB van 7 juni 2000 wordt een formele definitie van de maatschappelijke enquête gegeven : het is ”een sociaal onderzoek waarbij de justitieassistent, samen met de beklaagde, de feiten in een bredere psycho-sociale context plaatst, om een geïndividualiseerde maatregel voor te stellen, die toekomst- en herstelgericht is”. Het beknopt voorlichtingsverslag is 7 geïntroduceerd in 1999 met als voornaamste doel de procedure van de sociale voorlichting te vereenvoudigen en te versnellen. Het moest tegemoet komen aan de vraag van de rechters naar een meer doelgerichte rapportage, met het oog op de strafvorming. In hetzelfde KB van 2000 vinden we ook een definitie terug van het beknopt voorlichtingsrapport: “een verslag, waarbij de justitieassistent slechts (onze onderstreping) bevraagt en rapporteert in functie van de specifieke vraag van de opdrachtgever, 8 naar de haalbaarheid van een dienstverlening , een opleiding of een andere specifieke maatregel.” Het concept ‘haalbaarheid’ impliceert dat de justitieassistent, die het verslag opstelt, de rechter inlicht over de geschiktheid van de verdachte voor het uitvoeren van een autonome werkstraf of een probatie. De rol van de sociale verslaggeving wijzigt hier dus van het verschaffen van psychosociale achtergrondinformatie over de dader in het kader van een resocialiserende en re-integratieve straftoemeting naar een verslag dat de rechter ‘slechts’ of vooral moet inlichten over de haalbaarheid van een bepaalde maatregel. We zien hiermee een verschuiving in finaliteit tussen beide verslagen. De maatschappelijke enquête kan beschouwd worden als een product van een door het resocialiseringsideaal gedreven geïndividualiseerde, dadergerichte justitie van de jaren zestig van de vorige eeuw, die behandeling en begeleiding centraal 9 stelt en die toekomst- en herstelgericht is. Het beknopt voorlichtingsverslag past daarentegen eerder in een outputgerichte justitie die snel en doelgericht beslist, met het oog op een adequate strafuitvoering. Gemeenschappelijk is dat beide verslagen een justitie wil aanmoedigen die voorrang geeft aan nietvrijheidsberovende straffen. Hoewel het KB van 7 juni 2000 aangeeft welke onderdelen de sociale verslaggeving dient te hebben, beschikt de justitieassistent tot de invoering van de BPR (Business Process Reingeneering) in 2005 over een relatief grote vrijheid bij de inhoudelijke invulling van de enquête, wat tot grote verschillen in de verslaggeving tussen de diverse arrondissementen kon leiden. De BPR heeft echter een beweging naar meer standaardisatie en dus minder vrijheid met betrekking tot de opbouw en de inhoud van de voorlichtingsrapporten ingezet. Deze beweging is nog volop aan de gang in de verschillende justitiehuizen. Het valt op dat er in de voorbereidende werken van de respectievelijke wetten en in de beleidsnota’s over het strafbeleid tot nog toe weinig of geen beleidsvisie is ontwikkeld over de plaats en de functie van de sociale voorlichting in de straftoemeting. Deze desinteresse vanwege de overheid kan afgeleid worden uit de late verankering van de sociale verslaggeving in de regelgeving en uit de keuze om in geen enkel geval de rechter te verplichten om een sociaal voorlichtingsverslag op te leggen, wat hun beslissingsvrijheid bij de straftoemeting vrijwaart.

4

Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964, gewijzigd bij Wet van 22 maart 1999. 5 Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken, B.S. 7 mei 2002. 6 Koninklijk Besluit van 7 juni 2000 tot bepaling van de algemene principes inzake het gebruik van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport in strafzaken, B.S. 10 juni 2000. 7 Wet van 22 maart 1999 tot wijziging van de Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 1 april 2000. 8 Het KB van 7 juni 2000 spreekt nog over de dienstverlening, terwijl die in 2002 vervangen is door een autonome werkstraf. 9 Deze twee laatste elementen vinden we terug in het KB van 7 juni 2007.

239


3.

CIJFERS

Over hoeveel verslagen op jaarbasis gaat het nu in België? De bestaande statistische data met betrekking tot de sociale voorlichtingsverslagen zijn voorwerp van heel wat methodologische kritiek, o.a. inzake hun 10 betrouwbaarheid (Maes, 2002; Jonckheere, 2008). Niettegenstaande deze methodologische tekortkomingen vinden we in de overheidspublicatie ‘Justitie in cijfers 2009’ een aantal cijferreeksen terug, die we in onderstaande tabel samenvatten. Hoewel slechts indicatief (cf. gebrekkige betrouwbaarheid van de cijfers), zijn er een aantal duidelijke trends af te leiden. Tabel 1. Sociale voorlichtingsverslagen in het kader van probatie en autonome werkstraf: 2001 – 2008 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Probatie mandaten

3074

3157

3303

3642

4958

3987

5536

6437

Tot VV Prob

2395

2340

2782

2399

3320

3045

3206

2488

100

97,7

116,2

100,2

138,6

127,1

133,9

103,9

77,9

74,1

84,2

65,9

67,0

76,4

57,9

38,7

AWS mandaten

556

4597

7405

9067

9524

9847

10131

Tot VV AWS

233

1431

2051

2478

2253

2293

2366

100,0*

614,2

880,3

1063,5

967,0

984,1

1015,5

100,0

143,3

173,2

157,4

160,2

165,3

41,9

31,1

27,7

27,3

23,7

23,3

23,4

2573 107,4

4213 175,9

4450 185,8

5798 242,1

5298 221,2

5499 229,6

4854 202,7

evolutie VV prob % VV Prob/mandaat

% VV WS/mandaat

Totaal aantal VV Index tov 2001

2395 100

* Gezien de autonome werkstraf slechts in 2002 geïntroduceerd is, is het zinvoller om 2003 als startpunt van de index te nemen. Indien we 2002 zouden nemen zou het aantal beknopte voorlichtingsverslagen vertienvoudigd zijn. VV Prob = voorlichtingsverslagen in het kader van de probatie

10

De beschikbare cijfers kenmerken zich door discontinuïteit en onvolledigheid. Ook de databank SIPAR is tot op heden nog onvolledig.

240


VV AWS = voorlichtingsverslagen in het kader van de autonome werkstraf Bron: Justitie in Cijfers, 2009: 60.

Deze gegevens leren ons dat het totale aantal voorlichtingsverslagen in het kader van de probatie en de autonome werkstraf in België sinds 2001 meer dan verdubbeld is (2001: N = 2395; 2008: N =4845; Index 11 = 202,7), maar dat er zich in 2008 een teugval aftekent.

VV Prob = voorlichtingsverslagen in het kader van de probatie VV AWS = voorlichtingsverslagen in het kader van de autonome werkstraf

Opmerkelijk is dat tussen 2001 en 2006 voor ongeveer driekwart van de probatiemandaten (tussen de 66% en de 84%) een voorlichtingsverslag is aangevraagd, wat een redelijke ‘dekkingsgraad’ is. In 2007

11

Deze ‘daling’ zou echter wel kunnen te wijten zijn aan het feit dat de cijfers voor 2008 in 2009 nog niet helemaal volledig zijn.

241

Veerle Scheirs – Het sociaal onderzoek – ATELIER 5 2 december 2000 12

en 2008 viel deze dekkingsgraad terug tot respectievelijk 58% in 2007 en 39% in 2008. Bij de autonome werkstraf loopt het dekkingspercentage ten opzichte van het aantal opgelegde mandaten terug van 31% in 2003 tot slechts 24% in 2008. Dit betekent dat, niettegenstaande een substantiële stijging van het aantal verslagen ten opzichte van 2003, driekwart van de autonome werkstraffen wordt opgelegd zonder voorafgaande sociale rapportage (zie figuren 1 en 2). We zien dat deze verhouding zich reeds enkele jaren stabiliseert. Dit toch wel karige gebruik van het beknopt voorlichtingsverslag in het kader van de autonome werkstraf brengt heel wat problemen mee voor de toepassingspraktijk (Luypaert et al., 2007: 185).

4.

ONDERZOEK

NAAR

HET

GEBRUIK,

INTERPRETATIE

EN

EVALUATIE

VAN

SOCIALE VOORLICHTINGSRAPPORTEN

Op basis van een multimethodisch onderzoek door middel van een schriftelijke enquête, semigestructureerde interviews en focusgroepen met magistraten en justitieassistenten hebben we het 13 gebruik, de interpretatie en evaluatie van de voorlichtingsrapporten bestudeerd. Uit de zonet besproken cijfers zou kunnen afgeleid worden dat het gebruik van maatschappelijke voorlichtingsverslagen een ingeburgerde praktijk is. Doch, ze geven geen idee van het gebruik van de maatschappelijke enquêtes 14 binnen de totale straftoemetingspraktijk. Uit de schriftelijke enquête blijkt alvast dat de helft van de respondenten in onze steekproef (49%, n=85) stelt nooit of bijna nooit een maatschappelijke enquête aan te vragen wanneer zij een probatie overwegen. Ongeveer evenveel strafrechters (53%, n=93) geeft aan nooit of bijna nooit een beknopt voorlichtingsverslag aan te vragen wanneer zij een autonome werkstraf overwegen.

12

Ook hier dienen we echter voorzichtig te zijn met de vaststelling van de daling, omdat deze mee zou kunnen te wijten zijn aan het feit dat de cijfers voor de twee laatste jaren misschien nog niet helemaal volledig zijn. 13 Eind 2005 - begin 2006 werd de volledige populatie Belgische strafrechters (N= 500) gecontacteerd via een schriftelijke postenquête. 180 ingevulde vragenlijsten werden ons terugbezorgd (respons rate van 36%). Deze kwantitatieve, eerder beschrijvende onderzoeksgegevens werden in het najaar van 2007 aangevuld en gecontextualiseerd met resultaten van achttien semi-gestructureerde interviews en twee focusgroepen bij strafrechters. Zowel Nederlandstalige als Franstalige strafrechters werden in het onderzoek betrokken. De respondenten in het kwalitatieve onderzoeksluik werden geselecteerd met behulp van een invulstrook die de strafrechters bij het invullen van de schriftelijke enquête konden terugsturen en waarbij ze aangaven dat ze bereid waren om deel te nemen aan het vervolgonderzoek. We wijzen erop dat deze selecte vorm van steekproeftrekking geen generalisering toelaat. In totaal antwoordden 69 magistraten (n= 38%) hier positief op, waarvan 36 Nederlandstalige en 33 Franstalige rechters. In de hoop een maximum aan variatie te verkrijgen naar geslacht en geografische spreiding, hebben we geopteerd voor een doelgerichte steekproef uit deze groep magistraten die zich aanboden. Zowel tijdens de individuele interviews als tijdens de focusgroepen werden twee reële, geanonimiseerde strafdossiers met de magistraten besproken. In één van de twee dossiers was een maatschappelijke enquête opgenomen. Door de bespreking van deze concrete strafdossiers hebben we geprobeerd om dichter te komen bij de wijze waarop magistraten deze maatschappelijke enquête hanteren, interpreteren en evalueren. Eind 2006 werd aan de volledige populatie justitieassistenten (N= 676) een schriftelijke vragenlijst opgestuurd, waarvan er 233 ingevulde vragenlijsten werden terug gestuurd (response rate van 34,5%). In het voorjaar van 2008 werden twee focusgroepen (één Nederlandstalige en één Franstalige) georganiseerd. Voor het selecteren van de respondenten hebben we gewerkt met een doelgerichte steekproef in de hoop een maximum aan variatie te verkrijgen naar opdracht (enquêteen begeleidingsopdracht, probatie, werkstraf en bemiddeling in strafzaken) en naar geografische spreiding. De Nederlandstalige focusgroep bestond uit 7 justitieassistenten, de Franstalige uit 8 justitieassistenten. 14 Hiervoor zouden we deze gegevens moeten kunnen koppelen aan het totale aantal uitgesproken vonnissen. Doch, de veroordelingsstatistieken zijn niet volledig en te weinig gedetailleerd om een doorgedreven analyse te maken. Om een idee te krijgen van de ordegrootte van de verhoudingen geven we mee dat in 2003 161.607 zaken zijn afgehandeld op het niveau van de correctionele rechtbank. In datzelfde jaar werden 4213 voorlichtingsverslagen afgeleverd, wat slechts 0,026 % van het totale aantal zaken is.

242


Deze vaststelling wordt bevestigd in de interviews met de magistraten. “Ik vraag nooit een maatschappelijke enquête aan. Ook in een kamer met drie rechters vragen we 15 het niet aan.” (INT NDL 7) “Cela ne m’est jamais arrivé de la demander.“ (FG FR) “Ik moet zeggen dat als ik in gans mijn carrière 20 maatschappelijke enquêtes heb gedaan het 16 veel is.” (FG NDL) Ook de resultaten van zowel het survey-onderzoek als de focusgroepen bij de justitieassistenten bevestigen deze tendens. De helft van de justitieassistenten vindt dat rechters onvoldoende gebruik maken van de mogelijkheid om een maatschappelijke enquête (53%, n = 105) of een beknopt voorlichtingsverslag (50%, n= 98) aan te vragen. Hieronder zoeken we naar mogelijke verklaringen voor het beperkte gebruik van maatschappelijke voorlichting in de straftoemeting.

4.1.

Tussen neoklassicisme, individualisering en pragmatisme

Het Belgische penale beleid kenmerkt zich als een bifurcatiepolitiek en –praktijk (Snacken, 2007). De gevangenisstraf wordt enerzijds voorgesteld als ‘ultimum remedium’, anderzijds blijft de gevangenispopulatie toenemen tengevolge de stijging van het aantal beklaagden en veroordeelden met straffen tot drie jaar en langer (Beyens & Tubex, 2002; Maes, 2010). België heeft geen echte ‘rise and fall of rehabilitation’ gekend, zoals Garland (2001) het omschrijft. In de fase van de straftoemeting blijven neoklassieke principes als individuele verantwoordelijkheid, retributie en afschrikking dominant (Beyens, 17 2000). Deze strafdoelen leiden de strafrechter als het ware naar de gevangenisstraf en de geldboete. Een voorlichtingsrapport zal pas worden aangevraagd wanneer de strafrechter eraan denkt om eventueel een gemeenschapsgerichte straf op te leggen. Het aanvragen van voorlichtingsverslagen past dus niet in een klassieke op vergelding georiënteerde justitie. Rehabilitatieve maatregelen zoals probatiemaatregelen worden enkel voorbehouden voor daders met een duidelijke hulpbehoefte, zoals bijvoorbeeld drugs- of alcoholgebruikers/misbruikers of daders van intra-familiaal geweld. Vooral in deze dossiers stellen rechters zich vaak vragen over de sociale, psychologische en culturele achtergrond van de dader. Vanuit dit perspectief kunnen voorlichtingsrapporten worden aangevraagd met het oog op het in kaart brengen van het ‘probleem’ van de dader, om dit probleem te kunnen oplossen. “C’est plutôt dans des dossiers avec des personnalités un peu compliquées, des personnalités désocialisées, où on se demande s’il ne vaut mieux prendre de mesures de type accompagnement social par le biais des condition au sursis.” (INT FR 10) Enkel voor daders met een ‘intervenable need’ (Maurutto en Hannah-Moffat, 2006) of voor de ‘redeemable’ of ‘troubled offenders’ (Gelsthope en Loucks, 1997) zal een probatiemaatregel in overweging genomen worden. Aan daders die vroeger deze ‘gunst’ reeds hebben gekregen, maar

15

‘ Bij de gehanteerde citaten verwijst ‘FR’ naar citaat van een Franstalige rechter, ‘NDL’ verwijst naar een citaat van een Nederlandstalige rechter. ‘FG’ verwijst naar een citaat uit een focusgroep, ‘INT’ verwijst naar een citaat uit een interview. 16

Uitspraak gedaan door een magistraat op rust Sinds de Basiswet en de Wet op de externe rechtspositie van de gedetineerde is re-integratie wel een belangrijke wettelijke doelstelling geworden in de uitvoering van de gevangenisstraf. (Art. 9 §2 Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden van 12 januari 2005, B.S. 1 februari 2005.; Wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, B.S. 15 mei 2006.) 17

243


(blijven) hervallen of wiens probleem of hulpvraag als onoverkomelijk wordt gepercipieerd, zal een meer retributieve straf worden opgelegd en zal er geen maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsverslag worden aangevraagd. Maatschappelijke enquêtes worden met andere woorden door de strafrechters aangevraagd vanuit een individualiseringsperspectief, waarbij het individualiseren van de maatregel en het ‘helpen’ van de beklaagde voorop staat. Daarnaast worden de beknopte voorlichtingsrapporten zeer doelgericht aangevraagd vanuit een praktische vraag naar beschikbaarheid van begeleidingsmogelijkheden of prestatieplaatsen in het geval van een autonome werkstraf of het formuleren van de voorwaarden. “Une enquête sociale est éclairante pour la praticabilité de la peine qu’on l’on envisage. … Souvent on voit les condamnés une 1/2h à l’audience. Ils s’expriment pendant deux minutes. On est donc obligé de se baser sur les éléments du dossier, sur les plaidoiries, mais cela ne nous renseigne pas sur la disponibilité et sur les bonnes dispositions dans lesquelles l’intéressé s’aventure….”(INT FR 1) Uit de interviews blijkt ook dat rechters het belangrijk vinden om de verdachte te zien op de zitting ermee te praten om hun geloofwaardigheid of motivatie te testen. Door de zware case load hebben echter vaak niet de tijd en/of de mogelijkheid om (voldoende) lang met de beklaagde zelf te praten op zitting. Het checken van deze geloofwaardigheid en motivatie is dan ook een functie die justitieassistent voor hen kan overnemen, vinden ze.

en ze de de

“Ik vraag een maatschappelijke enquête aan om na te gaan of datgene ze op de zitting komen vertellen waar is. Ik wil het dieper uitdiepen en toetsen.” (INT NDL 5) Andersom beweren rechters dat ze géén rapport aanvragen omdat de informatie die hier in zit volgens hen ook rechtstreeks op de zitting aan de verdachte kan gevraagd worden. Men kan zich hierbij de vraag stellen in welke mate een zittingscontext geschikt is om persoonlijke informatie te verschaffen. “Een maatschappelijke enquête heeft weinig toegevoegde waarde. Mijn oordeel wordt eerder gedragen door de behandeling op de zitting en door het dossier.” (FG NL) “Als je als rechter tijd maakt om met die man of vrouw te spreken heb je geen maatschappelijke enquête nodig.” (FG NL) Daarnaast worden voorlichtingsrapporten ook aangevraagd vanuit de idee dat de justitieassistent de dader kan informeren over de inhoud en de impact van een alternatieve maatregel. We zien hier dus een verschuiving naar andere doelstellingen dan oorspronkelijk bedoeld en die eerder pragmatisch van aard zijn. Een pragmatische houding kan strafrechters er echter ook van weerhouden om een voorlichtingsrapport aan te vragen. De tijd die het laten opmaken van een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsverslag in beslag neemt, wordt heel vaak opgeworpen als tegenargument, zeker als de verdachte in voorhechtenis zit. Rechters vinden dat de meerwaarde van een maatschappelijke enquête vaak niet opweegt tegen de vertraging van de procedure en de verdere vergroting van de gerechtelijke achterstand. Door de tijd die verloopt tussen de aanvraag en het uiteindelijke vonnis kan de toestand van de verdachte soms zelfs al veranderd zijn, waardoor de informatie aan waarde verliest. Uit de interviews blijkt ook een druk om snel en efficiënt dossiers af te handelen (cf. outputgerichte 18 routinejustitie). “Er worden statistieken bijgehouden op het niveau van het parket. Ze tellen het aantal eindvonnissen en dat speelt soms mee. Het justitiehuis zegt ook van kijk, wij hebben zoveel achterstand voor die maatschappelijke enquête uit te voeren, dus dan hebben we bijvoorbeeld

18

Dit spanningsveld tussen individualisering en versnelling van de rechtspleging werd ook bevestigd in een gesprek met beleidsverantwoordelijken.

244


een jaar gehad waar we systematisch zonder enquêtes hebben gewerkt omdat er onderbemanning was in het justitiehuis.”(FG NDL) Eenzelfde bezorgdheid over vertraging van de rechtsgang blijkt ook uit het Engelse onderzoek van Cavadino (1997) en het Nederlandse onderzoek van Boone (2009).

4.2.

Professioneel

kapitaal

en

de

rol

van

de

onafhankelijke

beslisser

Uit de schriftelijke bevraging van de rechters blijkt dat ongeveer 80% van de rechters stelt de informatie uit de maatschappelijke enquête waardevol te vinden en dat ongeveer 60% zo denkt over het beknopt voorlichtingsverslag. Dit lijkt te wijzen op een algemene positieve waardering van de sociale voorlichting. Als we ons oor te luisteren leggen bij de rechters via kwalitatieve bevragingstechnieken horen we echter heel andere klokken luiden en stellen we vast dat rechters zich zeer kritisch uitlaten ten aanzien van de kwaliteit en de (meer)waarde van maatschappelijke voorlichtingsverslagen voor hun straftoemeting. Geloofwaardigheid In de interviews uiten magistraten regelmatig hun teleurstelling over de resultaten van het sociaal onderzoek. De verkregen informatie is volgens hen vaak onvolledig en komt dikwijls niet tegemoet aan hun verwachtingen. Tijdens de individuele en groepsgesprekken stellen verschillende strafrechters zich luidop vragen bij de competenties en capaciteiten van (sommige) justitieassistenten. Rapporten worden gepercipieerd als naïef, naast de kwestie en onjuist. Men vindt dat de justitieassistent onvoldoende objectieve afstand kan nemen van het verhaal van de verdachte. Dit is echter niet typisch voor de Belgische situatie. Ook uit de onderzoeken van Cavadino (1997) en Tata et al. (2008) blijkt dat rapporten vaak worden gepercipieerd “as naive and gullible”’ (Tata et al., 2008: 851). “Sommige maatschappelijke enquêtes missen een kritische ingesteldheid. In verschillende maatschappelijke enquêtes laten justitieassistenten zich inpakken door de beklaagden. Bijvoorbeeld in drugdossiers vertellen beklaagden dat ze clean zijn, zonder dat dit door de justitieassistent in twijfel wordt getrokken. De rechters moeten op de zitting frequent vaststellen dat dit niet strookt met de realiteit.” (INT NDL 4) “Je ne fais confiance totale aux informations que je reçois dans l’enquête sociale que quand je connais le signataire. On a pas mal été confronté à des rapports angéliques d’assistants sociaux qui ont le cœur sur la main, c’est d’ailleurs leur profession… Je trouve qu’on est régulièrement confronté à des rapports où je l’aurai bien fait moi-même, à savoir qu’on a cru, de manière béate et niaise, ce que le brave homme leur a raconté avec un sourire en coin, ou la bouche en cœur… On se rend assez vite compte, quand on a le type en face de soi, et qu’on peut lui poser quelques questions… de savoir quelle est sa réelle motivation. On se rend compte régulièrement que l’enquête sociale n’est pas un plus, parce que ca n’est que la retranscription du discours angélique de l’intéressé, alors que, par exemple, pour moi, le travail est important, et cela m’intéresse non pas que l’assistant sociale a écrit que l’intéressé déclare qu’il a un travail, mais qu’il a été vérifié qu’il avait un travail, et que cela se passait bien. […] Moi, je me méfie toujours des enquêtes sociales où il n’y a jamais un point négatif. Mais comme je le disais, je fais attention au signataire. »((FG FR) Rechters zijn met andere woorden vaak zeer kritisch ten aanzien van het verhaal van de dader dat door de justitieassistent wordt geregistreerd en geïnterpreteerd en de visie die ze op basis hiervan uitschrijven. Rechters vinden dat (sommige) justitieassistenten een zeer eenzijdige kijk hebben en dat ze het discours van de beklaagde onvoldoende in vraag stellen, waardoor ze een te ‘milde’ strafvorm of voorwaarden voorstellen. Dus zowel de geloofwaardigheid van de informatie als van de persoon van de justitieassistent worden in vraag gesteld.

245


Waardeoordelen worden te veel voorgesteld als een professioneel standpunt volgens de rechters, waardoor de voorlichtingsrapporten vaak worden gepercipieerd als onrealistisch en niet geloofwaardig (zie ook McNeill (2002: 431) en Tata et al. (2008: 841)). Men vindt ook dat justitieassistenten te veel denken vanuit een hulpverlenend in plaats van een juridisch perspectief. Dit wijst erop dat men de specifieke bijdrage van de sociale voorlichtingsrapporten en de professionele inbreng van de justitieassistenten niet steeds erkent en dat rechters niet altijd gediend zijn met een ‘sociaal voelend’ perspectief. ‘Er is een breuk tussen diegene die onderzoekt en diegene die het gebruikt. Een breuk in zienswijze; de sociale sector en juridische sector die er in concreto mee moet werken. Het is gemakkelijk sociaal denkend en sociaal voelend te zijn, maar je moet er iets mee kunnen doen hé. Daar situeert zich een breuklijn.” (INT NDL 6) Onderstaand citaat illustreert echter dat er ook magistraten zijn die vinden dat er kwaliteitsvolle enquêtes worden afgeleverd, die tegemoet komen aan de vraag van de rechter. Dit vraagt echter wel wat investering van de justitieassistent, wat als de instructies van de BPR strikt worden gevolgd, niet meer zo 19 evident zal zijn. “Ik was onlangs blij verrast met een verslag, ik denk dat het een verslag was uit het justitiehuis […] en die gingen echt informatie inwinnen bij derden. Bij de werkgever van de persoon gingen zij langs, bij de school van de kinderen,… zij hadden dat veel breder opgevat dan alleen maar een gesprek in het bureau. Dat was echt een heel goede enquête, dus ik denk dat moesten de justitieassistenten meer tijd hebben om ook de partner, de familie te bevragen dan alleen een gesprek met de beklaagde zou dit positief zijn, dan zou dit meer een klankbord zijn, een breder kader.” (FG NL) De tevredenheid van de magistraten over de sociale verslaggeving is dus gemengd. En net zoals er goede en slechte rechters zijn, zijn er ook goede en slechte justitieassistenten. Maar is het wel zo eenvoudig? Wederzijdse verwachtingen en strijd om ‘professional ownership’ Rechters zijn vaak kritisch ten aanzien van justitieassistenten die een bepaalde straf voorstellen. Dit is niet hun taak en bevoegdheid, klinkt het. Rechters vragen een voorlichtingsrapport aan met het oog op de individualisering van de straf, het nagaan van de haalbaarheid van een maatregel of het specificeren van de voorwaarden. Ze stellen het echter niet op prijs indien justitieassistenten een bepaalde straf(vorm) voorstellen of een te directief taalgebruik hanteren. Schoenmaker blijf bij uw leest, is de teneur. “Ik lees niet graag dat justitieassistenten in die enquêtes zelf een standpunt innemen en zeggen van kijk, wij zouden toch een opschorting aanbevelen en het is al besproken met de beklaagde. De beklaagde komt dan met bepaalde verwachtingen naar de rechtbank. De justitieassistent heeft wel gezegd dat we opschorting zouden krijgen. Ieder zijn taak. Te veel mensen in het justitiehuis zijn al over de straf bezig en dat is niet hun taak.”(FG NDL) “Ik heb niet graag dat de justitieassistent een afgewerkt advies geeft. De justitieassistent mag suggereren, maar mag niet zeggen dat de beklaagde “niet thuishoort in de gevangenis.”(FG NDL) “On a quelques assistants qui parfois dépassent leur mandat et s’expriment sur la peine qui devrait être donnée, mais cela ne lui appartient pas.”(INT FR 9) Rechters verwachten dus vooral informatieve en beschrijvende voorlichtingsrapporten. De straftoemeting is immers de exclusieve taak van de rechter en niet van de justitieassistent, vindt men. Strafvoorstellen worden gepercipieerd als een ongewenste indringing in de straftoemeting, dat exclusief terrein is van de

19

In de BPR wordt het aantal huisbezoeken namelijk beperkt.

246


rechter (zie ook Tata et al., 2008: 849). Ook Nederlandse rechters ergeren zich aan het soms te dwingende karakter van rapporten (Boone, 2009: 42). Te voortvarende adviezen kunnen rechters in een moeilijk parket brengen en hun weerstand moet dan ook mede vanuit een eerder juridisch – technisch opzicht begrepen worden. Sommige rechters wijzen erop dat ze het moeilijk vinden om zich reeds vóór de uitspraak te laten informeren over de mogelijkheden van een eventuele autonome werkstraf bijvoorbeeld, omdat ze dan al te veel ‘in hun kaarten moeten laten kijken’ over hun vonnis. De verdachte zou hierdoor verkeerde verwachtingen kunnen hebben en de rechter zou zich gebonden voelen in zijn straftoemeting. De splitsing van de uitspraak over de schuld en straf zou hier een oplossing kunnen bieden. “Il y a quelque chose de gênant, sans être un obstacle, c’est que comme on doit statuer simultanément sur la culpabilité et la peine, quand on demande une enquête sociale, on doit rendre un arrêt avant dire droit. Donc avant de statuer sur la culpabilité de la personne, on doit rendre un arrêt pour dire que dans l’hypothèse de l’application d’une peine de travail, par exemple, il y a lieu de demander une enquête sociale. On dévoile donc un petit peu… Parce que si on veut acquitter, on ne demande pas une enquête sociale. Cela peut paraître incohérent, et la cour dévoile donc un peu sa décision. Ce n’est pas très rigoureux par rapport à la chronologie des décisions que l’on doit prendre.” (INT FR 6) Het verhaal heeft echter ook een andere kant. Uit de gesprekken met de justitieassistenten blijkt dat zij vaak worstelen met wat de vraag van de rechter nu precies is. In tegenstelling tot wat de rechters zeggen, hebben zij vaak het gevoel dat strafrechters van hen verwachten dat ze, naast het verschaffen van informatie, ook suggesties doen met betrekking tot de keuze van de straf, wat trouwens ook in het KB van 20 2000 staat. Geïnspireerd door het werk van Bourdieu (1977) en de analyses van Hutton (2006), Tata et al. (2008) en McNeill et al. (2009) situeren we dit kritische discours van de strafrechters in een context van een lagere status en professioneel kapitaal van de justitieassistenten ten opzichte van de rechters. Rechters hebben het moeilijk met de voor hen ‘vreemde’ sociale, op begeleiding gerichte logica van de justitieassistenten. Door de meerwaarde van een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsverslag in vraag te stellen en te minimaliseren, herbevestigen de strafrechters hun status en rol als onafhankelijke beslisser. ‘They reclaim the ownership of their sentencing decision’ (Tata et al., 2008: 850-852). In hun contacten met andere professionele groepen proberen ze daarom hun rol als individuele en onafhankelijke beslisser in stand te houden en te controleren. De rechterlijke dominantie of meerderwaardigheid komt ook tot uiting in de wijze waarop ze omgaan met de informatie en adviezen in de rapporten: als ze aansluiten bij hun denkbeelden, zullen ze ze volgen, indien afwijkend, voelen ze zich niet geroepen om er gebruik van te maken. De sociale verslaggeving is slechts ‘een’ element dat ze meenemen in hun besluitvorming, maar zeker geen doorslaggevend element (Beyens, 2000). « Personnellement, j’y accorde une importance majeure. Mais je prendrais ma décision indépendamment de la conclusion de l’assistant social. C’est-à-dire que j’ai un élément de donc pour moi prendre ma décision, mais même si elle est favorable, par exemple à une peine de travail, que j’estime que le dossier et la personnalité de la personne font qu’il ne la mérite pas, je ne la donnerai pas.» (FG FR) “Ik zal het advies volgen als het spoort met mijn beeld van de beklaagde.” (INT NL 2) “Mij stoort het niet dat een justitieassistent een advies geeft, maar ik acht me er zeker niet door gebonden. Het is één element, maar niet het doorslaggevend element.” (FG NL)

20

We herinneren eraan dat volgens het KB van 7 juni 2000 van de justitieassistent wordt verwacht om “een geïndividualiseerde maatregel voor te stellen, die toekomst- en herstelgericht is”.

247


Daartegenover zijn er ook magistraten die de autoriteit van de expertise van de justitieassistenten erkennen en de adviezen wel volgen, zeker in het geval van een autonome werkstraf, omdat ze van mening zijn dat de justitieassistenten een beter zicht hebben op de haalbaarheid van de uitvoering van de straf.

4.3.

De plaats en het statuut van het sociaal voorlichtingsverslag in het gerechtelijk dossier

Het voorlichtingsrapport is in het gerechtelijk dossier slechts één van de stukken die de rechter informeert en meestal zit het helemaal achteraan. Daarvoor heeft de rechter al het proces-verbaal met eventueel een interpretatie van het milieu van de dader door de verbalisant doorgenomen, het uitreksel uit het strafregister, … en tot slot eventueel een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsverslag. Bij de lectuur van het sociaal voorlichtingsverslag heeft de strafrechter zich dus meestal reeds een beeld gevormd van de dader, de feiten en zijn achtergrondmilieu op basis van de andere documenten en de ‘anderssoortige’ informatie en visie die erin vervat zit. Het beslissingsproces is met andere woorden zo goed als afgerond. Strafrechters lezen het voorlichtingsrapport daarom selectief, ze scannen de tekst op zoek naar trefwoorden of bevestiging van hun veronderstellingen, vanuit een bepaalde ‘set of beliefs’, die hun opvattingen al dan niet bevestigen (Hogarth, 1971: 90). Crombag & Cohen (1991: 233) hebben dit fenomeen omschreven als een vorm van ‘belief perseverance’, wat wijst op een neiging bij mensen om actief te zoeken naar informatie die hun standpunt ondersteunt en, indien nodig, overmatig te waarderen. We wezen er reeds op dat rechters vaak meer geloof hechten aan hun eigen interpretatie van de ongemedieerde informatie die ze op de zitting rechtstreeks van de verdachte krijgen. Beyens (2000) stelde vroeger al vast dat ook medische of psychiatrische expertises een hoger aanzien hebben bij de rechters dan de informatie uit de sociale voorlichtingsverslagen. Ook vaststellingen die de politie rechtstreeks ‘on the spot’ doet en die terug te vinden zijn in de processen-verbaal en eventueel de moraliteitsonderzoeken hebben voor de rechter een grotere realiteitswaarde en vindt men ‘objectiever’. “En als je dat vergelijkt met de vaststellingen van de verbalisanten in het dossier, die geven vaak meer info over het milieu dan de maatschappelijke enquête. [illustreert dit met voorbeelden uit het dossier]. Ik heb dikwijls meer aan politionele informatie dan aan informatie van het maatschappelijk onderzoek, niettegenstaande het omgekeerd zou moeten zijn.”(FG NDL) Kenmerkend voor het proces-verbaal is echter dat deze informatie verzameld wordt door actoren die vanuit een eerder repressieve, beschuldigende en controlerende logica betrokken zijn in de zaak. In het kader van een evenwichtige opbouw van dossiers kan het voorlichtingsverslag hier een belangrijk (sociaal) tegengewicht bieden.

5. DISCUSSIE

Op beleidsniveau is er tot op heden weinig aandacht geweest voor sociale voorlichting in België. Ons onderzoek toont aan dat er in de praktijk heel wat onduidelijkheden leven over de doelstelling en de invulling van deze rapporten. Ondanks de absolute toename van het totale aantal sociale voorlichtingsrapporten sinds 2001, heeft dit document nog steeds een eerder marginale plaats binnen het geheel van het straftoemetingsproces. Hoewel rechters vinden dat ze nuttige informatie aandragen, blijkt uit onze schriftelijke bevraging dat de helft van de respondenten nooit of bijna nooit een sociaal voorlichtingsverslag aanvraagt. Via kwalitatief onderzoek hebben we het statuut van deze verslagen en de onderlinge interacties tussen justitieassistenten en rechters verder geanalyseerd. Geïnspireerd door de analyses van McNeill (2002) en Tata et al. (2008) hebben we ook in België vastgesteld dat het gebruik en de positie van sociale rapporten beïnvloed worden door het feit dat ze een ontmoetingspunt zijn tussen

248


twee verschillende professionele culturen met hun eigen logica’s, namelijk de meer ‘welfare’ georiënteerde professionele cultuur van de justitieassistenten die de rapporten produceren en de judiciële, nog steeds hoofdzakelijk neoklassiek georiënteerde cultuur van de strafrechters die de rapporten (al dan niet) aanwenden bij hun straftoemeting. We zijn echter beducht voor een ongenuanceerde reductie van beide groepen en culturen en wijzen er op dat we tijdens ons onderzoek uiteenlopende stemmen optekenden, die wijzen op een heterogeniteit binnen beide professionele groepen. Vandaag beweegt er trouwens heel wat bij de justitieassistenten, zowel op het niveau van het directoraat-generaal Justitiehuizen als op de werkvloer, wat ook tijdens de discussies op het colloquium duidelijk werd. Manageriale vaardigheden komen meer op de voorgrond (cf. invoering BPR). Contacten met verschillende leden van de justitiehuizen en met andere academici die bekend zijn met de praktijk, ondersteunen dit (Bauwens, 2009). Deze evolutie heeft zich echter slechts recent, buiten het gezichtsveld van de meerderheid van de magistraten ingezet, waardoor in het discours van de rechters het beeld van de ‘oude’ justitieassistent nog steeds volop leeft. We stellen vast dat vanuit de dominant neoklassieke penale cultuur van de rechters sociale voorlichtingsverslagen nog steeds beschouwd worden als ‘vreemde’ elementen. Hierdoor was het voor ons interessant om te bekijken hoe deze documenten door de strafrechters geïncorporeerd en geadopteerd worden in hun dagelijkse routinepraktijk. Om dit te begrijpen hebben we gewezen op de ‘strijd’ om professionele erkenning, waarbij beide professionele groepen hun eigen domein afbakenen en beschermen. Rechters onderstrepen de professionele eigendom van ‘hun’ beslissingsproces en houden vast aan hun eigen penale cultuur, die gedragen wordt door principes van onafhankelijkheid en discretie en door neoklassieke principes van individuele verantwoordelijkheid, vergelding en afschrikking. Sociale voorlichting past niet in dit plaatje, maar hoort eerder thuis in een sociale, op rehabilitatie gerichte justitie, met een op begeleiding en behandeling gerichte logica, die criminaliteit ziet als een gevolg van onderliggende sociale en psychologische problemen waaraan moet gewerkt worden, en die het opleggen van gemeenschapsgerichte sanctioneringsmodaliteiten aanmoedigt. De sociale verslaggeving wordt door rechters (ook) geïnstrumentaliseerd voor andere doeleinden, o.a. door justitieassistenten in te zetten om informatie te checken en om de verdachte op de hoogte te brengen van de verschillende strafmodaliteiten. Dit illustreert McNeills (2002: 436) stelling dat : “Social enquiry can serve any sentencing philosophy”. De doelstelling van de sociale voorlichting kan dus wijzigen doorheen de tijd of afhangen van de persoon van de rechter en vice versa kan de praktijk zich aanpassen aan de (impliciete) verwachtingen of vragen van de gebruikers ervan. En hoe beter de verschafte informatie aansluit bij de behoefte van de gebruiker, hoe hoger de kwaliteit van het rapport wordt ingeschat en hoe groter de tevredenheid van de afnemer van de informatie. Toch is dit slechts een deel van het verhaal, dat ook gelezen kan worden als een vorm van ‘strijd’ om professionele autonomie, zowel bij de rechters als bij de justitieassistenten. Dit leiden we bijvoorbeeld af uit de antwoorden op een vraag, zowel in de schriftelijke enquête als tijdens de individuele interviews, of men vindt dat justitieassistenten aanwezig zouden moeten kunnen zijn op de zitting om hun verslag toe te lichten. Beide beroepsgroepen antwoorden hier afwijzend op. Justitieassistenten huiveren ervoor om te veel geïdentificeerd te worden met ‘justitie’. Het bewaren van het beroepsgeheim is belangrijk voor hen en men vreest dat een te grote identificatie met justitie een vertrouwensrelatie met de verdachte in de weg staat. Deze vertrouwensrelatie hebben ze nodig om hun sociale begeleidingsfunctie in alle vrijheid te kunnen uitoefenen. De oprichting van de justitiehuizen in 1999 als afzonderlijk identificeerbare instituten, ook geografisch verwijderd van de gerechtsgebouwen, is een andere, volgens ons meer dan symbolische veruiterlijking van het streven naar eigen professionele erkenning en prestige vanwege de dienst Justitiehuizen. Dit neemt echter niet weg dat justitieassistenten vragende partij zijn voor meer overleg met de magistratuur. Uit de enquête blijkt immers dat 73% (n = 155) van de justitieassistenten vindt dat er onvoldoende structureel overleg is tussen de justitiehuizen en de magistratuur. Hoog tijd dus om verder werk te maken van de overlegstructuren tussen het directoraat21 generaal Justitiehuizen en de opdrachtgevers.

21 KB van 1 oktober 2008 houdende de samenstelling en werking van de overlegstructuren inzake de harmonisering van de uitvoeringsmodaliteiten van de opdrachten toevertrouwd aan het directoraat-generaal Justitiehuizen, B.S. 17 oktober 2008.

249


De kwaliteitskwestie van de sociale verslagen en de (on)tevredenheid van de magistratuur kan evenmin los gezien worden van de doelstellingen en verwachtingen bij beide beroepsgroepen. Doordat een 22 officiële straffilosofie in België onbestaande is en doordat er vanuit het beleid weinig of geen visievorming is omtrent de inbedding van de sociale voorlichtingsverslagen binnen het bestraffingsproces, is het niet verwonderlijk dat er bij de magistraten uiteenlopende verwachtingen zijn en dat er ook bij de justitieassistenten onduidelijkheid leeft over hun precieze bevoegdheid bij het inhoudelijk invullen van de sociale voorlichtingsverslagen. Dit leidt tot wederzijdse misverstanden en verkeerde verwachtingen. Ook buitenlands onderzoek wijst op gelijkaardige rolonduidelijkheid en op het feit dat het onderscheid tussen pure informatieverstrekking enerzijds en advisering of overtuiging anderzijds in de praktijk vervaagt of moeilijk te trekken is (Tata et al., 2008: 835). Hierdoor komt de inhoud van de verslagen vaak niet tegemoet aan de verwachtingen of de informatiebehoefte van de magistraat. Een betere afstemming op de verwachtingen van de rechters zou de waardering voor het werk van de justitieassistent kunnen doen toenemen. Maar tegelijk willen we erop wijzen dat het niet alleen de magistraten zijn die moeten bepalen wat de rol en de inhoud van de sociale verslaggeving zou moeten zijn. Dit moet bepaald worden aan de hand van een duidelijke visie op het soort justitie dat men wil realiseren. Het is ook vanuit een dergelijke visie dat het belang en de kwaliteit van de sociale voorlichtingsverslagen moet geëvalueerd worden. Wij zijn van mening dat ze een onmisbaar instrument zijn in het nastreven van een reductionistisch straftoemetingsbeleid, dat oog heeft voor de persoon van de dader en zijn/haar achterliggende problematiek. Deze visie zou meer uitdrukkelijk in de verf moeten gezet worden in de beleidsteksten en plannen. Vandaag wordt het beleid ten aanzien van de sociale voorlichtingsverslagen in België vooral bepaald door pragmatische overwegingen van kostenbesparing en efficiëntie. Hoewel er een serieuze inhaalbeweging is op vlak van personeel in de dienst Justitiehuizen, leeft bij de magistratuur althans nog steeds de idee dat het aanvragen van sociale voorlichtingsverslagen een snelle rechtsgang in de weg staat.23 Financiële overwegingen zijn niet onbelangrijk in de huidige tijd van uitbreiding van het penale systeem. Spaarzaam omspringen met de beschikbare middelen is een onderdeel van ‘goed bestuur’. Toch kunnen het belang en de eigen specifieke functie van de sociale voorlichtingsverslagen niet genoeg benadrukt worden. Zij zorgen immers voor de vaak broodnodige sociale ‘inkleuring’ van de gerechtelijke informatie die op de rechter afkomt in het dossier. Informatie uit maatschappelijk onderzoek is verzameld vanuit een geheel ander kader, dan vanuit een verhoor door een onderzoeksrechter, een parketmagistraat of een politieman, en hoort dus ook wel degelijk thuis in een evenwichtig samengesteld gerechtelijk dossier. Wil dit zeggen dat we ervoor pleiten om sociale voorlichting in alle gevallen te verplichten? Om deze vraag te kunnen beantwoorden is een duidelijke visie nodig op de bestraffing en het soort justitie dat men nastreeft. Op basis daarvan kunnen richtlijnen ontwikkeld worden die aangeven wanneer een sociaal voorlichtingsverslag ‘nodig’ of aangewezen zou zijn. Magistraten moeten een enquête kunnen vragen wanneer zij dit effectief nodig achten en zich niet laten afschrikken door organisatorische overwegingen of vrees voor gerechtelijke vertraging. Uit ons onderzoek hebben we tot slot geleerd dat de zoektocht naar kwaliteitsvolle sociale rapportage niet zo maar kan opgelost worden door een aantal kwaliteitscriteria voorop te stellen. Kwaliteit is geen vaststaand maar een contingent gegeven (Tata et al., 2008). En wat beschouwd wordt als kwaliteit hangt af van de vooropgestelde doelstellingen en verwachtingen die er gesteld worden. Indien deze verwachtingen niet worden gedeeld of bekend zijn binnen beide professionele groepen, zal er steeds een spanningsveld blijven.

22

De voorstellen van de subcommissie straftoemeting binnen de zogenaamde Commissie Holsters om strafdoelstellingen te officialiseren door ze in te schrijven in de wet zijn nooit gerealiseerd (Commissie Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting, 2003). 23 De instructies van de BPR vermelden echter uitdrukkelijk dat een maatschappelijke enquête dient afgeleverd te worden binnen de twee maanden en een beknopt voorlichtingsrapport binnen de maand. De vraag is natuurlijk in welke mate deze termijnen ook door de praktijk kunnen gerespecteerd worden.

250


BIBLIOGRAFIE Bauwens, A. (2009). Probation officers' perspectives on recent Belgian changes in probation service, Probation Journal 56(3): 257-268. Beyens, K. (2000). Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting. Brussel: VUBPress. Beyens, K., & Scheirs, V. (2010a). Sociale voorlichtingsrapporten in het kader van straftoemeting: tussen brugfunctie en professioneel strijdtoneel. Panopticon, 31(2), 6-25. Beyens, K., & Scheirs, V. (2010b). Encounters of a different kind. Social enquiry and sentencing in Belgium. Punishment and Society, 2(3), (to be published). Beyens, K., & Tubex, H. (2002). Gedetineerden geteld. In S. Snacken (Ed.), Strafrechtelijk beleid in beweging (pp. 139-177). Brussel: VUBPress. Beyens, K., & Vanhamme, F. (2008). Onderzoek naar rechtspreken als sociale praktijk. Tijdschrift voor Criminologie, 50(4), 350-360. Boone, M. (2009). De tenuitvoerlegging van sancties. Maatwerk door de rechter. Den Haag: Boom Juridische uitgevers. Bourdieu, P. (1977). Outline of a theory of practice. Cambridge: Cambridge University Press. Cavadino, M. (1997). Pre-sentence reports : The effects of legislation and national standards. British Journal of Criminology, 37(4), 529-548. Commissie Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting (2003). Deel II. Straftoemeting. Eindverslag. Brussel: Ministerie van Justitie. Crombag, H. F. M., & Cohen, M. J. (1991). Ook rechters maken menselijke fouten. In P. J. Van Koppen & H. F. M. Crombag (Eds.), De menselijke factor. Psychologie voor juristen (pp. 245-258). Arnhem: Gouda Quint. FOD Justitie. (2009). Justitie in cijfers 2009. Brussel: FOD Justitie. Garland, D. (2001). The Culture of control. Crime and social order in contemporary society. Oxford: Oxford University Press. Gelsthorpe, L., & Loucks, N. (1997). Magistrates' explanations of sentencing decisions. In C. Hedderman & L. Gelsthorpe (Eds.), Understanding the sentencing of women (pp. 22-53). London: Home Office. Gelsthorpe, L., & Raynor, P. (1995). Quality and Effectiveness in Probation Officers' Reports to Sentencers. British Journal of Criminology, 35(2), 188-200. Hogarth, J. (1971). Sentencing as a human process. Toronto: University of Toronto Press. Hutton, N. (1995). Sentencing, rationality, and computer technology. Journal of Law and Society, 22(4), 549-570. Hutton, N. (2006). Sentencing as a social practice. In S. Amstrong & L. Mcara (Eds.), Perspectives on punishment. The contours of control. (pp. 155-173). Oxford: Oxford University Press. Jonckheere, A. (2009). Wetenschappelijke exploitatie van SIPAR, de databank van de justitiehuizen. Onderzoeksrapport. Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, Brussel, 111 p. Luypaert, H., Beyens, K., Françoise, C., Kaminski, D., & m.m.v. Janssens, C. (2007). Werken en leren als straf. Le travail et al formation comme peines. Brussel: VUBPress. Maes, E. (2002). Vijf jaar justitiehuizen. Enkele cijfers over de werking van de justitiehuizen tijdens de periode 1999-2002, Panopticon, 6, 73-109. Maes, E. (2010). Evoluties in punitiviteit: lessen uit de justitiële statistieken. In I. Aertsen, K. Beyens, T. Daems & E. Maes (Eds.), Hoe punitief is België? (pp. 43-84). Gent: Maklu. Maurutto, P., & Hannah-Moffat, K. (2006). Assembling risk and the restructuring of penal control. British Journal of Criminology, 46(3), 438-454. McNeill, F. (2002). Assisting sentencing, promoting justice? In C. Tata & N. Hutton (Eds.), Sentencing and Society. International Perspectives. (pp. 429-451). Aldershot: Ashgate. McNeill, F., Burns, N., Halliday, S., Hutton, N., & Tata, C. (2009). Hysteresis, Risk and Reconfiguration, Punishment and Society, 11 (4), 419-442. Snacken, S. (2007). Penal policy and practice in Belgium. In M. E. Tonry (Ed.), Crime, punishment and politics in comparative perspective, crime and justice, A review of research (pp. 127-214). Chicago: Chicago University Press. Tata, C., Burns, N., Halliday, S., Hutton, N., & McNeill, F. (2008). Assisting and Advising the sentencing desicion process: the persuit of 'quality' in pre-sentence reports. British Journal of Criminology, 48(6), 835-855.

251


252

DE VERW EVENHEID VAN DE SAMENLEVING MET DE STRAFRECHTSBEDELING

Hans Boutellier Algemeen directeur van het Verwey-Jonker Instituut Bijzonder hoogleraar Veiligheid & burgerschap Vrije Universiteit Amsterdam.

De maatschappelijke betekenis van het strafrecht is in de afgelopen decennia sterk verschoven. Tot ver in de jaren tachtig was het strafrechtelijk systeem een perifere institutie, waarvan sommige criminologen zelfs dachten dat het aan zijn einde was gekomen. Deze zogenoemde abolitionisten (in Nederland Bianchi en Hulsman, en jongere navolgers als De Haan, Blad en Van Swaaningen) zagen delicten als conflicten, en vergelding als een irrationeel sentiment. Het werd door de staat gebruikt om zijn macht te bevestigen. Zij propageerden een civiele reactie. Deze opvatting over het strafrecht paste bij de toenmalige tijdgeest. En er zijn nog steeds goede theoretische en praktische redenen voor te bedenken. Het strafrecht is duur, traag, en heeft vaak een averechts effect op veroordeelden. Toch zette zich vanaf het midden van de jaren tachtig een tegengestelde beweging in. Het strafrecht c.q. een straffende instantie werd steeds meer als noodzakelijk gezien om de samenleving te beveiligen. Het strafrechtelijk systeem kreeg dus in de laatste 25 jaar een steeds centralere rol in de ordehandhaving. Daarvoor zijn enkele concrete redenen te noemen. In de eerste plaats was de criminaliteit behoorlijk toegenomen. In Nederland bijvoorbeeld vertienvoudigde tussen 1960 en 2000 het aantal aangiften van 130.000 naar 1.300.000. Op deze cijfers valt van alles af te dingen. Ze zeggen niets over het werkelijke aantal delicten want niet iedereen doet aangifte (vandaar de slachtofferenquêtes), en ze kunnen worden beïnvloed door de neiging van mensen om aangifte te doen en door de gretigheid waarmee politiemensen daar proces verbaal van opmaken. Er is evidentie dat de cijfers tot midden jaren tachtig stegen, maar dat de stijgingen daarna vooral het gevolg zijn van met name een ‘registratie-effect’: er wordt sneller proces verbaal opgemaakt (Wittebrood & Nieuwbeerta, 2004). Overigens stabiliseert ook de aangifte-criminaliteit in de jaren na 2000 en is voor sommige delicten sprake van een systematische daling. Hoe het ook zij, de kans om slachtoffer te worden van een delict nam toe, er werd meer over gepraat in de cafés en op verjaardagspartijtjes en ook de media besteedden er meer aandacht aan. En daar zijn we bij de tweede reden: misdaad en straf passen goed bij de medialogica van met name de televisie. Deze logica is door de komst van commerciële televisie sterk bevorderd. Emotionele gebeurtenissen en eenvoudige verhalen rond slachtoffers worden uitvergroot. Ze zwiepen immers de kijkcijfers op en versterken daarmee het idee dat er van alles aan de hand is. Nog een derde reden dient hier te worden genoemd, namelijk de veranderde maatschappelijke context van criminaliteit en strafrecht. Deze zal ik

Hans Boutellier – Perspectieven – De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling 3 december 2000

hieronder graag uitwerken omdat die naar mijn mening van belang is voor de positie van het strafrechtelijk systeem en het werk van de Justitiehuizen. Ik zal vervolgens nader ingaan op het veranderde veiligheidsveld en een vergelijking maken tussen de Belgische Justitiehuizen en de Nederlandse Veiligheidshuizen.

1.

GROTE ONTWIKKELINGEN

De veranderde maatschappelijke betekenis van het strafrechtelijk systeem heeft te maken met de gestegen cijfers en de grote media-aandacht, maar overstijgend hieraan zijn de grote ontwikkelingen die een totaal andere samenleving hebben gecreëerd. Deze maatschappelijke transformatie is op talloze manieren en met veel zware woorden beschreven. Ik sluit mij vanwege de overzichtelijkheid aan bij de vijf noemers die de Nederlandse socioloog Paul Schnabel (2000) in het millenniumjaar hanteerde. Deze noemers eindigen allemaal met de uitgang -ing (favoriet bij sociologen) en beginnen allemaal met de letter i. Achtereenvolgens gaat het om individualisering, informalisering, informatisering, internationalisering en intensivering. Individualisering vormt een van de meest gebruikte woorden om de huidige samenleving te beschrijven. Individuen zijn steeds minder afhankelijk van anderen en hebben een toenemende behoefte aan keuzevrijheid en zelfsturing. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR, 2002, paragraaf 4.2) definieert individualisering als ‘de relatieve materiële en morele verzelfstandiging van individuen binnen de marges die geboden worden door de collectieven waarvan men in toenemende mate afhankelijk is’. De mate waarin het individualiseringsproces tot differentiatie leidt in opvattingen en gedragingen is weliswaar gerelativeerd, maar de normatieve consequenties van de ‘materiële en morele verzelfstandiging’ zijn naar mijn mening nauwelijks te overschatten. Naarmate de ruimte voor eigen beslissingen groter wordt, neemt de kans op normoverschrijding toe. De tweede noemer, informalisering, sluit direct aan bij deze constatering. Zij verwijst naar de afnemende invloed van instituties op de organisatie van onze samenleving en op de inrichting van het eigen leven. In de thans zo vermaledijde jaren zestig werden de vanzelfsprekende gezagsverhoudingen in school, kerk en gezin ontkracht. Het gezin werd een onderhandelingshuishouding stelde De Swaan al in 1979. Het geldt onverkort voor andere maatschappelijke instituties, van het onderwijs tot de zorg. Daarvoor in de plaats kwamen informele omgangsvormen, waarin enige zelfcontrole en innerlijke beschaving als gegeven moeten worden verondersteld. Ik meen te mogen constateren dat dit vaak niet het geval is, gezien de alom bloeiende gedragscodes, stadsetiquêtes en oproepen tot respect en fatsoen. Ook het derde thema - informatisering - heeft normatieve consequenties. Daarbij kan worden gedacht aan de niet te onderschatten invloed van de digitale netwerken op de relaties tussen mensen en instituties (Castells, 1997). Maar ik denk aan nog een ander effect. Het internet neemt de vorm aan van een amorele ruimte, die een unieke doorkijk levert op wat de menselijke geest allemaal vermag. Het internet is op te vatten een veruitwendiging van de menselijke psyche. De surfer op het world wide web bevindt zich in een rommelige wereld waarin zowel het collectieve bewustijn van Durkheim als het collectieve onbewuste van Jung en de polymorfe perversiteit van Freud online zijn. Het biedt een permanent 1 beschikbaar, anoniem en amoreel decor bij de vormgeving van het individuele levensproject. Ten aanzien van de internationalisering geldt een meer indirect moreel effect. Door de vloed van Europese weten regelgeving verliest het nationale bestuursniveau aan kracht (zie ook WRR, 2002). Daarenboven leidt de globalisering tot migratiebewegingen met bijbehorende integratieproblemen. Dit heeft consequenties voor de natiestaat, die een gevoel van verbondenheid teweeg zou brengen. De vijfde i, intensivering, verwijst naar de dynamiek van de huidige samenleving: hoger, harder en sneller. Deze

1

De invloed daarvan is misschien nog wel groter dan die van de media, wier dramatiserende en gelijkschakelende invloed door Elchardus is bekritiseerd.

254


leidt tot een zekere uitbundigheid en onbegrensdheid waarmee het eigen levensproject wordt vormgegeven. De individuele beleving vormt een belangrijk criterium voor het individuele gedrag. Deze ontwikkeling kan worden geduid in negatieve termen als hedonisme, narcisme of egocentrisme, maar daarmee wordt het belang van deze ontwikkeling onvoldoende begrepen. De intensivering van het samenleven genereert zowel normoverschrijding als geïntensiveerde vrijheidsbeleving. In De veiligheidsutopie (2002) spreek ik van vitalisme. De beschreven ontwikkelingen zijn indicaties van een sterk veranderde samenleving, te typeren als een netwerksamenleving. Deze verklaart de opkomende veiligheidsbehoefte. Zij heeft geleid tot een aantal 2 serieuze, reële problemen. We hebben te maken met een samenleving die ruim baan geeft aan een vitalistische levensstijl. Veel kan en vrijwel alles mag: de betuttelende kaders van weleer zijn verdwenen. In de jaren negentig kwam daarbij de groeiende welvaart. De samenleving kreeg een uitbundig karakter met een hedonistische levensstijl en relatief weinig restricties (in Nederland wellicht meer dan in Vlaanderen). Afgezien van de relatief stabiele cijfers kan men dat afleiden uit de aard van de criminaliteit: voetbalvandalisme, drugshandel, cybercrime, excessief publiek geweld, stelselmatige overlast, meer bedreigingen en terreurdaden zijn relatief nieuwe fenomenen. Al met al dragen deze bij aan onrust onder de bevolking: men roept om veiligheid en risicobeheersing. Vitalisme en veiligheid zijn in die zin twee zijden van dezelfde maatschappelijke medaille. De spanning daartussen komt tot uitdrukking in ‘de veiligheidsutopie’: het onhaalbare streven naar het samenvallen van maximale vrijheid én maximale veiligheid. Deze roep om veiligheid legt een enorme druk op de overheid, die tegelijkertijd te maken heeft met een afnemend gezag. De institutionele complexiteit van de samenleving is, tegen de achtergrond van de besproken vijf ontwikkelingen, immers enorm toegenomen. Dat heeft alles te maken met de genoemde netwerksamenleving. De overheid heeft lang niet meer de centrale positie die zij had. Men spreekt daarom van governance in plaats van government en van netwerksturing: ingewikkelde vraagstukken dienen met een complex aan actoren, instrumenten en bevoegdheden te worden aangepakt. De grote ontwikkelingen van de laatste decennia leidden resumerend tot relatief veel normoverschrijdingen, tot overmatige aandacht ervoor en tot het eisen van veiligheid, aan een sterk verzwakte overheid. Tegen deze achtergrond raken steeds meer partijen betrokken bij ‘het veiligheidsveld’.

2.

VEILIGHEIDSVELD

Bij de vormgeving van dit veiligheidsveld zijn er in principe twee politieke opties. De eerste is de versterking van het strafrechtelijk systeem. Dat is een keuze die in talloze westerse landen de afgelopen jaren is gemaakt. Meer bevoegdheden, meer capaciteit, meer nadruk op het met harde hand de kop indrukken van normoverschrijdend gedrag. De tweede optie is het versterken van de civiele samenleving: de sociale verbanden tussen burgers en de sociale instituties die hen ondersteunen. Het is de poging om het corrigerende vermogen van de samenleving zelf op te krikken. Naar mijn idee is het zinvol de rol van de Justitiehuizen juist in de verhouding tussen beide bewegingen te plaatsen (en dat geldt op een andere manier ook voor de Nederlandse Veiligheidshuizen). Daartoe gebruik ik het beeld van een veiligheidsveld waarop een voetbalelftal speelt. De samenleving is het veld; het team zijn alle partijen die zich bezighouden met veiligheid. Stelt u zich voor. Justitie staat tussen de palen als doelman; de ballen vliegen hem om de oren. In een dergelijke situatie wordt idealiter het spel vanuit de verdediging opnieuw opgebouwd. De doelman coacht zijn verdediging; de verdediging ondersteunt het middenveld en het middenveld bedient de voorhoede. In deze beweging van achteruit naar voren zijn politie en Justitie proactieve laatste instanties. Justitie in de goal is de laatste remedie, met de politieorganisatie als laatste functie voor zich. De verdediging bestaat uit de instellingen die zich bezig houden met risico’s (risicojongeren, risicogezinnen, risicosituaties,

2

Zoals elke maatschappelijke ontwikkeling oplossingen biedt, maar ook nieuwe problemen creëert.

255


risicoacties). Voorbeelden te over: jeugdzorg, stewards in en rond de stadions, surveillance in het uitgaansleven en particuliere beveiliging. Figuur 1: Het veiligheidsveld Sociale verbanden tussen burgers

Normatieve instituties Risico-gerichte instituties instituties In het middenveld treffen we de instituties aan voor wie veiligheid slechts een afgeleide functie is. We kunnen daarbij denken aan het onderwijs, de hulpverlening, het welzijnswerk, het bedrijfsleven, de zorg, gemeentelijke diensten en dergelijke. Deze organisaties hebben hun eigen doeleinden, maar krijgen binnen het veiligheidsparadigma een extra functie toebedeeld. Daarbij gaat het om vroegtijdige correctie van ongewenst gedrag, beslechting van conflicten, versterking van de integriteit en bevordering van burgerschap. Ik meen dat de Belgische Justitiehuizen en de Nederlandse Veiligheidshuizen een plaats tussen de verdediging en de voorhoede innemen. Deze voorhoede bestaat uit de burgers en de sociale verbanden die zij aangaan. Hun verweer tegen onveiligheid is vooral zinvol indien zij zich institutioneel gesteund weten in de rug. Het team heeft te maken met een kader van spelregels dat wordt bewaakt door de scheidsrechter – toezichthouders en in het algemeen de overheid. De coach maakt met de spelers afspraken over de te voeren tactiek en stelt het elftal op. Over het algemeen gaat het in het veiligheidsveld om regie van de gemeenten. Eenmaal op het veld dienen zij echter op basis van zelfsturing het spel te spelen. Men moet elkaar vanuit de eigen rol weten te vinden, aanwijzingen geven en ruggensteun bieden: coaching en backing. Iedere speler heeft zijn eigen positie, maar behoeft een behoorlijke discretionaire ruimte; de grootste activiteit vindt plaats daar waar de bal zich bevindt. In geval van good governance speelt men geen kluitjesvoetbal, maar in patronen die vooraf zijn doorgesproken.

3.

JUSTITIEHUIZEN EN VEILIGHEIDSHUIZEN

Voorgaand model heeft zowel prescriptieve als descriptieve kanten. Het biedt de mogelijkheid om het complexe veiligheidsveld te denken, maar het articuleert ook wat in de lokale praktijk gaande is. Het is tegen deze achtergrond dat ik wil ingaan op de ontwikkeling rond de Veiligheidshuizen in Nederland. Deze gaan terug tot het midden van de jaren negentig toen de eerste experimenten plaatsvonden met Justitie in de buurt. Ik was toen zelf als ambtenaar van het Ministerie van Justitie betrokken bij deze 3 ontwikkeling . Cruciaal is dat zij zijn gestart vanuit het openbaar ministerie. In uw termen: de procureur des Konings is uiteindelijk verantwoordelijk voor de opzet en ontwikkeling. Nederland kent in totaal negentien arrondissementsparketten. Langzaam maar gestaag experimenteerden de meeste van deze parketten met Justitie-in-de-buurt-projecten op basis van een subsidieregeling vanuit het departement van

3

Ik mocht in die hoedanigheid het toenmalige congres over Justitiehuizen in Brussel toespreken.

256


Justitie. Deze start ‘van onderuit’ (inhoudelijk en financieel goedgekeurd door het nationale departement) kan naar mijn mening worden beschouwd als een beslissende factor voor het succes van de projecten. De zogenoemde Jib-projecten werden uitgebouwd tot zogenoemde Veiligheidshuizen. Het kabinet dat in 2007 aantrad (Balkenende IV) heeft de Veiligheidshuizen tot speerpunt gemaakt in het veiligheidsbeleid. Inmiddels is sprake van een landelijk dekkend netwerk van 48 Veiligheidshuizen. Deze kunnen worden getypeerd als fysieke vestigingen, als locatie voor directe samenwerking van Justitiegerelateerde organisaties als parket, reclassering (probatie), kinderbescherming en slachtofferhulp. Daarnaast zijn in ieder geval vertegenwoordigd de politie en de gemeente, en veelal ook verslavingszorg, maatschappelijk werk en andere instanties. In bijvoorbeeld Eindhoven zijn maar liefst achttien organisaties betrokken bij het Veiligheidshuis (bijvoorbeeld ook drie woningcorporaties). In de werkwijze kan een onderscheid gemaakt worden tussen casusoverleggen en beleidsprojecten. In het eerste geval worden concrete personen besproken, meestal op basis van politie-informatie. De relevante organisaties bespreken onder voorzitterschap van een parketmedewerker (in de persoon van of namens de procureur) de betrokken verdachte, de informatie die er over hem of haar bekend is bij de verschillende organisaties en de beste aanpak. Dat kan zijn vervolging en voorgeleiding bij de rechter, maar er zijn tal van andere reacties denkbaar. Daarbij zij aangetekend dat in Nederland volgens het zogenaamde ‘officiersmodel’ direct taakstraffen kunnen worden opgelegd. Indien de justitiabele daar niet mee akkoord is, volgt alsnog voorgeleiding aan de rechter. Ten aanzien van de beleidsprojecten geldt dat speciale problemen geïntegreerd worden aangepakt, bijvoorbeeld drugsproblematiek of jeugdoverlast. Deze overleggen, los van concrete verdachten, staan meestal onder voorzitterschap van een gemeentelijke vertegenwoordiger. Deze Nederlandse werkwijze wijkt af van die van de Belgische Justitiehuizen. Het belangrijkste verschil lijkt me de rol van de strafrechtelijke besluitvorming. In Nederland is de vervolgingsbeslissing het resultaat van een afweging in de casusoverleggen met andere partijen. Het betreft hier met name commune criminaliteit, in het bijzonder delicten van jongeren en zogenoemde veelplegers. Justitie is verantwoordelijk voor de afweging, maar weegt de inbreng van andere partijen. In België vertegenwoordigt de procureur een op zichzelf staande organisatie die een op zichzelf staande afweging maakt. Het Justitiehuis opereert in de schaduw van deze beslissing(sbevoegdheid). In juridische termen zou hier gesproken kunnen worden van een verschil tussen een legalistische benadering (België) en een opportuniteitsgerichte benadering (Nederland). In de beschreven voetbalmetafoor is de doelman als het ware afgesloten van de rest van het veld (behoudens vanzelfsprekend de justitiële politie). De voors en tegens van beide modellen verdienen uitwerking op een ander moment en een andere plaats (een Belgisch-Nederlandse conferentie?). Ik vind het echter belangrijk juist ook oog te hebben voor de overeenkomsten van beide initiatieven. Ik zie drie belangrijke punten van overeenkomst. In de eerste plaats zijn de initiatieven min of meer uniek in Europa. De Franse Maisons de la Justice zijn naar mijn weten beleidsmatig niet echt van de grond gekomen of blijven beperkt tot lokale initiatieven. In de Verenigde Staten vindt men projecten als ‘neighbourhood justice’ en ‘community justice’, maar ook daar is geen sprake van systematisch, laat staan nationaal beleid. Een tweede punt van overeenkomst zie ik in de poging om nationaal strafrechtelijk beleid te koppelen aan lokaal veiligheidsbeleid. Dat is met de Veiligheidshuizen letterlijk het geval door samenwerking van Justitie, politie, gemeente en organisaties. Maar ook de Justitiehuizen in België opereren op lokaal niveau gegeven het landelijke justitiële kader. In dat verband zijn de ‘huizen’ te zien als knooppunten van verticale strafrechtspleging met de lokale veiligheidszorg. In de derde plaats zie ik beide initiatieven, tegen de achtergrond van het veiligheidsveld, als pogingen om structurele samenwerkingsverbanden te vestigen van relevante instituties. In die zin passen ze in de huidige netwerkmaatschappij. We zien daarbij een sterkere verbinding optreden tussen beleid en uitvoering. In het Nederlandse model is dat al helemaal het geval doordat het strafrecht zowel op casusals op beleidsniveau zich verbindt met overwegingen van een andere aard: de problemen in een bepaalde buurt; de kennis over een bepaald gezin; de mogelijkheden om jongeren naar school te krijgen. Het gaat hier om een probleemgerichte vorm van strafrechtsbedeling, inclusief het besluit om niet te vervolgen. In

257


België bieden de Justitiehuizen de mogelijkheid om in relatie tot de uitvoering na te denken over het parajustitiële beleid. Internationaal uniek, met een relatie tussen landelijk en lokaal beleid en tussen beleid en uitvoering zie ik de Justitie- en veiligheidshuizen als een belangwekkende nieuwe ontwikkeling. Deze heeft vooral betekenis in het licht van de hiervoor geschetste netwerksamenleving. In deze context speelt het strafrechtelijk systeem onmiskenbaar een prominente rol. In toenemende mate verwacht de samenleving een bijdrage van Justitie aan de sociale kwaliteit van de samenleving. In die betekenis zou ik deze ontwikkeling dan ook willen zien. Niet zozeer als een justitiëring van de samenleving, hoewel dat gevaar zeker aanwezig is. Juist door Justitie beter te laten samenwerken met andere maatschappelijke actoren bestaat de mogelijkheid dat het strafrecht, als sanctionerende instantie, een perifere functie kan blijven vervullen. Het strafrechtelijke systeem vormt een noodzakelijke aanvulling op de nieuwe sociale dynamiek. De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling dient uiteindelijk bij te dragen aan het vertrouwen in een rechtvaardige orde.

Bibliografie

Boutellier, H. (2002), De veiligheidsutopie; hedendaags onbehagen en verlangen rond misdaad en straf. Den Haag: BJu. Castells, M. (1997), The Power of Identity. The Information Age, Vol. II. Oxford: Blackwell Publishers. Schnabel P. (2000), ‘Inleiding’, in: Trends, dilemma’s en beleid; essays over ontwikkelingen op langere termijn. Den Haag: CPB . Swaan, A. de (1982), 'Uitgaansbeperking en uitgaansangst; over de verschuiving van bevelshuishouding naar onderhandelingshuishouding' in: De mens is de mens een zorg; Opstellen 1971-1981. Meulenhoff, 1982, pp. 81 115, p. 97. WRR (2002), De toekomst van de nationale rechtsstaat. Den Haag: SDU. Wittebrood, K. en P. Nieuwbeerta (2006). Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit: vooral meer registratie en nauwelijks meer criminaliteit. Tijdschrift voor Criminologie (48) 3, p. 227-242.

258

GEMEENSCHAPSSTRAFFEN, GELOOFWAARDIGHEID EN JUSTITIE

(COMMUNITY SANCTIONS, CREDIBILITY AND JUSTICE)1 Fergus McNeill Professor of Criminology & Social W ork, University of Glasgow

INLEIDING: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN IN ONZEKERE TIJDEN

2

De tijden waarin wij leven zijn moeilijke tijden voor gemeenschapsstraffen . Historisch hebben de probatiediensten in de meeste jurisdicties zich beziggehouden met het streven naar rehabilitatie – ook al variëren de vormen en functies van de rehabilitatie in de verschillende perioden van de probatie en op de verschillende plaatsen waar ze zich hebben ontwikkeld (McNeill, Bracken en Clarke, 2010). Een belangrijk en nuttig onderscheid dat we met betrekking tot probatie kunnen maken, is of we ze als een doel op zich of als een middel beschouwen. De Franse uitdrukking ‘rétablir dans ses droits’ is een goede samenvatting van het begrip probatie als een moreel doel dat we moeten nastreven – het volledige herstel van de in het verleden afgedwaalde burger in al zijn rechten (en verantwoordelijkheden) (zie Lewis, 2005). In tegenstelling daarmee beweren hedendaagse penologen dat de rehabilitatie de jongste decennia een nieuw karakter heeft gekregen, vooral in de Engelstalige wereld, niet als een doel maar als een middel of een mechanisme om de misdaad in te perken (zie bijvoorbeeld Garland, 2001; Robinson en McNeill,

1

Dit artikel is in grote mate gebaseerd op twee vroegere publicaties in het European Journal of Probation (McNeill, 2009a) en het Irish Journal of Probation (McNeill, 2009b). Ik dank de redacties van beide tijdschriften voor de toelating om een gedeelte van dit materiaal hier opnieuw te gebruiken. 2 De Raad van Europa definieert gemeenschapsstraffen en -maatregelen (GSM) als volgt: "Het begrip 'gemeenschapsstraffen en -maatregelen' heeft betrekking op straffen en maatregelen waarbij de veroordeelde in de gemeenschap wordt gelaten en zijn vrijheid enigszins wordt beperkt door de oplegging van voorwaarden en/of verplichtingen, en die worden ten uitvoer gelegd door instanties die daartoe in de wet zijn aangewezen. Dit begrip omvat straffen die door een rechterlijke instantie of een rechter worden opgelegd en maatregelen die worden genomen vóór of in de plaats van de beslissing tot oplegging van de straf, alsmede de wijzen van tenuitvoerlegging van een gevangenisstraf buiten een strafinrichting. (R (92)16 inzake de Europese Regels betreffende gemeenschapsstraffen en - maatregelen). Wanneer ik in dit artikel naar "probatie" verwijs, doel ik niet specifiek op de probatiemaatregel maar op gemeenschapsstraffen en - maatregelen in het algemeen.

Fergus Mc Neil – Perspectieven -- De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling 3 december 2000

2004; McCulloch en McNeill, 2007). Dergelijke analyses situeren deze ontwikkelingen in de context van ruimere sociale veranderingen die samengaan met de late of postmoderniteit. Volgens de beroemde opmerking van Zygmunt Bauman (1997) schuilt het fundamentele misnoegen van de postmoderne maatschappij in het opofferen van collectieve zekerheden aan individuele vrijheden. De penologen redeneren meestal in de zin dat naarmate het maatschappelijke leven meer gefragmenteerd wordt, meer geïndividualiseerd, meer in beslag genomen door onzekerheden en risico's – in de grond meer onzeker – wij meer geneigd zijn om voor onszelf en de onzen te zorgen, en minder tolerant worden voor wie als een vreemde, een buitenstaander, een bedreiging wordt gezien. In deze context is het geen verrassing dat de bescherming van de maatschappij een cruciale prioriteit geworden is en in sommige Europese jurisdicties zelfs een ‘metaverhaal’ voor de probatie (Robinson en McNeill, 2004). Toch bestaan er goede redenen om voorbehoud te maken tegen deze opvatting. Bescherming lijkt zinnig in onzekere tijden; Misschien kunnen de politieke positie van de probatie en haar aanspraken op de openbare middelen het best gelegitimeerd worden door te beloven de risico's te beheren en te beperken, en dus de veiligheid te bevorderen. Zeker nu overtreders in een steeds slechter daglicht komen te staan, lijkt dit een veiliger argument voor probatie dan de traditionele sympathie en inzet voor de overtreder. Anderzijds schuilt er een paradox in het begrip van bescherming en bevatten de risico's op hun beurt risico's. Wanneer we beloven dat we zullen beschermen, bevestigen we het bestaan van een dreiging; we legitimeren en versterken de angst (Douglas, 1992). Op dezelfde manier stelt een probatie die zich verbindt tot de beoordeling en het beheer van risico's zich niet bloot aan de waarschijnlijkheid maar aan de onvermijdelijkheid van een mislukking. Niet alle risico's zijn voorspelbaar, niet elke schade kan voorkomen worden. Zelfs wanneer de probatie in de meeste gevallen zou uitblinken in het beoordelen en beheren van risico's – in de veronderstelling dat zulks mogelijk is – zou ze niet kunnen beschermen tegen occasionele, spectaculaire mislukkingen en de politieke kosten die ze met zich meebrengen (Robinson en McNeill, 2004, McCulloch en McNeill, 2007). Een ander probleem in verband met de bescherming van het publiek is dat ze in een nulsomspel een dichotimie schept tussen de belangen van de overtreders en de belangen van slachtoffers en gemeenschappen (McCulloch en McNeill, 2007). Niet alleen worden ‘wij’ dan tegen ‘hen’ beschermd, maar ook worden onze veiligheid en vrijheid tegenover de hunne geplaatst. Dit schept een ander probleem voor de probatie. Er ontstaat een publieke en politieke druk voor veiligere – misschien te begrijpen als incapacitatie – vormen van controle die op zijn minst op korte termijn dienen om een angstig publiek gerust te stellen. Traditioneel ondersteunt de probatie veranderingsprocessen op lange termijn om bescherming of veiligheid te scheppen. Maar deze rehabiliterende processen bieden relatief weinig veiligheid en geruststelling op korte termijn. Hoewel veranderde gewezen overtreders die de verantwoordelijkheden van het burgerschap hebben geïnternaliseerd en die zich ervoor engageren, op lange termijn een beter vooruitzicht op een meer veilige maatschappij bieden, lijken veranderingsprogramma's en -diensten minder goed opgewassen tegen de almaar dreigender overtreder die men de gemeenschappen leert te vrezen. Het overwicht van de bescherming van de maatschappij impliceert nog andere ethische en praktische problemen. Wanneer de probatie zich laat verleiden door de lokroep van risicomanagement en bescherming van de maatschappij, houdt ze zich bezig met dingen die kunnen gebeuren, met het toekomstige gedrag van de overtreder, met potentiële slachtoffers en toekomstige gevolgen voor de gemeenschappen. Ik denk dat er een gevaar bestaat dat wij, naarmate wij ons meer bezighouden met deze denkbeeldige factoren, minder aandacht zullen opbrengen voor de echte slachtoffers, de echte overtreders en de echte gemeenschappen die zich aandienen. Men kan ongetwijfeld argumenteren dat het nodig is dat de probatiediensten de vraag stellen en beantwoorden van wat werkt om recidive te beperken en de maatschappij te beschermen, maar dit volstaat niet. De probatiediensten moeten niet alleen de misdaad beperken, ze moeten ook de justitie dienen. Onze haast om de misdaad binnen de perken te houden, kan er soms toe leiden dat we de vragen van rechtvaardigheid, correcte procedures en legitimiteit verwaarlozen. In laatste instantie kan ze het streven naar – zowel maatschappelijke als criminele – rechtvaardigheid in het gedrang brengen. In dit opzicht is het belangrijk dat we de vitale rol erkennen die de probatiediensten spelen in niet alleen de rehabilitatie, die de misdaad beperkt, maar ook in het mogelijk maken van constructief herstel door de

260


overtreders – hen in staat stellen om hun misdaden te vergoeden. Tegelijkertijd, en met de maatschappelijke rechtvaardigheid in gedachte, blijven de probatiediensten een belangrijke rol spelen als pleitbezorgers voor overtreders, om hen toegang te geven tot de maatschappelijke goederen en middelen die hen zo vaak ontzegd zijn. Ongelijkheid, en de sociale onrechtvaardigheid die ze vertegenwoordigt, liggen natuurlijk vaak aan de basis van niet alleen misdaad en overtreding maar ook van een hele reeks andere maatschappelijke problemen (Wilkinson, 2005; Wilkinson en Pickett, 2009).

Tegen deze achtergrond wil ik een vraag onderzoeken die centraal is voor de hedendaagse gemeenschapsstraffen. Is het streven naar een effectieve vermindering van de misdaad in deze harde tijden de enige of de beste manier om de geloofwaardigheid van deze straffen te vergroten – of geven we beter voorrang aan het streven naar een meer constructieve vorm van justitie?

1.

GEM EENSCHAPSSTRAFFEN

IN

SCHOTLAND:

PROBLEMEN

EN

MOGELIJKHEDEN

Ik wil een begin van antwoord geven op deze vraag door de Schotse ervaring met gemeenschapsstraffen te bespreken. Elders heb ik vrij uitvoerig geschreven over de geschiedenis van de probatie en het maatschappelijke werk met criminelen in Schotland (McNeill, 2005; McNeill en Whyte, 2007). In zekere zin is dit een verhaal over de evolutie van goed bedoelde inspanningen om gevoelige en geloofwaardige alternatieven voor opsluiting te verdedigen en te ontwikkelen. Een van de eerste Schotse probatieprogramma's begon bijvoorbeeld in 1905 in Glasgow omdat men zich ernstig zorgen maakte over de aantallen inwoners die wegens onbetaalde boeten werden opgesloten. Zoals een geschiedenis van de 50 eerste jaren van de probatie in Glasgow het uitdrukt: "in het licht van de duidelijke demoraliserende invloed van opsluiting, vroeg men dat iedereen ernstig zou nadenken over het welzijn van de gemeenschap" (City of Glasgow 1955: 9). Het interessante van dit citaat, misschien in tegenstelling met het al vermelde misnoegen van de postmoderniteit, is de uitdrukkelijke erkenning van het feit dat de schadelijke gevolgen van gevangenisstraffen op wie ze ondergaat (de demoraliserende gevolgen in de letterlijke betekenis van het woord) als een bedreiging voor het welzijn van heel de gemeenschap werden beschouwd. Het citaat getuigt in veel opzichten van de eigen politieke en burgerlijke cultuur van Glasgow, een cultuur die voorrang gaf aan corporatisme, collectivisme en gemeenschapszin. Schade toebrengen aan een deel van het ‘maatschappelijke lichaam’ was schade toebrengen aan het geheel. Hoewel de Schotse probatie later herhaaldelijk werd hervormd, wezen deze ontwikkelingen op het einde van de jaren ‘60, toen Schotland de probatie met het maatschappelijke werk integreerde en zijn eigen systeem van Children's Hearings invoerde, op een blijvende inzet voor welzijnszorg – de erkenning van de maatschappelijke context van misdaadproblemen en van de rol van een sociaalpedagogische benadering om ze op te lossen (McNeill, 2005; McNeill en Whyte, 2007). Dit gezegd zijnde had de ontwikkeling van algemene diensten voor maatschappelijk werk een ongewenst gevolg, namelijk de verwaarlozing van het probatiewerk en de afname van het gebruik van probatie, zoals uit de onderstaande Figuur 1 blijkt:

261


9000 8000 7000 6000 5000 4000

Impact of National Standards

Children's Hearings introduced

2,600 juveniles

3000 2000 1000

Probation Community service

950 juveniles

0 1932

1945

1951

1959

1971

1977

1985

1995

1999

2003

2005

Figuur 1: Gebruik van gemeenschapsstraffen in Schotland, 1932-2006

Als antwoord op deze verwaarlozing en terugval, en onder politieke druk die voortkwam uit gevangenisopstanden en zelfmoorden als gevolg van overbevolking, introduceerde het Scottish Office (toen nog een afdeling van de regering van het Verenigd Koninkrijk) in 1991 een specifieke financiering en nationale normen voor de diensten voor maatschappelijk werk in het strafrecht (SWSG, 1991). Deze mechanismen waren bedoeld om de effectiviteit, de geloofwaardigheid en het gebruik van gemeenschapsstraffen te bevorderen, om het onnodige gebruik van opsluiting te beperken. Figuur 1 toont duidelijke bewijzen van het succes van dit initiatief, met een scherpe stijging van het aantal probatiebevelen en met de geslaagde invoering van gemeenschapsdienst. Uit meer recente cijfers blijkt dat in de periode 2008-2009 in Schotland ongeveer 20.000 gemeenschapsstraffen van uiteenlopende 3 aard werden opgelegd ; dat is ongeveer tien keer meer dan in 1932. Dit ‘succes’ is echter in een zeer belangrijke zin denkbeeldig, aangezien de gevangenisbevolking van Schotland toegenomen is. Ze telt nu ongeveer 8.000 gedetineerden (ongeveer 150 per 100.000), tegenover minder dan 5.000 toen in 1991 nationale normen werden ingevoerd (en minder dan 2.000 in de jaren 1930). Deze schijnbare paradox heeft een complexe verklaring (zie McAra, 2008; Scottish Prisons Commission, 2008), maar het is duidelijk dat de toenemende aantallen gemeenschapsstraffen onder toezicht niet in de plaats zijn gekomen van gevangenisstraffen maar wel van geldboetes; ze hebben dus bijgedragen tot een ‘netwidening’, waarbij de staat niet minder maar meer mensen opsluit (McNeill en Whyte, 2007). In het kader van dit artikel is het misschien wel het belangrijkste punt dat de gemeenschapsstraffen in Schotland ongetwijfeld meer geloofwaarheid hebben gekregen en waarschijnlijk effectiever zijn geworden, maar duidelijk geen significante impact hebben gehad op het gebruik van gevangenisstraffen. Aangezien gemeenschapsstraffen vaak een groter risico op verzuim en potentiële netvergrotende effecten hebben,

3

Zie http://openscotland.net/Publications/2008/12/09091001/2, geraadpleegd op 25/02/2010.

262


kunnen ze zelfs bijdragen tot de groei van het aantal gedetineerden (zie Scottish Prisons Commission, 2008). Wat is dan de toekomst van de gemeenschapsstraffen in Schotland? Een mogelijk antwoord komt van een recente Scottish Prisons Commission die in 2007 door de staatssecretaris van Justitie werd aangesteld om het correcte gebruik van opsluiting in Schotland te onderzoeken. De commissie werd geleid door Henry McLeish, een gewezen minister van Gezin en Gezondheid in het Scottish Office (voor de devolutie) en later een eerste minister van Schotland. Het rapport van de commissie (het ‘rapport McLeish’) werd in juli 2008 gepubliceerd. De Criminal Justice and Licensing Bill die momenteel door het Schotse Parlement wordt behandeld, bevat een reeks maatregelen die antwoorden op de aanbevelingen van dit rapport. Het belangrijkste besluit en de centrale aanbevelingen van het rapport zijn de volgende: "Het materiaal dat wij hebben onderzocht, brengt ons tot het besluit dat een verstandig gebruik van opsluiting gericht is op de domeinen waarin ze het meest effectief is – de bestraffing van ernstige misdaad en de bescherming van de maatschappij. 1. Om de opsluiting beter te richten en effectiever te maken, beveelt de commissie aan dat opsluiting zou worden voorbehouden aan mensen die zulke ernstige misdaden hebben gepleegd dat geen enkele ander vorm van straf in aanmerking komt, en voor mensen die een significante dreiging van ernstige schade voor de maatschappij vormen. 2. Om niet alleen van opsluiting afhankelijk te zijn als een manier om overtreders te straffen, beveelt de commissie aan dat vergoeding in de gemeenschap de standaardpositie zou worden voor de behandeling van minder ernstige overtreders" (Scottish Prisons Commission, 2008: 3). Het idee dat wij zuinig moeten omgaan met opsluiting in het bijzonder en straf in het algemeen is niet nieuw. Toch is de oplossing van de commissie voor onze collectieve overbenutting van opsluiting in sommige opzichten innovatief. De commissie heeft meer bepaald een reeks maatregelen voorgesteld die zij nodig acht om haar tweede aanbeveling uit te voeren en van ‘vergoeding in de gemeenschap’ de ‘standaardpositie’ voor minder ernstige overtreders te maken. Hoewel de penale geschiedenis van Schotland de vraag oproept van de mate waarin de ontwikkeling van opties voor de strafoplegging de praktijk van de strafoplegging verandert, hebben veel van deze maatregelen rechtstreeks betrekking op de aard, de vorm en de functie van gemeenschapsstraffen. Het rapport van de commissie laat het belangrijke probleem van re-integratie terzijde maar tracht zowel de diensten van de rechtbanken als de ‘front-door’-gemeenschapsstraffen een nieuwe invulling te geven rond het concept ‘vergoeding’, dat ze als volgt definieert: "In essentie betekent vergoeding het vinden van constructieve manieren om de door misdaad veroorzaakte schade te compenseren of te herstellen. Ze impliceert de genoegdoening van het slachtoffer en/of de gemeenschap. Dat kan gebeuren door financiële betaling, onbetaald werk, rehabilitatiewerk of een combinatie van deze en andere benaderingen. Uiteindelijk is het veranderen van hun leven een van de beste manieren waarop overtreders genoegdoening kunnen geven” (Scottish Prisons Commission, 2008: 3,28). Hier en elders in het rapport worden verscheidene mogelijkheden om te vergoeden aangestipt – herstelgerichte justitie, geldboetes, onbetaald werk, vrijheidsbeperking (in de betekenis van beperking van de bewegingsvrijheid onder elektronisch toezicht) en, in deze context misschien het interessantst, ‘vergoeden door aan verandering te werken’. Aan verandering werken is op zijn beurt gekoppeld aan een breed gamma van activiteiten die de onderliggende problemen van het ongewenste gedrag kunnen aanpakken (problemen met drugs en alcohol, geld- of huisvestingsproblemen, problemen die voortkomen uit de ‘peer group’ of uit attitudes, gezinsproblemen, problemen met de geestelijke gezondheid enz.). Het rapport erkent ook dat de overtreders zelf moeten kiezen voor rehabiliterende genoegdoening; hun instemming is om zowel praktische als ethische redenen vereist. In zijn voorstel voor een vergoedingsproces, formuleert het rapport van de commissie een benadering van de straftoemeting in drie stappen. Bij de eerste stap bepaalt de rechter het niveau van de straf dat de

263


overtreding vereist, op basis van informatie die hij van de aanklager en de verdediging ontvangt. Dit impliceert dat dit geen taak is voor het maatschappelijke werk of voor de probatie; het is een juridisch oordeel over het gepaste strafniveau. Maar bij de tweede stap wordt beoordeeld welke vergoeding, welke vorm van genoegdoening gepast is. Dit vereist een dialoog die zich niet beperkt tot de rechter en de maatschappelijk werker van de rechtbank maar waarin ook de overtreder een actieve inbreng heeft. Bij de derde stap controleert men de vooruitgang van de vergoeding. Hier stelt het rapport voor dat men een bijzondere rechtbank zou oprichten, een vooruitgangsrechtbank, met speciaal opgeleide rechters die de problematiek van de medewerking en het stopzetten van criminaliteit begrijpen, en die over mechanismen beschikken om zonder een overbodige toevlucht tot opsluiting om te gaan met terugval en struikelingen. Deze rechtbank zou ook bevoegd zijn om de naleving en positieve vooruitgang te belonen met een vervroegde opheffing van de straf of het verlichten van de voorwaarden. Dit model is duidelijk schatplichtig aan de ‘problem solving courts’ (rechtbanken voor probleemoplossing) zoals ontwikkeld in veel jurisdicties (zie McIvor, 2009).

2.

VERGOEDING, PUBLIEKE OPINIE EN GELOOFWAARDIGHEID

Wat hebben deze ontwikkelingen rond genoegdoening of ‘vergoeding’ te maken met de geloofwaardigheid van gemeenschapsstraffen? De publicatie van ‘Scotland’s Choice’ viel ongeveer samen met het verschijnen van een in opdracht van de regering van het Verenigd Koninkrijk door Louise Casey opgesteld rapport over ‘Engaging Communities in Fighting Crime’ (Gemeenschappen betrekken bij misdaadbestrijding). Het rapport van Casey zocht oplossingen voor waargenomen problemen rond het vertrouwen van het publiek in het strafrecht in zijn geheel en gemeenschapsstraffen in het bijzonder. De onderzoeksgegevens over de attitudes van het publiek tegenover straf en probatie zijn in sommige opzichten complex (zie Allen en Hough, 1970). Ten eerste bestaat er geen publieke opinie. Er zijn wel verschillende opinies van verschillende leden van het publiek en verschillende opinies van dezelfde mensen, afhankelijk van wat men hen vraagt, hoe men het vraagt, hun stemming en waarschijnlijk wat hen in de voorbije 24 uur overkomen is. Ondanks de ruimere context van onzekerheid waarop al werd gezinspeeld, bestaan er aanwijzingen dat de idee dat ‘het publiek’ overtreders universeel wil straffen een mythe is. De meeste mensen zijn weliswaar geneigd om te zeggen dat de vonnissen te mild zijn, maar wanneer ze informatie over de zaak krijgen en men hen daarna vraagt om een straf voor te stellen, geven ze meestal dezelfde of een mildere straf dan echte rechters. Onwetendheid over gemeenschapsstraffen is een fundamenteel probleem. De recentste British Crime Survey (Jansson, 2008) suggereert bijvoorbeeld dat slechts 20 procent van de ondervraagden vond dat de probatie in Engeland en Wales goed werk leverde. Allen en Hough (2007: 565) vatten het probleem samen door een respondent in een focusgroep te citeren die gewoon verklaarde: "Ik denk niet dat probatie voor veel mensen iets betekent". Dit is een courante vaststelling in veel jurisdicties; de mensen weten niet echt wat probatie is, wat erbij komt kijken en wat men ermee probeert te bereiken. Problemen met de geloofwaardigheid en de steun vanwege het publiek lijken dan ook onvermijdelijk. Casey loste dit op door gemeenschapsdienst te veranderen in ‘gemeenschapsvergoeding’. Maar haar concept van vergoeding verschilt sterk van dat van de Scottish Prisons Commission. Het wil de gemeenschapsdienst vooral meer zichtbaar en strenger maken. Casey stelt dat gemeenschapsdienst niet iets mag zijn dat het grote publiek zelf zou willen doen (met andere woorden, het moet pijnlijk of straffend zijn), en dat overtreders die de dienst verrichten vesten zouden dragen die hen als dusdanig identificeren (met andere woorden, dat de dienst beschamend moet werken). Contrasteer deze voorstellen met de volgende uitspraken in het rapport van de Scottish Prisons Commission: "... mensen dwingen tot veranderen is niet mogelijk en niet ethisch. Maar het is duidelijk dat mensen die weigeren hun misdaden te vergoeden de gevolgen moeten dragen" (Scottish Prisons Commission, 2008: paragraaf 3.31b).

264


Het publiek heeft het recht om systematisch te weten hoeveel vergoed is en op welke manier. Dit betekent niet en mag niet betekenen dat men de overtreders tijdens de vergoeding stigmatiseert, wat contraproductief zou zijn. Maar het betekent wel en moet betekenen dat er een veel grotere inspanning worden geleverd op het vlak van de communicatie met de gemeenschappen waarin de vergoeding plaatsvindt" (Scottish Prisons Commission, 2008: paragraaf 3.31c). In een recent artikel dat in het licht van de aanbevelingen van Casey de beschikbare onderzoeksgegevens over de publieke attitudes tegenover probatie onderzoekt, komen Maruna en King (2008: 347) tot het volgende besluit: "Casey heeft volstrekt gelijk wanneer zij een emotionele benadering van het publiek gebruikt om het vertrouwen van het publiek in het strafrecht te vergroten. Justitie is in de grond een emotioneel, symbolisch proces, niet alleen maar een zaak van effectiviteit en efficiëntie. Maar als Casey de bedoeling had om het vertrouwen in gemeenschapsinterventies te vergroten, heeft ze net de verkeerde emoties aangesproken. Het verlangen naar wraak en vergelding, woede, verbittering en morele verontwaardiging zijn krachtige emoties, maar ze scheppen geen vertrouwen in probatiewerk – ze doen zelfs net het omgekeerde. Om het vertrouwen te vergroten, moet men een beroep doen op andere, even sterk gekoesterde gevoelswaarden, zoals het ruim verspreide geloof dat men bevrijding kan vinden in boete, dat mensen een tweede kans verdienen en dat iedereen kan veranderen." In deze context is het bijzonder interessant om op te merken dat de mensen bij wie we de grootste boosheid en de sterkste wraakgevoelens tegenover overtreders zouden verwachten – de slachtoffers van misdaden – vaak een beroep kunnen doen op deze meer positieve en dierbare waarden. De onlangs gepubliceerde evaluatie van programma's voor herstelgerichte justitie in Engeland tonen dit heel duidelijk aan, bovendien zijn deze bevindingen consistent met veel eerdere studies over de visies en wensen van slachtoffers: "In ongeveer vier vijfden van de gesprekken [n=346] die wij hebben geobserveerd, werd er gepraat over de problemen van de overtreders en over strategieën om recidive te voorkomen, terwijl er zelden over financiële of rechtstreekse vergoeding van het slachtoffer werd gesproken (…) Dat kwam niet doordat de slachtoffers of hun wensen genegeerd werden, maar veeleer doordat de slachtoffers, net als de andere deelnemers, zich actief op de problemen van de overtreders wilden concentreren en ze willen behandelen, om het gevaar op recidive tot het minimum te beperken. In de interviews die aan de gesprekken voorafgingen (...) zei 72 procent van de slachtoffers dat zij het zeer of vrij belangrijk vonden dat de overtreder werd geholpen (Robinson en Shapland, 2008: 341). Sommige mensen hebben dus veel bezwaren tegen vergoeding in de stijl van Casey, maar het concept van ‘vergoeding door aan verandering te werken’ van McLeish lijkt een sterke weerklank te vinden, niet alleen bij de rehabiliterende oorsprong en het gedachtegoed van de probatie maar ook bij wat veel slachtoffers van het justitiële proces verwachten. Er bestaat empirisch bewijsmateriaal dat vergoeding (of ‘goedmaken’) door te werken aan verandering iets is wat veel overtreders zowel wensen als nodig hebben, in en tijdens het proces van stopzetting van criminaliteit. We kunnen hier geen samenvatting van dat bewijsmateriaal geven (zie Farrall en Calverley, 2005; McNeill, 2009c; Maruna, 200&), maar sommige van de implicaties voor gemeenschapsstraffen zijn duidelijk. Ten eerste is de stopzetting van criminaliteit eigenlijk een geïndividualiseerd en subjectief proces, zodat we ervoor moeten zorgen dat onze benadering van de gemeenschapsstraffen de problematiek van identiteit en diversiteit erkent en benut. Gestandaardiseerde interventies zullen niet werken. Ten tweede worden de ontwikkeling en instandhouding van niet alleen motivatie maar ook hoop cruciale taken van de probatiewerkers. Ten derde kan de stopzetting van criminaliteit enkel begrepen worden in de context van menselijke relaties; niet alleen de relaties tussen werkers en overtreders (ook al zijn die erg belangrijk), maar ook de relaties tussen overtreders en de mensen die voor hen belangrijk zijn. Ten vierde zijn wij

265


geneigd ons op de risico's en de behoeften van de overtreders te concentreren, maar hebben zij ook troeven en middelen die zij kunnen gebruiken om obstakels voor de afstand te overwinnen – zowel persoonlijke troeven en middelen als troeven en middelen in hun sociale netwerken. Wij moeten deze capaciteiten ondersteunen en ontwikkelen. Ten vijfde heeft de stopzetting van criminaliteit te maken met het ontdekken van macht, zodat de interventies de zelfbeschikking moeten aanmoedigen en respecteren; dit betekent dat men niet op maar samen met de overtreders moet werken. Ten zesde zullen interventies die uitsluitend op menselijk kapitaal gebaseerd zijn – wat ik een Nederlandse collega onlangs als "interventies tussen de oren" hoorde beschrijven – niet volstaan. De probatie moet werken aan problemen met het sociale kapitaal van de gemeenschappen en de overtreders. We moeten ‘buiten de oren’ werken, om het zo uit te drukken. Ik wil hier even uitweiden over iets wat volgens mij verband houdt met deze thema's. Ze zijn afgeleid van empirische bevindingen, maar op de ene of andere manier houden ze allemaal verband met een humane, rechtvaardige behandeling van mensen; met andere woorden, ze zijn op de ethische dimensies van de praktijk gericht. Meer specifiek hebben ze betrekking op de morele legitimiteit van inspanningen om de keuzes en het gedrag van andere mensen te beïnvloeden. Zoals ik al elders heb verklaard (McNeill, 2006), kan men de stelling verdedigen dat onderzoek naar het stopzetten van criminaliteit bepaalde deugdelijke praktijken verandert in noodzaken. Om de misdaad effectief te kunnen beperken, ziet het ernaar uit dat degene die gemeenschapsstraffen toepast in de eerste plaats rechtvaardig moet zijn. Want elke perceptie van onrechtvaardigheid, oneerlijkheid of illegitimiteit zal onvermijdelijk de geloofwaardigheid van de ‘agent van verandering’ ondermijnen.

3.

DE

WEG

VOORWAARTS:

ALTERNATIEVE STRAFFEN

ALTERNATIEVEN

VOOR

STRAFFEN

OF

?

Justitie en straf zijn aan elkaar verbonden, maar historisch hebben probatieen maatschappelijk werkers in het strafrecht in veel jurisdicties de neiging gehad om zichzelf te zien als leveranciers en pleitbezorgers van (meestal rehabiliterende) alternatieven voor straf en niet als leveranciers en pleitbezorgers van alternatieve straffen. Het begrip straf, als tegengestelde van steun, toezicht, behandeling of hulp, of zelfs uitdaging of confrontatie, lijkt in te druisen tegen de ethiek, de waarden en de tradities van het probatieen maatschappelijk werk. Zo dacht ik er vroeger ook over, maar nu ben ik niet zo zeker meer. Antony Duff (2001), de straffilosoof, heeft overtuigend gesteld dat we een onderscheid kunnen en moeten maken tussen ‘constructieve straf’ en ‘louter punitieve straf’. Constructieve straf kan betrekking hebben, en doet dat ook, op het opzettelijk toebrengen van vormen van lijden, maar alleen als onvermijdelijk (en gewild) gevolg van het streven om "overtreders de gevolgen en implicaties van hun misdaden te doen inzien, hen te rehabiliteren en (...) genoegdoening en verzoening te verzekeren" (Duff, 2003: 181). Deze visie sluit op een aantal vlakken aan bij de idee van het uitdagen en confronteren met de overtreding die de jongste jaren ingang heeft gevonden in het probatiewerk, gedeeltelijk als antwoord op politieke druk om hard op te treden maar ook, op een meer positieve manier, als reactie op de legitieme wens van slachtoffers van misdaden dat hun ervaring ernstiger zou worden genomen. Het werk van Duff helpt ons echter ook met een tweede probleem. Hij erkent immers, zoals we al hebben opgemerkt en zoals probatieen maatschappelijke werkers al tientallen jaren weten, dat wanneer maatschappelijke onrechtvaardigheid in het ontstaan van de overtreding meespeelt, het opleggen van straf (ook constructieve) door de staat moreel problematisch wordt, aangezien de staat vaak zelf medeplichtig is aan de misdaad, door zijn voorafgaande plichten tegenover de ‘overtreder’ te verzuimen. Daarom stelt Duff voor dat de probatie- of maatschappelijk werker een cruciale rol zou spelen in de bemiddeling tussen de overtreder en de grotere gemeenschap, door beide partijen aansprakelijk te stellen tegenover elkaar. Veel probatieen maatschappelijke werkers zullen zich in deze moeilijke rol herkennen, een rol waarin zij met of zonder officiële of publieke steun sociale rechtvaardigheid binnen het strafrecht trachten te bevorderen.

266


Het werk van Duff zou dus enkele conceptuele bronnen kunnen leveren waarmee we het concept ‘vergoeding’ op een constructieve manier kunnen invullen. Terwijl de nieuwe gerichtheid op genoegdoening het maatschappelijk werk in het strafrecht dwingt om zich bezig te houden met het straffen van overtreders, zouden Duffs concept van constructieve straf en zijn nadruk op het verband tussen sociale rechtvaardigheid en strafrecht kunnen voorkomen dat de Schotse versie van vergoeding in het maatschappelijk werk verglijdt in de punitieve en waarschijnlijk futiele richting van de Engelse versie. Er bestaan nog andere nuttige bronnen. De baanbrekende studie van ‘stopzetting van criminaliteit’ van Shadd Maruna (2001), Making Good: How Ex-convicts Reform and Rebuild their Lives, is een belangrijke studie die onthult hoe belangrijk het is dat gewezen overtreders hun vergrijp ‘goedmaken’ en dat hun inspanningen om dat te doen worden erkend. In zekere zin zinspeelt de relevantie van het concept ‘generativity’ (dat verwijst naar de behoefte van de mens om een positieve bijdrage te leveren, vaak aan de volgende generatie) op het verband tussen terugbetalen en vooruitbetalen, in de zin dat men iets goeds maakt uit een beschadigd en beschadigend verleden (zie McNeill en Maruna, 2007). Het werk van Bazemore’s (1998) rond ‘earned redemption’ (verdiende aflossing) richt zich meer direct op de spanningen en de synergie tussen tot inkeer komen en genoegdoening geven, en het ruimere werk rond ‘relationele justitie’ (Burnside en Baker, 1994/2004) en ‘herstelgerichte justitie’ (Johnstone en Van Ness, 2007) levert mogelijke normatieve kaders waarin men deze spanningen en vormen van synergie kan bespreken en ontwikkelen. Nader onderzoek van deze vormen van synergie en van de spanningen lijkt nodig, maar valt duidelijk buiten het kader van dit referaat. Maar in termen van de praktische toepassingen voor de probatie herinneren deze ideeën en ontwikkelingen aan het door Martin Davies (1981) voorgestelde begrip van de probatie als bemiddelende instelling. We kunnen dit op twee manieren begrijpen. Ten eerste bemiddelt de probatie tussen de soms tegenstrijdige doelstellingen van straffen – tussen genoegdoening (maar niet van het zuiver punitieve soort), vergoeding en rehabilitatie. Maar de probatie bemiddelt ook tussen de belanghebbenden van justitie, tussen rechtbanken, gemeenschappen, slachtoffers en plegers, grotendeels zoals Duff (2003) suggereert.

BESLUITEN

Ik ben begonnen met de opmerking dat wij in onzekere tijden leven en werken. Misschien heb ik te weinig tijd uitgetrokken om het argument te ontwikkelen dat onzekerheid en de neiging om te straffen nauw met elkaar verband houden, maar ik meen dat zulk een argument niet moeilijk te staven is. Het is hoe dan ook duidelijk dat de neiging om te straffen de ‘ruimte’ voor gemeenschapstraffen en -maatregelen in elk justitieel systeem beperkt. Justitiële systemen zijn niet alleen en misschien niet in de eerste plaats bedoeld om de misdaad in te perken; wie denkt dat ze dat wel zijn, vergeet dat het beperken van de misdaad slechts een van verscheidene doelstellingen en functies van dergelijke systemen is (zie Tonry, 2006). Hieruit volgt dat het tot stand brengen van een effectieve vermindering van de misdaad of bescherming van het publiek niet de enige maatstaf is voor de geloofwaardigheid van gemeenschapsstraffen. Veronderstel bijvoorbeeld dat ik overtuigende empirische bewijzen zou kunnen leveren voor de stelling dat men gewelddadige misdaad het meest effectief kan beperken door veroordeelde gewelddadige misdadigers elke week gratis in sterrenrestaurants te laten eten, in ruil voor hun toekomstige goede gedrag. Zou dat een eerlijke, geloofwaardige manier zijn om dergelijke plegers te behandelen, ook al maakte het ons allemaal veiliger (en was het veel goedkoper dan ze op te sluiten)? Volgens mij moeten we veel meer nadenken over de rol van de diensten voor gemeenschapsstraffen, niet in een beperkte betekenis als diensten die de misdaad bestrijden, maar in een ruimere betekenis als justitiële diensten. Hoewel ik mij in dit betoog beperkt heb tot het stellen van enkele vragen en het interpreteren van enkele historische lessen over de strijd om geloofwaardigheid, denk ik dat we de geloofwaardigheidskloof kunnen dichten door er meer naar te streven om sancties op te leggen en te

267


communiceren die de gemeenschappen kunnen beschouwen als constructieve justitie en niet alleen zien als ‘slechts’ misdaadbeheersing.

Bibliografie Allen, R. and Hough, M. (2007) ‘Community penalties, sentencers, the Media and Public Opinion’, in L. Gelsthorpe and R. Morgan (eds.) The Handbook of Probation. Cullompton: Willan. Bauman, Z. (1997) Postmodernity and Its Discontents. Cambridge: Polity Press. Bazemore, G. (1998) ‘Restorative justice and earned redemption: communities, victims, and offender reintegration’ American Behavioral Scientist, 41(6): pp. 768-813. Burnside, J. and Baker, N. (eds.)(1994/2004) Relational Justice: Repairing the Breach. Winchester: Waterside Press. City of Glasgow (1955) Probation. A Brief Survey of Fifty Years of the Probation Service of the City of Glasgow 1905–1955. Glasgow: City of Glasgow Probation. Davies, M. (1981) The Essential Social Worker. Aldershot: Ashgate. Douglas, M. (1992) Risk and Blame: Essays in Cultural Theory. London: Routledge. Duff, A. (2001) Punishment, Communication and Community. New York: Oxford University Press. Duff, A. (2003) ‘Probation, Punishment and Restorative Justice: Should Altruism Be Engaged in Punishment?’, The Howard Journal 42(1): pp. 181–97. Farrall, S. and Calverley, A. (2005) Understanding Desistance from Crime. Maidenhead: Open University Press. Garland, D. (2001) The Culture of Control. Oxford: Oxford University Press. Johnstone, G. and Van Ness, D. (eds.)(2007) The Handbook of Restorative Justice. Cullompton: Willan. Jansson, K. (2008) British Crime Survey: Measuring Crime for 25 Years. London: Home Office. Lewis, S. (2005) ‘Rehabilitation: Headline or Footnote in the New Penal Policy’, Probation Journal 52(2): pp. 119–35. McCulloch, P. and McNeill, F. (2007) ‘Consumer Society, Commodification and Offender Management’ Criminology and Criminal Justice, 7(3): 223-242. McIvor, G. (2009) ‘Therapeutic Jurisprudence and Procedural Justice in Scottish Drug Courts’ Criminology and Criminal Justice 9(1): pp. 29-49. McAra, L. (2008) ‘Crime, Criminology and Criminal Justice in Scotland’ European Journal of Criminology 2008; 5(4): pp. 481-504. McNeill, F. (2005) ‘Remembering Probation in Scotland’ Probation Journal 52(1): pp. 25-40. McNeill, F. (2006) ‘A Desistance Paradigm for Offender Management’ Criminology and Criminal Justice 6(1): pp. 39-62. McNeill, F. (2009a) ‘What Works and What’s Right’ European Journal of Probation 1(1): pp. 21-40. McNeill, F. (2009b) ‘Probation, Rehabilitation and Reparation’ Irish Probation Journal 6: pp. 5-22. McNeill, F. (2009c) Towards Effective Practice in Offender Supervision. Glasgow: Scottish Centre for Crime and Justice Research, te raadplegen op: http://www.sccjr.ac.uk/documents/McNeil_Towards.pdf. McNeill, F., Bracken, D. and Clarke, A. (2010) ‘Social Work and Criminal Justice’ in I. Shaw, K. BriarLawson, J. Orme, and R. Ruckdeschel (eds.) The Sage Handbook of Social Work Research, London and New York: Sage. McNeill, F. and Maruna, S. (2007) ‘Giving Up and Giving Back: Desistance, Generativity and Social Work with Offenders’ in McIvor, G. and Raynor, P. (eds.) Developments in Social Work with Offenders. Research Highlights in Social Work 48. London: Jessica Kingsley. McNeill, F. and Whyte, B. (2007) Reducing Reoffending: Social Work and Community Justice in Scotland. Cullompton: Willan. Maruna, S. (2001) Making Good. Washington, DC: American Psychological Association. Maruna, S. and King, A. (2008) ‘Selling the Public on Probation: Beyond the Bib’ Probation Journal 55(4): pp. 337-351. Scottish Prisons Commission (2008) Scotland’s Choice. Edinburgh: Scottish Prisons Commission. Social Work Services Group (1991) National Objectives and Standards for Social Work Services in the Criminal Justice System. Edinburgh: Scottish Office Social

268


Work Services Group. Robinson, G. and McNeill, F. (2004) ‘Purposes Matters: The Ends of Probation’, in G. Mair (ed.) What Matters in Probation Work. Cullompton: Willan. Robinson, G. and Shapland, J. (2008) ‘Reducing Recidivism: A Task for Restorative Justice?’ British Journal of Criminology 48(3): PP 337-358. Tonry, M. (2006) ‘Purposes and Functions of Sentencing’ in Tonry, M. (ed.) Crime and Justice: A Review of Research, 34: 1-53. Chicago: University of Chicago Press. Wilkinson, R. (2005) The Impact of Inequality: How to Make Sick Societies Healthier. London: Routledge. Wilkinson R. and Pickett, K. (2009) The Spirit Level: why more equal societies almost always

do better. London: Penguin - Allen Lane.

269


270

DE BETROKKENHEID VAN HET SLACHTOFFER BIJ DE STRAFUITVOERING: EEN BESCHEIDEN VOORUITGANG

Arlène Gaudreault Voorzitter, Association québécoise Plaidoyer-Victimes Docent criminologie, Universiteit van Montréal

De erkenning van de rechten van slachtoffers van misdrijven heeft in de jongste decennia in Canada en vele andere landen een belangrijke evolutie doorgemaakt (Roach, 1999; Young, 2001, 2005). Er vonden een aantal ingrijpende veranderingen plaats in het strafrechtsysteem en in het mandaat van de agentschappen die zich traditioneel aan de behoeften wijden van de slachtoffers van misdrijven en van de getuigen die bij de rechtsbedeling betrokken zijn. De werkmethoden menselijker maken, de slachtoffers mondig maken, hen de kans geven om gehoord te worden en deel te nemen aan de rechtspleging, ervoor zorgen dat alle sociaal-juridische actoren rekening houden met hun belangen: dat zijn de idealen achter de hervormingen van de afgelopen decennia. In Canada kreeg men pas aan het einde van de jaren 1980 aandacht voor de behoeften van de slachtoffers in de fase van de strafuitvoering. Hoewel men erkende dat het strafsysteem hun redelijke en gewettigde verwachtingen beter moest inlossen, bestond er aanvankelijk weinig enthousiasme om hen meer inspraak te geven in de procedures voor de invrijheidstelling van de dader van het misdrijf (Daubney, 1988; Gaudreault, 2001). «Waarom zou men de slachtoffers, die tot dan altijd op een afstand werden gehouden, opeens een plaats en zelfs het woord geven? » Men begreep niet waarom ze betrokken wilden zijn bij de strafuitvoering. Wat waren ze van plan en wat wilden ze bereiken? Lieten ze zich leiden door wraak of woede? Wilden ze beletten dat de dader in aanmerking zou komen voor voorwaardelijke invrijheidstelling of andere programma’s voor invrijheidstelling? Konden ze wel iets zeggen over de dader en zijn eventuele invrijheidstelling als ze niet op de hoogte waren van zijn ontwikkeling in de gevangenis? Was het wel verstandig de impact van het misdrijf weer in herinnering te brengen, jaren na de feiten? Liep men niet het risico de slachtoffers valse hoop te geven, door hen te doen geloven dat zij de beslissingen zouden kunnen beïnvloeden? Zouden ze zich wel op hun gemak voelen in een systeem dat vanouds gericht was op de reclassering van de overtreders? Zouden deze procedures geen secundaire victimisatie en nieuw leed veroorzaken?

Men verwees uiteraard ook naar de conflicten tussen de rechten van de slachtoffers en de daders (Solliciteur général du Canada, 1987; Daubney, 1988; Bernat, 1994). Waar stopt hun recht om te weten en gehoord te worden? Hoe kan men het recht op informatie en de eerbiediging van de persoonlijke

Arlène Gaudreault – Perspectieven -- De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling 3 december 2000

levenssfeer tussen deze twee partijen verzoenen? Hoe kan men de rechtvaardigheid van de procedures en de beslissingen garanderen in een mogelijk zeer emotionele context, rekening houdend met de aanwezigheid van de slachtoffers bij bepaalde zittingen? Hoe kan men er zich van vergewissen of hun aanwezigheid de reclassering van de daders niet hindert of benadeelt? De aanwezigheid of het commentaar van de slachtoffers zou scherp herinneren aan drama’s die diepe wonden hadden geslagen. De hulpverleners van het strafsysteem en de commissies voor voorwaardelijke invrijheidsstelling zouden rekening moeten houden met hun reacties en verdriet. Ze zouden beslissingen moeten nemen en rechtvaardigen in hun aanwezigheid, terwijl de zittingen zich lange tijd achter gesloten deuren hadden voorgedaan. Door de slachtoffers bij de strafuitvoering te betrekken, zou men hen een rol geven waarop ze niet voorbereid waren. Kortom, de slachtoffers waren niet echt welkom en zouden de gevestigde orde verstoren. 1.

DE

EERSTE

STAPPEN

OP

WEG

NAAR

HERVORMINGEN

EN

MENTALITEITSVERANDERINGEN

Ondanks het onbehagen en de vragen over de plaats van het slachtoffer in de strafuitvoering, besloot Canada de slachtoffers toch te betrekken in het strafproces. In 1989 voerde de Nationale Commissie voor Voorwaardelijke Invrijheidstelling (Commission nationale des libérations conditionnelles) een beleid voor slachtofferbijstand in (Politique sur l'intervention auprès des victimes - CNLC, 1998). Dit beleid gaf slachtoffers de mogelijkheid om op verzoek bepaalde inlichtingen te krijgen en om de zittingen voor voorwaardelijke invrijheidstelling als waarnemer bij te wonen. In 1991 nam het Canadese parlement deze maatregelen op in de Wet op het strafsysteem en de voorwaardelijke invrijheidstelling (Loi sur le système correctionnel et la mise en liberté sous condition – LSCMLC). Het was de eerste keer dat de wetgever het begrip slachtoffer introduceerde en de personen identificeerde – de directe slachtoffers, hun vertegenwoordigers of verwanten – die zich konden beroepen op de in de LSCMLC voorziene rechten en privileges. Deze wet gaf hen toegang tot basisinformatie over de dader en de datums waarop hij in aanmerking komt en geëvalueerd wordt voor de toekenning van penitentiair verlof en voorwaardelijke invrijheidstelling. Slachtoffers konden dankzij deze wet ook informatie krijgen over de datums en de voorwaarden van de programma's voor invrijheidstelling en de verblijfplaats van de gedetineerde tijdens zijn invrijheidstelling, onder voorbehoud van de discretionaire macht van de Correctionele dienst van Canada (Service correctionnel du Canada – SCC) en de Nationale Commissie voor voorwaardelijke invrijheidstelling (CNLC). De LSCMLC voorziet eveneens dat slachtoffers een schriftelijk verzoek kunnen indienen om toegang te krijgen tot het Register van de beslissingen (Registre des décisions), als zij de criteria en redenen willen kennen waarop de CNLC en de SCC zich beroepen om een dader opnieuw in vrijheid te stellen. De wet stelt hen in staat zittingen bij te wonen en een schriftelijke verklaring op te stellen over de impact van het misdrijf en hun bezorgdheid met betrekking tot de eventuele invrijheidstelling van de dader. In 2001 werd de LSCMLC opnieuw gewijzigd om de slachtoffers het recht te verlenen een mondelinge verklaring af te leggen, in de vorm van een audio- of video-opname. Ze konden dus een actievere rol spelen en hun aanvankelijke rol van waarnemer of ‘figurant’ achter zich laten. Op het terrein werden tal van initiatieven opgestart voor de informatie van de slachtoffers of hun verwanten die zich op deze rechten en privileges willen beroepen. Binnen hun respectieve organisaties hebben de SCC en de CNLC personeelsleden opgeleid en aangesteld om de verzoeken te behandelen en de betrokkenen op te vangen en te begeleiden. Deze hulpverleners werken samen met de diensten voor slachtofferhulp in de gemeenschap. In het kader van een nationale strategie richtte de minister van Openbare veiligheid en Civiele Bescherming van Canada in 2006 een Nationaal bureau voor slachtoffers van misdrijven op (Bureau national pour les victimes d’actes criminels), om in het hele land een gratis telefoonlijn ter beschikking te stellen en samen te werken met de SCC en de CNLC. Deze instelling werkt nauw samen met het Bureau van de federale ombudsman voor slachtoffers (Bureau de l’ombudsman fédéral des victimes), dat sinds 2007 klachten behandelt van slachtoffers die menen dat de bepalingen van de LSCMLC werden geschonden. De ombudsman moet ook de programma’s en de federale diensten bevorderen die aan hun behoeften kunnen voldoen, door de toegang laagdrempelig te maken en

272


structurele problemen met een negatieve impact op de slachtoffers in kaart te brengen. Voor de periode 2006-2011 ontving de SCC 13,6 miljoen dollar om de bestaande diensten te versterken en de informatieverzoeken beter te beantwoorden (Sécurité publique Canada, 2007). Sinds drie jaar stelt de minister van Justitie van Canada een programma voor financiële bijstand ter beschikking van slachtoffers die zittingen wensen bij te wonen. Andere voorstellen van het Onderzoekscomité van de SCC (2007) zitten nog in het onderzoeksstadium. Men moet ervoor zorgen dat slachtoffers meer toegang krijgen tot informatie over de deelname van de dader aan rehabilitatieprogramma’s en over zijn betrokkenheid bij disciplinaire incidenten tijdens zijn straf. In de afgelopen twee decennia zijn de federale wet en het beleid inzake het strafsysteem meermaals gewijzigd, om beter te voldoen aan de verzoeken van de slachtoffers en gevolg te geven aan de aanbevelingen van de verschillende werkcomités die zich bezighouden met hun specifieke behoeften (Shaughnessey, 1998; Chambre des Communes, 2000; Solliciteur général du Canada, 1987, 1990, 1998, 2001; Commission nationale des libérations conditionnelles, 1990, 1992, 1998; Thibeault et coll., 1996). De veranderingen werden geleidelijk aan doorgevoerd. Ze hebben de inzet van meer tijd en middelen vereist. En men heeft vooral grondige wijzigingen moeten aanbrengen aan een systeem dat tientallen jaren lang de slachtoffers van misdrijven had verwaarloosd (Gaudreault, 2000). Vandaag richten steeds meer slachtoffers zich tot de agentschappen van het strafsysteem om informatie te verkrijgen, zittingen bij te wonen of een verklaring over de impact van het misdrijf af te leggen. In Canada woonden sinds 1995 4.000 slachtoffers zittingen voor voorwaardelijke invrijheidstelling bij en legden sinds 2001 700 slachtoffers een verklaring af. Het aantal ingeschreven slachtoffers krachtens de Wet op het strafsysteem en de voorwaardelijke invrijheidstelling is met 400% gestegen (Sécurité publique Canada, 2007). In 2008-2009 onderzocht de CNLC 17.565 dossiers voor voorwaardelijke invrijheidstelling. Ze had 20.039 contacten met slachtoffers van misdrijven; 1.904 waarnemers woonden zittingen bij; de slachtoffers legden 192 verklaringen af op 142 zittingen; 6.410 beslissingen van de CNLC werden meegedeeld aan slachtoffers en personen die toegang hebben tot het Register van de beslissingen (CNLC, 2009).

2.

LEVERT DIT IETS OP VOOR DE SLACHTOFFERS?

Zijn de slachtoffers meer tevreden? Hebben ze het gevoel dat ze beter behandeld worden? Deze vragen zijn pas zinvol wanneer men de ervaringen van slachtoffers met het kluwen van de strafrechtelijke en sociale instellingen probeert te begrijpen (Gaudreault, 2003, 2005). Hun trajecten worden door verschillende parameters bepaald: hun persoonlijkheid, hun levenservaring, de schokgolf van het misdrijf, hun herstelproces, hun verhouding met de dader van het misdrijf, hun verwachtingen en perceptie van justitie en de sociale agentschappen. De slachtoffers hebben niet onmiddellijk een vertrouwensband met justitie. Ze willen er zeker van zijn dat een dader pas in vrijheid wordt gesteld nadat de vertegenwoordigers van de SCC en CQLC aan hun verplichtingen hebben voldaan en hun bescherming en die van andere potentiële slachtoffers hebben verzekerd. Zij verwachten dat men in het besluitvormingsproces rekening houdt met hun vragen en dat men voorwaarden oplegt die hun veiligheid en die van hun omgeving garandeert. Dit geldt vooral bij interpersoonlijk geweld, wanneer er een band bestaat tussen het slachtoffer en de dader, en in het bijzonder wanneer deze band zal blijven bestaan, zoals bij geweld tussen echtgenoten of tussen ouders en kinderen. Veel slachtoffers laten zich in met de strafuitvoering omdat ze het gevoel hebben dat er geen of onvoldoende gerechtheid is geweest. Hun eisen zijn sterk gekleurd door hun vorige ervaring met het strafrechtsysteem, die zeer vaak een grote bron van ontevredenheid was, voornamelijk door de haastige afhandeling van het dossier, het vonnis, de houding van de justitiële actoren die ze hebben ontmoet of het verschil tussen de erkenning van hun rechten en die van de daders. In Canada, net zoals in andere common law landen, wordt er geen proces gehouden als de beklaagde schuldig pleit. De slachtoffers worden dan geweerd of verwijderd uit een zaak die hen nochtans aangaat. Wat de voorwaardelijke invrijheidstelling betreft, willen ze dat de zaken correct of anders verlopen. Ze willen de beslissingen

273


kunnen beïnvloeden of op zijn minst een bepaalde invloed hebben op het proces, een invloed die vroeger uitgesloten was. Een getuigenis afleggen over de gevolgen van het misdrijf is een daad van affirmatie tegenover de dader en de strafinstellingen. Net als de aanklacht voor de rechtbank is het een manier om te eisen dat de wet de objectieve en subjectieve realiteit van het geweld en de geleden schade erkent. De aanwezigheid van slachtoffers op de zittingen is een bepalende ontmoeting met de dader van de feiten, zelfs als er geen enkel fysiek of visueel contact is. Ze geeft de slachtoffers een forum om te getuigen over de ingrijpende veranderingen die hun leven en het leven van hun omgeving hebben ontwricht. Ze willen de dader confronteren, en misschien zelfs treffen, met hun geschreven of gesproken woorden. Sommigen hopen dat de zitting het moment is waarop de dader spijt zal betuigen over zijn daden. Dit blijft meestal ijdele hoop, omdat de dader er niet toe in staat of er niet klaar voor is. Het gevoel dat de dader ontdaan was of dat zij gehoord werden, kan hen wel een beetje troost bieden. De nabestaanden van slachtoffers van moord vertegenwoordigen zij die er niet meer zijn. Vaak vernemen ze de feiten pas op het proces. Alleen door het proces bij te wonen, kunnen ze de waarheid ontdekken. De dader zal zich immers moeten verantwoorden, zijn handelingen moeten beschrijven en vertellen over de feiten. Deze ‘ontmoeting’ met de dader van het misdrijf is complex en voor buitenstaanders is het dikwijls moeilijk om te begrijpen wat de slachtoffers bezielt zich hiermee bezig te houden. Vaak is het een manier om de machtsverhoudingen om te keren en te ontsnappen uit isolement en onmacht. De participatie aan deze procedures wordt niet alleen door persoonlijke redenen gemotiveerd maar is ook bedoeld om ‘te vechten’ en te spreken in naam van andere slachtoffers, om zo veranderingen te realiseren en het publiek bewust te maken. Slachtoffers eisen hun plaats steeds meer op en verspreiden de boodschap dat het systeem niet meer zonder hen kan functioneren (Lemarchal, 2008). Tonen dat zij zich kunnen redden, dat zij andere personen willen helpen, dat zij zich verbinden tot een ‘missie’ en sociale actie, zijn manieren om zichzelf te responsabiliseren en uitdagingen aan te gaan (Herman, 1992). Voor velen van hen is deze mobilisatie een manier om de controle terug te nemen of tot empowerment te komen. Het is een noodzakelijk traject om hun waardigheid en de waardigheid van hun omgeving terug te vinden (Boulay, 2008). Deze ervaring is natuurlijk niet altijd positief. In sommige gevallen kan ze zelfs aanleiding geven tot secundaire victimisatie. De slachtoffers zijn niet altijd tevreden of akkoord met de beslissingen van de commissies voor voorwaardelijke invrijheidstelling. De ontmoeting met de dader van het misdrijf rakelt verdriet en moeilijke emoties op. Door de zittingen bij te wonen, kunnen slachtoffers wel beter begrijpen waarop hun beslissingen berusten en hoe het strafsysteem aan zijn verplichtingen voldoet. Het feit dat ze informatie krijgen, gehoord worden en een actievere rol spelen, kan hun percepties en houding ten opzichte van justitie in positieve zin veranderen (Parsonage et coll., 1992; Barreau du Québec, 2000; Gaudreault, 2003; Guay, 2004). Anderzijds willen veel slachtoffers niet betrokken zijn bij de invrijheidstelling van de dader. Het ontbreekt hen aan de materiële middelen of de psychologische energie om zich in te laten met dergelijke zaken. Anderen hebben de bladzijde omgedraaid en hebben, om hun weg sereen verder te zetten, na de veroordeling afstand genomen van de dader van het misdrijf. Nog anderen zijn bang voor de gevolgen van een aanwezigheid bij de zittingen (Gaudreault, 2001, 2003). Met de huidige stand van kennis over de victimologie moeten we toegeven dat we weinig weten over de processen en redenen die aan de basis liggen van de keuze van de slachtoffers om wel of niet te participeren in het raderwerk van het gerechtelijke systeem. Verder onderzoek moet een beter begrip opleveren van hun traject en wat het hen oplevert (Herman, 2003). De betrokkenheid van de slachtoffers heeft ook een invloed op het werk van de hulpverleners en de actoren van justitie. Zij moeten voortaan verslagen opstellen en transparanter te werk gaan in de uitvoering van hun opdrachten. Wanneer ze over de bescherming van de samenleving spreken, kunnen ze niet langer verwijzen naar een abstracte entiteit. De aanwezigheid van de slachtoffers confronteert hen met mensen van vlees en bloed, met verdriet dat ze niet kunnen negeren. Het is moeilijk om te zien hoe dit zich vertaalt in hun werk, omdat deze vragen nog niet onderzocht zijn.

274


3.

EEN VOLLEDIG ERKENDE EN AANVAARDE BETROKKENHEID?

Ondanks de geboekte vooruitgang blijft de erkenning van de behoeften en de rechten van de slachtoffers in de strafuitvoering nog beperkt. Verscheidene actoren van het strafrechtelijke systeem, onder wie veel Canadese juridische vakmensen, erkennen slachtoffers nog niet als wettelijke partij in de rechtspleging (Young, 2005). Men blijft denken dat hun betrokkenheid de procedures zal verzwaren, de macht en autonomie van de besluitvormers en rechtbanken zal aantasten en ongelijkheden in de beslissingen zal veroorzaken. De betrokkenheid van slachtoffers bij de strafuitvoering is dus niet volledig aanvaard. Men vindt nog steeds dat de slachtoffers na het vonnis verder moeten met hun leven en de bladzijde moeten omslaan. Deze boodschap krijgen ze vaak te horen van hun omgeving en de verschillende actoren van het strafrechtsysteem. Men is van oordeel dat hun betrokkenheid bij het strafsysteem nutteloze hardnekkigheid is, de uitdrukking van een persoonlijke wraakneming, het bewijs dat ze er nog niet bovenop zijn en dat ze de gebeurtenissen die hun leven en dat van hun omgeving verstoord hebben niet hebben verwerkt. Men vreest dat ze zich wentelen in hun slachtofferrol en hun herstelproces vertragen (Cario, 2003; Damiani, 2005). Hoewel justitie ongetwijfeld machtig is, mag men haar geen onrealistische almacht toeschrijven. Ze is niet noodzakelijk ‘therapeutisch’. De slachtoffers moeten ingelicht worden over de voordelen en de baten die hun betrokkenheid bij de verschillende stappen van de rechtspleging kan opleveren. De beslissing om antwoorden te zoeken bij het gerechtelijke systeem moet op een verstandige manier genomen worden. De slachtoffers van misdrijven begeleiden en hen helpen om de antwoorden te vinden die hen in staat stellen verder te gaan met hun leven, behoren tot de grootste uitdagingen van de professionals van de slachtofferhulp. De hulpverleners moeten dus in staat zijn de reacties van de slachtoffers te aanvaarden. Ze moeten ook bereid zijn om te werken rond de verwachtingen van de slachtoffers, het beeld dat zij van justitie hebben, de antwoorden die zij kunnen krijgen en wat zij ermee kunnen doen. Om het ‘slachtofferschap’ achter zich te laten, moeten de slachtoffers opnieuw investeren in het leven van alledag, het leven dat hen verbindt met hun geliefden, met de activiteiten die hen in staat stellen om zich te ontplooien. Dat is alleen mogelijk wanneer zij afstand kunnen nemen van de gebeurtenis die wonden of breuken heeft veroorzaakt, wanneer zij de kans krijgen om er op een meer serene manier mee te leven, zonder eraan ten onder te gaan. Een meer menselijke justitie, die blijk geeft van meer eerbied voor hun rechten, die meer openstaat voor hun behoeften en in staat is om te luisteren zonder zich af te wenden, kan een helend effect hebben op de slachtoffers. Het strafstelsel is een belangrijke schakel in dit langdurige herstelproces.

Bibliografie

Barreau du Québec (2000). Mémoire Pour une politique élargie sur les victimes à la CQLC, 17 p. Bernat, F.P., et coll. ’Victim impact laws and the parole process in the United States: Balancing victim and inmate rights and interests’, International Review of Victimology, vol. 3, pp. 121-40. Black, M. (2003). ’Victim Submissions to Parole Boards: The Agenda for Research’, Trend & Issues in Crime and Criminal justice, Australian Institute of Criminology, no. 2. Boulay, M.J. (2008). ’La victime dans le procès pénal’, Actualité Juridique Pénal, Dossier 349 Procès, exécution des peines: la nouvelle place de la victime, Dalloz, no. 9, pp. 352-356. Cario, R. (2003). La place de la victime dans l’exécution des peines, Le Dalloz, no. 3, pp. 145-151.

275


Shaughessey, C. (1998). Les droits des victimes-Participer sans entraver. Rapport du Comité permanent de la justice et des droits de la personne, Ottawa,Travaux publics et Services gouvernementaux Canada. Chambre des Communes Canada (2000). En constante évolution: la Loi sur le système correctionnel et la mise en liberté sous condition. Rapport du Sous-Comité sur la Loi sur le système correctionnel et la mise en liberté sous condition, Comité permanent de la justice et des droits de la personne, Ottawa, Canada. Commission nationale des libérations conditionnelles (1990). Victimes et la Commission nationale des libérations conditionnelles: un document de travail, Ottawa, Canada. Commission nationale des libérations conditionnelles (1992). Initiatives à l'intention des victimes, Ottawa, Canada. Commission nationale des libérations conditionnelles (1998). La libération conditionnelle: Pour la sécurité du public, Ottawa, Ministre des Travaux publics et Services gouvernementaux, Ottawa. Commission nationale des libérations conditionnelles (2009). Statistiques éclair de la CNLC. www. npbcnlc.gc.ca (website geraadpleegd op 3 december 2009). Damiani, C. (2003) ‘Comment concilier réalité psychique et réalité judiciaire ?’, Revue francophone du stress et du trauma, vol. 3, nr. 1, pp. 55-58, Issy-les-Moulineaux, Princeps. Daubney, D. (1988). Des responsabilités à assumer, Rapport du Comité permanent de la justice et du solliciteur général sur la détermination de la peine, la mise en liberté sous condition et d'autres aspects du système correctionnel, Ottawa, Approvisionnements et Services Canada. Gaudreault, A. (2001). ’La déclaration de la victime à l’audience des libérations conditionnelles: un nouveau poids dans la balance’, Revue Actualités-Justice, Association canadienne de justice pénale, Vol. 16, nr. 3, pp. 9-10. Gaudreault, A. (2001). ’L'évolution des politiques et des pratiques à l'endroit des victimes dans le système correctionnel canadien’, Fattah, E., Parmentier, S. (o.l.v.) Victim policies and criminal justice on the road to restorative justice, België, Leuven Press University, pp. 99-111. Gaudreault, A. (2003). Le parcours des victimes dans le système correctionnel canadien. Ministère du Solliciteur général du Canada. Ongepubliceerde tekst. Gaudreault, A. (2005). ’La trajectoire des victimes à l’étape de l’exécution de la peine: une quête de justice et de vérité’, Revue Actualité Justice, Association canadienne de justice pénale, Vol. 20, no. 3, pp. 3-5. Gaudreault, A. (2006). ’La déclaration orale de la victime dans les audiences des commissions d’examen: une mesure qui a soulevé un tollé d’objections lors de l’étude du projet de loi C-10’, Les Cahiers de PV Antenne sur la victimologie, Les victimes et les proches d’accusés souffrant de troubles mentaux, Montréal, Association québécoise Plaidoyer-Victimes, nr. 1, pp. 39-45. Guay, S. (2004). Résumé des réponses des victimes aux questionnaires de la CNLC, Commission nationale des libérations conditionnelles, Ottawa, Canada. Herman, J.L. (1992). Trauma and Recovery. The aftermath of violence-from domestic abuse to political terror, Basic Books, 290 p. Herman, J.L. (2003). ’The Mental Health of Crime Victims: Impact of Legal Intervention’, Journal of Traumatic Stress, Vol. 16, nr. 2, pp. 159-166. Lemarchal, D. (2008). ’La victime et son autre’, Actualité Juridique Pénal, Dossier 349 Procès, exécution des peines: la nouvelle place de la victime, Dalloz, nr. 9, pp. 349-351. Meredith, C. en Chantal P. (2001). Rapport sommaire concernant les groupes de discussion sur la déclaration de victime, Centre de la politique concernant les victimes, Division de la recherche et de la statistique, ministère de la Justice Canada, Ottawa. Parsonage, W.H. et coll. (1992). ’Victim impact testimony and Pennsylvania’s parole decision-making process: a pilot study’, Criminal Justice Policy Review, Vol. 6, nr. 3, pp. 187-206. Roach, K. (1999). Due Process and Victim’s Rights: The New Law and Politics of Criminal Justice, Toronto, University of Toronto Press, 391 p. Sécurité publique Canada (2007). Rapport du Comité d’examen du SCC, Feuille de route pour une sécurité accrue, Ministère des Travaux publics et Services gouvernementaux Canada, 268 p. Solliciteur général Canada (1987). La victime et le système correctionnel, Révision du droit correctionnel, Document du travail nr. 4, Ottawa, Canada. Solliciteur général du Canada (1990). Vers une réforme Les affaires correctionnelles et la mise en liberté sous condition, Ottawa, Ministre des Approvisionnements et Services Canada.

276


Solliciteur général du Canada (1998). Pour une société juste, paisible et sûre. la Loi sur le système correctionnel et la mise en liberté sous condition. Cinq ans plus tard. Document de consultation, Ministre des Travaux publics et Services gouvernementaux Canada. Solliciteur général du Canada (2001). Consultations régionales des victimes du crime. Points saillants et messages clés, Ottawa, Canada. Thibeault, G., et coll. (1996). ’La place des victimes au Service correctionnel du Canada et à la Commission nationale des libérations conditionnelles’, Actes du colloque 7 et 8 novembre 1996. Victimes d'actes criminels: de l'impuissance vers l'autonomie, Montréal, Association québécoise Plaidoyer-Victimes, pp. 105-108. Young, A.N. (2001). Le rôle de la victime au sein du processus judiciaire: une analyse bibliographique 1989-99. Série de recherches sur les victimes d’actes criminels, Ministère de la Justice du Canada. Young, A. (2005). ’Crime Victims and Constitutional Rights’, Criminal Law Quaterly, vol. 49, pp. 432-471.

Geciteerde wet Loi modifiant le Code criminel (troubles mentaux) et modifiant d’autres lois, L. C. 2005, hfdst. 22.

277


278

MOBILITEIT EN STRAFRECHT NIEUW E IDEOLOGIE, NIEUW E PRAKTIJKEN? Christophe Mincke Professeur Centre d’etudes sociologiques, Faculté Universitaires Saint-Louis

Geen doel hebben is een doel op zich. Zoeken is ook een doel, het geeft niet wat men zoekt. En het leven zelf begint zonder doel, het volstaat dat je vooruit gaat, meer niet. Gao Xingjian, La montagne de l’âme

Op 17 november vroeg men mij om hier op 3 december het woord te voeren, ter vervanging van een zieke spreker. Men bewijst mij een grote eer door me te vragen om te spreken tijdens deze plenaire sessie, die gewijd is aan algemene beschouwingen die het werk van de justitiehuizen in perspectief kunnen plaatsen. Het is ook een grote uitdaging, niet alleen omdat het op zo’n korte termijn moest gebeuren, twee weken! Maar ook vanwege de kwaliteit van de andere sprekers. In het licht van deze bijzondere omstandigheden vragen wij dus mildheid van de jury. U zal begrijpen dat deze omstandigheden me hebben belet om mijn reflectie ten gronde uit te diepen en een bijdrage te leveren van het niveau van de interventies die u tot nu toe hebt gehoord. Ik maak echter van de uitdaging een kans, de kans om u iets te vertellen over mijn huidig onderzoek over het paradigma van de mobiliteit. Ik zal u dus uitnodigen om met mij mee te denken over enkele hypothesen die zin kunnen geven aan een deel van de recente evoluties van de repressieve reactie op afwijkend gedrag, en meer bepaald aan het werk dat in de justitiehuizen wordt verricht. Deze interventie zal zich verhouden tot het wetenschappelijk debat zoals het essay tot de monografie. Ik kan de overvloedige literatuur over het onderwerp dat ik zal bespreken helaas geen recht doen. Ik zal een analyse van de theorieën maken, niet van de praktijken. Ik zal niet alleen de politieke, wetenschappelijke of militante theorieën bekijken die rond het recht en de strafrechtsbedeling worden ontwikkeld, maar ook de wettelijke grondslag zelf. Dit wordt dus geen evaluatie van de verhouding tussen het recht en de praktijken die zich erop beroepen, maar veeleer een poging om de theorieën achter de hedendaagse praktijken van het beheer van afwijkend gedrag te identificeren en te definiëren, en hun punten van overeenkomst met andere theorieën in andere domeinen te begrijpen. Meer in het bijzonder zal ik het aspect van legitimatie van op waarden gebaseerde standpunten of (reële of vermeende) praktijken in kaart brengen.

Christophe Mincke – Perspectieven -- De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling 3 december 2000

Aangezien mijn doctoraatsproefschrift over de bemiddeling in strafzaken in Brussel ging, zal het niet verrassen dat veel van mijn voorbeelden betrekking hebben op die procedure, die trouwens – wat goed uitkomt – een erg interessant voorbeeld is van de participatiegedachte.

1.

JUSTITIE

EN

PARTICIPATIE,

DE

HYPOTHESE

VAN

EEN

MOBILISATIEBEWEGING

Men heeft de jongste jaren tal van termen gebruikt om de recente evoluties van het strafrecht en de strafvordering te beschrijven: participatie, overleg, overeenkomst, responsabilisering. In de voorbije twintig jaar hebben we een massa voorbeelden van nieuwe werkwijzen gezien. Het is duidelijk dat ze een breuk vormen, maar het is moeilijker om hun eigenheid te kwalificeren en vooral hoe zij passen in de algemene evoluties van onze samenleving. Bij wijze van voorbeeld kan ik recente procedures aanhalen zoals bemiddeling in strafzaken (art. 216 ter, S.V., ingevoegd door de wet van 10 februari 1994) en herstelbemiddeling (art. 3 ter, S.V., ingevoegd door de wet van 22 juni 2005), recente wijzigingen van oude procedures zoals de voorwaardelijke invrijheidstelling (oprichting van de commissies voor voorwaardelijke invrijheidstelling (wet van 18 maart 1998) en van strafuitvoeringsrechtbanken (wet van 17 mei 2006), de ontwikkeling van een aanbod van elektronisch toezicht (wet van 17 mei 2006), de invoering van nieuwe straffen (dienstverlening en opleiding als maatregelen in het kader van de strafbemiddeling, autonome werkstraf (wet van 17 april 2002) en binnenkort misschien het elektronisch toezicht als volwaardige straf), de nieuwe uitvoering van oude straffen (invoering van een detentieplan (art. 38, wet van 12 januari 2005) en van een reclasseringsplan in het penitentiaire recht (art. 48, wet van 17 mei 2006)), of de wettelijke consecratie van eerbiedwaardige praktijken (beslissingen tot sepot (art. 28 quater, S.V.)). We beweren niet dat dit totale innovaties zijn. Sommige van deze procedures zijn bijna zo oud als het 1 Belgisch strafstelsel . Maar we wijzen wel op een creatieve beweging in het strafrecht en een nieuwe belangstelling voor bepaalde aspecten van de procedure, waarvan wij vinden dat ze zinvol zijn, zowel als sociale theorie als in een ruimer sociaal discours. Men heeft verscheidene leesroosters voorgesteld om deze evoluties te verhelderen: dat van de responsabilisering (Digneffe, 2006), dat van de invoering van het management bij justitie (Kaminski, 2008), dat van de justitie in reële tijd (Bastard, Mouhanna, 2007) en de versnelling van de juridische tijd (Gérard, 1996), dat van de onderhandelde justitie (Tulkens, 1996), en dat van het netwerkrecht (Ost, van de Kerchove, 2002). Om ze beter te begrijpen, zullen we gemeenschappelijke kenmerken van de bovengenoemde evoluties bekijken, eigenschappen die ze samenbrengen in een meer algemene categorie, namelijk die van de valorisatie van de mobiliteit. Ik denk immers dat een groot geheel van recente veranderingen van sociale normen, representaties en praktijken in verband kan worden gebracht met een evolutie van de sociale representaties van ruimte en van tijd, die uitmondt in de invoering van mobiliteit als maatschappelijk 2 paradigma . Wij gaan uit van de hypothese dat wij momenteel een breuk meemaken met een tijdperk waarin de ruimtelijke en tijdelijke representaties vanuit ruimtelijk oogpunt beschouwd werden op het idee van afsluiting of segmentering. De ruimten waren talrijk en werden beschouwd als hermetisch van elkaar gescheiden, waar men alleen met de toestemming van de grenswachter van de ene naar de andere kon gaan. Deze ruimte is niet alleen fysiek. Ze is ook sociaal, conceptueel, filosofisch enz. Zo hadden de natiestaten, de wetenschappelijke disciplines, de rechtsgebieden, de staatsinstellingen, de actoren rond afwijkende gedragingen of maatschappelijke bijstand, de geslachten allemaal hun eigen ruimte die duidelijk gescheiden was van die van hun buren. Er bestonden natuurlijk grensgevallen, maar die werden

1

Bijvoorbeeld het sepot (MINCKE, 2003).

2

Deze reflectie is het onderwerp van een werk dat ik momenteel samen met Bertrand Montulet schrijf. Bertrand Montulet heeft met zijn onderzoek naar de sociologie van de mobiliteit de bakens uitgezet voor de analyse van deze veranderingen (Montulet, 1998).

280


gezien als uitzonderingen die de regel bevestigden. De vraag of deze representatie wel of niet overeenstemde met de realiteit van de praktijken, doet niets af aan het feit dat zij aan de basis lag van een uiterst efficiënt discours en het voorwerp was van een ruime maatschappelijke consensus. Met deze ruimtelijke perceptie kwam een representatie overeen van de tijd als een afwisseling van tijden en breuken. De tijd werd dus geritmeerd door sprongen tussen statische perioden. Zo bestond er een breuk tussen de kindertijd en de volwassenheid, tussen de aanmaak van een strafdossier en het onderzoek naar de oorzaak, tussen opsluiting en vrijheid, tussen leven en dood, tussen celibaat en huwelijk, tussen werk en gezinsleven, tussen loopbaan en pensioen. Dit waren breuklijnen, keerpunten die vaak door sociale overgangsrituelen werden benadrukt. Deze combinatie van representaties van tijd en ruimte vormde een mengeling waarin de twee basiselementen elkaar versterkten. Nu menen wij dat deze beeldvorming in ongenade valt en snel vervangen wordt door een ander concept van ruimte en tijd, deze keer gebaseerd op de openheid van de ruimte en het continuüm van de tijd. Wij zullen dit een ontzuilde ruimte - tijd noemen. Meer bepaald zien we dat het begrip grens ter discussie wordt gesteld. We merken dit in alle domeinen die we hebben opgesomd en ook in vele andere. De overgangen worden voortaan als geleidelijk ervaren, als een reis door ruimten die voortdurend in elkaar overvloeien. Alles maakt letterlijk deel uit van alles en het is moeilijk om een plaats nauwkeurig te bepalen. Dit concept van de ruimte gaat gepaard met een visie op de tijd als continuüm, waarin breuken zeldzaam zijn en niet overeenkomen met een realiteit, die blijvend en geleidelijk aan verandert. Veranderingen zijn dus geen gevolg van revoluties maar van evoluties, zodat men moeilijk precies kan zeggen waar de grens ligt tussen voor en na. Zo is er in het recht een toename aan proefprojecten en niet-legale praktijken die achteraf door wetten worden geconsacreerd, de ontwikkeling van regelmatige evaluaties van wettelijke bepalingen, de frequentie van de wetswijzigingen en -planning, de druk van de uitvoeringsregels (bijvoorbeeld de normen van het strafrechtelijk beleid) op de effectiviteit van de wetteksten, de uitbreiding van de interpretatiedomeinen, de erkenning van een gewenningseffect zijn stuk voor stuk elementen die een duidelijke overgang in de tijd tussen legaal en illegaal bemoeilijken en die de grens (in het ruimtelijke register) tussen legaal en illegaal vervagen. Dit laatste verschijnsel wordt versterkt door de invoering van ‘civiel - strafrechtelijke’ procedures, zoals de bemiddeling in strafzaken, door de vermenigvuldiging van vage normen, door het ontstaan van een grote variabiliteit van de jurisprudentie in bepaalde domeinen (zoals dat van de rechten van de mens), door de inflatie van de wetten die belet dat men het geheel van de wet kent en toepast enz. Deze mutatie lijkt ons uit te monden in de geboorte van een nieuw paradigma dat een cruciale rol speelt in de representaties, dat van de mobiliteit. In een wereld die als niet gesegmenteerd wordt ervaren, een wereld die voortdurend verandert, krijgt de beweging een centrale rol. Dit geldt niet uitsluitend voor de fysieke ruimte. Het is geen zuiver fysieke maar wel een multipele mobiliteit: ze is maatschappelijk, filosofisch, conceptueel, systemisch enz.

2.

MOBILITEIT EN STRAFRECHTSBEDELING

Wat betekenen de recente evoluties van de theorieën rond de strafrechtsbedeling, die het mobiliteitsconcept gebruiken dat we zopas hebben voorgesteld en waarvan we dadelijk het paradigmatische en ideologische karakter zullen aantonen?

2.1

Activering

Een eerste gemeenschappelijk element van de theorie achter een groot aantal hervormingen van de strafrechtsbedeling is het welbekende thema van de activering. Men wil een proces tot stand brengen waarin de justitiabele niet door het systeem maar door zichzelf gevat wordt. De justitiabele moet dus een drijvende kracht zijn van het proces. Hij moet zichzelf in beweging brengen. De modaliteiten van deze activering kunnen verschillen. Ze gaan van gewone instemming (elektronisch toezicht) tot het zelf uitwerken van een maatregel (detentieplan, reclasseringsplan), het meewerken aan de uitwerking van een oplossing (bemiddeling in strafzaken en herstelbemiddeling) en de fysieke medewerking aan een maatregel (dienstverlening en autonome werkstraf). Merk op dat de activering

281


reactief kan zijn, zoals wanneer men formeel eist dat een persoon die een misdrijf heeft begaan de straf fysiek uitvoert (autonome werkstraf); ze kan ook proactief zijn, waarbij het systeem een ‘spontane’ actie verwacht, bijvoorbeeld wanneer het bestaan van een – niet verplicht – detentieplan een van de elementen is die de strafuitvoeringsrechtbank in beschouwing neemt om de opportuniteit van een voorwaardelijke invrijheidstelling te beoordelen. Dit plan kan door de hulpverlening aan gedetineerden worden gesuggereerd, maar wordt verondersteld een eigen initiatief van de gedetineerde te zijn – de gedetineerde plant zijn eigen detentie. Deze actieve houding kan worden gezien als een teken van de wil om zichzelf onder controle te krijgen en als een positief signaal in het perspectief van een invrijheidstelling. Deze activering is nauw verbonden met de relationele dimentie van de strafrechtsbedeling. Men kan enkel door de invoering van een samenwerkingsrelatie tussen de verschillende partijen een geschil oplossen of een gepaste reactie verkrijgen. De delinquent, het knooppunt van de probleemsituatie, staat logischerwijze centraal in de strafrechtsbedeling. Hij staat echter niet alleen; in de bemiddeling in strafzaken bijvoorbeeld wordt ook het slachtoffer bij het proces betrokken. Om volledig van het akkoord te kunnen genieten, moet het slachtoffer zijn eigen bijdrage leveren. De activering geldt dus niet alleen voor de dader. Ook de huidige neiging om de institutionele deskundigen een grotere vrijheid te geven, lijkt te passen in deze logica die de veldwerkers centraal stelt. Ze zijn niet langer de klassieke boodschappers van 3 concepten die hen ontgaan – zowel wat de wet als wat de wetenschap betreft – maar krijgen een steeds centralere rol in de strafrechtsbedeling. Zo is het openbaar ministerie, in zijn rol van wisselwachter van het strafrecht, niet langer gebonden aan nauwkeurige en restrictief geïnterpreteerde normen, maar beheert hij een reëel strafrechtelijk beleid dat hij zelf ontwerpt en aan de realiteiten van het terrein aanpast. Deze situatie verplicht hem om tussen verscheidene mogelijke reacties te kiezen, los van elk welomschreven kader. We zien ook dat de justitieassistent in de bemiddelingsprocedure zeer autonoom te werk gaat. De controles zijn zwak en hebben meestal betrekking op de procedure in de wettelijke betekenis van het woord. We staan dus erg ver van de verwachting van een mechanische, slaafse toepassing van algemene principes; men doet een beroep op het eigen ‘talent’ van elke medewerker in het systeem. De effectiviteit van de strafrechtsbedeling hangt af van de investering van elke betrokkene in de procedure, die een collectief project geworden is. De wetgever had dat element ongetwijfeld in gedachten toen hij verklaarde dat een van de doelstellingen van de oprichting van de justitiehuizen het promoten van alternatieve procedures was (Toro,2003, 92). Ik beweer hier niet dat de activering een realiteit of een noodzaak is, maar wel dat het thema van de activering sterk aanwezig is in de huidige theorieën en dat men het gebruikt om de interventie in conflictueuze en/of problematische situaties te legitimeren. Een voorbeeld van dat gebruik is de instemming met de werkstraf, die door de parlementariërs als essentieel werd voorgesteld, ook al kennen zij het dwingende karakter ervan. Dankzij de instemming hoeft men immers geen bestraffing met 4 dwangarbeid te rechtvaardigen, wat erg vervelend zou zijn . Het thema van de activering wordt uiteraard niet alleen in de strafrechtsbedeling gebruikt. We vinden het ook in het domein van de sociale uitkeringen (Bresson, 2006, 25 tot 34) en in het discours over ziekte, waar de patiënt wordt aangemoedigd om zijn ziekte en haar affecten te beheren, in de recente pedagogische theorieën en, meer algemeen, in beleidsteksten die gebruikmaken van de momenteel erg

3

Denk aan het door Montesquieu bepleite concept van ‘de rechter als mond van de wet’, waarin de rechter geacht werd zich volledig ten dienste te stellen van een op zichzelf bestaande wet. Een recenter voorbeeld is de plaats van de deskundige in de pleidooien, bijvoorbeeld in de commissies voor sociaal verweer, waar de stem van de wetenschap als het woord van de waarheid werd beschouwd en de magistraat ze alleen maar moest bekrachtigen. 4

"De spreker ziet twee redenen die de instemming van de beklaagde rechtvaardigen. De eerste is het feit dat de beklaagde, wanneer men zijn instemming niet vraagt, klacht zou kunnen neerleggen bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, aangezien men hem een dwangarbeid zou opleggen." (Parl. St. Kamer, 2001-2002, 2-778/7, 8). Wij zijn het eens met de interpretatie van P. Reynaert, die verklaart dat het argument van het verbod op dwangarbeid hier niet geldig is (Reynaert, 2006, 348-350), en leiden daaruit af dat de legitimatie van de dwangarbeid hoogstwaarschijnlijk het probleem vormde; dankzij de instemming konden de parlementariërs het lastige woord ‘dwang’ laten vallen.

282

Christophe Mincke – Perspectieven -- De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling 3 december 2000 5

populaire projectdialectiek . De recente evoluties in de strafrechtsbedeling maken dus deel uit van een algemene evolutie die, met het activeren als thema, de burger uitroept tot uitvoerder van zijn lot (Bresson, 2006, 31).

2.2

Aanpassing

Parallel met het ontstaan van het appel op zelfmobilisatie verschijnt de eis tot aanpassing. Het lijkt ons uit twee delen te bestaan: het werken aan zichzelf als maatschappelijke actor, en de voortdurende aanpassing van de voorzieningen en de maatregelen aan de context van de interventie. 2. 2. 1 H et w er k en a an zic h ze lf De maatschappelijke actor wordt niet alleen uitgenodigd om de motor van zijn lot te zijn, maar moet ook aan zichzelf werken, zoals Didier Vranken het uitdrukt (Bresson, 2006, 26). Men verwacht immers niet alleen van de burger dat hij mechanisch bepaalde handelingen uitvoert, in een herinterpretatie van de eis tot discipline; men verwacht ook dat hij evolueert, dat hij verandert, dat hij een nieuwe houding aanneemt tegenover de wereld om zich heen, tegenover zijn positie, zijn geloof en overtuigingen, zijn evaluatie van zijn eigen acties en die van de anderen. Kortom, men vraagt hem om zich te ontwikkelen. Deze ontwikkeling lijkt mij plaats te vinden in het kader van een concept dat gebaseerd is op het begrip traject. De definitie van de situatie die de strafrechtsbedeling wil aanpakken, lijkt ons inderdaad meer en meer in het teken te staan van het afwijkende traject, in tegenstelling tot de opvattingen die vertrekken van het afwijkende feit: een ‘ogenblikkelijk’ feit dat een misdrijf vormt, of op het afwijkende wezen: de problematische aard van het individu. In zekere zin zou de opvatting over het afwijkend gedrag geleidelijk aan evolueren van een afwijkend feit en een afwijkende persoonlijkheid naar een afwijkende loopbaan. De benaderingen in termen van risicobeperking, de begeleidingsdialectiek, de overgang van het feit naar het conflict (onder druk van de omstandigheden), maar ook de belangstelling voor het fysieke parcours, via de 6 7 traceerbaarheid van de overtreders of potentiële overtreders , lijkt mij op deze evolutie te wijzen. Terwijl het vroeger denkbaar was om de misdrijven te categoriseren en de afzonderlijke gevallen te groeperen volgens criteria eigen aan de feiten, en men individuen volgens sociale of psychologische afwijkingen kon indelen, maakt de focus op het traject dat nu erg onzeker. Wat hebben, in deze optiek, de verschillende dossiers die bij de procureur des Konings, in het justitiehuis of bij een gerecht belanden nog met elkaar gemeen, behalve dat men ze behandelt in een bepaald stadium? Deze beeldvorming leidt tot een extreme opdeling van de representatie van de geschillen. In een dergelijke context zijn vooraf opgestelde ‘recepten’ van weinig nut. Men moet zich tot de veldwerkers wenden – de partijen en het personeel van de instellingen – om de basis van een relevante interventie te leggen. Parallel hiermee zet de visie in termen van trajecten ertoe aan om de interventie als een ombuiging te beschouwen. Men wil niet langer een breuk veroorzaken maar de persoon bijsturen. En zijn de partijen niet het meest geschikt om de gewenste bocht te nemen? Het is dus geen verrassing dat men de partijen zelf, en in de eerste plaats de overtreder, vraagt om zich te ontwikkelen, zich te transformeren. Wanneer

5

Deze beeldvorming van projecten verwijst uiteraard naar de door Boltanski en Chiapello geconceptualiseerde La Cité par projets (Boltanski, Chiapello, 1999). 6

Bijvoorbeeld het elektronisch toezicht, dat de opsluiting door de controle van de verplaatsingen vervangt, maar ook de min of meer op verbeelding gebaseerde voorstellen van een tracering door middel van geolokalisatie van de als gevaarlijkst beschouwde delinquenten: de seksuele delinquenten. Zie in dit verband het wetsvoorstel van senator Brotchi voor de invoering van elektronisch toezicht en hormonale farmacologische behandelingen van in vrijheid gestelde seksuele delinquenten, Parl. St. Sen., 2006, 3-1816. Men ‘droomt’ ook van de traceerbaarheid van potentiële slachtoffers, zoals jonge kinderen. 7

In dit verband verwijzen we naar de verplichting tot ‘vrijwillige’ lokalisatie van professionele sportmensen om dopingcontroles te kunnen uitvoeren.

283


men de betrokkene vraagt om een actieve rol te spelen, wordt hij ook het terrein van de interventie. Hier hebben we te maken met een variant in de strafrechtsbedeling van de opdracht dat Ehrenberg beschrijft in L’individu incertain: men moet zichzelf zijn (maar een aanvaardbaar ‘zelf’), in een maatschappelijk gesuperviseerde versie van zelfbestuur (Ehrenberg, 1995). De termen opvolging, begeleiding of coaching die vandaag zozeer in de mode zijn, verwijzen naar dit type denken. Zo zullen twee dossiers die op strafrechtelijk vlak identiek zijn, wanneer ze in de bemiddeling in strafzaken vanuit het oogpunt van het traject worden beschouwd, een verschillende ontstaansgeschiedenis en een verschillende bestemming blijken te hebben, al was het maar omdat men rekening zal moeten houden met de vroegere en eventuele toekomstige relaties tussen de partijen. Men zal de partijen trouwens vragen om hun conflict op te lossen rekening houdende met de nieuwe wending die hun relaties moeten nemen. De justitieassistent wordt als de facilitator van deze heroriëntatie beschouwd. De goede justitiabele toont zich in staat om het proces te begrijpen waarin men hem vraagt om op te treden en om zonder weerstand of overdreven emoties afstand te doen van zijn eigen kijk op het geschil, zijn oordeel over de andere partij, zijn evaluatie van zijn eigen gedrag. Kortom, men verwacht dat hij zich ontdoet van alles wat de bijsturing van zijn traject zou kunnen belemmeren. Als slachtoffer kan hij een deel van de verantwoordelijkheid op zich nemen, als dader moet hij zijn fout erkennen. In beide gevallen moet hij het spel meespelen: samen met de ander een akkoord bereiken dat het geschil beëindigt en vooral het traject van de protagonisten bijstuurt. Dit werken aan zichzelf wordt natuurlijk niet alleen van de overtreders verwacht. Men vraagt het ook van de werkzoekenden of de leefloners, die moeten bewijzen dat zij op weg zijn naar maatschappelijke en professionele integratie. Men vraagt het van het personeel, die wordt aangemoedigd om mee te werken aan teambuilding, aan de bedienden, die hun privéleven moeten aanpassen aan de door de werkgever geëiste flexibiliteit, aan de ouders, die moeten kunnen aantonen dat zij hun ‘ouderpaar’ in stand kunnen houden, ook als hun ‘partnerrelatie’ niet meer bestaat, aan de consumenten, die moeten nadenken over de sociale, sanitaire en ecologische gevolgen van hun levensstijl, aan de middelbare scholieren die, om te voorkomen dat ze worden weggestuurd een ‘disciplinecontract’ moeten ondertekenen waarin ze beloven hun gedrag te verbeteren enz. 2. 2. 2 A an pas s in g in r eë le t ij d Samen met het werken aan zichzelf dat aan de partijen wordt gevraagd, ontwikkelt zich tegenover het personeel van de staat of de parastatale instellingen een imperatief van permanente aanpassing aan de realiteit van het terrein. Elk geval is uniek, zoals in de bemiddeling in strafzaken, waar twee identieke strafrechtelijke geschillen op een totaal andere manier geregeld kunnen worden, afhankelijk van de kenmerken en de verwachtingen van de partijen. In dit kader voert men interne en externe evaluatieprocedures in, om de voorzieningen en de gedragingen te kunnen aanpassen aan de veranderende vereisten van de samenleving. Het jaarverslag van de justitiehuizen maakt ontegensprekelijk deel uit van deze positionering, waarin de veldwerker gevraagd wordt om na te denken over zijn praktijk. Deze opvolging door middel van cijfers moet een doorlopende ijking mogelijk maken, zodat de veldwerker de realiteit op de voet volgt. In een wereld die niet in categorieën kan worden ingedeeld (elk geval is volstrekt uniek) en die voortdurend verandert, dreigt het gevaar van desoriëntatie en desynchronisatie. Toch heeft men lang gemeend dat de Staat – en dan vooral de strafrechtsbedeling – de realiteit moest uniformiseren door haar ondergeschikt te maken aan de wetten. Zo werd het parket verondersteld elke overtreding te vervolgen. Het feit dat het dat nooit gedaan heeft, doet niets af aan de representatie van de wereld die hier werd gevalideerd: die van een realiteit die vatbaar is voor uniformisering door middel van een krachtig presterend recht. De gelijkheid voor de wet impliceerde een uniforme toepassing van die wet op geschematiseerde, geüniformiseerde gevallen en personen, dankzij de toepassing van het binaire leesrooster van het recht. Vandaag stellen we vast dat men niet langer in de onderwerping van de realiteit gelooft, en evenmin in haar uniformisering of zelfs haar categorisering. Zo komt het dat de nieuwe procedures die men heeft ontwikkeld op vage criteria gebaseerd zijn, dat de praktijken van parket tot parket, van magistraat tot magistraat en van justitiehuis tot justitiehuis verschillen, zonder dat iemand zich daar echt aan stoort. Men weet natuurlijk al lang dat de meest relevante variabele voor de verklaring van de behandeling van een dossier de identiteit is van de magistraat van het openbaar ministerie die het heeft behandeld (Davidovitch, Boudon, 1964), maar dat beschamende geheim is een gemeenplaats geworden, een ingeburgerde manier van werken van ons systeem. Flexibiliteit, aanpassingsvermogen,

284


opportuniteit worden vandaag als rechtvaardigingen gebruikt; veertig jaar geleden zou men ze beschamend hebben gevonden. Vandaag tracht men niet langer de realiteit homogeen te maken, maar legt de realiteit haar heterogeniteit op aan een systeem dat voortdurend op zoek is naar evenwicht. Dat leidt tot een aanpassing die we hier in allerlei vormen ontmoeten; de aanpassing aan de werking van de strafrechtsbedeling of aan een evolutie van de maatschappelijke realiteit. De fout wordt dan gezien als een desynchronisatie of een leemte, het verwachte gedrag wordt dan de aanpassing van het individu. Hier vinden we nogmaals de theoretische constructie van Boltanski en Chiapello terug, die in de Cité par projets stellen dat de grote uitdaging is om zich van zowel symbolische banden als waardeoordelen te ontdoen (Boltanski, Chiapello, 1999, 168-172). Merk op dat deze theorie niet in de eerste plaats op de strafrechtsbedeling gericht is. Ze komt voort uit de managementliteratuur en is van toepassing op alle discours die ongelijkheden legitimeren. Ze beschrijft de alomtegenwoordigheid van een logica van evaluatie en reflexiviteit, het vooropstellen van aanpassingsvermogen en flexibiliteit, in tal van domeinen zoals het recht, het arbeidscircuit, de psychomedische praktijken, enz. Hier vinden we terug het thema van de mobiliteit waarop we al hebben gezinspeeld. Zowel de externe visie van de analyse in termen van trajecten als de interne visie van de persoonlijke ontwikkeling en evolutie, verwijzen naar beweging. Men moet immers ‘grenzen verleggen’, zich aanpassen, zijn kijk op de situatie aanpassen, omgaan met het onbehagen van het in vraag stellen van wat verworven was, maar ook veerkrachtig zijn, altijd op zoek gaan naar nieuwe projecten, proactief zijn en bereid zijn om op eigen initiatief zijn persoonlijke en materiële investeringen te veranderen. Deze mobiliteit is niet in de eerste plaats fysiek, maar daarom niet minder reëel. In een ontzuilde ruimte - tijd staat geen enkele segmentering, het afglijden of de spontane beweging in de weg. Men moet dus anticiperen en van die houding een werkprincipe maken.

2.3

Beheer van de stromen

We hebben zonet de oproep tot activering en aanpassing beschreven. Nu moeten we nog een opmerkelijke evolutie vermelden die verband houdt met de institutionele aspecten van de strafrechtsbedeling: de ontwikkeling van een representatie van het systeem gebaseerd op doorlooptijden en doorstroommogelijkheden. 2. 3. 1 H et e in de v an de line air e c onc ept e n Het beheer van de strafdossiers werd lange tijd als een lineair eenrichtingsproces beschouwd. Van begin tot einde volgde een dossier een vooraf duidelijk bepaald traject, dat gebaseerd was op verschillende kwalitatief en in de tijd onderscheiden stappen. Er bestonden natuurlijk aftakkingen, zoals het sepot, de minnelijke schikking of het gerechtelijk onderzoek, maar zij hadden weinig invloed op de lineaire visie van het geheel. Was het sepot niet gewoon een opschorting van het parcours? Was het gerechtelijk onderzoek geen lus die via de onderzoeksrechter passeerde? Het parcours van het dossier viel in zijn geheel samen met de tijdlijn. Elke stap werd aangegeven door het overschrijden van een institutionele grens, een anti-terugslagklep, die een kwalitatieve sprong in de behandeling van het dossier impliceerde. Afzonderlijke bevoegdheidsruimten kwamen overeen met bepaalde tijdsindelingen, terwijl de grenzen breuken in tijd en ruimte vormden. We stellen vast dat dit tijdperk voorbij is. Wat immers in de recente ontwikkelingen van de procedure opvalt, is de toename van het aantal zijwegen, wegen waarvan niemand weet waarheen ze het dossier zullen leiden, zogeheten ‘alternatieve’ routes. Men volgt niet langer een in de tijd of ruimte lineaire logica, maar beheert parcours, trajecten – deze keer binnen het systeem. De ‘omleidingen’ zijn niet langer ongelukjes of uitzonderingen die men moet rechtvaardigen maar heel normale manieren om de dossiers te beheren. Het is logisch dat de rol van de actoren in de procedure evolueert. Het openbaar ministerie is bijvoorbeeld een ‘sorteerstation’ geworden (Mincke, 2003) en beperkt zich niet langer tot zijn historische rol als vertegenwoordiger van de regering bij de rechtbanken (Mincke, 1999). Het is reeds lange tijd veel meer dan dat, maar de evolutie van de instelling werd gemaskeerd door een discours dat de indruk wekte dat er niets fundamenteels veranderd was. Vandaag maakt het openbaar ministerie aanspraak op nieuwe rollen

285


en wordt het erkend als ‘rechter’ voor de opportuniteit van een vervolging (art. 28 quater, S.V.), als beheerder van de bemiddeling in strafzaken, opnieuw als rechter in het kader van de minnelijke schikking, 8 als informatiedirecteur en toch ook nog als vervolgende partij in het proces . 9 De ‘fluïditeit’ van de procedure die we hier beschrijven impliceert een wijziging van de opvattingen over haar regulering. Men bepaalt immers niet langer oriëntatiecriteria voor de behandeling van de dossiers. Men zou dan namelijk een nieuwe lineariteit invoeren, door een preselectie van categorieën van dossiers die elk traject moeten volgen. De procedure kan dus niet langer een nauwkeurige beschrijving zijn van het standaardparcours dat elk dossier moet volgen, afhankelijk van zijn objectieve kenmerken, om de legitimiteit van het strafrechtelijk beleid te waarborgen. Integendeel, in het voorbeeld dat wij hebben gekozen, moet het openbaar ministerie voortaan het initiatief nemen voor een verdeling die op uiterst vage criteria gebaseerd is, waaronder het absorptievermogen van elk potentieel kanaal. Als het strafrechtelijk beleid gezien wordt als een actie op een hoofdzakelijk individueel traject, is het bovendien evident dat algemene criteria niet volstaan om de specifieke kenmerken te dekken en dat men vooraf geen nauwkeurige criteria voor de besluitvorming kan opstellen. In een dergelijke context zal de aandacht zich richten op het beheer van de doorstroming. Het systeem wordt een netwerk waarin de dossiers moeten circuleren. De behandeling wordt een waarde op zich, meer dan haar intrinsieke kenmerken. De effectiviteit en de snelheid van doorstroming worden de maatstaven voor de behandeling van afwijkend gedrag. Hoe kan men bijvoorbeeld het resultaat van een procedure als de bemiddeling beoordelen, waarvan de inhoud door de partijen wordt geleverd en afhangt van hun eigen criteria, die niet door derden kunnen worden geëvalueerd? Aan de hand van cijfers met betrekking tot het procesaspect: case load, duur van de behandeling, parcours van de dossiers, enz. Het soort gegevens dat het College van procureurs-generaal verstrekt, waarmee het zijn beeldvorming toont van het systeem waarin het werkt (fig. 1). De aandacht gaat vooral naar de outputs van elke stap van de procedure en van het systeem in zijn geheel, ongeacht hun aard (Kaminski, 2003, 52).

Figuur 1. Stroomdiagram, cohort 2003, arrondissement Brussel. Bron: jaarlijkse statistiek van het College van procureurs-generaal, http://www.just.fgov.be/statistique_parquets/jstat2008/f/home.html, geraadpleegd op 25 november 2009

8

Het speelt zelfs een directe rol in de ontwikkeling van het strafrechtelijk beleid, sinds de oprichting van het College van procureurs-generaal en het College van procureurs des Konings. 9

In de betekenis van de lezing van het verloop van de procedure als doorgeefluik, die de nadruk legt op de doorstroming van de dossiers.

286


Deze centrale rol van de doorstroming komt ook tot uiting in de rechtvaardiging van de innovaties in het strafrechtelijk beleid, die zich beroept op de vermeende gevolgen van de ontlasting van het systeem; voorbeelden zijn de bemiddeling in strafzaken, die het gerechtsapparaat moet ontlasten, of de werkstraf, die de druk op de gevangenissen moet verlichten. Het feit dat deze theorieën geenszins overeenkomen met de realiteit van de cijfers belet blijkbaar niet dat men ze gebruikt, wat erop wijst dat hun efficiëntie als legitimatiemiddel volstaat en niet de toets aan de realiteit moet doorstaan. Zo is volgens sommige auteurs de bemiddeling in strafzaken bedoeld om de achterstand van het gerecht te helpen wegwerken, of om effectief en snel te reageren op strafrechtelijke overtredingen die niet op andere manieren kunnen worden beheerd (Cario, 1997, 20-21 ; De Ruyver, Van Impe, 2000, 445). Het is belangrijk om aan te stippen dat we hier twee mogelijke betekenissen ontmoeten van het voordeel van de “fluïditeit” die men van de bemiddeling in strafzaken verwacht: enerzijds de ontlasting van het gerechtelijk apparaat, anderzijds de toename van de algemene beheerscapaciteiten van de strafrechtsbedeling. Hoewel de theoretici die dergelijke mogelijke voordelen vermelden vrij zeldzaam zijn, keert het thema heel regelmatig terug in de politieke debatten over de bemiddelingsprocedures (Parl. St., Kamer, 2003-2004, 51-0694/001, p. 4; Parl. St., Kamer, 2003-2004, 51-0669/001, p. 4), onder meer in de voorbereidende werkzaamheden voor de wet van 10 februari 1994, en dit in de twee vormen die we daarnet hebben aangestipt (Parl. St., Sen., 1992-1993, 652-1, p. 2 en 12). Tegenover omslachtige, dure, inefficiënte gerechtelijke procedures waarvan men niet weet hoe lang ze zullen duren, stelt men een lichte, economische, efficiënte en flexibele bemiddeling Parl. St., Sen., 1992-1993, 652-1, p. 2 en 3.). Deze belangstelling voor de doorstroming van dossiers kan gaan tot de voorstelling van de bemiddeling in strafzaken als een procedure die bedoeld is om “de burger weer vertrouwen te geven in de gerechtelijke instelling en dus het Recht weer geloofwaardig te maken, zonder noodzakelijkerwijs tot de veroordeling of de gevangenis te moeten overgaan." (Parl. St., Sen., 1992-1993, 652-1, p. 3). Een ander teken van het toenemende belang van de logica van de doorstroming in het discours is de constante valorisatie van het thema van de toegankelijkheid. Als de werking gestroomlijnd moet zijn, moeten de wegen open blijven en de toegangsdrempels zo laag mogelijk zijn. De nadruk op de nabijheid houdt volgens ons verband met dezelfde problematiek. In de context van een netwerk is de nabijheid, in al 10 haar betekenissen , meer een zaak van toegang dan van afstand. De toegankelijkheid staat centraal in het discours over de strafrechtsbedeling, van het verlangen naar een meer menselijke justitie tot de roep om nabijheidsdiensten (politie, parket, justitiehuizen) of de wens van een snelle reactie op misdrijven en de steun voor het project van een analoge respons op de overtreding. Het gaat hier eens te meer om het beheer van de stromen. Wanneer men de procedure als een traject beschouwt, wanneer men de behandeling – in welke vorm ook – tot maatstaf van de strafrechtsbedeling maakt, wanneer men netwerken zonder hiërarchie tussen de stations invoert, wanneer men de toegankelijkheid onder de noemer van nabijheid valoriseert, draagt men telkens bij tot een netwerkvisie van de strafrechtsbedeling. Het netwerk is immers een geheel van potentiële verbindingen zonder gedefinieerde externe grenzen, zonder hiërarchie en zonder interne schotten. Het wordt gedefinieerd door zijn vermogen om het verkeer in beweging te houden. Deze interpretatie leidt tot het concept van een strafrechtsbedeling dat externe trajecten beheert, trajecten die door het systeem lopen en zich buiten het systeem voortzetten. In deze op trajecten gerichte visie wordt de continuïteit op de voorgrond gebracht en worden de breuken meestal genegeerd. Zo vraagt men de partijen in de bemiddeling in strafzaken om te vertrouwen op een conflicttraject dat zij moeten ‘importeren’ en in de procedure zelf moeten verlengen, onder het welwillende toezicht van de justitieassistent. Het is de bedoeling de gang van zaken bij te sturen, een hindernis weg te nemen, escalatie te voorkomen, een – desnoods gedeeltelijke – uitweg te vinden voor het conflict, zodat iedereen met een lichter hart en/of strafdossier zijn weg kan voortzetten. Men mag buiten de krijtlijnen gaan en wordt daar zelfs toe aangemoedigd, want de contouren van het geschil kunnen veel ruimer zijn dan een zuiver penale lectuur zou impliceren. De oplossing ligt hoe dan ook niet in geprefabriceerde voorstellen maar hangt af van de representaties van de partijen en van de evolutie van hun relatie. De bemiddeling in strafzaken plaatst zich dus duidelijk op het scharniermoment tussen een conflictueus

10

Om de terminologie van Dan Kaminski te gebruiken: men kan ze vanuit een tijdgebonden, geografische, relationele of analoge invalshoek beschouwen (Kaminski, 2001, 134).

287


verleden en een relationele toekomst. Ze is geen breuk, in de zin van een radicale ommekeer, geen kwalitatieve sprong en geen verandering van logica, maar een interventie die een traject wijzigt. Ligt, in dezelfde gedachtegang, deze continuïteit van de trajecten in een netwerk – en de ontzuiling die ze aantoont – niet aan de basis van veel representaties van het elektronisch toezicht – geen opsluiting maar ook geen volledig vrijheid –, van de autonome werkstraf – een straf die in de gemeenschap wordt uitgevoerd, ten dienste van die gemeenschap en van de reclassering van de delinquent –, en in de recente betekenissen die men aan opsluiting geeft, waarin de commissarissen voor de hervorming van 11 het penitentiaire recht verklaren dat de gevangenisruimte moet worden genormaliseerd , met andere woorden dat ze zo weinig mogelijk van de vrije samenleving mag verschillen: een echte doorbreking van de sociale – zo niet fysieke – dimensie van de gevangenismuur? 2. 3. 2 E en v er a lgem e en de bet w ist i ng v an de s eg m ent er ing De continuïteit van de trajecten draagt bij tot de algemene tendens van de betwisting van de ruimtelijke segmentering die we als hypothese hebben aangenomen. Het netwerk kan worden gezien als de 12 (a)structurele visie die overeenkomt met een ontzuilde ruimte - tijd . Om slechts één voorbeeld te geven: de bemiddeling in strafzaken – waarvan we de ‘ballistische’ basis al hebben gezien – is gebaseerd op de betwisting van de klassieke segmentering van het strafrecht. De dader en het slachtoffer worden nog altijd als dusdanig gekwalificeerd, maar hun prerogatieven worden gerelativeerd. In sociologische waarnemingen hebben wij vastgesteld dat de justitiabele die in het dossier als dader wordt vermeld, erin kan slagen zich symbolisch als slachtoffer te laten erkennen. Ook het onderscheid tussen civiel en penaal komt in het gedrang, onder meer omdat het akkoord van de partijen over de civiele gevolgen (in de ruime betekenis) van het misdrijf tot het uitdoven van de publieke actie leidt. Het onderscheid tussen het tot stand komen en het toepassen van het recht wordt eveneens ter discussie gesteld door een proces dat enerzijds een (gedeeltelijk) vooraf bepaalde procedure toepast op een geschil, door naar een strafbepaling te verwijzen, en anderzijds bedoeld is om ad-hocantwoorden aan 13 te brengen die de partijen zelf hebben ontwikkeld . Het onderscheid tussen straf, maatregel en herstel wordt eveneens aangetast, want de voorwaarden van een bemiddelingsakkoord, een dienstverlening, een opgelegde therapie of een opleiding kunnen gecombineerd worden en aspecten vertonen die op elk van deze drie logicavormen betrekking hebben. Zelfs het verschil tussen legaliteit en illegaliteit kan worden gerelativeerd, aangezien de verruiming van het behandelde conflict tot buiten zijn zuiver penale definitie ertoe kan leiden dat men de partijen zaken verwijt die geen misdrijven zijn maar die zwaarder kunnen doorwegen dan bepaalde misdrijven. Zo veranderden in de zaak die wij daarnet hebben aangehaald de slagen en verwondingen die een echtgenoot zijn vrouw had toegebracht, tijdens de discussie in ‘een uitwisseling van oorvegen’, die gedeeltelijk werd gerechtvaardigd met de norm dat iemand die een ander niet respecteert niet moet schrikken als er een conflict ontstaat; het slachtoffer was hier schuldig aan een gebrek aan respect. Dit voorbeeld staat natuurlijk niet alleen. We zouden ook kunnen verwijzen naar de vervaging van het onderscheid tussen detentie en vrijheid in het kader van het elektronisch toezicht; naar het toenemende gebrek aan onderscheid tussen de functies van de actoren in de strafrechtsbedeling: het sepot door de politie in het kader van een autonome politionele behandeling, de ‘berechting’ door het openbaar

11

In zijn uiteenzetting ter gelegenheid van de overhandiging van het eindrapport van de Commissie voor de voorbereiding van de opmaak van het voorontwerp van de beginselenwet, verklaart professor Lieven Dupont dat het principe van de normalisatie een van de basisbeginselen is van zijn opvatting van de gevangenis. "De beperking van de door de detentie geleden schade impliceert dat men tenminste tracht om binnen de strafinrichting situaties te scheppen die, los van het feit dat men van zijn vrijheid beroofd is, in de mate van het mogelijke overeenkomen met de situaties van de buitenwereld. " (Doc. St. Kamer, 2001, 50/1076/001, p. 8). Deze thematiek is aanwezig in heel het rapport en in het wetsontwerp dat eruit voortvloeide.

12

Om redenen die we bij gebrek aan tijd niet kunnen uiteenzetten, is de representatie van het netwerk als een structuur problematisch, aangezien het veeleer een relationele potentialiteit is dan een reële structuur. Zijn structurele actualisering is reëel maar nooit volledig of permanent. 13

Zie voor een veralgemening naar het geheel van de bemiddelingsprocedures (De Munck, 1998, 17-21).

288


ministerie in het kader van het sepot en de minnelijke schikking, de medewerking van de justitieassistent aan de uitvoeringsvorm in het kader van de autonome werkstraf; of ook nog de participatie aan het definiëren van het strafrechtelijk beleid door het openbaar ministerie, dat toch oorspronkelijk de vertegenwoordiger van de uitvoerende macht bij de hoven en rechtbanken is. De aantasting van de grenzen lijkt duidelijk veralgemeend. Het verschijnsel beperkt zich uiteraard niet tot de strafrechtsbedeling; het bewijs: de verwarring tussen bijstand en verzekering in het kader van de sociale zekerheid (meer bepaald in het kader van de activering van de leefloners, leefloon of minimex wordt minimum integratieloon), de geleidelijke verdwijning van hiërarchie tussen wetenschappelijke- en lekendiscours (zie het fenomeen Wikipedia), de geleidelijke afschaffing van de staatsgrenzen in het kader van de Europese Unie, en de mondialisering of 14 ‘alokalisatie’ van de maatschappelijke actoren als het gevolg van het internet en de mobiele telefoon. Dit is niet de plaats voor een volledige inventaris van de signalen van een veralgemeende alokalisatie, die gebaseerd is op een diepgaande wijziging van de beeldvorming van ruimten – vroeger werden ze als gesloten en homogeen beschouwd, nu ziet men ze als open en heterogeen. De thematiek van het beheer van stromen in een netwerk die we hebben beschreven, verwijst eveneens naar een interpretatie van de realiteit in termen van mobiliteit. Het gaat hier wel degelijk in de eerste plaats om de doorstroming. De signalen zijn te talrijk: de beklemtoning en de herhaling van de mobiliteitsgedachte in de evolutie van de opvattingen over ruimte en tijd wijst ongetwijfeld op een verschijnsel dat geen toeval kan zijn. Om te begrijpen wat hier aan het werk is, moeten we de mobiliteit verder onder de loep nemen.

2.4

Mobiliteit: paradigma en ideologie

Activering, aanpassing en doorstroming lijken de drie kenmerkende concepten van de redeneringen achter de recente hervormingen van de strafrechtsbedeling. Wij menen dat de typologie die hier naar voren komt voldoende omvattend is om de verschillende vaststellingen in de recente literatuur te bestrijken. We hebben deze vaststellingen al aangestipt: responsabilisering, versnelling, onderhandeling, netwerkvorming, enz. Zoals we hebben gezien, ontmoeten we telkens opnieuw de notie van mobiliteit. Activering, aanpassing of doorstroming zijn allemaal vormen van mobiliteit. Wij stellen als hypothese dat dit concept ook het element is dat het verband kan leggen tussen de verschillende punten die we hebben behandeld, en dat dit het paradigma is voor een opkomende beeldvorming van de realiteit, waaruit een mobiliteitsideologie is ontstaan die zich nu volop ontplooit.

2.5

Een paradigma

Wij verdedigen hier het idee dat alle mutaties die we hebben beschreven zin krijgen wanneer men aanvaardt dat ze allemaal bijdragen tot de introductie in de redevoering van een nieuw paradigma – het woord is niet overdreven – het paradigma van de mobiliteit. We zouden dit paradigma als volgt willen omschrijven: het beschrijven en het voorschrijven van de realiteit door middel van het beeld van de mobiliteit, dus van de verplaatsing in ruimte en tijd. Deze beeldvorming is gebaseerd op enerzijds een verscherpte aandacht voor de beweging, die niet als een breuk wordt verstaan maar als een traject binnen een continuüm van ruimte en tijd, en anderzijds een afwijzing van concepten als indeling en vastblijvendheid. De realiteit wordt niet langer gekenmerkt door een stabiliteit die het mogelijk maakt om binnen een (sociale, fysieke, conceptuele enz.) ruimte zaken als blijvend te beschouwen; men gaat er integendeel van uit dat ze permanent verandert en dus fundamenteel heterogeen is. Men heeft een object nog maar net beschreven of het is al veranderd,

14

’Alokalisatie’ is een barbarisme dat we hier gebruiken voor het verlies van relevantie van ruimtelijke gegevens in het ontstaan van sociale relaties.

289


onmerkbaar, niet om over te springen naar een andere categorie die de basis levert voor een nieuwe, stabiele beschrijving, maar om niet meer helemaal het beschreven object te worden, zonder er radicaal vreemd aan te zijn. In een dergelijke context kan de maatschappij geen lezing van de realiteit voorschrijven maar moet ze zich aanpassen aan haar beweging. De onderverdeling van ruimte en tijd was een succes als rationalisering en als onderwerping van de realiteit aan de eisen van de rede. Het mobiliteitsparadigma vertrekt van het idee dat deze weg nergens toe leidt, behalve naar de illusie van onderwerping, die niets anders is dan de verhulling van een desynchronisatie tussen een stabiele visie en een bewegende realiteit die zich gaandeweg van de visie verwijdert. De mens zelf wordt gezien als een mobiel wezen. Zijn leven is een opeenvolging van projecten die hem in relatie brengen met zijn omgeving en hem aanzetten tot een afwisseling van investeringen en 15 desinvesteringen, in de overgang van project naar project . Men heeft al begrepen dat een representatie van de realiteit die uitgaat van een ontzuilde ruimte en een continue tijd weinig plaats laat voor de perceptie en de conceptualisering van stabiliteit. Het is integendeel de beweging die domineert, zowel in het beschrijven als in het voorschrijven. De beweging is natuurlijk geen recente uitvinding. Maar nu wordt ze gevaloriseerd om wat ze zelf is, als breuk met de teleologische visies van het verleden. Vroeger werd de beweging gerechtvaardigd door het doel dat ze bereikbaar maakte; vandaag is ze een goed op zich. Het komt er niet op aan de weg van de Vooruitgang te volgen of te trachten een utopische toekomst te bereiken, maar wel om te bewegen. In deze context wordt elk element dat tot immobilisme leidt, verworpen. Dat geldt bijvoorbeeld voor een maatschappelijke organisatie op basis van status, die haar legitimiteit verliest ten voordele van een uitnodiging om naar gelang de omstandigheden van register te veranderen en om de hiërarchieën ter discussie te stellen. In plaats van blijvend een sociale positie te bekleden en gebruik te maken van de social role die ermee overeenkomt (Goffman, 1973, 24), schikt men zich naar de omstandigheden en wijzigt men zijn positie zodra dat nodig is. Algemeen beschouwd worden de fysieke, op overtuigingen gebaseerde, wettelijke en traditionele verankeringen op losse schroeven gezet, als remmen op de expressie van een vrijheid die in een maximale mobiliteit tot uiting komt. Flexibiliteit, veerkracht, traceerbaarheid van voorwerpen en mensen, ont-ankering, projectbeheer, netwerken, activering, evaluatie, betwisting van de status, zijn de refreinen die men telkens weer ontmoet in de context van de recente hervormingen van de strafrechtsbedeling en, op veel ruimere schaal, in de meest uiteenlopende sectoren van de menselijke activiteit; ze houden verband met het paradigma van de mobiliteit.

2.6

Een ideologie

Zo gaan we van de ene fictie, die van de stabiliteit van een gesegmenteerde en in al haar segmenten homogene wereld, naar een andere fictie, die van de onmogelijkheid van segmentering, van de stabiliteit en de instellingen – dus van de fundamentele heterogeniteit van de realiteit –, die van de eeuwigdurende beweging met een tijdscontinuüm als achtergrond. We beweren uiteraard niet dat dit discours geen rivalen heeft, en evenmin dat het lineair kan worden toegepast en altijd perfect presteert; de verschijning van dit nieuwe paradigma betekent natuurlijk niet het einde van de vorige theorieën en de praktijken die ermee overeenkomen. Deze relativering van de reikwijdte van het mobiliteitsdiscours mag echter niet het feit verhullen dat het mobiliteitsparadigma aan de basis ligt van de opkomst van een echte ideologie die een bres schiet in de concurrerende visies op de realiteit. Een ideologie die zich als uniek en natuurlijk aandient en daardoor het collectieve debat voedt. De mobiliteit wordt vandaag immers voorgesteld als natuurlijk, en de immobiliteit als het resultaat van een dwang, een tegenwerking van een ontologische (bewegings)vrijheid. Wordt de mens zelf niet gekenmerkt door zijn vermogen en zijn aangeboren verlangen om van project naar project te gaan? Is de realiteit niet intrinsiek veranderlijk en ondefinieerbaar? Worden grenzen, instellingen, globale projecten, fundamenten met pretenties van eeuwigheid niet altijd onderuitgehaald door een realiteit die altijd anders en elders is?

15

Hier vinden we de opvallendste kenmerken terug van de Cité par projets die Boltanski en Chiapello beschrijven (Boltanski, Chiapello, 1999).

290


De mens staat niet los – laat staan boven – de realiteit maar is erin ondergedompeld, kan zich er niet aan onttrekken en moet dus altijd rekening houden met de mobiliteit. Mobiliteit is dus wel degelijk natuurlijk. Deze natuurlijkheid is typisch voor een ideologische constructie. Ze beschermt de constructie tegen kritiek door haar status van maatschappelijk discours te verhullen, en ze omkadert het debat door bepaalde beweringen als irrealistisch te bestempelen. Op deze basis worden normen ingevoerd die een discours en praktijken steunen die men nog geen dertig jaar geleden zou hebben weggewuifd. Er is een machtig discours nodig om de immobiliserende instelling bij uitstek, de gevangenis, een mobiliteitsdiscours te geven, om het concept van het strafrecht radicaal te veranderen, om een gevangenisstraf thuis te laten uitzitten, onder elektronisch toezicht, om een bemiddeling in strafzaken in te voeren die de publieke actie doet uitdoven en alle basisprincipes van het strafrecht in de wind slaat. Zo wordt in ons laatste voorbeeld de wettelijk vastgelegde strafvordering niet langer als een bescherming (van de grondrechten, van de zwakkeren, van het democratische wettelijke 16 stelsel) beschouwd, maar als een nutteloze luxe of zelfs een contraproductieve vorm van onderdrukking . Onmenselijkheid, starheid, ongeschiktheid van de oplossingen voor de realiteiten van het terrein, traagheid, te hoge kosten: men kan de wet en het werk van de rechter dat ermee samengaat niet streng genoeg veroordelen. Alles wijst hier op een ideologische deconstructie. De ideologie achter de gerechtelijke mythe (Chevalier, 1992) zal zich natuurlijk niet zonder slag of stoot gewonnen geven, maar de feiten kunnen niet ontkend worden: er is een ingrijpende verandering aan de gang. Het naturalistische discours over de mobiliteit botst dus met vroegere ideologische constructies en legt de basis voor een nieuw opgelegde orde. Want dit is een ideologie. De mobiliteit is geen voorstel voor een interpretatie van de realiteit en voor een leidraad voor actie, maar beweert een waarheid te belichamen die men hoort op te leggen. De thematiek van de mobiliteit is dus een verplichte figuur geworden, meer bepaald in de vorm van een aansporing tot activering en aanpassing. Welk individu of welke groep, welke justitiabele of institutionele actor kan weigeren zich aan te passen, kan onbuigzaam en immobiel zijn, kan activering afwijzen? Ach, vroeger was het nobel om onverzettelijk zijn principes te verdedigen en liever te sterven dan zich aan te passen aan een tijdsgeest die niets respecteert! Wat vroeger een deugd kon zijn, is nu een schande. Ook in dat opzicht is het mobiliteitsparadigma niet zomaar een voorstel. Het is een ideologie die het debat stevig aan banden legt en bepaalde standpunten illegitiem maakt. In deze context is het geen wonder dat de mobiliteit opduikt in elk discours, zelfs wanneer ze er niets in te zoeken heeft. Men moet zich in de eerste plaats verantwoorden tegenover de mobiliteit. De mobiliteitsideologie structureert dus het debat. Ze is trouwens een kostbare bron voor de legitimatie van gedragingen en van discours, een bron die men onbeperkt kan gebruiken, een bron die alle meesters kan dienen.

2.7

Is dit het einde van elke stabiliteit?

Kondigt onze stelling een wereld aan met impermanentie en ontzuiling als enige fundamenten (als dat woord in deze context nog iets betekent)? Wij willen niet in de toekomst kijken, maar het lijkt evident dat men de mobiliteitsideologie niet als zoete koek moet slikken. We mogen immers niet in de val lopen van de ideologie die we willen analyseren. We moeten kritisch staan tegenover een discours dat beweert uniek en overkoepelend te zijn, in fase met de realiteit, bepalend voor de toekomst van de samenleving en de mens. Wanneer mensen beweren dat de tijd van permanentie en segmentering voorbij is, moeten we hen niet zomaar geloven. Enerzijds weet iedereen dat verscheidene ideologieën naast en tegenover elkaar kunnen bestaan. Om een voorbeeld uit het strafrecht te nemen, niets wijst er voorlopig op dat de vergeldende en de

16

Heeft men de toenmalige minister van Justitie, M. Verwilghen, niet horen verklaren dat de uitoefening van de rechten van de verdediging niet altijd gerechtvaardigd kan zijn, en horen oproepen tot de invoering van een procedure van onmiddellijke verschijning die schoon schip maakte met de procedurele obstakels voor de ideale snelheid van de behandeling van de doorstroom van dossiers? Parl. St. Kamer, 1992-2000, 50-0306/004, 5 ; zie della Faille, Mincke, 2002, 151.

291

Christophe Mincke – Perspectieven -- De verwevenheid van de samenleving met de strafrechtsbedeling 3 december 2000 17

18

rehabiliterende discoursen in de confrontatie met de herstellende theorieën hun laatste woord hebben gezegd. Het lot van het eerste discours, na de verschijning van het tweede, dat het voorgoed wilde vervangen, toont duidelijk dat de processen die hier aan het werk zijn meer met stratificatie te maken hebben dan met radicale erosie. Zo maakt de procedure van de onmiddellijke verschijning, die door een vonnis van het Grondwettelijk Hof (toen nog het Arbitragehof) met de grond gelijk gemaakt werd, regelmatig een comeback in de politieke debatten. Onlangs nog volstond een geweldincident in Brussel opdat een koor van stemmen zijn wederopstanding zou eisen, aangevoerd door de minister van Binnenlandse Zaken, Annemie 19 Turtelboom . Deze procedure past echter in een legalistische, starre logica die gebaseerd is op een duidelijk onderscheid tussen legaliteit en illegaliteit, gericht is op het feit van het misdrijf, geen enkele belangstelling opbrengt voor de participatie van de justitiabelen en mijlenver verwijderd is van de logica van de mobiliteit. Deze laatste staat dus niet als enige in het strijdperk. Toch kan men deze cohabitatie op een iets andere manier interpreteren, in de zin dat een procedure van onmiddellijke verschijning geïntegreerd kan worden in een netwerksysteem – en dus het accent legt op de doorstroom van de dossiers. Als ze zou kunnen co-existeren met de andere mogelijke kanalen, kan men ze zien als een bijkomende aftakking, ten voordele van een openbaar ministerie dat voortdurend om de diversificatie van zijn actiemiddelen vraagt. In de optiek van het beheer van de stromen is het immers niet noodzakelijk paradoxaal dat er zich nieuwe wegen ontwikkelen die een eigen logica volgen, op voorwaarde dat ze vertakkingen vormen van het systeem. Ten slotte staat de snelheid uiteraard centraal in deze vorm van afhandeling, zoals ook bij de nadruk op het beheer van de stromen. Men merkt dat de mogelijkheden voor cohabitatie tussen de verschillende ideologieën wel degelijk reëel zijn. Anderzijds moet men een streng onderscheid maken tussen discours en praktijk. De huidige discours gebaseerd op de ideologie van de mobiliteit vormen een bijzondere toepassing van die ideologie en dienen specifieke doelstellingen en belangen. De creatie van een mobiliteitsdiscours belet niet dat men praktijken hanteert die ermee in strijd zijn, net zoals de retoriek van de stabiliteit en de tijdsindeling nooit het bestaan van praktijken gebaseerd op het netwerk, impermanentie en een meer brownse dan teleologische beweging in de weg hebben gestaan. Deze praktijken traden gewoon niet in het daglicht. Men moet daaruit besluiten dat de discours ongetwijfeld wegen op de praktijk, door sommige te bevorderen en andere te ontmoedigen, maar dat de relatie allesbehalve geometrisch is. Zo wordt de mobiliteitsideologie op verschillende manieren toegepast. Sommige vormen van immobiliteit worden veroordeeld, andere genegeerd. Men eist van de actoren in het domein van de toxicomanie dat zij hun praktijken onophoudelijk aanpassen aan de realiteit, maar wijst niet op het onvermogen van de politiek om haar visie op de drugsproblematiek te herzien; men praat over de noodzaak om de gevangenisruimte te normaliseren, maar weigert een van haar uitvloeisels onder ogen te zien: de 20 aanpassing van de gevangenis aan de realiteit door het aantal gedetineerden streng te beperken ; men stigmatiseert de traagheid van de justitie in de behandeling van ‘gewone’ misdrijfdossiers, en vergeet de slakkengang van de dossiers in de economische en financiële criminaliteit met de vinger te wijzen; men valoriseert transparantie en het verkeer van goederen en effecten, maar ziet liever niet dat het bankgeheim een groot obstakel vormt voor de uitwisseling van bepaalde informatie; men baseert zich op de instemming van de beklaagde om te beweren dat de autonome werkstraf radicaal van dwangarbeid verschilt, maar negeert het feit dat de instemming niet vrijwillig en de straf in feite dwingend is. Men kan ook op de kloof wijzen tussen twee uiteenzettingen tijdens het huidige colloquium over de BPR (Business

17

De vergeldende en rehabiliterende theorieën zijn volgens ons gebaseerd op concepten die radicaal vreemd zijn aan het hier beschreven register van de mobiliteit. Ze horen thuis in denksystemen die vandaag in de naam van diezelfde mobiliteit worden betwist. 18 De theorieën gebaseerd op herstel baseren zich volgens ons op de mobiliteitsideologie, zeker wat betreft hun basisprincipes. 19

Baele, M. (2010) ‘Bruxelles: les policiers craignent pour leur sécurité’, http://www.rtbf.be/info/regions/bruxelles/ras-le-bol-des-policiers-bruxellois-182953?page=1. 20

RTBF

Info,

Hoewel deze beperking werd voorgesteld als een noodzakelijke voorwaarde voor het succes van de hervorming, schrapte men het artikel van het ontwerp van de beginselenwet over de rechtspositie van de gedetineerden dat de strikte beperking van de bevolking van elke strafinrichting voorzag.

292


Process Reengineering): het ene legt de nadruk op het bottom-up- en dynamische karakter van de BPR, het andere beweert dat de BPR vertrekt van een sterk streven naar uniformisering van de praktijken en dat het de hiërarchie weer meer vat geeft op de dienst. De mobiliteitsideologie levert dus een kader dat zich tot uiteenlopende toepassingen leent. Verschillende vormen van mobiliteit kunnen met elkaar in botsing komen en aanleiding geven tot een arbitrage, die als het resultaat van een rationele reflectie zal worden voorgesteld maar daarom niet minder beïnvloed zal zijn door de sociale positie en de belangen van de protagonisten. De structuren en de statuten, de vaste waarden en de verworvenheden zullen lang niet allemaal onder dezelfde druk staan. In sommige gevallen zal men zelfs kunnen blijven genieten van de voordelen van de bestaande systemen terwijl men van de komst van nieuwe discoursen profiteert. Zo ziet het er niet naar uit dat de nieuwe vormen van de reactie op afwijkend gedrag de strafrechtsbedeling, een toonbeeld van hiërarchisering en verzuiling, in het gedrang zullen brengen. Het krijgt natuurlijk kritiek: het is star en traag, de oplossingen ervan zijn te omslachtig, de toegepaste normen op bijzondere gevallen zijn niet steeds legitiem, geschillen worden op een autoritaire manier beheerd, enz. Het pleidooi is hard. Maar tegelijkertijd doet men heel vaak een beroep op de instelling. Zijn het niet de magistraten die in de voorbije dertig jaar werden belast met de steeds strengere controle van de grondwettelijkheid van de legislatieve normen? Zijn zij het niet die de vage normen die in delicate domeinen werden ingevoerd (misdadige verenigingen, bijzondere onderzoekstechnieken enz.) betekenis moeten geven? Heeft men niet van het openbaar ministerie het knooppunt van de strafvordering gemaakt? De beweging gaat inderdaad gedeeltelijk in twee richtingen. Enerzijds hebben de hervormingen het openbaar ministerie institutioneel versterkt: de positie ervan in de strafrechtsbedeling is benijdenswaardiger dan ooit, en het bekleedt nu bovendien een centrale plaats in de bepaling van het vervolgingsbeleid. Anderzijds zijn de praktijken geëvolueerd: de organisatie is meer op het management gericht, de mandaten van de korpshoofden zijn beperkt in de tijd en niet langer mechanisch toegewezen, de benoemingen hangen af van de competenties, enz. We zien hier dus geen zuiver cumulatieve evolutie maar evenmin een beleid dat schoon schip maakt met het verleden. Als men nieuwe afspraken maakt over een gedeelte van de bestaande structuren, zullen sommige partijen zowel van hun verworven positie kunnen profiteren als van de nieuwe rechtvaardigingen. Bovendien stellen we in de discours zelf een cohabitatie, afhankelijk van de noodzaak, vast van zeer verschillende en zelfs tegenstrijdige registers. Zo vinden we in de voorbereidende werkzaamheden voor de wetten voor de invoering van de bemiddeling in strafzaken en de autonome werkstraf verklaringen over mobiliteit, reclassering en vergelding, maar geen enkele duidelijke hiërarchisering en geen enkele poging om deze cohabitatie van verschillende en zelfs tegengestelde denkwerelden te organiseren. Zoals Benoît Frydman heeft verklaard, worden we geconfronteerd met een pragmatisch gebruik van de legitimatiewijzen (Frydman, 1996).

BESLUIT. DE OPROEP TOT DE SAMENLEVING ALS ECHO VAN DE OPROEP TOT JUSTITIE?

Wij zouden graag met twee vragen besluiten: is de oprichting van de justitiehuizen een eenduidige stap naar meer mobiliteit? Is de oproep tot de samenleving in het kader van de bevordering van de mobiliteit niet grotendeels de echo van een oproep van de burgers tot de Justitie? We hebben aangetoond dat ondanks de opkomst van een krachtige mobiliteitsideologie de concurrerende discoursen blijk geven van een grote vitaliteit. Is de oprichting van de justitiehuizen geen voorbeeld van dit type cohabitatie, meer dan op het eerste gezicht zou lijken? Men kan ze inderdaad beschouwen vanuit het oogpunt van de mobiliteit, en verwijzen naar het feit dat zij een convergentiepunt vormen voor sterk verschillende dossiers, in diverse stadia van hun conflictueuze en gerechtelijke traject, dat de acties die zij ontwikkelen voor een groot gedeelte berusten op mechanismen die een beroep doen op activering en aanpassing, dat men een sterk beroep doet op de flexibiliteit van het personeel van de justitiehuizen om gevarieerde taken uit te voeren, dat de procedures die tot de verwijzing naar het justitiehuis leiden en die de behandeling van de dossiers bepalen op een stroomlogica berusten, veel meer dan op procedurele starheid, dat hun beheer grotendeels gebaseerd is op de toepassing van managementtheorieën die

293


grotendeels onderworpen zijn aan de dialectiek van de mobiliteit, dat hun werking onder permanent toezicht staat, enz. Maar we mogen niet vergeten dat de oprichting van de justitiehuizen ook past in een streven naar centralisatie en institutionalisering. Zoals werd aangetoond, komt hun oprichting voort uit de wil om een los netwerk van staatspersoneel in parajustitiële zaken op een enkele plaats samen te brengen, te coördineren en een institutionele basis te geven (Toro, 2003, 99 ; Cartuyvels, Mary, 1997). Zoals Philippe Mary ons heeft verteld, wilde men na de zaak-Dutroux vooral het vel van de regering redden en iets invoeren. In haar studie van de werking van de jonge justitiehuizen heeft Fiorella Toro duidelijk op de voordelen van hun institutionele positie gewezen: een stabiel professioneel statuut, de mogelijkheid om met de institutionele partners over betere voorwaarden te onderhandelen, de menselijke en materiële middelen om een eigen reflectie en eigen praktijken te ontwikkelen, de schepping van een plaats, enz. Deze elementen werden in het kader van dit colloquium ook door mevrouw Claus en mevrouw Schoofs aan bod gebracht. Het ziet er dus naar uit dat de justitiehuizen wel deel uitmaken van een oproep tot de samenleving – om de woorden van de organisatoren van dit colloquium te hernemen – en meer algemeen van een oproep tot mobiliteit, maar dat zij ook veel verschuldigd zijn aan een institutionele logica die thuishoort in een universum van afgesloten ruimten en een discontinue tijd. Nu is het evident dat een stabiele institutionele positie een grote steun kan zijn voor een beleid dat voortkomt uit het register van de mobiliteit. Eens te meer kunnen twee antagonistische denkwerelden eenzelfde actie versterken. Deze situatie schept echter spanningen. Zo hebben we twee justitieassistenten, mevrouw Valérie Claus en mevrouw Ann Schoofs, horen uitleggen dat het justitiehuis veel flexibiliteit van hen eiste en dat dit een verrijkende situatie was: ze gaf hen de kans om hun taken te variëren. Maar tegenover die aangename mobiliteit staat een probleem: men moet zich vervolmaken, zich specialiseren, wat een verankering vereist. In dezelfde uiteenzetting werd de BPR voorgesteld als een potentieel instrument voor uniformisering en gelijkschakeling van de maatschappelijke werkers, in een verticale, hiërarchische logica. Gelukkig, zeggen zij, geeft de BPR uiteindelijk alleen maar richtlijnen en kunnen zij nog altijd met verbeeldingskracht en inventiviteit te werk gaan. Deze twee voorbeelden zijn een goede illustratie van de spanningen tussen de logica van stabiliteit en die van mobiliteit. We zien dat dezelfde actoren zowel meer stabiliteit als meer mobiliteit vragen. De mobiliteitsideologie is dus een instrument dat in het kader van een concrete toepassing zijn betekenis krijgt. We kunnen dezelfde vaststelling maken op het niveau van de hiërarchie van de justitiehuizen: de ene keer zal een directie die sterk aan de instelling gehecht is trachten stabiliteit en grenzen in te voeren – waarbij ze zich duidelijk op een bottom-upbenadering beroept – de andere keer zal ze van haar personeel en van zichzelf flexibiliteit en aanpassingsvermogen eisen – maar toch steunend op een institutionele dienst voor de sturing van de actoren op het terrein. De ene keer eisen ze de bescherming van een professioneel en symbolisch statuut, de andere keer vragen ze hun bewegingsvrijheid in het kader van het beheer van hun dossiers te mogen behouden. Onze tweede vraag is die van de echo. We zullen ze onbeantwoord laten, als uitnodiging tot een reflectie die we hier niet zouden kunnen voltooien. Het lijkt ons dat men zich kan afvragen in welke mate de oproep tot mobiliteit geen spiegel is van een oproep tot de gerechtelijke instelling. Toen de justitiehuizen werden opgericht, heeft men er vaak op gewezen: de vraag naar justitie leek sterk toe te nemen, terwijl de instelling en haar manier van werken fundamenteel werden betwist. Mogen we dan denken dat de burgers, in een samenleving die volop veranderde en ook als dusdanig werd ervaren, hun toevlucht namen tot de instellingen, meer bepaald die instellingen die in hun ogen nog een vorm van prestige bezaten? Mogen we ook denken dat een in grote mate ontredderde politiek de vraag terugkaatste naar de samenleving, met het al goed ingereden discours van de oproep tot mobiliteit? Opnieuw staan we voor een essentiële vraag: wat met de ontwikkelde praktijken? Kan men stellen dat het intensieve gebruik van het mobiliteitsdiscours overeenstemt met de praktijken? Of moet men vrezen voor een instrumentalisatie, een gebruik van het discours om de voorzetting van de klassieke straflogica te verhullen? Zou de mobiliteitsideologie slechts een instrument voor legitimatie zijn, in plaats van een middel om maatschappelijke praktijken te bepalen? De auteur dankt Bertrand Montulet en Cristal Huerdo Moreno van harte voor hun aandachtige en kritische nalezing van de oorspronkelijke bijdrage en van de huidige tekst.

294


Bibliografie

Bastard, B., & Mouhanna, C. (2007). Une justice dans l'urgence : Le traitement en temps réel des affaires pénales, Paris, PUF. Boltanski, L., & Chiapello, E. (1999). Le nouvel esprit du capitalisme (NRF essais), Paris, Gallimard. Bresson, M. (Ed.) (2006) Psychologisation ou transformation des modes de traitement social de la "question sociale" ?, Paris, L'Harmattan. Cario, R. (1997). Potentialités et ambiguïtés de la médiation pénale. Entre Athéna et Thémis, La médiation pénale. Entre répression et réparation, Paris, L'Harmattan, pp. 11-33. Cartuyvels, Y., & Mary, P. (1997) "À propos de la création de “maisons de justice” en Belgique.", Journal des Procès, 339, 14-18. Chevallier, J. (1992). La dimension symbolique du principe de légalité, Figures de la légalité, Paris, Publisud, pp. 55-90. Davidovitch, A., & Boudon, R. (1964) "Les mécanismes sociaux des abandons de poursuites. Analyse expérimentale par simulation.", L'année sociologique, 111-210. De Munck, J. (1998). “La crise de l’état : la médiation comme symptôme et comme remède”, La médiation et les conflits de voisinage, actes du colloque du 23 avril 1998, Charleroi, Centre européen de Médiation, pp. 17-21. De Ruyver, B., & Van Impe, K. (2000) "De minnelijke schikking en de bemiddeling in strafzaken.", R.W, 445-463. della Faille, N., & Mincke, C. (2002) "“Les mutations du rapport à la loi en droit pénal”.", Déviance et société, 135-161. Digneffe, F. (2006). La responsabilité et la responsabilisation dans la justice pénale, Larcier. Ehrenberg, A. (1995). L'individu incertain, Paris, Calmann-Lévy. Frydman, B. (1996) "Y a-t-il en droit des révolutions scientifiques?", J.T, 809-814. Gérard, P., Ost, François, van de Kerchove, Michel (Ed.) (1996) Droit négocié, droit imposé ?, Brussel, FUSL. Goffman, E. (1973). La mise en scène de la vie quotidienne, Les Editions de Minuit. Kaminski, D. (2001). De l’amour du prochain et de son châtiment, La justice de proximité en Europe. Pratiques et enjeux, Paris, Eres, pp. 131-143. Kaminski, D. (2003). Le management de la prévention, Prévention et politique de sécurité arc-en-ciel. Actes de la journée d'études du 28 mars 2003, Brussel, Réseau interuniversitaire sur la prévention, pp. 57-72. Kaminski, D. (2008) "Pénalité, management, innovation.", R.D.P, 867-886. Mincke, C. (1999) "« La réforme de l’article 151 de la Constitution : un emplâtre sur une langue de bois? Sens ou non-sens de l’affirmation de l’indépendance du ministère public? ».", Journ. Proc, 368-369, 18-21, 16-19. Mincke, C. (2003) "" La légitimité oubliée du premier juge de l’affaire. Orientation des dossiers pénaux par le ministère public et garanties juridictionnelles ".", R.D.P, 945-981. Montulet, B. (1998). Les enjeux spatio-temporels du social : mobilités (Collection Villes et entreprises), Paris, Harmattan. Ost, F., & van de Kerchove, M. (2002). De la pyramide au réseau? : pour une théorie dialectique du droit, Brussel, Facultés universitaires Saint-Louis. Reynaert, P. (2006). Pourquoi tant de peines? La peine de travail ou les métastases de la pénalité alternative, L'exécution de la peine/De strafuitvoering, Brussel, La Charte, pp. 339-389. Toro, F. (2003) "Le service des maisons de justice en Belgique : déplacement géographique de la cohabitation conflictuelle du judiciaire et du social ?", R.D.P, 87-107. Tulkens, F., van de Kerchove, Michel. (1996) "“La justice pénale : justice imposée, justice participative, justice consensuelle ou justice négociée?”.", R.D.P, 529-579.

295


296

PERSPECTIEVEN EN UITDAGINGEN VOOR DE JUSTITIEHUIZEN SYNTHESE VAN HET COLLOQUIUM Sonja Snacken Gewoon hoogleraar, vakgroep criminologie, Vrije Universiteit Brussel

INLEIDING In de eerste plaats zou ik de organisatoren van dit colloquium willen danken voor de mogelijkheid die ze mij bieden om deel te nemen aan deze viering van tien jaar Justitiehuizen. Het is een eer om dit colloquium te mogen afsluiten, al is het ook moeilijk om ‘recht te doen’ aan de rijkdom aan reflecties, discussies en invalshoeken die hier aan bod gekomen zijn. Een dergelijke verjaardag geeft de gelegenheid om samen te reflecteren over verleden, heden en toekomst van de Justitiehuizen, en ik wil dit graag doen vanuit de Belgische context, maar ook ruimer vanuit een Europees perspectief. Als voorzitter van de Council for Penological Cooperation van de Raad van Europa heb ik inderdaad het genoegen gehad om mee te werken aan de recent aangenomen Recommendation CM/Rec (2010)1 on the Council of Europe Probation Rules. De nood aan deze Europese Aanbeveling heeft te maken met de uitbreiding van parajustitiële diensten op verschillende vlakken. Geografisch: waar gemeenschapsgerichte straffen en ‘probation services’ in de ruime betekenis (onze ‘Justitiehuizen’) vroeger enkel in West Europa bestonden, hebben alle Oost-Europese landen nu dergelijke sancties en gespecialiseerde diensten ingevoerd. De taken van deze diensten zijn ook sterk uitgebreid: waar zij in sommige landen vroeger vooral aan postpenitentiaire begeleiding deden, zien we dat zij nu steeds meer op alle niveaus van de strafrechtsbedeling ingeschakeld worden, en niet alleen met daders maar ook soms met slachtoffers werken. Bovendien is er een toenemende professionalisering van de parajustitiële dienstverlening. Ondanks deze uitbreidingen, merken we dat dergelijke diensten dikwijls met een probleem van legitimiteit en geloofwaardigheid kampen. De Recommendation (2010)1 wil de positie van deze diensten versterken. Dit zal dan ook de rode draad doorheen mijn synthese zijn. 1.

HET VERLEDEN

De redenen voor de oprichting van de Justitiehuizen zijn in herinnering gebracht door Annie Devos en Philippe Mary. Als gevolg van de zaak Dutroux meldde Minister van Justitie De Clerck in een Nota aan de Ministerraad van augustus 1996 dat er dringend nood was aan een verhoogde aandacht voor de slachtoffers én de daders van seksueel geweld en aan een screening van de opvolging van personen onder voorwaardelijke invrijheidstelling (VI). Er werd gewezen op de problemen van overbelasting van het

Sonja Snacken – Perspectieven – Synthese van het colloquium 3 december 2000

begeleidend personeel en de kwaliteit en intensiteit van de begeleidingen werden in vraag gesteld. Bedoeling van de oprichting van de Justitiehuizen was dan ook om de interne coherentie, de ondersteuning, supervisie en controle van het parajustitieel werken te verhogen, en ‘justitie’ toegankelijker te maken voor de burger. Het Ministerieel Besluit van 23 juni 1999 stelt uitdrukkelijk dat de oprichting van de Justitiehuizen één van de initiatieven is die ertoe moeten bijdragen de justitiële instellingen beter aan te passen aan de sociale en individuele verwachtingen en behoeften en moeten leiden tot een ‘meer toegankelijke, doelmatige en humane justitie’. De doelstellingen van de Justitiehuizen worden in dit Ministerieel Besluit als volgt opgesomd: Adviesverlening bij de besluitvorming en het begeleiden van personen bij de uitvoering van beslissingen. Ten dienste staan van elke burger die in contact komt met justitie, ongeacht diens positie (dader, slachtoffer, rechtszoekende). Het stimuleren en versterken van een menswetenschappelijke aanpak binnen een gerechtelijk kader. Het sensibiliseren en streven naar een meer menselijke justitie door het zoeken naar alternatieve oplossingen dan de traditioneel juridische aanpak. Kan men ambitieuzer zijn?! Ik verklaar mij nader. 1) “Adviesverlening bij de besluitvorming”. De bevoegdheid om maatschappelijke enquêtes te verrichten teneinde gerechtelijke actoren bij te staan in hun besluitvorming bestaat al lang, maar was, zoals Philippe Mary aangeeft in zijn bijdrage, gekenmerkt door een sfeer van wantrouwen. Maatschappelijke enquêtes werden in het volwassenen strafrecht weinig gebruikt, uit vrees voor gerechtelijke achterstand (daarom werd ook het beknopt voorlichtingsrapport ingevoerd), omdat men meer vertrouwen had in een moraliteitsverslag door de politie, of omdat men oordeelde dat het stafregister genoeg zegt over wie een dader ‘is’. Waaraan lag (of ligt?) dit wantrouwen en hoe kunnen de Justitiehuizen dit ombuigen? 2) “Ten dienste staan van elke burger in contact met justitie”. Bedoeling was dat de Justitiehuizen de beruchte ‘kloof met de burger’ zouden dichten, maar waaraan lag die kloof? De Justitiemonitor van 2007 toont aan dat 70% van de respondenten zich onvoldoende geïnformeerd acht over Justitie, 76% vindt de juridische taal onvoldoende duidelijk, maar 60% is wel tevreden over de werking van Justitie. Deze tevredenheid is echter lager bij respondenten die persoonlijk in contact kwamen met Justitie. Ligt de oplossing voor ‘de kloof’ dan alleen bij de Justitiehuizen of moeten alle justitiële actoren in hun contacten met de rechtsonderhorige hiertoe bijdragen? 3) Maar is een bijkomend dilemma niet dat er niet alleen een kloof is tussen Justitie en de burger, maar ook binnen Justitie? De Justitiehuizen worden verondersteld een brugfunctie te vervullen tussen Justitie en de burger, maar aanvaarden de opdrachtgevers die brugfunctie wel? Zien zij de Justitiehuizen werkelijk als een middel om dichter bij de burger te komen? Of louter als een verlengde van henzelf, met als gevolg dat het ‘dichter’ staan bij de burger ervaren wordt als ‘te ver’ staan van de opdrachtgever, en vice versa? 4) “Het stimuleren en versterken van een menswetenschappelijke aanpak binnen een gerechtelijk kader”. Maar wat als de kloof binnen Justitie nu juist te maken heeft met die meer ‘menswetenschappelijke aanpak’ van de Justitiehuizen? Zaten de justitiële actoren daar echt op te wachten? Ook hier kunnen we weer verwijzen naar het traditionele ‘wantrouwen’ van vele gerechtelijke actoren ten aanzien van de meer sociale aanpak van de justitieassistenten, waar zowel Philippe Mary als Guido Vermeiren naar verwezen hebben. De geringe aanwezigheid van magistraten op deze viering, alhoewel zij toch de belangrijkste opdrachtgevers zijn, is in dat opzicht toch wel opvallend. Niet toevallig was het versterken van de eigen identiteit en de legitimiteit van de Justitiehuizen nu juist de reden voor de oprichting van een afzonderlijk Directoraat-generaal Justitiehuizen in 2007 (Beleidsnota Onkelincx, 2005).

298


2.

HET HEDEN: SYNTHESE VAN DE AANDACHTSPUNTEN IN DIT COLLOQUIUM

Zoals vermeld is het onmogelijk om alle bijdragen aan dit colloquium hier aan bod te laten komen. Ik verontschuldig mij dus bij voorbaat bij die auteurs wier thema’s hier minder aandacht zouden krijgen. Twee grote aspecten lijken mij echter uit het geheel naar voor te komen: de veelheid aan opdrachten en opdrachtgevers voor de Justitiehuizen en de steeds terugkomende vragen naar de identiteit en het beleid van de Justitiehuizen.

2.1

Opdrachten

Zeer opvallend is de veelheid en verscheidenheid aan opdrachten van de Justitiehuizen. Terecht werd hier gewag gemaakt van een echte ‘patchwork’. Bovendien is de uitbreiding aan opdrachten relatief recent. Waar de taken vroeger beperkt bleven tot probatieopschorting en -uitstel, de voorwaardelijke en voorlopige invrijheidstelling van veroordeelden en de vrijheid op proef van geïnterneerden, kwamen hier in de jaren ’90 de vrijheid onder voorwaarden bij, het slachtofferonthaal, de bemiddeling in strafzaken, de burgerlijke opdrachten in jeugdzaken, het eerstelijns sociale onthaal en de eerstelijns rechtshulp (KB 13 juni 1999). Met de invoering van de autonome werkstraf in 2002 en de overheveling van het elektronische toezicht in 2007 is er sprake van een ware ‘explosie’ aan taken, waarbij de strafuitvoering noodgedwongen prioriteit krijgt. Dit gaat gepaard met een even opvallende veelheid als verscheidenheid aan opdrachtgevers: onderzoeksrechters, vonnisrechters, Probatiecommissies, Commissies Bescherming Maatschappij, Strafuitvoeringsrechtbanken, rechters in kortgeding, jeugdrechtbanken, het Openbaar Ministerie, de Penitentiaire administratie. Maar ook de verscheidenheid aan cliënten is typisch voor de Justitiehuizen: verdachten, veroordeelden en geïnterneerden; gedetineerden en ex-gedetineerden; daders, slachtoffers en rechtzoekenden; meerderjarigen en minderjarigen,.. Het verwijst telkens naar andere situaties en problemen. Het valt trouwens op dat ook de opdrachtgevers in de teksten van het Directoraat-generaal als ‘cliënten’ omschreven worden, wat de reeds vermelde spanning binnen de kloof tussen opdrachtgevers en burgers nogmaals illustreert. Komen daar nog bij: de veelheid, verscheidenheid en fragmentering van de subsidiëring, denken we maar aan de financiering van de projectplaatsen voor de autonome werkstraf. En de veelheid en verscheidenheid aan partners voor de Justitiehuizen: de lokale overheden, de welzijns- en hulpverleningsdiensten in de samenleving, de Gemeenschappen, de prestatieplaatsen voor de autonome werkstraf, de gevangenissen,.. Niet verwonderlijk dat er veel vragen gerezen zijn op dit Colloquium naar enerzijds de identiteit van en anderzijds de samenwerking met de Justitiehuizen. Bekijken we die vragen even van dichterbij.

2.2

Vragen betreffende visie en samenwerking

Het is vooral, maar niet uitsluitend, in verband met de strafrechtelijke opdrachten dat deze vragen aan bod gekomen zijn, zowel vanuit het werkveld als vanuit de opdrachtgevers.

299


2. 2. 1 V r ag en v anuit het w er k ve ld Vanuit het werkveld werd door Valérie Claus en An Schoofs betoogd dat er bij de daderbegeleiding een duidelijke verschuiving heeft plaats gevonden van bijstand naar controle, mede onder druk van een veranderende maatschappelijke en politieke context. Er werd verwezen naar nieuwe strafrechtelijke interventies, zoals de autonome werkstraf en het elektronische toezicht, waar weinig of geen begeleiding meer bij te pas komt. Philippe Mary stelde hierbij de vraag of de Justitiehuizen als een illustratie van de zgn. ‘actuarial justice’ moeten gezien worden, waarbij steeds meer in termen van risicogroepen en risicobeheersing gedacht en gewerkt wordt. Het toenemend managementgericht denken en werken wordt binnen de Justitiehuizen geïllustreerd door de invoering van de BPR en het SIPAR registratiesysteem. Waar erkend wordt dat dit tot een grotere eenvormigheid en gelijkheid in de manier van werken kan leiden, leidt dit toch ook tot onrust voor een mogelijke uitholling van de professionele discretionaire bevoegdheid en een toenemende nadruk op kwantiteit eerder dan op kwaliteit. Vervolgens zijn er belangrijke vragen gesteld betreffende de methodiek van het werken met justitiecliënteel. Waar vroeger justitieassistenten enkel gerekruteerd werden uit houders van een diploma maatschappelijk werk, is dit de laatste jaren uitgebreid tot een achttal diploma’s. Het betreffen nog steeds mensen, sociaalwetenschappelijke diploma’s (maatschappelijk werk, criminologie, sociologie, psychologie,..), maar die niet langer eenzelfde methodiek hanteren. In de bijdragen en discussies is er vanuit het werkveld herhaaldelijk de vraag gesteld naar meer duidelijkheid betreffende de fundamentele uitgangspunten en de concrete uitwerking van de te hanteren methodiek. Ook blijkt er een duidelijke behoefte te zijn aan meer supervisie en de mogelijkheid tot het samen bespreken van casussen, wat zou kunnen bijdragen tot een betere uitwisseling van expertises. Tot slot zou ik willen verwijzen naar de vraag vanuit het werkveld om als Justitiehuizen meer aan bod te komen in de maatschappelijke discussies en de media. Dit zou inderdaad meer duidelijkheid kunnen geven over de rol die de Justitiehuizen in de samenleving spelen en hun identiteit ten goede komen. 2. 2. 2 V r ag en v anuit de opdr ac ht gev er s Vanuit de opdrachtgevers valt onmiddellijk op dat het eerste knelpunt rond bijstand versus controle net omgekeerd ervaren wordt, namelijk dat volgens sommige magistraten er door de justitieassistenten teveel nadruk gelegd wordt op hulpverlening ten nadele van controle (zie de bijdragen van Guido Vermeiren en Freddy Pieters). Deze paradox illustreert de behoefte aan meer duidelijkheid en communicatie tussen de Justitiehuizen en hun opdrachtgevers. Er is op dit colloquium benadrukt dat er wel dikwijls goede contacten zijn op lokaal of individueel niveau, maar deze lossen de onduidelijkheden niet altijd op betreffende de wederzijdse verwachtingen, de professionele methodologie en werkwijze, de balans tussen de justitiële en de welzijnsbenadering, het delicate punt van het beroepsgeheim versus de rapportageplicht, de prioriteiten en selecties doorgevoerd als gevolg van de chronische overbelasting van de justitieassistenten. Er is ook vermeld dat er bij de opdrachtgevers ontevredenheid heerst over het feit dat deze prioriteiten door de directeurs van de Justitiehuizen gesteld worden. Als gevolg van deze overbelasting en onduidelijkheden zijn er verschuivingen beschreven naar andere actoren, zoals het door Guido Vermeiren vermelde inschakelen van de politie in de controle op de voorwaarden die moeten bijdragen tot de reïntegratie van daders. Op dit colloquium werd dan ook herhaaldelijk de vraag gesteld naar meer structureel overleg, duidelijke raamakkoorden en een grotere transparantie van beleidsdocumenten. 2. 2. 3 A nt w oor de n v a nu it het Dir ec t or aat - ge ner aa l J ust it ie hu i zen Vanuit het Directoraat-generaal Justitiehuizen zijn tijdens dit colloquium op deze vragen een aantal eerste belangrijke antwoorden gegeven (zie de teksten van Directeur-generaal Annie Devos).

300


De missie van de Justitiehuizen, zoals verwoord in de relevante Koninklijke en Ministeriële Besluiten, is ‘bij te dragen tot een meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie’ en dit binnen het kader van de democratische rechtstaat. Het gemeenschappelijke kenmerk van alle opdrachten van de Justitiehuizen is het ‘sociaal werk onder mandaat’, d.w.z. een werk dat vertrekt van het rechtssubject in moeilijkheden, met wie gewerkt wordt binnen een justitieel – meestal strafrechtelijk – kader, gekenmerkt door bijstand en controle. Binnen de waarborgen van de rechtstaat betekent dit echter dat, aangezien ook sociale interventies gevolgen kunnen hebben voor de fundamentele rechten en vrijheden van dat rechtssubject, dit werken beperkt is tot en door het mandaat. Deze stelling herinnert sterk aan de ‘just desert’ kritieken op de behandelingsideologie van de jaren ’70, die niet zelden tot disproportionele interventies in het privéleven van de rechtsubjecten leidde. Philippe Mary heeft hier echter terecht op het spanningsveld tussen twee risico’s gewezen. Enerzijds het risico dat de begeleiding geen grenzen kent, oneindig en dus disproportioneel wordt, wanneer de opgelegde voorwaarden slechts als soepel te interpreteren middelen beschouwd worden in het bijdragen en zin geven aan de reïntegratie van de betrokkene (‘intervention infinie’). Anderzijds het risico dat justitieassistenten zich strikt houden aan het doen naleven van de voorwaarden opgelegd in het mandaat en alle verantwoordelijkheid hiervoor bij het rechtssubject leggen, hoewel we weten dat het hier dikwijls een populatie betreft die weinig sociaal, economisch en cultureel kapitaal bezit en we tegelijk een afbouw van de sociale sector in de samenleving meemaken (‘responsabilité infinie’). De fundamentele benadering en gehanteerde methodieken zijn duidelijk menswetenschappelijk. De uitbreiding van de diploma’s voor rekrutering van justitieassistenten naar meerdere menswetenschappen wordt beschreven als een verrijking. Dit belet niet dat er toch nood is aan een duidelijk pedagogisch project. Er is verwezen naar de basisprincipes van ‘responsabilisering, niet-substitutie en nietnormativiteit’; maar elk van die principes kan zeer verschillend ingevuld worden. ‘Responsabilisering’ verwijst blijkbaar naar de autonomie van en het werken met de mogelijkheden van de cliënt, maar kan ook begrepen worden als het eenzijdig verantwoordelijk stellen van de dader voor zijn (re-)integratie, hoewel dit per definitie een interactie met en een bereidheid van de samenleving veronderstelt. ‘Niet-substitutie’ betekent dat de justitieassistent vertrekt van de beleving door het rechtssubject, maar houdt misschien geen rekening met het feit dat de voorwaarden opgenomen in het mandaat zonder participatie van of boven het hoofd van de betrokkene tot stand kwamen. Onder ‘niet-normativiteit’ wordt blijkbaar begrepen dat de justitieassistent de eigen normen niet in de plaats mag stellen van die van de cliënt, maar betekent niet dat er geen normbevestiging (‘rappèl à la norme’) aanwezig is in het werken met die cliënt. Voor de wetenschappelijke basis van de gehanteerde methodologie is verwezen naar de systeemtheorie van de school van Palo Alto, gekenmerkt door een dynamisch en interactioneel perspectief en het benadrukken van het belang van contextualisering. De concrete vertaling hiervan naar de praktijk lijkt echter niet voor iedereen even duidelijk, noch voor de justitieassistenten, noch voor de opdrachtgevers. Wat de transparantie van het beleid en van beleidsdocumenten betreft hebben we vernomen dat er een circulaire is van 28 juli 2003, waarin de deontologie en de methodologie van het sociale werk onder mandaat uiteengezet worden, maar deze blijkt niet gepubliceerd te zijn. Bemoedigend is wel dat er visieteksten ontwikkeld zijn betreffende het werken rond slachtofferonthaal, de burgerrechtelijke opdrachten en het eerstelijnsonthaal, en dat er een tekst in ontwikkeling is betreffende de daderbegeleiding. Tot slot zijn er in 2009, weliswaar tien jaar na de oprichting van de Justitiehuizen, dan toch overlegstructuren opgericht met de opdrachtgevers, wat ook de communicatie en de samenwerking zou moeten kunnen verbeteren. 2. 2. 4 R ef lec t ies op bas is va n de Co unci l of E ur op e Pr obat ion R ules Elk van de vermelde knelpunten komt ook in de Council of Europe Probation Rules aan bod, wat er op wijst dat dit geen typisch Belgisch probleem vormt.

301


1) Bijstand versus controle De Council of Europe Probation Rules stellen in dit verband zeer duidelijk dat er steeds een evenwicht moet nagestreefd worden tussen begeleiding en controle en dat ‘supervisie’ veel meer is dan enkel controle. Het eerste Basisprincipe in Rule 1 luidt immers: ‘Probation agencies shall aim to reduce reoffending by establishing positive relationships with offenders in order to supervise (including control where necessary), guide and assist them and to promote their successful social inclusion. Probation thus contributes to community safety and the fair administration of justice’. De noodzaak om positieve relaties te ontwikkelen met de cliënt teneinde deze bijstand en controle mogelijk te maken wordt hier dus als een essentieel kenmerk en onderdeel van het werk van justitieassistenten beschouwd, een voorwaarde tot effectiviteit. Supervisie heeft trouwens evenveel te maken met aanmoediging en motivering van de cliënt als met controle. Onder de titel ‘supervisie’ stelt Rule 55 immers: Supervision shall not be seen as a purely controlling task, but also as a means of advising, assisting and motivating offenders. It shall be combined, where relevant, with other interventions which may be delivered by probation or other agencies, such as training, skills development, employment opportunities and treatment. Niet alleen bij probatie en VI, maar ook bij de werkstraf en het elektronische toezicht wordt het belang van individuele begeleiding benadrukt met het oog op een succesvol resultaat: R47. Community service is a community sanction or measure which involves organising and supervising by the probation agencies of unpaid labour for the benefit of the community as real or symbolic reparation for the harm caused by an offender. Community service shall not be of a stigmatising nature and probation agencies shall seek to identify and use working tasks which support the development of skills and the social inclusion of offenders. R57. When electronic monitoring is used as part of probation supervision, it shall be combined with interventions designed to bring about rehabilitation and to support desistance. 2) Proportionaliteit van de interventies Het principe van de proportionaliteit van de interventies en de begrenzing ervan door het mandaat is ook één van de Basisprincipes in de Council of Europe Probation Rules: R5. In implementing any sanction or measure, probation agencies shall not impose any burden or restriction of rights on the offender greater than that provided by the judicial or administrative decision and required in each individual case by the seriousness of the offence or by the properly assessed risks of reoffending. De bekommernis van Philippe Mary dat dit niet mag leiden tot een volledige responsabilisering van de betrokken daders voor hun eigen (re-)integratie, in het licht van hun maatschappelijke kwetsbaarheid, komt echter ook tot uiting. De definitie van ‘probation’ legt immers de nadruk op het aspect ‘verlenen van bijstand met het oog op hun sociale insluiting’. Het Basisprincipe 12 verwijst naar de nood aan het werken in ‘partnership met andere sociale diensten in de samenleving ten einde tegemoet te komen aan de dikwijls complexe noden van deze populatie’. Probation: relates to the implementation in the community of sanctions and measures, defined by law and imposed on an offender. It includes a range of activities and interventions, which involve supervision, guidance and assistance aiming at the social inclusion of an offender, as well as at contributing to community safety. R12. Probation agencies shall work in partnership with other public or private organisations and local communities to promote the social inclusion of offenders. Co-ordinated and complementary

302


inter-agency and inter-disciplinary work is necessary to meet the often complex needs of offenders and to enhance community safety. 3) Discretionaire bevoegdheid In de Council of Europe Probation Rules wordt het belang benadrukt van het behoud van de professionele discretionaire bevoegdheid van de justitieassistenten binnen het wettelijk, organisatorisch, methodologisch en deontologisch kader. R26. Staff shall be trained and enabled to use their discretion within the framework of law, ethics, organisational policy, up-to-date methodological standards and code of conduct. Werken met individuen vereist immers het voortdurend beoordelen van situaties en het nemen van beslissingen. Dit vereist echter voldoende professionele expertise. In die zin kunnen kwantitatieve criteria die door de organisatie zouden ontwikkeld worden enkel als richtlijnen of hulpmiddelen beschouwd worden, die geenszins in de plaats komen van de professionele beoordeling van de individuele omstandigheden (bv. hoeveel contacten, huisbezoeken, enz). Dit geldt ook voor die systemen waar gestandaardiseerde instrumenten ingevoerd zijn, zoals bv. de actuariële risicotaxatie instrumenten in Engeland: R71. Staff shall be trained to carry out assessments in conformity with the present rules. Where national systems use assessment instruments, staff shall be trained to understand their potential value and limitations and to use these in support of their professional judgement. 4) Overbelasting en prioriteiten De overbelasting van de Justitiehuizen is ook geen louter Belgisch probleem. De Council of Europe Probation Rules stellen expliciet Basisisprincipe 10 dat het de verantwoordelijkheid is van de overheid om voor voldoende middelen en personeel te zorgen: R10. Probation agencies shall be accorded an appropriate standing and recognition and shall be adequately resourced.

Dit moet de individuele justitieassistenten toelaten om een werklast te hebben die hen toelaat om daders op een doelmatige en humane manier te begeleiden. Wanneer er toch overbelasting is, is het de verantwoordelijkheid van de hiërarchie binnen die diensten om prioriteiten vast te leggen: R29. Probation staff shall be sufficiently numerous to carry out their work effectively. Individual staff members shall have a caseload which allows them to supervise, guide and assist offenders effectively and humanely and, where appropriate, to work with their families and, where applicable, victims. Where demand is excessive, it is the responsibility of management to seek solutions and to instruct staff about which tasks are to take priority. 5) Media en maatschappij De vraag van de justitieassistenten naar meer communicatie met de media en de ruimere maatschappij wordt ook in de Council of Europe Probation Rules als een belangrijke taak gezien, zowel van de bevoegde overheden als van deze diensten zelf: R17. The competent authorities and the probation agencies shall inform the media and the general public about the work of probation agencies in order to encourage a better understanding of their role and value in society. De verschillende knelpunten aangebracht tijdens dit colloquium leven dus ook binnen de Europese context. Wat kunnen we hier nu uit afleiden voor de toekomst?

303


3.

DE TOEKOMST: UITDAG INGEN VOOR DE JUSTITIEHUIZEN

Op basis van de thema’s aangebracht tijdens dit colloquium, zie ik een aantal belangrijke uitdagingen voor de Justitiehuizen: 1° het versterken van de legitimiteit van de Justit iehuizen bij de opdrachtgevers 2° het verbeteren van de samenwerking door overleg en partnership 3° het verduidelijken van de rol van de Justitiehui zen naar de samenleving toe 4° het verduidelijken van de rol naar de rechtszoek ende toe

3.1.

Versterken van de legitimiteit

Het versterken van de legitimiteit van de Justitiehuizen bij de opdrachtgevers vereist mijn inziens meer nadruk op identiteit, deskundigheid, kwaliteit en effectiviteit. 3. 1. 1. I de nt it eit Wat betekent precies de omschrijving ‘parajustitieel’ voor de identiteit van de Justitiehuizen en justitieassistenten? Fergus McNeill verwijst in zijn bijdrage naar de symbolische betekenis van het woord ‘justice’ in de benaming ‘justitieassistent’, waarbij hij de nadruk legt op de band met ‘fairness’ (rechtvaardigheid) en ‘community justice’ (gemeenschapsgerichte justitie). De legitimiteit van de justitieassistent wordt dan afhankelijk gesteld van de morele kwaliteit van de professionele relatie met de cliënt, gesteund op respect en mensenrechten, de effectiviteit van de interventies en de communicatie met de ‘communities’. Ook de Council of Europe Probation Rules benadrukken zowel in de Preamble als in het eerste Basisprincipe, dat Justitiehuizen dienen bij te dragen tot een rechtvaardig strafproces: Preamble: Considering that the aim of probation is to contribute to a fair criminal justice process, as well as to public safety by preventing and reducing the occurrence of offences; Rule 1. (..)‘Probation thus contributes to community safety and the fair administration of justice.’ De vraag is of alle opdrachtgevers de naam ‘justitieassistent’ op dezelfde wijze interpreteren als Fergus McNeill. Uit een aantal bijdragen rijst eerder de indruk dat ‘justitie’ vooral begrepen wordt als het justitiële systeem, dus de opdrachtgevers, en dat vooral de nadruk gelegd wordt op het woord ‘assistent’: de justitieassistent als loutere uitvoerder van opdrachten, die derhalve geen behoefte heeft aan een eigen identiteit en kan volstaan met het overnemen van de identiteit van de opdrachtgever? Maar wordt hierbij voldoende rekening gehouden met de verscheidenheid aan opdrachten en opdrachtgevers? Ik denk hier aan de opmerking van Guido Vermeiren, die betreurde dat het parket enkel invloed heeft kunnen uitoefenen op de ontwikkeling van slachtofferonthaal en van de bemiddeling in strafzaken, maar niet op de andere interventies van de Justitiehuizen. Wordt hierbij niet uit het oog verloren dat dit ook de twee enige interventies zijn die uitsluitend onder de bevoegdheid van het parket ressorteerden? Freddy Pieters verwijst naar het feit dat de Penitentiaire Sociale Dienst bestaat sinds 1930 en dat men in verband met de werking van de Justitiehuizen dus niet langer naar ‘kinderziektes’ kan verwijzen. Maar ook hier kan gewezen worden op het feit dat de opdrachten en opdrachtgevers vooral sinds eind jaren negentig zeer divers geworden zijn en dat de meerderheid van de interventies niet veel meer met het ‘penitentiaire sociale werk’ van vroeger gemeen hebben. Is deze diversiteit trouwens wel bekend bij de onderscheiden opdrachtgevers zelf? In de schriftelijke bijdragen aan dit colloquium lijkt elke opdrachtgever vooral zijn eigen niche te kennen en weinig zicht te hebben op (en dus begrip voor?) deze veelheid en verscheidenheid aan taken. Ik was onlangs op een vergadering waar de taken van de Justitiehuizen overlopen werden in aanwezigheid van verschillende (gerechtelijke) actoren: parketmagistraat, onderzoeksrechter, vonnisrechter, advocaat, slachtofferhulpverlener, bemiddelaar,.. Uit de reacties bleek duidelijk dat niemand op de hoogte was noch van de veelheid aan opdrachten, noch van de complexiteit en intensiteit van de interventies. Waar er oorspronkelijk heel wat wrevel en onbegrip aanwezig was voor de vertragingen, wachtlijsten en gestelde prioriteiten, eindigde de vergadering bij alle aanwezigen met de vraag hoe de justitieassistenten nog

304


kunnen standhouden in dergelijke werkomstandigheden. Er is dus duidelijk behoefte aan meer communicatie hieromtrent vanuit de Justitiehuizen. Maar deze veelheid aan opdrachtgevers en hun verwachtingen betekent mijn inziens ook dat het versterken van de legitimiteit van de Justitiehuizen een duidelijkere eigen professionele identiteit vereist. Deze zoektocht wordt op beleidsniveau geïllustreerd door het onderbrengen van de Justitiehuizen eerst onder het Directoraat-generaal Gerechtelijke Orde, dan samen met het gevangeniswezen onder het Directoraat-generaal Uitvoering Straffen en maatregelen, om tenslotte over te gaan tot de oprichting van een afzonderlijk Directoraat-generaal in 2007. Juist het versterken van de eigen identiteit was één van de beweegredenen voor deze laatste stap, en we staan hier dus nog wel degelijk in een beginfase. We weten dat hier intern zowel via de centrale beleidscel als via werkgroepen aan gewerkt wordt. Belangrijk hierbij is dat er interactie blijft tussen de bottom up en een meer top down benadering, zodat een consensus kan bereikt worden betreffende de specificiteit van het ‘parajustitieel’ werken. En dit heeft mijn inziens veel met het professionalisme en dus met de specifieke deskundigheid van de justitieassistenten te maken. 3. 1. 2. D es k u ndighe id Wat de strafrechtelijke opdrachten betreft, lijkt het toevertrouwen van steeds meer opdrachten aan de Justitiehuizen door het beleid te wijzen op een toenemende erkenning van hun specifieke deskundigheid. Maar de realiteit is complexer. In tegenstelling tot de Angelsaksische en Scandinavische landen, zijn het Belgisch strafrechtelijke discours en beleid ten aanzien van volwassen daders nooit primair gericht geweest op ‘penal welfarism’, waarbij criminaliteit gezien wordt als het gevolg van maatschappelijke kwetsbaarheid en ongelijkheid of van persoonlijke psychologische problemen, en waarbij strafrechtelijke interventies vanuit een welzijnsgerichte benadering trachten deze problemen te verhelpen en aldus recidive tegen te gaan (Garland, 1985, 2001). Probatie is dan de strafrechtelijke reactie bij uitstek en werd in bovenvernoemde landen ook massaal toegepast. In tegenstelling hiermee hebben onderzoeken in België steeds de marginale positie van de probatie in het geheel van de sancties aangetoond (Kloeck & Van Geel, 1978; Snacken, 1986; Demaegt & Serlet, 1994), evenals de geringere legitimiteit van het sociale werk binnen justitie in vergelijking met psychiatrische of psychologische begeleiding (cf. medicalisering van de probatie, Snacken 1986). Dit bleek nogmaals naar aanleiding van de zaak Dutroux in 1996, waarbij plots 120 psychologen aangesteld werden in de gevangenissen, om vanuit de Psychosociale Diensten (PSD) via prognose en risicotaxatie de nieuwe mythe van het ‘nul-risico’ waar te maken. Deze mythe zal de druk op alle justitiële en parajustitiële diensten trouwens sterk doen toenemen (Snacken, 2007). Anderzijds kent men vanaf de jaren negentig, zoals vermeld, opeenvolgende uitbreidingen van de straffen en maatregelen in de gemeenschap, waarvan de uitvoering telkens aan de Justitiehuizen toevertrouwd wordt (of zoals bij het elektronische toezicht, uiteindelijk naar hen overgeheveld wordt). Telkens wordt hierbij verwezen naar de vele nadelen van de vrijheidsberoving en worden de voordelen van begeleiding in de gemeenschap benadrukt. Ook de Basiswet van 2005 en de Wet op de externe rechtspositie van 2006 benadrukken het belang van het beperken van de detentieschade en de voorbereiding van de reïntegratie, waarbij de sociale aspecten van die reïntegratie zeer belangrijk zijn. Niettemin blijft het sociale werken binnen justitie voor sommige opdrachtgevers het label ‘soft’ krijgen, in tegenstelling tot de meer ‘harde’ politionele, medische, psychologische of psychiatrische aanpak. Het benadrukken van negatieve aspecten van daders (risico’s, problemen, zwakten) lijkt meer vertrouwen op te wekken dan het ook verwijzen naar positieve kenmerken (mogelijkheden, sterkten). In Werkgroep 5 bracht Veerle Scheirs op dat vlak ontluisterende resultaten van een recent VUB onderzoek naar de visies van magistraten op de maatschappelijke enquête. De meerwaarde hiervan werd door velen nog steeds in twijfel getrokken, met uitspraken als ‘dat kan ik zelf ook’, ‘justitieassistenten zijn te naïef’, ‘ze vertrekken teveel van het verhaal van het rechtssubject’. In die zin vraag ik mij af of de vermelding door Guido Vermeiren dat in sommige arrondissementen de politie nu ingeschakeld wordt voor de controle op ‘reïntegratiegerichte voorwaarden’ en ‘risico op herval’ werkelijk enkel te maken heeft met de achterstand bij de Justitiehuizen, of ook met het gehanteerde mensbeeld? Wat dit mensbeeld betreft weten we uit straftoemetingsonderzoek dat magistraten in België traditioneel een vrij neoklassieke visie op (volwassen) daders als rationele actoren hanteren, waardoor vergelding,

305


afschrikking (en desnoods neutralisering) als strafdoelstellingen centraal blijven staan (Beyens, 2000). Kort (te kort) samengevat: daders kiezen er bewust voor om criminaliteit te plegen, sociale omstandigheden vormen geen excuus, een niet vrijheidsberovend ‘alternatief’ is een eenmalige gunst die tot nadenken moet stemmen, bij recidive bewijst de dader geen inzicht te hebben verworven en is vrijheidsberoving de normale reactie. Dit verklaart ook het succes van het uitstel en van de autonome werkstraf in vergelijking met de probatie. Deze neoklassieke houding staat anderzijds ook garant voor een aantal waarborgen tegen disproportionele excessen, zoals straffen van onbepaalde duur of de perverse effecten van een te grote invloed van slachtoffers op de bestraffing (cf. infra). De visie van het sociale werk binnen justitie is eerder, zoals Annie Devos zelf verwoord heeft, ‘een werk dat vertrekt van het rechtssubject in moeilijkheden’. Ook een dader is dus een rechtssubject in moeilijkheden. Een visie die mogelijk haaks staat op de neoklassieke visie van sommige/vele magistraten? Of betreft het, zoals Fergus McNeill aanbracht, veeleer een spanning tussen een eerder op korte termijn, op controle en neutralisering van daders gerichte benadering versus een op langere termijn en op verandering gerichte benadering? Beide benaderingen brengen onzekerheden en risico’s mee: controle en neutralisering garanderen geen verandering (en dus bescherming van de maatschappij) op lange termijn en kunnen dit zelfs tegenwerken, werken aan verandering garandeert geen nulrisico op herval op korte termijn. Maar een explicitering van de benaderingen en uitgangspunten laat toe om de eigen specifieke professionele deskundigheid te argumenteren (vb. fundamentele verschillen tussen justitieassistenten en politie) en tegelijk tot meer realistische verwachtingen te leiden. Wat die specifieke professionele deskundigheid van ‘probation services’ (onze Justitiehuizen) betreft, verwijzen de Council of Europe Probation Rules naar het werken met daders in de gemeenschap, het versterken van hun sociale insluiting (versus de sociale uitsluiting door de gevangenis), de uitvoering en begeleiding van straffen en maatregelen in de gemeenschap, het vermijden van vrijheidsberoving, het verlenen van advies aan de magistratuur en andere besluitvormingsorganen, en – waar toepasselijk – bijstand verlenen aan slachtoffers en herstelgerichte interventies verzekeren. Er wordt ook ingegaan op de werkwijze en de resultaten van wetenschappelijk onderzoek betreffende de effectiviteit van dergelijk professioneel optreden (infra 3.1.3). Tegelijk zien we op Europees vlak een toenemende nadruk op het belang van reïntegratie als doel van de bestraffing in het algemeen, zowel in de European Prison Rules (2006) als in de rechtsspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (zie van Zyl Smit & Snacken, 2009). Ook binnen de Europese Unie is er een toenemende belangstelling voor overdracht van uitvoering van straffen en maatregelen in de gemeenschap tussen de EU lidstaten. Wat de andere bevoegdheden betreft, lijken de meningen nog meer verdeeld. Vanuit de Justitiehuizen zelf worden de burgerrechtelijke opdrachten, de eerstelijns rechtshulp en het sociaal onthaal als erg belangrijk omschreven. Er wordt betreurd dat de twee laatste, door noodzakelijke andere prioriteiten, onvoldoende aandacht kunnen krijgen. Zij zijn immers essentieel in het bereiken van de doelstelling van een ‘meer toegankelijke en humane justitie’. Andere sprekers in werkgroep 4 stelden evenwel de vraag of dit niet tot teveel versnippering van de dienstverlening leidt? Zo werd er door Guido Vermeiren en Bernard Hubeau op gewezen dat er nu ook rechtshulp georganiseerd wordt door de rechtbanken, de OCMW’s en de balies, zodat de vraag rijst of dit ook nog eens door de Justitiehuizen dient verzorgd te worden. De versnippering getuigt van een afwezigheid aan globale politieke visie op de juridische en sociale eerstelijns hulpverlening. Bij het ontbreken van gegevens betreffende het concrete werk dat door deze verschillende diensten geleverd wordt is het moeilijk om hier uitspraak over te doen. Ik kan mij wel alvast aansluiten bij de conclusie van de werkgroep dat de ‘humanisering van justitie’ niet uitsluitend aan de Justitiehuizen kan overgelaten worden, maar een taak is van alle betrokken actoren. 3. 1. 3. K w al it e it en ef f ec t iv it e it Legitimiteit wordt ook versterkt door de kwaliteit en de effectiviteit van het geleverde werk. De appreciatie hiervan hangt natuurlijk af van de doelstellingen die vooropgesteld worden. Nemen we opnieuw de Council of Europe Probation Rules als uitgangspunt, dan stellen we vast dat ‘rechtvaardigheid’ en het ‘vermijden en verminderen van misdrijven’ de twee fundamentele doelstellingen zijn:

306


‘the aim of probation is to contribute to a fair criminal justice process, as well as to public safety by preventing and reducing the occurrence of offences’ 1) Rechtvaardigheid De bijdrage van de Justitiehuizen aan een meer rechtvaardige strafrechtsbedeling kan, in navolging van de literatuur dienaangaande, op twee manieren beschouwd worden: via ‘fairness of outcomes’ en via ‘procedural justice’ (Tyler, 1990, 2006; Tyler & Huo, 2002). In het eerste geval dragen ze bij tot een meer rechtvaardige strafrechtelijke uitkomst, bij voorbeeld door het feit dat een maatschappelijke enquête tot een beter individueel aangepaste sanctie leidt of dat een vrijheidsberoving kan vermeden worden. In die zin kan het werk van de justitieassistenten ook bijdragen tot een grotere legitimiteit van andere penale actoren, zoals rechters bij hun straftoemeting. Bij procedurele rechtvaardigheid ligt de nadruk op de wijze van behandeling van het rechtssubject door de penale actoren. Empirisch onderzoek toont aan dat de legitimiteit van wettelijke of gerechtelijke verplichtingen en de bereidheid van rechtssubjecten om zich daaraan te onderwerpen sterk afhangt van twee sociale motivaties: de beoordeling dat ze rechtvaardig behandeld worden en dat de motieven achter de interventies welwillend (‘benevolent’) zijn. Het behandeld worden met waardigheid en respect, maar ook de mogelijkheid om te participeren aan de besluitvorming, om werkelijk gehoord te worden, zijn hier belangrijke elementen in. Zowel voor daders als voor slachtoffers. De nadruk die door de Justitiehuizen gelegd wordt op het werken met de cliënt, op het uitbouwen van een vertrouwensrelatie vanuit zijn of haar beleving van de realiteit, zonder zich in zijn plaats te stellen, lijkt volledig in overeenstemming te zijn met beide vormen van rechtvaardigheid. Een goede kennis van de individuele situatie, behoeften en noden leidt normaliter tot een beter aangepaste begeleiding en dus meer kans op een succesvolle afhandeling (‘outcome’). De overtuiging van het rechtssubject (dader of slachtoffer) dat het optreden van de justitieassistent fundamenteel welwillend is ten opzichte van hem of haar versterkt de procedurele rechtvaardigheid en dus de bereidheid om de richtlijnen of voorwaarden op te volgen. Een dergelijke basishouding sluit uiteraard geen controle uit op de naleving van de voorwaarden. Het lijkt nochtans net deze houding te zijn die door sommige opdrachtgevers als ‘te soft’ of ‘te veel vertrekken van het verhaal van de cliënt’ beschouwd wordt. 2) Vermijden en verminderen van misdrijven In de wetenschappelijke literatuur is er de laatste jaren vooral Angelsaksisch onderzoek naar ‘evidencebased policies’ in het vermijden van recidive. In werkgroep 1 bracht Aline Bauwens verslag uit over de twee dominante modellen van daderbegeleiding die thans in die literatuur terug te vinden zijn: het ‘RiskNeeds-Responsivity’ model (RNR) en het ‘Good Lives Model’ (GLM). Het eerste is gesteund op de ‘What works’ literatuur, het tweede op de ‘Desistance’ literatuur. Recent is een trend waar te nemen tot integratie van beide modellen (Bauwens & Snacken, 2010), die we ook in de Council of Europe Probation Rules vaststellen. Bij ‘assessment’ wordt er in Rules 66 en 67 zowel naar ‘risk, needs and responsivity’ verwezen als naar ‘personal aspirations and personal strengths’: R66. When required before and during supervision, an assessment of offenders shall be made involving a systematic and thorough consideration of the individual case, including risks, positive factors and needs, the interventions required to address these needs and the offenders’ responsiveness to these interventions. R67. Wherever possible, offenders shall be enabled to make an active contribution to the formal assessment. This includes giving due weight to the offenders’ views and personal aspirations, as well as their own personal strengths and responsibility for avoiding further offending. De systeemtheorie die in België door het Directoraat-generaal Justitiehuizen aangehouden wordt, is eveneens een wijd verspreid model in de psychologie, de psychiatrie en het maatschappelijk werk (Mertens, 1997). De nadruk op het interactionele en de context van het individu als lid van verscheidene systemen (gezin, team, samenleving,..) heeft raakvlakken met zowel de ‘responsivity’ in het RNR-model als met het ‘sociaal kapitaal’ in het GLM-model. Het lijkt mij in ieder geval belangrijk om duidelijkheid te

307


scheppen omtrent de gehanteerde zienswijze en de motivaties hiertoe en alle justitieassistenten via een adequate opleiding de nodige professionele expertise hierin te geven. Kwaliteit betekent dan nog steeds dat men voldoende middelen en personeel moet hebben om dit waar te maken. In dat opzicht wil ik er toch aan herinneren dat uit de cijfers van het Directoraat-generaal blijkt dat, alhoewel het aantal justitieassistenten de laatste jaren met 30% gestegen is, het aantal opdrachten met 60% toegenomen is. Wat ons terug brengt naar Basic Principle 10: Probation agencies shall be accorded an appropriate standing and recognition and shall be adequately resourced. Ook de financiering van de dispatching diensten en ander externe partners valt hieronder.

3.2.

Verbeteren van de samenwerking

Er is tijdens dit colloquium dikwijls de nadruk gelegd op de behoefte aan meer samenwerking. Ik zou hier vier aspecten willen in onderscheiden: overleg, brugfunctie, sensibilisering en partnership. 3. 2. 1. O v er le g Guido Vermeiren stelt het heel duidelijk: ‘overleg werkt’! Magistraten die veel contacten hebben met de Justitiehuizen zijn doorgaans veel positiever gestemd dan zij die slechts sporadische contacten hebben, omdat de wederzijdse verwachtingen en werkafspraken beter op elkaar kunnen afgestemd worden. Hij verwijst tevens naar het feit dat de erkenning van de eigen identiteit en expertise van de justitieassistenten de kwaliteit van het werk van de staande en de zittende magistratuur verhoogt. Juist omdat ze onafhankelijk zijn van de magistratuur kunnen ze hen op hun verantwoordelijkheid wijzen. Dit is al duidelijk gebleken bij slachtofferonthaal en daderbegeleiding, bijvoorbeeld door te wijzen op voorwaarden die niet controleerbaar of uitvoerbaar zijn. Het overleg moet evenwel met alle opdrachtgevers kunnen plaats hebben, d.w.z. ook met de gevangenissen, de Gemeenschappen, enz. 2. 2. 2. B r ugf unc t ie Aan de Justitiehuizen is expliciet een brugfunctie toegewezen tussen Justitie en de samenleving. Een brug verbindt twee oevers (over water of een ravijn), met een poot aan elke kant. Justitiële opdrachtgevers moeten dan ook kunnen aanvaarden dat de andere poot van de Justitiehuizen in de samenleving staat en op de burger en diensten in de samenleving gericht is. En vice versa, vanuit de welzijnssector is in Werkgroep 2 (Roland Martein, Koen Devroey) benadrukt dat zij onafhankelijk zijn ten aanzien van Justitie en er duidelijke afspraken moeten komen rond deontologie en samenwerkingsmodellen. De huidige samenwerkingsinitiatieven zijn veelal thematisch of ad hoc. De voorstellen van Koen Devroey om de Justitiehuizen expliciet de rol toe te kennen van lokale vertegenwoordiger van Justitie ten aanzien van alle hulp- en dienstverleners die met justitiecliënteel in aanraking komen, en anderzijds ‘forensische huizen’ te creëren waar naast het Justitiehuis een ‘forensisch welzijnshuis’ een tweede luik vormt, zou die brugfunctie inderdaad kunnen verduidelijken. Zowel voor de betrokken actoren als voor de rechtszoekende. 3. 2. 3. S ens i bi lis er i ng De functie van sensibilisering van de gerechtelijke actoren voor een meer menswetenschappelijke aanpak en alternatieve vormen van afdoening, die door de wetgever aan de Justitiehuizen toebedeeld is, veronderstelt in de eerste plaats de erkenning en aanvaarding van hun specifieke expertise. Wat ons terug brengt naar de hierboven vermelde noodzakelijke versterking van hun identiteit en legitimiteit.

308


3. 2. 4. P ar t n ersh ip In Werkgroep 2 wees Vincent Libert er op dat ‘partnership’ een gelijkwaardigheid van de partners veronderstelt. Op dit ogenblik lijkt de samenwerking met Justitie echter dikwijls meer op een vorm van ‘onderaanneming’ (‘sous-traitance’), waarbij de externe partners in een ondergeschikte positie geduwd worden. Deze partnership en gelijkwaardigheid lijken dus een knelpunt zowel tussen de Justitiehuizen en hun opdrachtgevers als tussen de Justitiehuizen en de externe partners.

3.3.

Verduidelijken van de rol naar de samenleving toe

Hans Bouttelier verwijst in zijn bijdrage, net zoals Valérie Claus en An Schoofs, naar de toegenomen aandacht voor veiligheid in onze samenlevingen. Twee politieke opties zijn mogelijk: het versterken van het strafrechtsysteem of het versterken van de civiele ordening (sociaal kapitaal). In Nederland wordt het strafrechtsysteem als sluitstuk van het veiligheidsbeleid beschouwd, waarbij de strategie van achter naar voren uitgebouwd wordt. Hij vergelijkt de rol van Justitie heel plastisch met de metafoor van het voetbalveld. Justitie en politie zijn de keeper, het ultimum remedium. De belangrijkste actoren op het vlak van veiligheid staan in verscheidene rangen op het veld: de risico-instituties, de normatieve instituties en tenslotte de sociale verbanden tussen de burgers zelf, die de voorhoede vormen waar bij voorkeur het spel moet gespeeld worden. De ‘van achteruit naar voren strategie’ betekent dat de visie wel vanuit Justitie ontwikkeld wordt, ter ondersteuning van de andere actoren, via institutionele arrangementen, backing en coaching door professionals van politie en Justitie, waarbij telkens kan beslist worden om de problemen voorin te houden of terug te spelen naar Justitie. Het lijkt mij dat er twee wijzen zijn om naar deze metafoor te kijken. Wat door Hans Boutellier als ‘coaching’ omschreven wordt zou waarschijnlijk door Philippe Mary ‘pénalisation du social’ genoemd worden (1997), een (te) vergaande penalisering van wat eigenlijk sociale interventies in sociale problemen zouden moeten (kunnen) zijn. De interactie tussen sociaal en penaal beleid is reeds lang voorwerp van heel wat onderzoek. Recente studies tonen, zowel in de Verenigde Staten (Becket & Western, 2001) als in Europa (Downes & Hansen, 2006) een omgekeerde correlatie aan tussen investeringen in sociaal beleid en omvang van de gevangenispopulaties. Sociaal versus penaal beleid (in het bijzonder vrijheidsberoving) zijn als gevolg hiervan omschreven als ‘two ways of dealing with social marginality’ (Becket & Western, 2001: 55). Justitie zou mijn inziens juist een grotere bescheidenheid aan de dag moeten leggen betreffende haar bevoegdheid om sociale problemen op te lossen, zelfs in samenwerking met andere actoren. Deze samenwerking is voor die andere actoren en de burger zelf immers geen vrijblijvende interactie, aangezien Justitie, wanneer de bal terug naar haar doorgestuurd wordt, steeds de mogelijkheid heeft om bestraffend op te treden. In het kader van een toenemend risico denken is de kans reëel dat de bal (te) snel naar de keeper doorgestuurd wordt of door de keeper opgevorderd wordt, waarbij Justitie steeds meer aan belang wint en de sociale actoren steeds minder een rol te vervullen hebben. Ik ben het bovendien eens met Fergus McNeill dat Justitie geen ‘veiligheid’ kan garanderen, daarvoor is haar positie als keeper te marginaal en heeft veiligheid teveel met andere aspecten te maken waar Justitie geen vat op heeft. Het is ook gevaarlijk om de indruk te geven dat dit wel kan, aangezien dit bij het minste incident de indruk geeft dat Justitie faalt, terwijl ze enkel onrealistische verwachtingen gecreëerd heeft. De taak van Justitie is in de eerste plaats ‘doing justice’, en dat is op zich al moeilijk genoeg. Dit betekent niet, zoals hierboven geargumenteerd, dat er vanuit Justitie geen rekening kan gehouden worden met resultaten van onderzoek betreffende de effectiviteit van bepaalde interventies. Maar steeds vanuit de bescheidenheid die haar marginale positie teweeg brengt. In die zin vind ik de Belgische benaming ‘Justitiehuis’ meer adequaat dan het Nederlandse ‘Veiligheidshuis’.

3. 4.

V er d ui del i j ke n van de r ol na ar d e r e cht sz oe ken de t oe

Naar de burger toe was het de bedoeling dat de Justitiehuizen zouden bijdragen tot een ‘meer toegankelijke, humane en efficiënte justitie’. We hebben reeds gewezen op de verscheidenheid aan posities van waaruit een burger met het Justitiehuis in contact kan komen (als dader, als slachtoffer, als (sociale) rechts(hulp)zoekende,..), op het ambitieuze karakter van deze doelstelling en op het feit dat dit

309


niet enkel de taak van de Justitiehuizen kan zijn, maar van alle justitiële actoren moet zijn. Ook hier zijn er nog heel wat uitdagingen. Wat de toegankelijkheid en de efficiëntie betreft kunnen we verwijzen naar Steven Gibens en Bernard Hubeau, die dit voor de rechtshulp vertalen in de ‘vijf B’s’, bereikbaarheid, beschikbaarheid, betaalbaarheid, bruikbaarheid en begrijpbaarheid, die dan ook nog eens op macro en op micro schaal bekeken worden. Deze criteria lijken mij ook bruikbaar voor de beoordeling van de andere taken van de Justitiehuizen. Het doel van ‘humanisering’ van Justitie heeft terecht veel vragen opgeroepen, zowel naar het concept zelf als naar de verwezenlijkingen. Het lijkt wenselijk dat de Justitiehuizen, zoals bij ‘toegankelijkheid’, het concept trachten te operationaliseren in een aantal meer concrete aspecten, waartegen initiatieven dan kunnen opgezet en beoordeeld worden. Het concept ‘procedural justice’ zou hier mede een leidraad kunnen vormen voor de verschillende categorieën burgers die met de Justitiehuizen in contact komen. Dat dit opnieuw niet enkel de taak is van de Justitiehuizen werd op prangende wijze verwoord door JeanPierre Malmendier vanuit de verscheidene ervaringen van slachtoffers, waarbij de goede opvang door de justitieassistent niet kan opwegen tegen de andere negatieve ervaringen. De voorbeelden die Arlène Gaudreault aanhaalt betreffende de grote inbreng van slachtoffers in Canada bij de procedure tot voorwaardelijke invrijheidstelling hebben mijn inziens dan weer weinig met humanisering te maken. Ik erken ten volle het belang van het ‘recht op woord’ en het ‘recht om gehoord te worden’, ook vanuit een ‘procedural justice’ perspectief. De invloed die slachtoffers (kunnen) uitoefenen op de V.I. beslissing, de hoeveelheid informatie die zij betreffende het privé-leven van de gedetineerde krijgen, lijken mij echter disproportioneel en in strijd met de doelstelling van humanisering van Justitie voor alle rechtszoekenden, ook daders of gedetineerden. In Canada blijken slachtoffers op geen enkel ogenblik tijdens het strafproces zelf aan bod te kunnen komen als burgerlijke partij. Nochtans weten we dat juist het strafproces en het moment van de straftoemeting een erg belangrijke symbolische functie vervullen. Tien of vijftien jaar later voor het eerst de slachtoffers aan het woord laten in verband met een mogelijke V.I van de dader komt dan schromelijk te laat. Ze dan maar meer macht geven over de beslissing is dan een verkeerd begrepen poging tot compensatie voor het feit dat het proces zelf op de meest essentiële aspecten van ‘procedural justice’ in gebreke gebleven is.

TOT SLOT

Ik wil tot slot benadrukken dat ik dit colloquium een zeer lovenswaardig initiatief vind, vooral ook door de wijze waarop het georganiseerd werd. Geen vrijblijvende ‘feel good’ gebeurtenis, geen ‘tout le monde il est beau il est gentil’ sfeertje. Een echte poging tot balans, waarbij vele knelpunten aangebracht zijn, en die getuigt van een grote openheid voor frustraties en kritieken die op het veld of bij de partners leven. Ik heb veel respect voor deze basishouding, die denk ik illustratief is voor wat de Justitiehuizen trachten te doen binnen Justitie. De vraag naar een meer humane Justitie is waarschijnlijk zo oud als ‘Justitie’ zelf, maar het antwoord moet telkens opnieuw uitgevonden worden in het licht van gewijzigde maatschappelijke omstandigheden en verwachtingen. Ik hoop dat we hier allen een steentje hebben kunnen toe bijdragen. Ik dank u voor uw aandacht.

310


Bibliografie Bauwens, A. & Snacken, S., ‘Modèles de guidance judiciaire: Sur la voie d'un modèle intégré?’, in publicatieboek van het Congrès: Sécurité avant tout? Chances et dangers du risk assessment dans les domaines de l'exécution des sanctions et de la probation, Paulus-Akademie, Zürich, 3-4 Septembre 2009 (in press) Beckett K. and Western B., ‘Governing social marginality: Welfare, incarceration, and the transformation of state policy’, Punishment & Society, Special Issue on Mass Imprisonment in the USA, 2001, 1: 4360 Beyens, K., Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel: VUBPress, 2000 Demaegt, C & Serlet, R., 30 jaar probatie. Evaluatie en perspectieven, Brussel: Dienst Maatschappelijk Werk Strafrechtstoepassing, 1994 Downes D. and Hansen K., ‘Welfare and punishment in comparative perspective’ in S. Armstrong and L. McAra (eds.) Perspectives on Punishment: The Contours of Control, Oxford: Oxford University Press, 2006: 133-154 Garland, D., Punishment and Welfare. A history of penal strategies, Gower: Aldershot, 1985 Garland, D., The Culture of Control, Oxford: Oxford University Press, 2001 Kloeck, K. & Van Geel, H., Probatie als vorm van prepenitentiaire ‘hulpverlening’ aan sociaal gehandicapte volwassenen, Nationaal Onderzoeksprogramma in de sociale wetenschappen, Project Marginalisering en Welzijnszorg, deel V, rapport 3, Leuven 1978 Mary, Ph. (1997), "Le travail d’intérêt général et la médiation pénale face à la crise de l’Etat social: dépolitisation de la question criminelle et pénalisation du social", Mary Ph. (Ed.), Travail d’intérêt général et médiation pénale : socialisation du pénal ou pénalisation du social ?, Bruxelles : Bruylant: 325-347 Mertens, M., Systeemgerichte methoden in de hulpverlening. Een initiatie in het omgaan met mensen en hun netwerken, Antwerpen: Maklu, 1997 Snacken, S., De korte gevangenisstraf. Een onderzoek naar toepassing en effectiviteit Antwerpen: Kluwer, 1986 Snacken, S., Penal policy and practice in Belgium, in: Tonry, M. (ed.) Crime, Punishment and Politics in Comparative Perspective, Crime and Justice, A Review of Research n°36 , Chicago: Chicago University Press, 2007: 127-216 Tyler , T.R. (2006). Legitimacy and legitimation. Annual Review of Psychology, 57, 375-400. Tyler, T.R. (1990). Why people obey the law. New Haven: Yale. Reissued with a new afterword: (2006). Princeton University Press. Tyler, T.R., and Huo, Y.J. (2002). Trust in the law: Encouraging public cooperation with the police and courts. N.Y.: Russell-Sage Foundation. van Zyl Smit, D & Snacken, S., Principles of European Prison Law and Policy, Oxford: Oxford University Press, 2009

311


312

BIOGRAFIEËN VAN DE SPREKERS

Aline BAUWENS Aline Bauwens is licentiate in de Criminologie en Master in ‘Forensic Psychology’. Ze is werkzaam als doctoraatstudente aan de vakgroep Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel. Haar onderzoek focust op de visies achter het Belgische en Engelse dader re-integratiebeleid en hoe die visies worden omgezet in de praktijk. Voor België baseert ze haar werk op het beleid van de justitiehuizen en de praktijk van de justitieassistenten. Hans BOUTELLIER Prof. J.C.J. (Hans) Boutellier is algemeen directeur van het Verwey-Jonker Instituut, een onafhankelijk onderzoeksinstituut voor maatschappelijke vraagstukken. Daarnaast is hij bijzonder hoogleraar Veiligheid en Burgerschap (Frans Denkers leerstoel) aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij is actief in diverse beleids- en wetenschappelijke functies m.b.t. publieke moraal, veiligheid, criminaliteit, jeugd- en integratieproblematiek. Hij publiceerde tal van boeken over deze onderwerpen. Hans Boutellier verwierf met zijn boek, De veiligheidsutopie: hedendaags onbehagen en verlangen rond misdaad en straf, (2002; herwerkte druk 2005) een grotere bekendheid. Zijn proefschrift Solidariteit en slachtofferschap werd onlangs opnieuw uitgegeven. Nicole CALUWÉ Nicole Caluwé heeft tussen 1990 en 2007 een heel parcours doorlopen aan de balie en de rechtbank van Antwerpen. Ze begon als advocaat-stagiair, nadien werd ze gerechtelijk stagiair bij het parket van de procureur des Konings te Antwerpen en de Rechtbank van Eerste Aanleg en werd later aangesteld als eerste-substituut van de procureur des Konings (2002). In 2007 werd ze toegevoegd rechter en waarnemend jeugdrechter te Mechelen. Vanaf 1996 maakte ze op het Antwerpse parket deel uit van de sectie “jeugd en gezin”, waarover ze vanaf 2000 de leiding had. Ze is auteur van enkele publicaties met betrekking tot minderjarigen. Valérie CLAUS Valérie Claus is van opleiding maatschappelijk werkster. Sinds september 1997 werkt ze als justitieassistente in het justitiehuis van Luik. Ze oefent er volgende opdrachten uit : voorwaardelijke invrijheidstelling, vrijheid onder voorwaarden, vrijheid op proef, probatie, sociale enquêtes in het kader van penitentiair verlof en de interstatelijke overbrenging. Ze maakt bovendien deel uit van het team eerstelijnswerking. Annie DEVOS Annie Devos is sinds een drietal jaren directeur-generaal van de justitiehuizen. Zij is van opleiding maatschappelijk assistente en criminologe en was gedurende 10 jaren werkzaam in de penitentiaire administratie. Zij begon er als gevangenisdirectrice en vervolgde haar weg in deze organisatie vooraleer ze in 1999 regionaal directeur van de justitiehuizen werd voor het Hof van Beroep te Brussel. Ze heeft een grondige ervaring met de opdrachten toevertrouwd aan de justitiehuizen. Als programma-manager heeft ze met succes de Business Process Reengineering (BPR) van de justitiehuizen geleid gedurende 4 jaren. Koen DEVROEY Koen Devroey studeerde rechten en criminologie aan de Katholieke Universiteit Leuven. Sinds 2001 is hij ambtenaar van het Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin van de Vlaamse overheid. Marc DIZIER Marc Dizier is licentiaat in de klinische psychologie en in de criminologie. Hij is gevangenisdirecteur sinds 1990 (adjunct-Verviers) en diensthoofd sinds 1999 (Namen, Aarlen en nu weer in Verviers). Arlène GAUDREAULT Arlene Gaudreault behaalde een Master in de Criminologie aan de Université de Montréal (Canada) en doceert er victimologie sinds 1994. Als coördinator van het eerstehulp-centrum voor slachtoffers van misdrijven in Quebec heeft ze bijgedragen aan verschillende programma’s die gericht zijn op verbetering

Biografieën

van het lot van slachtoffers van misdrijven. Ze is voorzitter van l'Association québécoise Plaidoyer-Victimes sinds 1988. Ze zat mede het tiende International Symposium on Victimology voor in 2000. In 2007 ontving ze de Prix de la Justice van het Ministerie van Justitie van Quebec voor haar bijdrage aan de bevordering van de rechten van de slachtoffers. In 2003 en 2008 kende de Canadese Criminal Justice and Legal Services Commission haar een Award of Excellence toe als erkenning voor haar werk op het gebied van de victimologie in Canada en Quebec. Steven GIBENS Steven Gibens is advocaat aan de balie van Antwerpen, plaatsvervangend vrederechter en voorzitter van het Bureau voor Juridische Bijstand te Antwerpen. Hij was voorheen assistent aan de Universiteit van Antwerpen (1998-2005) en werkt thans als vrijwillig medewerker aan deze universiteit en is lector aan de Hogeschool Universiteit Brussel. Philippe GHEYSEN Philippe Gheysen is sinds 11 jaar directeur van het justitiehuis te Charleroi. Deze functie oefent hij uit van bij de oprichting van het justitiehuis. Het justitiehuis te Charleroi is het eerste Franstalige justitiehuis en werd ingewijd op 28 januari 1998, in aanwezigheid van Zijne Majesteit de Koning, Albert II. Bernard HUBEAU Bernard Hubeau is doctor in de rechten en stedenbouwkundige. Hij werkte achtereenvolgens als assistent, docent en hoofddocent aan de Universiteit Antwerpen en de Universiteit van Utrecht. Daarna was hij vier jaar ombudsman van de stad Antwerpen en negen jaar Vlaams Ombudsman bij het Vlaams Parlement. Sinds 2008 is hij hoogleraar aan de rechtsfaculteit van de Universiteit Antwerpen en onderwijsprofessor aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij doceert vooral rechtssociologie naast ruimtelijke ordening en de juridische aspecten van sociaal werk in de master sociaal werk. Zijn publicaties behandelen, naast de genoemde onderwerpen, ook de materie van de rechtshulp en de rechtstoegankelijkheid. Hij publiceerde daarover onder meer een boek over de gevolgen van de wet van 23 november 1998 (De stand van de rechtsbijstand, Brugge, Die Keure). Jean-Paul JANSSENS Na het starten van zijn carrière in de privésector (sociaal domein), stapte Jean-Paul Janssens over naar de rechterlijke macht om er het beroep van advocaat uit te oefenen. Vervolgens richtte hij zich op de staande magistratuur en begon hij een carrière bij het arbeidsauditoraat. Als parketmagistraat werd hij vervolgens gedetacheerd naar het kabinet van de minister van Tewerkstelling en Arbeid, en nadien naar de strategische cel van de minister van justitie om er alle vragen met betrekking tot modernisering van de rechterlijke orde te behandelen. Parallel aan dit parcours zette hij zijn wetenschappelijke activiteiten als assistent aan de universiteit verder, in de specialisatie arbeidsrecht. Sinds 2007 is hij voorzitter van de Commissie Modernisering van de rechterlijke orde, de bevoegde instantie voor alle aangelegenheden met betrekking tot de modernisering van de hoven en rechtbanken in al zijn uitgebreidheid. Alexia JONCKHEERE Alexia Jonckheere is onderzoeksassistente aan het departement Criminologie van het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (NICC). Daarnaast doctoreert ze in de criminologie aan de Université Catholique de Louvain (UCL). Haar onderzoeksactiviteiten richten zich op SIPAR, het informaticasysteem dat gebruikt wordt binnen de justitiehuizen en waarop ze op twee manieren een beroep doet: enerzijds het verzekeren van de wetenschappelijke exploitatie van relevante gegevens van geregistreerde justitiabelen, en anderzijds het bestuderen ervan als een symbolisch instrument van de managementbenadering binnen het strafrechtsgebied. Dan KAMINSKI Prof. Dan Kaminiski is licentiaat en geaggregeerde in de rechten en doctor in de criminologie. Sinds 1995 is hij professor aan het departement Criminologie van de Université Catholique de Louvain (UCL). Hij geeft bovendien les aan de Facultés Universitaires Saint-Louis en aan de Universiteit van Lubumbashi (D.R. Congo). Momenteel is hij voorzitter van CRID&P (Centre de Recherche Interdisciplinaire sur la Déviance et la Pénalité). Zijn onderzoeken legden lange tijd de focus op het druggebruik in de strafrechtelijke praktijk. Sinds tien jaar concentreert hij zich op bestraffing (de doelen, de functie en de modaliteiten) en op het hedendaagse functioneren van het strafrechtssysteem. Recent is zijn nieuw boek Pénalité, management, innovation verschenen bij Presses Universitaires de Namur.

314

Biografieën

Anne LEMONNE Anne Lemonne is licentiate in de criminologie. Ze werkt momenteel als wetenschappelijk medewerkster aan het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (NICC). Haar onderzoeksactiviteiten hebben, sinds verscheidene jaren, betrekking op de evaluatie van de regelingen voor de slachtoffers, op de alternatieve geschillenbeslechting en op het herstelrecht. Paul LENAERTS Paul Lenaerts begon in 1975 als advocaat-stagiair bij de balie te Mechelen, waarna hij gerechtelijk stagiair werd bij het parket van de procureur des Konings te Mechelen. In 1979 werd hij substituut-procureur des Konings in hetzelfde arrondissement, vervolgens eerste substituut in 1986 en Procureur des Konings in 2001. Momenteel is hij eerste substituut-procureur des Konings te Mechelen. Hij was in het verleden in het bijzonder belast met de behandeling van alle dossiers inzake economische, financiële en fiscale misdrijven. Van 2001 tot 2008 was hij korpschef van het parket te Mechelen. Vincent LIBERT Vincent Libert (sociaal werker en licentiaat in de sociale wetenschappen) heeft gedurende 20 jaar gewerkt in de verslavingszorg (drugs, medicatie). Sinds 1992 is hij directeur van Praxis vzw. Praxis heeft als maatschappelijk doel het ontwikkelen van activiteiten ‘die betrekking hebben op de wereld van de gezondheid en justitie’. Deze activiteiten gingen eerst door in het gevangenismilieu (met het oog op de problemen gesteld door de drugverslaafden) en sinds 1995 in het kader van Alternatieve Gerechtelijke Maatregelen. Sinds 2000 startte Praxis met het organiseren van vormingen voor plegers van partnergeweld en intra-familiaal geweld voor de Franstalige gerechtelijke arrondissementen. Praxis heeft een overeenkomst met de FOD Justitie voor de organisatie van een ‘nationaal project’. Deze heeft als opdracht het sensibiliseren van (para)justitiële partners. Zijn uiteenzetting op dit congres handelt over deze langdurige samenwerking. Jean-Pierre MALMENDIER Jean-Pierre Malmendier werkte van 1969 tot 1982 als opvoeder (bij adolescenten met persoonlijkheidsstoornissen en bij volwassenen met een ernstige handicap). Hij werkte vervolgens gedurende 10 jaar als commercieel agent. In 1992 was hij mede-oprichter van de vzw "Marc & Corine", waarvan hij nog steeds het coördinatorschap waarneemt. Hij heeft ook bijgedragen tot het creëren van het eerste vast netwerk voor de zoektocht naar vermiste kinderen en aan het formuleren van de fundamentele beginselen van de slachtoffers. Van 1999 tot 2003 was hij senator (voorzitter van de werkgroep “rechten van de slachtoffers”) en van 2007 tot 2009 was hij federaal gedeputeerde (voorzitter van de commissie verzoekschriften). Sinds 2007 is hij adviseur in het kader van "Rechten van slachtoffers" binnen de ‘Mouvement Réformateur’ en medewerker in het ‘Centre Jean Gol’, het onderzoekscentrum van deze beweging. Een gedeelte van zijn activiteiten betreft onder andere het begeleiden van slachtoffers. Roland MARTEIN Roland Martein werkte sinds de jaren ’80 als hulpverlener in een centrum voor gezinsplanning en seksuele opvoeding aan daders van seksueel misbruik. Hij lag mee aan de basis van de oprichting van het ‘Leerproject voor Daders van Seksueel Geweld’ (1 oktober 1995), waarvan hij ook het coördinatorschap waarnam. Hij droeg samen met zijn collega’s bij tot de actualisering van preventiestrategieën op het gebied van ongewenst seksueel gedrag die door CGSO Trefpunt (nu een deel van Sensoa) ontwikkeld werden. Vanaf augustus 2002 maakt hij deel uit van de staf van het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Zijn huidige functie heeft onder andere betrekking op de organisatie van gerechtelijk opgelegde hulpverlening in het Algemeen Welzijnswerk, het sectorbeleid hulpverlening seksuele delinquenten, de opvolging van samenwerkingsakkoorden welzijn-justitie en de inbedding van projecten opgelegde hulpverlening in het algemeen welzijnswerk. Philippe MARY Philippe Mary is maatschappelijk werker, licentiaat in de sociologie en doctor in de criminologie. Hij is gewoon hoogleraar aan de Ecole des sciences criminologiques van de Université Libre de Bruxelles (ULB), waar hij strafrechtelijk beleid en penologie doceert en het Centrum voor criminologisch onderzoek leidt. Hij is tevens geassocieerd onderzoeker aan het International Center of Comparative Criminology (Montreal). Hij heeft als onderzoeker of als opdrachtgever meegewerkt aan een dertigtal Belgische en internationale onderzoeken naar de openbare orde in verband met de thema’s criminaliteit (sociale, preventief, politioneel, strafrechtelijk), sancties of criminologische theorieën. Hij heeft verscheidene publicaties over dezelfde

315

Biografieën

onderwerpen op zijn naam staan, met een voorliefde voor penitentiaire vraagstukken. Fergus MCNEILL Prof. Fergus McNeill is hoogleraar criminologie en maatschappelijk werk in de Glasgow School of Social Work (een joint venture van de universiteiten van Glasgow en Strathclyde) en in het Scottish Centre for Crime and Justice Research aan de Universiteit van Glasgow. Voordat hij in 1998 een academicus werd, werkte hij een aantal jaren in een residentieel drugs-rehabilitatiecentrum en als een justitiële maatschappelijk werker. Zijn onderzoeksinteresses en publicaties zijn gericht op een scala van onderwerpen, waaronder strafrechtelijke veroordelingen, de gemeenschapssancties, reclassering en jeugdrecht. Recentelijk focuste zijn werk op de invloed van onderzoeksevidenties op het beleid en de praktijk met betrekking tot het proces van ‘desistance’ (stopzetten van criminele carrières). Zijn eerste boek, in co-auteurschap met Bill Whyte, “Reducing Reoffending: Social Work and Community Justice in Scotland”, werd gepubliceerd door Willan in april 2007. Zijn tweede boek “Youth Offending and Youth Justice”, met mede-uitgever Monica Barry, werd gepubliceerd door Jessica Kingsley in september 2009. Christophe MINCKE Christophe Mincke is doctor in de rechtsgeleerdheid aan de Facultés Universitaires Saint-Louis (FUSL) en socioloog. Zijn onderzoeksonderwerpen betreffen hoofdzakelijk het openbaar ministerie (statuut, procedures) en de bemiddeling in strafzaken (art. 216ter CIC). Zijn proefschrift betreft een juridische en sociologische studie van de bemiddeling in strafzaken. Hij werkt momenteel aan mobiliteit als een paradigma van de recente maatschappelijke ontwikkelingen, met name in het kader van een onderzoeksproject getiteld "Gevangenis en mobiliteit”. Christophe Mincke is tevens gasthoogleraar aan de FUSL en lid van het Centre d’études sociologiques (CES) en het Institut de Recherches Interdisciplinaire sur Bruxelles (IRIB). Hij is adjunct-hoofdredacteur van het elektronische tijdschrift Brussels Studies.

Lucien NOUWYNCK Lucien Nouwynck volgde een opleiding tot jurist en criminoloog. Hij vervult de functie van advocaat-generaal bij het Hof van Beroep van Brussel. Bij het parket-generaal van Brussel is hij verantwoordelijk voor de coördinatie van sectie belast met de jeugdbescherming, slachtofferbeleid en maatschappelijke vragen (zeden, misdrijven, discriminaties, menswaardige behandeling, ethische kwesties, …). Hij is ook beslagen in de thema’s straffen en alternatieve maatregelen, strafuitvoeringsrechtbanken, samenwerking met de justitiehuizen en thema’s met betrekking tot het strafrechtelijk beleid, gaande van statistieken tot de rechterlijke organisatie. Hij is bovendien verbindingsmagistraat voor bemiddeling in strafzaken. Freddy PIETERS Freddy Pieters is licentiaat in de rechten (1977) en criminologie (1978) (Katholieke Universiteit Leuven). Hij was van 1979 tot 1991 gevangenisdirecteur in Leuven-hulpgevangenis en Sint-Gillis. Tot 1997 werkte hij als parketmagistraat, nadien als rechter. Van 1999 tot 2007 was Freddy Pieters voorzitter van de Nederlandstalige Commissie Voorwaardelijke invrijheidsstelling te Brussel. Sinds 2007 is hij voorzitter van de Nederlandstalige kamer van de Brusselse strafuitvoeringsrechtbank. Hij was ook lid van de commissie interne rechtspositie (Commissie Dupont) en van de commissie externe rechtspositie (Commissie Holsters), schreef enkele tientallen artikels en bijdragen in wetenschappelijke tijdschriften en was spreker op verschillende studiedagen over de interne en/of externe rechtspositie van veroordeelden. Michel ROZIE Michel Rozie is eerste voorzitter van het Hof van Beroep te Antwerpen. Hij is bovendien docent en praktijklector aan de Faculteit Recht en Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel. Daarnaast is hij auteur van publicaties op het gebied van het strafrecht, strafprocesrecht en strafuitvoeringsrecht. Veerle SCHEIRS Veerle Scheirs is verbonden aan de vakgroep Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel. Ze verrichte onderzoek naar het rechtspreken binnen een veranderende en laatmoderne context, waarin onder andere de spanning straftoemeting - strafuitvoering en de rol en het belang van maatschappelijke voorlichtingsverslagen in de straftoemeting onderzocht werd. Momenteel werkt ze aan een doctoraatstudie waarin ze, door middel van een etnografisch onderzoek, de interacties, beslissingsprocessen en –praktijken van de strafuitvoeringsrechtbanken bestudeert.

316

Biografieën

An SCHOOFS An Schoofs is van opleiding maatschappelijk werkster. Ze is tewerkgesteld bij justitie sinds 1985. Ze was gedurende 10 jaar werkzaam in de binnendienst van de gevangenis van Leuven centraal, de sociale dienst van de gevangenis van Sint-Gillis en de sociale dienst van de gevangenis van Mechelen. Sinds 1995 werkt ze in de penitentiaire buitendienst Brussel (toenmalige benaming) in de daderbegeleiding, bij achtereenvolgens voorwaardelijke invrijheidgestelden, geïnterneerden vrij op proef en voorlopige invrijheidgestelden. Ze heeft ook ervaring binnen de sector van de burgerrechtelijke sociale studies. Sinds 2003 neemt ze de daderbegeleiding en enquêtes waar in het kader van de probatie, vrijheid onder voorwaarden, autonome werkstraf en elektronisch toezicht. Ze is bovendien ruim een tiental jaar actief in de opleiding en werkbegeleiding van nieuwe collega’s justitieassistenten en nam deel aan diverse werkgroepen (onder andere rapportage, basiscursus, BPR, visietekst daderbegeleiding). Ben SMEETS Ben Smeets is Directeur Organisatieontwikkeling bij de Fod Personeel en Organisatie. Van opleiding is hij licentiaat in de criminologie. Nadien behaalde hij een bijzondere licentie in de bestuurskunde en het overheidsmanagement en volgde een MBA. Hij koos bewust voor een loopbaan bij de overheid en werkte achtereenvolgens bij De Post, de FOD Binnenlandse Zaken (Algemene Rijkspolitie, het Crisiscentrum van de Regering en de Algemene directie van de Wetgeving en de Nationale Instellingen); het adviesbureau ABC van het Ministerie van Ambtenarenzaken; Fedict, de federale overheidsdienst voor ICT en eGovernment; en tenslotte sedert 2002 als verantwoordelijke voor Organisatieontwikkeling bij de FOD Personeel en Organisatie, waar zijn mandaat in 2008 werd verlengd. In deze rol ondersteunt hij de voortdurende inspanningen van de Federale Overheidsdiensten op het vlak van leiderschap, strategie, management van medewerkers, van middelen van processen om steeds beter te beantwoorden aan de gebalanceerde verwachtingen van hun belanghebbenden. Hij was betrokken bij verschillende grote veranderingsprojecten en begeleidde onder meer de BPR’s van de FOD Justitie en DG Justitiehuizen en het MET-project bij het Parket van Brussel. Sonja SNACKEN Sonja Snacken is gewoon hoogleraar aan de Vrije Universiteit Brussel. Haar onderzoek spitst zich toe op de toemeting en de uitvoering van vrijheidsberovende en vrijheidsbeperkende straffen en maatregelen in België en in Europa. Zij is lid van verscheidene internationale wetenschappelijke netwerken, is reeds 15 jaar expert voor het Europees Comité voor de Preventie van Foltering (CPT) en is sinds 2001 lid en sinds 2006 voorzitter van de ‘Council for Penological Cooperation’ van de Raad van Europa. In België was zij lid en interim-voorzitter van de ‘Commissie Dupont’ en voorzitter van de Subcommissie ‘Externe rechtspositie van gedetineerden’ van de ‘Commissie Holsters’. Els SNEIDERS Els Sneiders is maatschappelijk werkster en licentiate in de criminologie (Katholieke Universiteit Leuven). Ze is sinds 1994 werkzaam binnen de Federale Overheidsdienst Justitie en heeft verschillende functie uitgevoerd, met name justitieassistent bemiddeling in strafzaken, adjunct-adviseur slachtofferonthaal en bemiddeling in strafzaken en directeur van het justitiehuis van Leuven. In januari 2009 is ze aangesteld als diensthoofd van de dienst conceptuele aansturing en beleidsondersteuning en de dienst overleg en samenwerking binnen het Directoraat-generaal Justitiehuizen. Bénédicte VAN BOVEN Bénédicte Van Boven is criminologe en maatschappelijk werkster van opleiding. Ze begon haar carrière als sociaal assistente in de oriëntatie- en behandelingseenheid in de gevangenis van Doornik tussen 1993 en 1995. Nadien was ze als adjunct-adviseur belast met bemiddeling in strafzaken voor het Hof van Beroep van Bergen (februari 1996 - januari 1999). In februari 1999 vervoegde ze de dienst justitiehuizen en sindsdien volgt ze de ontwikkelingen van deze organisatie op. Tussen 1999 en nu was ze opeenvolgend directeur van het justitiehuis van Nijvel, directeur van het justitiehuis van Brussel-FR, waarnemend regionaal directeur voor de regio Brussel en directeur van het justitiehuis Bergen. Leo VAN GARSSE Leo Van Garsse is licentiaat in de pedagogische wetenschappen (Katholieke universiteit Leuven, 1981). Hij was aanvankelijk werkzaam in de reclassering van ex-gevangenen en de opvang van jonge delinquenten. Van 1987 af was hij nauw betrokken bij de ontwikkeling van een aanbod van bemiddeling tussen daders en slachtoffers van misdrijven in Vlaanderen. Als dusdanig was hij in 1998 betrokken bij de stichting van de VZW Suggnomè, Forum voor herstelrecht en bemiddeling. Hierbinnen tewerkgesteld stond hij in voor de

317

Biografieën

veralgemening van de herstelbemiddeling voor volwassenen in Vlaanderen en speelde een rol bij het tot stand komen van het wettelijke kader hiervoor. Sinds 2009 is hij werkzaam bij de Vakgroep Sociale Agogiek van de Universiteit te Gent, waar hij een studie voorbereidt over de ontwikkeling van het Forensisch Welzijnswerk. Hij is als vrijwillig wetenschappelijk medewerker tevens verbonden aan het Leuvens Instituut voor Criminologie. Wim VANSPRINGEL Wim Vanspringel studeerde in 1990 af als maatschappelijk werker en in 1994 als criminoloog aan de Katholieke Universiteit Leuven. Hij was vervolgens gedurende vijf jaar werkzaam bij de Rijkswacht met als voornaamste taken slachtofferbejegening. Sinds 1999 is hij werkzaam bij het CGG VAGGA vzw. Hij werkte er twee jaar als drugpreventiewerker en nadien als coördinator van Verslavingszorg en -preventie. In 2007 werd hij benoemd als afdelingshoofd categoriale zorg. Deze afdeling bestaat uit vijf teams: het drugpreventieteam, het verslavingsteam jongeren en jongvolwassenen, het verslavingsteam volwassenen en ouderen, het forensisch team en het team Time-Out (plegers intrafamiliaal geweld). Guido VERMEIREN Guido Vermeiren studeerde in 1990 af aan de Katholieke Universiteit Leuven. Hij was gedurende 8 jaren advocaat. In 1998 werd hij benoemd als substituut procureur des Konings te Antwerpen. Binnen die functie was hij van 2001 tot 2006 verantwoordelijk voor de contacten met het justitiehuis, was voorzitter van de commissie strafrechtstoepassingen en van de arrondissementele evaluatie- en opvolgingscommissie. Hij was verbindingsmagistraat slachtofferonthaal en bemiddeling in strafzaken, zetelde in de probatiecommissie en in de commissie tot bescherming van de maatschappij en was ook plaatsvervanger in de commissie voorwaardelijke invrijheidsstelling. In 1996 werd hij benoemd tot substituut procureur Generaal bij het Hof van Beroep te Antwerpen. Hij behandelt dossiers voor de Kamer van Inbeschuldigingstelling en het Hof van Assisen en sinds 2007 heeft hij ook een aantal beleidstaken in verband met het justitiehuis onder zijn hoede, met name verbindingsmagistraat bemiddeling in strafzaken en verbindingsmagistraat slachtofferonthaal. Tevens is hij van twee expertisenetwerken (bemiddeling en slachtofferbeleid) op niveau van het College van Procureurs-generaal en is hij voorzitter van de werkgroep BPR-Justitiehuizen. Henri WATERVAL Henry Waterval is licentiaat in de criminologie en geaggregeerde in de sociale wetenschappen. Na vele jaren werkzaam in diverse particuliere en openbare diensten, als straathoekwerker, docent, trainer en begeleider, functioneert hij momenteel als adviseur in de directie Expertise van het DG Justitiehuizen. Hij introduceerde de contextuele en interactionele visie als epistemologisch, theoretisch en methodologisch referentiekader voor de opdrachten van de Justitiehuizen. Hij staat in voor de basisopleiding van de justitieassistenten alsook voor de groeps- en individuele supervisiemomenten binnen de organisatie. Daarnaast traint, coacht en superviseert hij, als medewerker van de Gregory Bateson Instituut van Luik en Parijs, professionelen (sociaal werkers, psychologen, criminologen, ...) uit verschillende domeinen. Jean-Jacques WITTEZAELE Jean-Jacques Wittezaele is doctor in de psychologie, psychotherapeut en directeur van het Instituut Gregory Bateson te Luik en Parijs. Hij is eveneens belast met een lesopdracht in Parijs X. Zelf werd hij opgeleid door Paul Watzlawick en het team van het Mental Research Institute van Palo Alto, pioniers in de systeemaanpak toegepast in de humane wetenschappen. Hij heeft de interactionele en strategische visie geïntroduceerd in België, meer bepaald in de sector jongerenhulp. Hij verdedigt een niet-normatieve en niet-pathologische visie van psychologische problemen en de ermee gepaard gaande oplossingen. Samen met zijn team heeft hij verscheidene justitieassistenten, directeurs en magistraten opgeleid om te werk te gaan volgens een interactionele en strategische aanpak van de menselijke gedragingen, alsook communicatietechnieken en gedragsveranderingen. Hij is auteur en co-auteur van verschillende werken met betrekking tot het onderwerp. Hij werkt momenteel aan het ontwikkelen van een interactionele aanvulling van de DSM, het meest gebruikte handboek als referentie voor psychiatrische behandeling.

318

V O O R W O O R D. Ik wens u veel leesplezier! Annie Devos Directeur-generaal

Recommend Documents