U maakt ons één Over de verbondenheid van de Geest volgens Zizioulas, Volf en Schilder
Rik Meijer
U maakt ons één Over de verbondenheid van de Geest volgens Zizioulas, Volf en Schilder
D.C. Meijer Masterscriptie Systematische Theologie Oktober 2009 Theologische Universiteit Broederweg 15, Kampen Begeleider: prof. dr. B. Kamphuis
U maakt ons één. U bracht ons tezamen, wij eren en aanbidden U. Wordt uw wil gedaan, dan bindt het ons saam, iedereen zal deel zijn van uw gezin.
Opwekking 194 © JmeO / Continental Sound
Voorwoord Eigenlijk is met de tekst U maakt ons één het belangrijkste van deze scriptie wel gezegd. In dit lied zingen we over de eenheid die we als gelovigen met elkaar hebben. Iedereen hoort erbij, want God brengt ons samen. Ik vind het prachtig wanneer je iets in eenvoudige woorden kan zeggen. Bij moeilijke theologische begrippen vraag ik me vaak af waar het concreet over gaat. Zo kan ik me herinneren hoe ik vol afschuw een paar jaar geleden studenten hoorde praten over 'het Christusgebeuren'. 'Gaat dit over Jezus?' dacht ik toen. Toch ben ik in de loop van mijn tijd in Kampen steeds meer de waarde van het theologische begrippenapparaat gaan inzien. Termen zijn nu eenmaal handig in theologenland en deze scriptie staat er bol van. Het onderwerp van dit onderzoek is de verbondenheid die de Geest geeft. Het heeft steeds meer mijn hart weten te raken dat God niet met losse individuen contact wil, maar met een gemeente. De afbeelding op de voorkant geeft de eenheid in Christus mooi weer. Het is een illustratie uit de Groot Nieuws Bijbel bij Filippenzen 2,29. Daar zegt Paulus over Epafroditus die hij naar de gemeente van de Filippenzen stuurt: 'Verwelkom hem vol vreugde als iemand die één is met de Heer.' De verbondenheid die de Geest geeft gaat verder dan een plaatselijke kerk. Ik ben verbonden met gelovigen in India, met christenen uit China die ik nog nooit heb gezien en ook met gelovigen die ik elke week in de kerk ontmoet. Professor Kamphuis bedank ik voor zijn begeleiding. Ik heb het erg gewaardeerd dat u mij heeft uitgedaagd om mezelf als theoloog serieus te nemen. Lucas, ik vind het jammer dat ons gezamenlijke afstuderen nu over is. Laten we nog eens een biertje drinken op een studietrip naar een te mooie Belgische stad vol evangelische broeders. Verder bedank ik de geweldige adviseurs om mij heen. Mijn (oud-)jaargenoten, super! Bart, je enthousiaste kreet toen ik vertelde dat ik met Schilder bezig wilde, heeft mij veel energie gegeven. Ook heb ik het erg gewaardeerd dat je (sympathetisch-kritisch) wilde meedenken. Datzelfde geldt voor Petra. Jouw commentaar was weer ouderwets scherp, maar vaak heel terecht. Je hebt me niet alleen een lesje Nederlands gegeven, maar me ook gedwongen een duidelijk verhaal neer te zetten. Ik ben wel bang dat je volleybal-punt is blijven hangen... Paul, altijd goed om te horen als jou iets aanspreekt, want dan is het vaak goed. Verder bedank ik mijn ouders voor hun support. Het ziet er naar uit dat ik voor de tien jaar wel klaar ben, mam... Tot slot een kus voor Elly. Ik vind het fantastisch om met je samen te leven en ben blij dat je in me gelooft. Een wonder dat je als eindredacteur mijn hele scriptie nog hebt kunnen lezen, na maanden mijn gezeur te hebben aangehoord. Soli Deo Gratia! Rik Meijer Rotterdam, 24 oktober 2009
3
Inhoudsopgave Voorwoord................................................................................................................................................3 Inhoudsopgave.........................................................................................................................................4 HOOFDSTUK 1 Inleiding.....................................................................................................................6 1.1 Verbonden..................................................................................................................................6 1.2 Communio en verbond...............................................................................................................6 1.3 Afbakening................................................................................................................................7 1.4 Vraag..........................................................................................................................................8 1.5 Opzet.........................................................................................................................................9 1.6 Relevantie..................................................................................................................................9 HOOFDSTUK 2 Communio-ecclesiologie: Zizioulas, Volf................................................................11 2.1 Inleiding...................................................................................................................................11 2.2 Zizioulas..................................................................................................................................11 2.2.1 Inleiding............................................................................................................................11 2.2.2 Trinitarische theologie......................................................................................................11 a. Gemeenschap............................................................................................................12 b. Persoon.....................................................................................................................12 2.2.3 Christologie, pneumatologie en ecclesiologie...................................................................13 a. Christus.....................................................................................................................13 b. Geest.........................................................................................................................14 c. Kerk...........................................................................................................................15 2.2.4 De kerk als verbondenheid van de Geest..........................................................................15 a. Redding.....................................................................................................................15 b. Eucharistie................................................................................................................16 c. Structuren..................................................................................................................17 2.3 Volf..........................................................................................................................................19 2.3.1 Inleiding............................................................................................................................19 2.3.2 Trinitarische theologie......................................................................................................19 a. Analogie....................................................................................................................19 b. Geven en ontvangen..................................................................................................20 c. Gelijkwaardig............................................................................................................21 2.3.3 Christologie, pneumatologie en ecclesiologie...................................................................22 a. Kerk..........................................................................................................................22 b. Geloof.......................................................................................................................23 2.3.4 De kerk als verbondenheid van de Geest..........................................................................24 a. Gelovige(n)...............................................................................................................24 b. Gelijkwaardigheid.....................................................................................................24 c. Participatie................................................................................................................25 2.4 Samenvatting.......................................................................................................................26 a. Zizioulas....................................................................................................................26 b. Volf............................................................................................................................27
4
HOOFDSTUK 3 Verbondsecclesiologie: Schilder.............................................................................29 3.1 Inleiding...............................................................................................................................29 3.2 Theologie van de eenheid....................................................................................................29 a. Openbaring...............................................................................................................29 b. Geschiedenis.............................................................................................................30 3.3 Christologie, pneumatologie en ecclesiologie......................................................................31 a. Dynamiek..................................................................................................................31 b. Verbond.....................................................................................................................31 c. Belijdenis...................................................................................................................32 d. Geest?.......................................................................................................................33 3.4 De kerk als verbondenheid van de Geest.............................................................................34 a. 'Verbondenheid'?.......................................................................................................34 b. Geestelijke eenheid...................................................................................................34 c. Gemeenschap der heiligen........................................................................................36 3.5 Samenvatting.......................................................................................................................38 HOOFDSTUK 4 Conclusie..................................................................................................................39 4.1 Inleiding...............................................................................................................................39 4.2 Zizioulas en Volf..................................................................................................................39 a. Relatie.......................................................................................................................39 b. Persoon.....................................................................................................................39 c. Kerk...........................................................................................................................40 d. Structuur...................................................................................................................41 4.3 Zizioulas, Volf en Schilder...................................................................................................41 a. Relatie.......................................................................................................................41 b. Persoon.....................................................................................................................42 c. Kerk...........................................................................................................................42 d. Structuur...................................................................................................................43 4.4 Afsluiting............................................................................................................................43 a. Overwegingen...........................................................................................................43 b. Suggestie voor vervolgonderzoek..............................................................................44 Geciteerde Literatuur..............................................................................................................................45
5
HOOFDSTUK 1 1.1
Inleiding
Verbonden
Verbondenheid is in de Nederlandse samenleving een actueel thema. In reclames, toespraken, verkiezingsprogramma's, preken en tijdschriften komen we het woord tegen. Meer dan ooit lijken we te verlangen naar echte verbondenheid. Maar wanneer weet je je met een ander verbonden? Vaak is dat wanneer met mensen iets met jou delen: mensen die fan zijn van dezelfde voetbalclub, mensen die tot dezelfde bevolkingsgroep behoren, of die dezelfde politieke voorkeur hebben. Je voelt je vaak verbonden met hen die op een bepaalde manier op jou lijken. En wanneer die basis er niet is, heb je ook niets met de ander. Is dat in de kerk anders? Voor steeds meer gelovigen niet. 'Ik geloof in God, maar waarom zou ik naar de kerk gaan?', is een vraag die je regelmatig kunt horen. Ze voelen zich wel verbonden met God, maar niet met de kerk. Thuis lezen ze bijbel en bidden ze, maar daar hebben ze de gemeenschap van de kerk niet bij nodig. Verder is het een feit dat de verbondenheid in de kerk in de praktijk vaak te wensen over laat. Er worden mooie dingen gezegd over eenheid, maar vooral de kerk heeft weinig reden om zichzelf op dit punt op de borst te kloppen. Denk alleen al aan hoeveel problemen er zijn tussen verschillende gelovigen in een kleine denominatie als de gereformeerd-vrijgemaakte kerk. Daarom is verbondenheid allereerst een zaak van het geloof. De verbondenheid in de kerk is niet allereerst een zaak die je sociologisch kunt waarnemen, maar vooral een zaak waar we vanuit het geloof en de belijdenis over na mogen denken. Het is de Geest van God die de kerk tot een 'gemeenschap der heiligen' vormt. Juist in de kerk kun je te maken krijgen met mensen die je zelf niet zou hebben uitgekozen, mensen die hopeloos anders zijn dan jijzelf. En toch zeggen we met het Apostolicum dat we de gemeenschap der heiligen geloven. De echte verbondenheid wordt gegeven door de Geest van God. Hij is de basis voor de verbondenheid in de kerk en dat is het verschil met de verbondenheid in het voetbalstadion.
1.2
Communio en verbond
Vanaf de jaren '60 is er in de ecclesiologische bezinning (met name binnen de Wereldraad van Kerken) steeds meer aandacht gekomen voor het gemeenschapsaspect van de kerk, in zowel de roomskatholieke, de anglicaanse als de protestantse ecclesiologie. Deze ontwikkeling hangt samen met een steeds meer trinitarisch spreken over de kerk. Daarmee werd aan de oosters-orthodoxe traditie tegemoet gekomen, die de westerse traditie lange tijd heeft verweten te lijden aan een vorm van 'christomonisme'. Op dit punt hebben we veel te danken aan de zogenaamde communio-ecclesiologie1 die veel werkt met het begrip koinonia (of communio). Met dit begrip wordt niet alleen de verbondenheid van christenen onderling, maar ook de vervulling van de gelovigen door de heilige Geest bedoeld.2 Communioecclesiologie ziet dit als hét begrip om te spreken over de onderlinge betrokkenheid van God en de kerk. We komen deze ecclesiologie tegen in de oecumenische beweging, vertegenwoordigd door theologen als Jean-Marie Tillard, Joseph Ratzinger, John Zizioulas en Miroslav Volf. Ze heeft veel invloed gehad op de Wereldraad van Kerken. Zo stond tijdens de Faith and Order-conferentie in Santiago de Compostela (1993) het begrip koinonia centraal in het spreken over de kerk. Dit begrip 1 2
Voor een inleiding in communio-ecclesiologie, zie Doyle, Communion, 1-22. Fahey, Shifts, 140.
6
verbindt de ecclesiologie met de pneumatologie door de kerk te typeren als een door de Geest geschapen gemeenschap der heiligen.3 Vertegenwoordigers van deze communio-ecclesiologie willen een correctie bieden op een individualistische kerkvisie.4 Op zich is dit laatste geen nieuw punt. De apostel Paulus waarschuwde de gemeente van Korinthe al voor individualisme. Hij stelt dat de gelovigen door één Geest met elkaar verbonden zijn tot één lichaam, het lichaam van Christus (1 Korintiërs 12,12-13). Maar ook verder terug in de bijbelse geschiedenis zien we dat niet het individu centraal staat, maar dat de mens altijd een plaats heeft binnen de gemeenschap van het volk Israël. God sloot een verbond met Abraham en zijn nakomelingen (Genesis 17,7), waaruit blijkt dat hij niet alleen een God is van losse individuen maar ook van de gemeenschap van zijn volk. Het begrip 'verbond' heeft jarenlang een centrale betekenis gehad in de gereformeerdvrijgemaakte spiritualiteit. Verbond stond voor de werkelijkheid van een trouwe en belovende God die altijd opnieuw als eerste naar zijn volk toekomt. Vooral in de doop van kinderen wordt dit duidelijk zichtbaar omdat we daarin zien dat onze redding helemaal van God afhangt en niet van onszelf. Deze verbondsgedachte werd jarenlang hooggehouden tegenover religieus subjectivisme om aan te geven dat Gods beloften niet afhankelijk zijn van onze subjectieve gesteldheid. Het gevolg was dat er veel nadruk kwam te liggen op het juridische karakter van het verbond. Centraal stond de rechtspositie van de verbondspartners, de belofte en de eis, en de verbondswraak. 5 Het is een goede vraag (die in deze scriptie overigens niet beantwoord zal worden) in hoeverre er aandacht is geweest voor de verbondenheid die de Geest tussen de gelovigen en met God tot stand brengt.
1.3
Afbakening
De afgelopen twintig jaar is het verbond in de gereformeerd-vrijgemaakte kerken een steeds minder prominente rol gaan spelen in de prediking en de geloofsbeleving. Volgens Jos Douma is er geen ander thema voor in de plaats gekomen en is er wat dat betreft sprake van een vacuüm. 6 Mocht deze suggestie kloppen, dan is het een boeiende vraag of het oecumenische thema van koinonia samen met de waardevolle elementen in het gereformeerde verbondsdenken dit gat zou kunnen opvullen. Dit is een te grote vraag voor deze Masterscriptie, maar ze geeft wel aanleiding om het thema verbond(enheid) op de kaart te zetten. Vanwege de tijd en ruimte zal ik me moeten beperken tot een eenvoudiger onderzoek en daarom heb ik gekozen voor een vergelijkend onderzoek. Dit onderzoek vindt plaats binnen het kader van de pneumatologie, het afstudeerproject van de vakgroep Systematische Theologie aan de Theologische Universiteit Kampen (Broederweg). Daarom gaat dit onderzoek specifiek over de rol van de heilige Geest in het vormen van de kerk tot de gemeenschap der heiligen. Ik ga onderzoeken wat er vanuit de communio-ecclesiologie en de verbondsecclesiologie op dit punt te zeggen valt. Wat betekent het dat de Geest de kerk tot een gemeenschap (koinonia) vormt? Aangezien we de communio-ecclesiologie in allerlei christelijke tradities tegenkomen, 7 moet er een keus worden gemaakt voor één of meerdere vertegenwoordigers. Dit onderzoek beperkt zich tot het beschrijven van de visies van John D. Zizioulas en Miroslav Volf. De oosters-orthodoxe Zizioulas is 3 4 5 6 7
Birmelé, Ökumenische, 169. Doyle, Communion, 14. Douma, Leven, 13. Douma, Leven, 12-13. Doyle, Communion, 12-13.
7
relevant omdat hij een van de belangrijkste vertegenwoordigers van communio-ecclesiologie is. Hij heeft zich ingespannen voor de oecumenische dialoog tussen Oost en West 8 en heeft veel invloed gehad in de Wereldraad van Kerken.9 Heel zijn theologie wordt gestempeld door het begrip koinonia. De tweede vertegenwoordiger van communio-ecclesiologie is Miroslav Volf, een theoloog die in de traditie van de 'vrije kerken' staat.10 Hij staat wat dichter bij de gereformeerde traditie dan Zizioulas. Mede omdat Volf zijn theologie direct op de bijbel wil baseren is hij een relevante stem voor gereformeerde theologie. Wat betreft de verbondstheologie beperk ik me tot Klaas Schilder. Zijn denken over de kerk wordt in deze scriptie 'verbondsecclesiologie' genoemd omdat het verbond zo'n centrale rol speelt in zijn kerkvisie. Schilder is jarenlang de toonaangevende theoloog geweest voor de gereformeerdvrijgemaakte theologie en als student aan de Theologische Universiteit in Kampen (Broederweg) kon je simpelweg niet om hem heen. Dat laatste kan intussen wel en zijn populariteit is ook in de kerken een stuk minder geworden. Alleen daarom al is het een boeiende vraag welke waardevolle elementen er in zijn ecclesiologie zitten voor het denken over de kerk anno 2009. Ook voor Schilder stond de oecumene hoog op de agenda. Dat maakt de vraag naar hoe hij over het thema verbondenheid dacht des te spannender. In dit onderzoek wordt nagegaan hoe hij als vertegenwoordiger van de verbondstheologie sprak over de Geest die de kerk tot een gemeenschap vormt.
1.4
Vraag
In dit onderzoek staat de volgende vraag centraal: Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de visies van Zizioulas, Volf en Schilder op de verbondenheid van de heilige Geest? In de vraag komt de uitdrukking 'verbondenheid van de heilige Geest' voor. Dit doet denken aan de zegengroet die de gemeente ontvangt aan het eind van een (gereformeerde) kerkdienst: 'De genade van de Heer Jezus Christus, de liefde van God en de eenheid met de heilige Geest zij met u allen.' (2 Korintiërs 13,13 – Nieuwe Bijbelvertaling). Er wordt dus gesproken over 'de eenheid met de heilige Geest', maar ἡ κοινωνία τοῦ ἁγίου πνεύματος is ook goed te vertalen met 'de verbondenheid van de heilige Geest'.11 De Geest van God zorgt voor een tweevoudige verbondenheid: hij legt de verbinding tussen mensen en God en daarmee ook de verbondenheid tussen de medegelovigen. Het is dus niet 8 9
10
11
Kärkkäinen, Pneumatology, 106; Volf, After, 74. Zo werd tijdens de wereldconferentie in 1993 in Santiago de Compostela zijn paper 'The church as communion' besproken. / Zizioulas, The church, 103-111. De uitdrukking 'Free Churches' duidt volgens Volf op kerken met een congregationalistische structuur en op kerken die een scheiding van kerk en staat voorstaan. Hij zegt zelf de term vooral in de eerste betekenis te gebruiken. / Volf, After, 9. Onder andere Anabaptisten, baptisten en pinkstergemeenten kenmerken zich door zo'n congregationalistische kerkstructuur. De plaatselijke gemeente is zelfstandig en niet afhankelijk van een bisschop (zoals in episcopale kerken) of van een 'hogere samenkomst' (zoals in de presbyteriaanse kerken). / http://en.wikipedia.org/wiki/Congregationalist_polity, Geraadpleegd op 3 oktober 2009. Recentelijk heeft E.A. de Boer hiervoor een pleidooi gedaan in De Reformatie. Het Griekse koinonia houdt volgens hem in dat mensen iets gemeenschappelijks hebben wat niet per se tot eenheid hoeft te leiden. Het geeft een ontmoetingspunt aan van twee partijen waardoor iets gemeenschappelijks ontstaat, wat door de vertaling 'verbondenheid' mooi wordt weergegeven. Hij vertaalt daarom koinonia in 2 Korintiërs 13,13 niet met 'eenheid' maar met 'verbondenheid'. Verder stelt hij voor om 2 Korintiërs 13,13 te vertalen met 'van de Geest' in plaats van 'met de Geest'. Het ligt voor de hand om net als bij de zinsdelen over de Vader en de Zoon, ook bij het zinsdeel over de Geest het vertrekpunt niet bij ons te leggen, maar bij de Geest (waarin wij allen mogen delen). Aangezien we hier te maken hebben met een genitivus subjectivus is de vertaling 'verbondenheid van de Geest' goed mogelijk. / De Boer, Eenheid, 339-340.
8
alleen de verbondenheid met (de Geest van) God, maar ook de verbondenheid die vanuit hem wordt gevormd tussen mensen. De gemeenschap van de kerk is daarmee direct in beeld. In dit onderzoek zal de meeste nadruk liggen op deze tweede verbondenheid (die niet zonder de verbondenheid met God te denken is). Overigens had er in de hoofdvraag in plaats van 'verbondenheid van de heilige Geest' ook 'verbondenheid die de heilige Geest bewerkt' kunnen staan, maar om duidelijk te maken dat niet alleen het werk, maar ook de persoon van de Geest centraal staat, is gekozen voor het eerste.
1.5
Opzet
De opzet van dit onderzoek is als volgt. Eerst zal in het tweede hoofdstuk beschreven worden hoe er in de communio-ecclesiologie wordt gesproken over de Geest van verbondenheid. In dit hoofdstuk beschrijf ik de visies van zowel Zizioulas als Volf. Primaire bronnen zijn Zizioulas' Being as Communion (1985) en Volfs After Our Likeness (1998). Vervolgens geef ik in het derde hoofdstuk een weergave van de relevante punten in Schilders verbondsecclesiologie. Vooral door middel van secundaire literatuur (waaronder het proefschrift Sodat hulle een kan wees; Klaas Schilder oor die kerk (2007) van A.L.A. Buys) zoek ik toegang tot de primaire teksten. Met name een aantal van Schilders teksten die verzameld zijn in De kerk (deel 1-3) gebruik ik om Schilders visie op de Geest van verbondenheid te beschrijven. In het vierde en laatste hoofdstuk wordt de hoofdvraag beantwoord. Ik sluit af met een aantal overwegingen en een suggestie voor vervolgonderzoek.
1.6
Relevantie
In deze scriptie gaat het niet allereerst om de vraag 'hoe werkt de Geest in mij?', maar om de vraag 'hoe vormt de Geest ons tot een gemeenschap?' Vaak wordt het werk van de Geest eenzijdig betrokken op het individu. Hoewel de Geest hoogst persoonlijk in de gelovigen aan het werk is, heeft hij toch altijd de gemeenschap op het oog. De Geest heeft op de Pinksterdag de gemeente tot een tempel gemaakt, die hij voortdurend heiligt en opbouwt en nooit verlaat.12 Deze scriptie is allereerst relevant omdat het over dit verbindende werk van de Geest gaat. Verder is ze relevant omdat het onderwerp direct betrekking heeft op de oecumene. Vooral in de oecumenische beweging is te zien hoe een gemeenschappelijke visie op het begrip koinonia vanuit een trinitarische visie op de kerk, kerken dichter bij elkaar heeft gebracht. Ook Schilder maakte zich hard voor de eenheid van de kerk. Het opnieuw doordenken van de verbondenheid die de Geest geeft, opent wellicht kerkelijke deuren. En ook binnen één kerkverband blijkt dit een zinnig thema. Denk aan hoeveel moeite het kost om binnen een kerkverband als het gereformeerd-vrijgemaakte samen te leven.. Tot slot is het vanuit missionair oogpunt een relevante vraag. 'Verbondenheid' is zoals gezegd een populair thema vandaag de dag. Misschien is dit wel het geval omdat in onze westerse samenleving verbondenheid absoluut niet vanzelfsprekend is. Veel mensen voelen zich eenzaam. Hoe kan het dat een vijfde van de Nederlandse bevolking genoeg mensen om zich heen heeft en zich toch eenzaam voelt? 13 Volgens Gerrit Glas is de diepste achtergrond hiervan een verandering van het zelfbesef.14 De mens is sinds de Verlichting langzamerhand onthecht van God, van anderen en van zichzelf. Een goed zicht op 12 13 14
Bavinck, Gereformeerde Dogmatiek: boek 3, 495. Glas, Onverbondenheid, 24. Volgens Glas heeft dit uiteindelijk geleid 'tot een erosie van het gevoel ergens bij te horen (belonging), tot verwarring over de vraag waartoe het bestaan dient (verlies van zin), en tot verlegenheid over de vraag of er überhaupt wel iets de moeite waard is om zich voor in te zetten (verlies van commitment).' / Glas, Onverbondenheid, 34.
9
de 'Geest van verbondenheid' is daarom relevant voor een kerk die midden in de Westerse samenleving wil staan. Met de nodige bescheidenheid kan een kerk niet-christenen uitnodigen om te ontdekken wat het betekent om met God verbonden te zijn en daarom ook met broers en zussen in de kerk.
10
HOOFDSTUK 2 2.1
Communio-ecclesiologie: Zizioulas, Volf
Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijf ik hoe er door Zizioulas en Volf wordt gesproken over de verbondenheid van de Geest. Allereerst komt in §2.2 de visie van Zizioulas aan de orde en vervolgens in §2.3 de visie van Volf. Dit hoofdstuk wordt in §2.4 afgesloten met een samenvatting.
2.2
Zizioulas
2.2.1 Inleiding John D. Zizioulas wordt gezien als een van de meest invloedrijke oosters-orthodoxe theologen van de afgelopen tijd. Hij is in 1931 geboren en ontving in 1965 zijn doctoraat aan de universiteit van Athene. Hij heeft theologie gedoceerd in Edinburgh, Glasgow en Londen. Op dit moment is hij de metropoliet 15 van Pergamon. Dat de kerk een gemeenschap is, staat centraal in het denken van Zizioulas. Dit wordt direct duidelijk op de eerste bladzijde van zijn boek Being as Communion. In de eerste zin van de introductie zegt hij dat de kerk niet alleen een instituut is, maar ook een 'way of being'.16 Wat de kerk ten diepste is, hangt nauw samen met wie de mens is en vooral wie God is. Er is namelijk een analogie tussen Gods 'way of being' en die van de kerk. Zoals de drie-enige God in zijn wezen relationeel is, zo komt iemand die lid wordt van een kerk in relatie te staan met de wereld, met andere mensen en met God. Dit noemt Zizioulas een 'event of communion'.17 Uit dit hoofdstuk zal blijken dat in de theologie van Zizioulas de gemeenschap een ontologisch begrip is en dat de heilige Geest hierin een essentiële rol speelt. Om een goede beschrijving te geven van Zizioulas' visie op het werk van de Geest die deze gemeenschap tot stand brengt, zal in deze paragraaf een beweging worden gemaakt van breed naar smal. Eerst zet ik in §2.2.2 breed in door de triniteitsleer van Zizioulas te bespreken. Hieruit zal blijken dat hij een bepaalde opvatting heeft over wat een 'persoon' is. Deze 'ontologie van de persoon' heeft directe gevolgen voor zijn antropologie, christologie, pneumatologie en ecclesiologie en vormt de basis voor zijn communio-ecclesiologie. Vervolgens zoom ik in §2.2.3 verder in op het werk van de Geest. Dit komt in beeld wanneer de ontologie van de persoon betrokken wordt op Christus en daarmee ook op de kerk. Tot slot wordt in §2.2.4 verder ingezoomd door specifiek het thema van deze scriptie aan de orde te stellen: hoe spreekt Zizioulas over de verbondenheid van de Geest?
2.2.2 Trinitarische theologie Wil de ecclesiologie een ecclesiologie van gemeenschap zijn, dan moet ze volgens Zizioulas gebaseerd zijn op een trinitarische theologie.18 De verbondenheid die de Geest geeft kan dus niet aan de orde komen zonder Zizioulas’ triniteitsleer aan de orde te stellen. Twee elementen spelen hierin een belangrijke rol: gemeenschap en persoon. 15
16 17 18
Een metropoliet is in de episcopale kerken de titel van iemand die aan het hoofd staat van een kerkprovincie (metropolis). / http://en.wikipedia.org/wiki/Metropolitan_bishop, Geraadpleegd op 3 oktober 2009. Zizioulas, Being, 15. Zizioulas, Being, 15. Zizioulas, The church, 104.
11
a. Gemeenschap Zizioulas baseert zijn trinitarische theologie voor een groot deel op de vroege kerkvaders (en dan met name de Cappadociërs). Zij hebben nagedacht over de vraag op welke wijze God God is. Dat is te waarderen, want het was in die tijd niet eenvoudig om iets te zeggen over het wezen van God. Het feit dát God er is, stond voor bijna iedereen wel vast, maar er werd niet nagedacht over de vraag hoe hij bestaat.19 Dankzij ervaringen in en met de kerkelijke gemeenschap begonnen bisschoppen als Ignatius, Irenaeus en later ook Athanasius na te denken over wat de kerk in wezen is. Vooral de eucharistie maakte duidelijk dat de kerk een gemeenschap is en in gemeenschap met God leeft. Dit heeft in de eerste eeuwen tot een ontologie geleid waarin het relationele een essentiële rol speelt. Dat geeft de essentie aan van leven. Zizioulas zegt het kernachtig: 'Being means life, and life means commmunion.'20 De ervaringen met de gemeenschap van de kerk maakten duidelijk dat het wezen van God alleen gekend kan worden door persoonlijke relaties en persoonlijke liefde. Daarom is er aandacht gekomen voor het relationele van God en het relationele van de kerk. Dit is van cruciaal belang want volgens Zizioulas kunnen we zonder het concept van gemeenschap niet eens iets zeggen van Gods wezen! De tautologie 'God is God' zegt niets inhoudelijks over ontologie, net zo goed als dat de uitdrukking A=A een dode logica is. Op die manier zou ‘zijn’ niets met ‘leven’ te maken hebben. Zizioulas is het niet eens met dit Griekse zijnsbegrip. Leven, relatie, gemeenschap en verbondenheid zijn eerder woorden die iets zeggen van de ontologie. Het relationele van God zegt heel veel van wie God is. Daarom moeten we het niet eerst hebben over de 'ene God' en pas daarna over God als gemeenschap. De triniteitsleer is niet een toevoeging aan het goddelijk wezen (zoals dogmatische handboeken in het Westen en tegenwoordig ook in het Oosten stellen) maar een 'primordial ontological concept'.21 De triniteit zegt ons wie God in wezen is. Gods wezen is niet los te denken van de gemeenschap die Hij is. We kunnen niet over God spreken zonder aan relatie te denken. Op die manier is gemeenschap een concept geworden voor de Griekse kerkvaders dat heel hun denken over de werkelijkheid bepaalde. Zij hebben ontdekt dat niets of niemand op zichzelf als individu te denken is, nu zelfs God bestaat in relatie. b. Persoon De gemeenschap staat niet op zichzelf, want ze is een gemeenschap van personen. Het denken over 'persoon' is een tweede element dat genoemd moet worden om Zizioulas’ trinitarische theologie goed in beeld te krijgen. Zizioulas heeft op dit punt vooral waardering voor de Cappadocische vaders, want aan hen hebben we het 'persoons-concept' te danken. Zij zorgden voor een revolutie in het Griekse denken door 'hypostasis' met 'persoon' te identificeren. Tot dan toe was de term hypostasis altijd geïdentificeerd met substantie (ousia). Persoon-zijn betekende niet veel meer dan dat iets wordt toegevoegd aan je wezen, als een masker waardoor je in het theater een persoon wordt. Door de Cappadociërs werd hypostasis echter geïdentificeerd met persoon (prosopon) en daarmee kreeg een relationele term ingang in de ontologie.22 Het voert nu te ver om een precieze beschrijving te geven van de historische ontwikkeling die leidde tot deze identificatie.23 Waar het om gaat is dat toen 'zijn zelf' (hypostasis) en 19
20 21 22 23
Dat kwam vooral door de Griekse ontologie waarin het wezen van God en het wezen van de wereld een onverbrekelijke eenheid vormden. In zo'n 'monistisch' wereldbeeld was het dan ook lastig om te spreken van Gods vrijheid ten opzichte van de wereld, zoals de bijbel dat wel doet. / Zizioulas, Being, 16; 70. Zizioulas, Being, 16. Zizioulas, Being, 17. Zizioulas, Being, 36; 87. Zie voor de historische achtergrond zoals Zizioulas deze schetst: Zizioulas, Being, 27-41; 67-89; Doyle, Communion, 158159.
12
‘zijn in relatie’ (persoon) tot één zaak werd gemaakt. Wanneer we zeggen dat iets of iemand 'is', hebben we altijd te maken met zijn (of haar) relaties. Zizioulas zegt hierover: 'To be and to be in relation becomes identical.'24 Dit was in de vierde eeuw iets nieuws en zorgde voor verwarring, zoals blijkt uit de vele discussies over de triniteit die in de vierde eeuw werden gevoerd. Dankzij de Cappadociërs kunnen we spreken van de 'ontologie van de persoon'. Dit heeft ook (of juist) betrekking op wie God is. In het hart van God vinden we niet een neutrale natuur of iets dat op zichzelf staat, want God is persoonlijk. Dit persoonlijke zien we volgens Zizioulas in de persoon van de Vader. De ene God is niet de ene substantie, maar de Vader die de 'bron' is van de verwekking van de Zoon en van de processie van de Geest. Gods wezen is gelijk aan deze daad van gemeenschap. 25 Daarom kan Zizioulas zelfs zeggen dat God zijn bestaan dankt aan de Vader. 26 De uiteindelijke ontologische categorie om te zeggen dat iets 'is', is niet een gemeenschap die op zichzelf bestaat, maar de persoon van de Vader. In hem moet Gods eenheid worden gezocht en niet in Gods 'substantie'. Dat laatste wordt wel in de westerse theologie gedacht, maar daarmee zijn we terug bij de oude Griekse ontologie waarin God eerst God is (zijn 'natuur', 'substantie', 'wezen') en dan pas bestaat als de Drieenige ('personen'). Niet alleen gemeenschap, maar ook vrijheid heeft te maken met het ware zijn. Zizioulas gaat er vanuit dat het ware zijn alleen van een vrij persoon kan komen, iemand die in vrijheid liefheeft (en daarmee zichzelf in de relatie met anderen bevestigt). Dat God liefde is (1 Johannes 4,16) betrekt Zizioulas dan ook op Gods triniteit. Liefde is niet een eigenschap van het wezen van God maar liefde constitueert zijn wezen. Kortom: we kunnen niet van de ene God spreken los van de gemeenschap van personen die Hij is. Het nadenken over Gods wezen brengt Zizioulas tot twee stellingen rond gemeenschap en persoon die bepalend zijn voor heel de werkelijkheid en die de basis vormen voor zijn denken over Christus, Geest en kerk: 1. Gemeenschap is een ontologische categorie. Niets bestaat als 'individu', want er is geen 'zijn' zonder gemeenschap. 2. Gemeenschap die niet komt van een concreet en vrij persoon (een hypostasis) en die niet leidt tot concrete en vrije personen (hypostases) is geen 'beeld' van het wezen van God. De persoon kan niet bestaan zonder de gemeenschap en ook kan de gemeenschap niet om de persoon heen.27
2.2.3 Christologie, pneumatologie en ecclesiologie De basis voor Zizioulas' christologie, pneumatologie, antropologie en ecclesiologie is intussen beschreven. Deze basis wordt gevormd door de ontologie van de persoon die voortkomt uit Zizioulas' trinitarische theologie. Nu zal worden beschreven dat deze ontologie van de persoon allereerst gevolgen heeft voor het denken over Christus. Christus is niet een individu maar een persoon, omdat de Geest hem tot een relationele realiteit maakt. Daarmee komt ook de kerk in beeld. Centraal staat nu de verhouding van christologie, pneumatologie en ecclesiologie. a. Christus In het Nieuwe Testament zien we volgens Zizioulas dat de Geest gegeven is door (met name de 24 25 26 27
Zizioulas, Being, 88. Zizioulas, Being, 40-44. Zizioulas, Being, 17-18 Zizioulas, Being, 18.
13
verrezen en verhoogde) Christus (Johannes 7,39), maar ook dat er nog geen Christus is totdat de Geest aan het werk is.28 Deze beide gedachten hebben in de kerkgeschiedenis haar uitwerking gehad in verschillende liturgische benaderingen met betrekking tot doop en confirmatie. Tot in ieder geval de vierde eeuw ging in Syrië en Palestina de confirmatie aan de doop vooraf, terwijl dat op andere plaatsen andersom het geval was. Er ontstond echter pas een probleem toen de christologie en pneumatologie van elkaar werden gescheiden. Niet alleen werden in het Westen doop en confirmatie liturgisch gescheiden maar ook neigde de christologie ertoe steeds meer de pneumatologie te domineren. Deze vraag naar prioriteit is in de ogen van Zizioulas echter van ondergeschikt belang zolang de eenheid van christologie en pneumatologie wordt vastgehouden.29 Deze eenheid is te vinden wanneer gelet wordt op de inhoud van christologie en pneumatologie. Hoewel we zeggen dat het werk van God één is (waar de Zoon is, daar zijn ook de Vader en de Geest, en waar de Geest is, daar zijn ook de Vader en de Zoon) heeft toch iedere goddelijke persoon zijn eigen bijdrage aan dit werk. Zo zijn zowel de Vader als de Geest betrokken op de geschiedenis ('history'), maar is het alleen de Zoon die geschiedenis wordt.30 Hij is de enige persoon die is geïncarneerd. Betrokken zijn op deze werkelijkheid (Vader en Geest) is volgens Zizioulas dus niet hetzelfde als deze worden (Zoon). Gods reddend handelen dat in de geschiedenis is ingegaan, heeft daarom betrekking op dat wat met Christus heeft plaatsgevonden. Zelfs een gebeurtenis als Pinksteren moet hierop worden betrokken, wil ze onderdeel zijn van de heilsgeschiedenis. b. Geest Geschiedenis worden is dus het specifieke van de Zoon in het heilswerk. Dit roept de vraag op wat dan de specifieke bijdrage is van de heilige Geest. Wat is zijn rol in het reddend handelen van God en wat is zijn relatie met wat er in Christus heeft plaatsgevonden? Zizioulas wijst op twee elementen. Allereerst zien we dat de Geest precies het tegenovergestelde doet van wat de Zoon doet. De Geest bevrijdt de Zoon en het heilswerk van de band met de geschiedenis. Wanneer de Zoon sterft aan het kruis en dus bezwijkt aan de band met deze historische werkelijkheid, is het de Geest die hem doet verrijzen uit de dood (Romeinen 8,11). De Geest staat als het ware boven de geschiedenis. Zizioulas noemt hem de 'beyond history'.31 Wanneer de Geest in de geschiedenis handelt, doet hij dit om in de geschiedenis de laatste dagen (het eschaton) te brengen (Handelingen 2,17). Het eerste specifieke element van pneumatologie is dus het eschatologische karakter. De Geest maakt van Christus een eschatologisch wezen, de 'laatste Adam'. Het tweede specifieke element van wat de Geest doet met betrekking tot het 'Christusgebeuren' is dat hij Christus tot een gemeenschap (een ‘koinonia’32) maakt. Wanneer we over 'Christus' spreken, hebben we een persoon op het oog en niet een individu waarmee we geen relatie hebben. Christus is een relationele realiteit die 'voor mij' of 'voor ons' bestaat. De Geest realiseert Christus als een relationele entiteit.33 Hij zorgt er voor dat Christus niet een individu is maar een 'corporate personality'.34. Hierdoor kunnen meerdere gelovigen met hem verbonden zijn. Daarom ook is de Geest sinds Paulus in verband gebracht met gemeenschap. Deze verbondenheid is de bijdrage van de 28
29 30 31 32 33 34
Met dat laatste bedoelt Zizioulas dat de Geest niet alleen de voorloper is van Christus, maar ook degene die zijn identiteit als Christus constitueert in zijn biologische conceptie en doop. / Zizioulas, Being, 127-128. Zizioulas, Being, 129. Zizioulas, Being, 130. Zizioulas, Being, 130. Zizioulas, The church, 105. Zizioulas, Being, 110-111; 182. Zizioulas, Being, 130; 182.
14
pneumatologie aan de christologie en daarom kun je volgens Zizioulas ook zeggen dat de christologie door de pneumatologie wordt bepaald.35 Dit betekent dat wat met Christus gebeurt nooit op zichzelf kan worden gezien omdat hij relationeel is. Zo’n pneumatologisch geconstitueerde christologie is volgens Zizioulas zonder meer bijbels.36 Er is dus continuïteit met wat er in Christus is gebeurd omdat we door de Geest 'in Christus zijn'. Voor ons is hij onze 'eerstgeboren broeder' (Romeinen 8,29; Kolossenzen 1,15-18). Het grote mysterie van de christologie is dat het Christusgebeuren niet op zichzelf moet worden beschouwd, maar integraal onderdeel is van het heilswerk van de heilige triniteit. Spreken over Christus betekent ook spreken over de Vader en de heilige Geest. Zo wordt de incarnatie gevormd door het werk van de Geest en is het de uitdrukking en uitvoering van de wil van de Vader. c. Kerk Het mysterie van de kerk komt voort uit dat reddend handelen van de drie-enige God en uit een pneumatologisch geconstitueerde christologie.37 Zizioulas gaat er vanuit dat Christus zonder lichaam een individu is dat geen relatie heeft met de gelovigen. Omdat de Geest echter zorgt voor verbondenheid is het mogelijk om te spreken van Christus die een lichaam heeft. Daarmee is de kerk in beeld, want zij wordt het lichaam van Christus genoemd. De verbondenheid met de drie-enige maakt haar tot kerk: ‘Through her communion in the eternal life of the Trinity, the Church becomes “the body of Christ.”’38 Wat deze verbondenheid inhoudt en welke plaats de eucharistie daarin heeft, wordt in de volgende paragraaf verder uitgewerkt.
2.2.4 De kerk als verbondenheid van de Geest In deze paragraaf is het thema van dit onderzoek in beeld. De verbondenheid van de Geest komt allereerst aan de orde wanneer de ontologie van de persoon wordt betrokken op de antropologie en soteriologie. Vervolgens wordt ingegaan op de centrale betekenis die de eucharistie speelt, om ten slotte af te sluiten met de betekenis die de verbondenheid van de Geest heeft voor de structuren in de kerk. a. Redding Het onderscheid dat Zizioulas maakt tussen persoon en individu, heeft ook betrekking op de antropologie. Sinds de zondeval is het menselijk persoon-zijn verdorven en bestaat het alleen nog uit individuen. De band tussen being en communion is verbroken, wat tot gevolg heeft dat de mens afstand schept tussen zichzelf en anderen. Hiervan is de uiteindelijke consequentie de dood. Adam stierf omdat hij als God wilde zijn, degene aan wie hij zijn bestaan te danken had. De dood ontstaat niet als gevolg van een straf voor ongehoorzaamheid, maar is het gevolg van de individualisering van de natuur (waar de hele kosmos aan is onderworpen).39 De dood betekent dat iemand niet meer lief heeft of geliefd wordt, dat zijn of haar uniciteit verdwijnt. De veroordeling tot de eeuwige dood is volgens Zizioulas dan ook dat iemands persoon-zijn vervalt tot een 'ding'. In volstrekte anonimiteit krijgt het de verschrikkelijke woorden te horen: 'Ik ken je niet' (Matteüs 25,12).40 In tegenstelling hiermee houdt het leven voor de persoon in dat het unieke van zijn of haar 35 36
37 38 39 40
Zizioulas, Being, 210-212. Zo wordt Christus een historisch persoon dankzij de Geest (Matteüs 1,18-29; Lucas 1,35). Ook maakt de Geest hem tot 'Christos' in de doop (Lucas 4,13), Verder is het alleen door de Geest mogelijk om Christus als de waarheid te belijden (1 Korintiërs 12,3) en wordt volgens Paulus het lichaam van Christus gevormd door de charismata van de Geest (1 Korintiërs 12). / Zizioulas, Being, 111. Zizioulas, Being, 111-112. Zizioulas, Being, 206. Zizioulas, Being, 105. Zizioulas, Being, 49.
15
hypostasis bewaard blijft. In tegenstelling tot het individu is de persoon niet in zichzelf opgesloten maar open. Hij of zij is een relationeel wezen net zoals God dat is. De vraag is natuurlijk hoe de mens als individu een persoon kan worden, oftewel: hoe is redding mogelijk? Volgens Zizioulas kan dit alleen wanneer de mens in gemeenschap met God komt te staan. De kerkvaders noemden dit vergoddelijking (theosis). Dat wil niet zeggen dat in de natuur of substantie van God wordt geparticipeerd, maar in zijn persoonlijke bestaan. Redding betekent een ontologische 'de-individualisatie' en personalisatie. Volgens Zizioulas is dit mogelijk door Jezus Christus. Hij is niet zozeer redder omdat hij ons een prachtige openbaring over wat persoon-zijn betekent heeft gegeven, maar omdat hij in deze historische werkelijkheid de realiteit van de persoon realiseert. De Geest zorgt voor verbondenheid met Christus. Dat wil niet zeggen dat een individu nu verbonden is met een ander individu dat tweeduizend jaar geleden in Palestina leefde, want zoals al eerder is gezegd: Christus is niet een individu dat afstand schept tot anderen, maar een persoon. Hij is ook niet de waarheid omdat hij een epistemologisch principe is dat het universum verklaart, maar omdat hij het leven is. Hier blijkt hoe Zizioulas' gedachte dat het relationele de essentie van het leven aangeeft ook betrekking heeft op Christus. Zoals in de eerste paragraaf al is gezegd: 'Being means life, and life means commmunion.'41 Christus is een persoon door de Geest die deze verbondenheid geeft en waarmee de kerk in beeld is. De kerk is de plaats waar het heil plaatsvindt. Vooral de doop staat hierin voor Zizioulas centraal.42 De doop zorgt voor een nieuwe bestaanswijze, tot een wedergeboorte (1 Petrus 1,3; 23) waardoor iemand een vrij persoon wordt (hypostasis). De zonde van individualisme wordt overwonnen in de verbondenheid van de Geest. Hij geeft leven door het bestaan van de mens te openen en zo de mens relationeel te maken. Zizioulas zegt in dit verband: 'It is precisely the ecclesial being which “hypostasizes” the person according to God's way of being.'43 Dat is wat naar zijn idee de kerk tot beeld van de drie-enige God maakt. Door de doop komt het individu in gemeenschap te staan met God en zo wordt hij of zij een persoon. Christus' bestaan wordt toegepast op ons historisch bestaan, niet 'in abstracto' of op een individualistisch wijze, maar in en door een gemeente. Deze gemeente ontstaat door een radicale bekering van individualisme naar persoon-zijn in de doop. Het opstandingaspect van de doop is volgens Zizioulas dan ook niets anders dan inlijving in de gemeente.44 Op deze wijze wordt in de kerk de ontologie van de persoon een ervaarbare werkelijkheid. b. Eucharistie In de christelijke theologie wordt aan de Geest niet alleen het werk van gemeenschap maar ook dat van inspiratie en heiligmaking toegeschreven. Hoe belangrijk deze twee aspecten ook zijn, ze hebben nooit een beslissende rol gespeeld in de ecclesiologie van het Oosten. De oosterse ecclesiologie is namelijk bepaald door de liturgie en dan met name de eucharistie. Hierin komen we de twee aspecten tegen die ook in Zizioulas' pneumatologie een fundamentele rol hebben: eschatologie en gemeenschap. Alleen deze aspecten hebben volgens Zizioulas een belangrijke rol gespeeld in de oosterse ecclesiologie. Deze twee 'ingrediënten' van de pneumatologie bepalen het denken over Christus en de kerk.45 Het hart van de ecclesiologie is in Zizioulas' denken de eucharistie, omdat we daar de eschatologische gemeenschap bij uitstek vinden. Daarin wordt de verbondenheid die de Geest geeft 41 42 43 44 45
Zizioulas, Being, 16. Zizioulas, Being, 19; 53; 113. Zizioulas, Being, 19. Zizioulas, Being, 113. Zizioulas, Being, 139.
16
concreet ervaren. De eucharistie wijst op zowel het historische als het toekomende. Er is allereerst de herinnering aan een historisch feit: het laatste avondmaal en het aardse leven van Jezus. Met deze historische Jezus en met de eerste apostolische gemeenten is de kerk verbonden. De kerk is een historische realiteit omdat ze verbonden is met dat wat is geïnstitueerd en overgedragen. Maar de eucharistie wijst ook op de toekomst. Wanneer gebeden wordt om de aanwezigheid van de Geest (epiklese) vraagt de kerk om van God te ontvangen wat ze historisch gezien al ontvangen heeft in Christus.46 De gemeenschap rond de eucharistie maakt de kerk eschatologisch. De eucharistie doet je het eeuwige leven van liefde en gemeenschap proeven, als het beeld van het wezen van de drie-enige God. Het is het moment in het kerkelijk leven waar de anticipatie op de eschata plaats vindt. Op die manier weerspiegelt de kerk de eschatologische gemeenschap van Christus, een beeld van het trinitarische leven van God. Dit betekent voor het menselijk bestaan dat alle menselijke (sociale en culturele) onderscheidingen worden overstegen.47 In de eucharistie wordt de dialectiek van geschiedenis en laatste dingen (eschata) bewaard. Daar wordt de synthese van het historische en het eschatologische ervaren. De historische Jezus en de eschatologische Christus worden één werkelijkheid. Dit brengt Zizioulas er toe te stellen dat de eucharistie het wezen van de kerk constitueert.48 Het is niet voldoende om te zeggen dat gemeenschap en eschatologie noodzakelijke aspecten van pneumatologie en ecclesiologie zijn. Dankzij de Geest zijn dit niet alleen aspecten van de kerk, maar kunnen we daardoor van een kerk spreken. Pneumatologie heeft dus niet betrekking op het welwezen maar op het wezen van de kerk. Zizioulas zegt: 'The Church is constituted in and through eschatology and communion. Pneumatology is an ontological category in ecclesiology.'49 Pneumatologie is dus in de theologie van Zizioulas constitutief voor zowel christologie als ecclesiologie.50 Hij maakt hierin een onderscheid tussen het institueren en constitueren van de kerk: de kerk is niet alleen geïnstitueerd (een historisch gegeven: Christus) maar ook geconstitueerd (voortdurend gerealiseerd als een gemeenschapsgebeuren: de Geest 51). Tussen deze twee hoeft geen polarisatie te onstaan, want: 'Christ and history give to the Church her being, which becomes true being each time that the Spirit con-stitutes the eucharistic community as Church.'52 De eucharistie noemt Zizioulas de eschatologisering van het historische woord, de stem van de historische Christus, de stem van de Heilige Schrift die niet als “leer” tot ons komt, maar als leven en being door de eschata. Het is niet het sacrament dat het Woord voltooit maar het Woord dat vlees wordt, het verrezen Lichaam van de Logos.53 c. Structuren De verbondenheid van de Geest heeft niet alleen gevolgen voor individuen die personen worden, maar ook voor structuren in de gemeente54 en voor de verhouding van de plaatselijke kerk met de universele kerk. 1. Allereerst is de plaatselijke kerk in beeld. De concrete gemeente komt tot stand door de
46 47 48 49 50 51 52 53
54
Zizioulas, Being, 185. Zizioulas, Being, 254-255. Zizioulas, Being, 21. Zizioulas, Being, 132. Zizioulas, Being, 139. Zizioulas, Being, 140. Zizioulas, Being, 22. Op dit punt deelt Zizioulas bepaalde overwegingen van de 'eucharistische ecclesiologie' van de Russische Nicholas Afanasiev. / Zizioulas, Being, 12; 22-23; Doyle, Communion, 160. Zizioulas, Being, 205; 236.
17
verbondenheid van de Geest.55 Door het ene christologische gebeuren is ze het lichaam van Christus. Ze is één omdat Christus één is. Omdat de pneumatologie constitutief is voor zowel christologie als ecclesiologie, kun je niet zeggen dat het wezen van de kerk in de universele kerk ligt. De Geest vormt ontologisch het lichaam van Christus en daarmee neemt het ene Christusgebeuren de vorm aan van meerdere gebeurtenissen. Volgens Zizioulas zijn de plaatselijke kerken daarom net zo oorspronkelijk als de universele kerk en dus heeft de universele kerk niet het primaat over de lokale kerken.56 Een plaatselijke kerk is de (hele) kerk.57 Dit dilemma van plaatselijke en universele kerk wordt ook overstegen in de eucharistie, want er is één eucharistie in naam van de ene, heilige, katholieke en apostolische kerk.58 2. Een tweede implicatie betreft het belang van concilies. De ware betekenis van concilies in oosters-orthodox denken is alleen duidelijk wanneer de constitutieve rol van de Geest in de ecclesiologie in beeld is. Een concilie is niet een vervanging van de rooms-katholieke paus, maar het gevolg van het denken over gemeenschap als een ontologische categorie in de ecclesiologie. Hier wordt de analogie die Zizioulas ziet tussen het wezen van God en het wezen van de kerk die zo kenmerkend is voor de communio-ecclesiologie, goed zichtbaar. Er is één kerk, zoals er ook één God is. Deze ene kerk laat zich zien als de gemeenschap van de vele plaatselijke kerken, zoals er ook één God is die een gemeenschap is van personen. De eenheid van de kerk moet een instituut zijn dat gemeenschap uitdrukt.59 Er zijn twee principes die dit concreet maken: de eerste is dat in elke kerkprovincie één hoofd van de kerk is. Het tweede is dat deze 'ene' niets kan doen zonder de 'vele' leden. De eenheid komt namelijk in de vorm van gemeenschap tot stand. Hier functioneert een soortgelijk principe als in Zizioulas' christologie waar Christus ook niet te denken is zonder de velen (zijn lichaam).60 De orthodoxe visie op de kerk vereist een instituut dat de eenheid van de kerk uitdrukt. De veelheid is niet ondergeschikt aan de eenheid, maar constitueert die eenheid juist. 3. Een derde implicatie is direct verbonden aan het voorafgaande. Ook op het niveau van de plaatselijke kerk is de verbondenheid ontologisch constitutief. De eenheid wordt vertegenwoordigd door de bediening van de bisschop en de veelheid door de andere bedieningen en de leken. Ook hier zien we dat de 'ene' niet zonder de 'velen' kan. Er is namelijk geen ordinatie van het episcopaat buiten de gemeenschap en daarom is er altijd relatie tussen de bisschop en de gemeente.61 Ook dit is een deel van de verbondenheid die de Geest geeft. De bisschop staat niet op zichzelf, dus los van de gemeenschap. Zijn functie bestaat alleen in relatie met de gemeente.62 Dus de bisschop kan niet zonder de gemeente. Anderzijds is er geen doop (de basis voor de leken) of ordinatie zonder de aanwezigheid van de bisschop. Hij is degene die dit doet en daarmee de voorwaarde voor het bestaan van de gemeenschap en haar geestelijk leven.63 Dankzij de ene bisschop is er geen individualisme maar verbondenheid van de Geest en van de gemeenschap.64 Er is geen eenheid zonder veelheid en geen veelheid zonder eenheid. 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Zizioulas, Being, 212. Zizioulas, Being, 132-133. Zizioulas, Being, 148; 258. Zizioulas, Being, 133. Zizioulas, Being, 135. Zizioulas, Being, 136-137. Zizioulas, Being, 220. Zizioulas, Being, 226. Zizioulas, Being, 137. Zizioulas, Being, 199.
18
4. Zowel de ordinatie van de bisschop als de ordinatie van de leken (doop) heeft betrekking op de eucharistie, want daaruit blijkt het eschatologische element. De kerkelijke instituties zijn reflecties van het komende koninkrijk. Ze zijn 'iconisch'. Dat wil zeggen dat hun ontologie niet in het instituut zelf ligt, maar in de relatie met God. De kerkelijke structuren zijn dankzij de eucharistie geplaatst in de dialectiek van geschiedenis en eschatologie, tussen het reeds en het nog-niet.65
2.3
Volf
2.3.1 Inleiding In deze paragraaf staat de communio-ecclesiologie van Miroslav Volf centraal. Sinds de jaren '80 is hij betrokken bij de oecumenische beweging66 en met zijn boek After Our Likeness wil hij een oecumenische theologie bieden. In 1956 is hij in Joegoslavië, het huidige Kroatië, geboren. Hij is theologisch geschoold door onder andere Jürgen Moltmann en vooral bekend geworden met zijn boek Exclusion and Embrace (1996). Op dit moment is hij professor systematische theologie aan de Yale Divinity School in New Haven (Connecticut). Ook in de ecclesiologie van Miroslav Volf staat de gemeenschap centraal. Welke plaats die heeft en in hoeverre de Geest hiervoor zorgt, maak ik in deze paragraaf duidelijk. Er wordt een soortgelijke beweging gemaakt als in de paragraaf over Zizioulas. Eerst wordt in §2.3.2 de basis van zijn communio-ecclesiologie beschreven, die ook bij hem wordt gevormd door zijn triniteitsleer. Vervolgens wordt in §2.3.3 ingezoomd op de verhouding van christologie, pneumatologie en ecclesiologie. Ten slotte komt in §2.3.4 de verbondenheid van de Geest aan de orde.
2.3.2 Trinitarische theologie Net als Zizioulas ziet ook Volf een analogie tussen de drie-enige God en de gemeenschap van de kerk. Dat blijkt ook uit de titel van zijn boek: After Our Likeness: The Church as the Image of the Trinity. Daarom is het goed om eerst de hoofdzaken van zijn trinitarische theologie weer te geven en te beschrijven hoe deze analogie mogelijk is. a. Analogie De overeenkomst tussen trinitarische en kerkelijke gemeenschap is volgens Volf gegrond in de doop. Door te dopen 'in de naam van de Vader en van de Zoon en van de heilige Geest' leidt Gods Geest de gelovigen binnen in zowel de trinitarische als de kerkelijke gemeenschap. Zo wordt nu al iets zichtbaar van de toekomstige verbondenheid van de drie-enige God met zijn verheerlijkte volk (1 Johannes 1,34; Openbaring 21-22).67 Dit eschatologische perspectief is een belangrijk element in Volfs ecclesiologie.68 Gods nieuwe schepping in het eschaton vormt het kader om (nu al) iets van de kerk te begrijpen. In de beschrijving van het nieuwe Jeruzalem zien we wat de toekomst van de kerk is: de wederkerige persoonlijke inwoning van de drie-enige God en zijn verheerlijkte volk (Openbaring 21,122,5). Dit is de vervulling van Jezus' gebed (uit Johannes 17,21): 'Laat hen allen één zijn, Vader. Zoals u in mij bent en ik in u, laat hen zo ook in ons zijn'. Dit gebed veronderstelt volgens Volf verbondenheid 65 66 67 68
Zizioulas, Being, 137-138. Volf, After, x. Volf, After, 195. Dit eschatologische perspectief zegt Volf te delen met Moltmann en Pannenberg. /Volf, After, 128.
19
met de drie-enige God, die door geloof en doop wordt bemiddeld en de eschatologische voltooiing tot doel heeft. Deze participatie in de gemeenschap met de drie-enige God geeft de kerk niet alleen hoop voor de toekomst, maar is ook nu al een ervaarbare werkelijkheid. Door haar geloof in Jezus Christus participeert de gemeente nu al in de trinitarische gemeenschap. Er is verbondenheid met de Vader en met zijn Zoon Jezus Christus (1 Johannes 1,3). De kerk anticipeert in deze historische werkelijkheid in de eschatologische gemeenschap met de drie-enige God omdat de Geest de samengekomen gemeente verbindt met de drie-enige God. De Geest van Christus is een eschatologische gave die Gods nieuwe schepping in deze historische werkelijkheid anticipeert (Romeinen 8,23; 2 Korintiërs 1,22; Efeziërs 1,14).69 De relaties tussen de gelovigen in de kerk onderling mogen nu al iets weerspiegelen van de wederkerige liefde tussen de goddelijke personen. Hoewel de gedachte dat de kerk zo een 'beeld van God' is, al in de vroege kerk voorkomt bij onder andere Origenes en Cyprianus, is deze pas in de 20e eeuw goed uitgewerkt. 70 Vooral van de oosters-orthodoxe en de rooms-katholieke theologie kunnen we op dit punt veel leren volgens Volf.71 Daarom heeft hij ervoor gekozen in zijn boek in discussie te gaan met de visies van Zizioulas en Joseph Ratzinger. Hij wil nagaan wat deze analogie kan betekenen voor de traditie van de vrije kerken die lange tijd onbekend is geweest met de overeenkomst van triniteit en kerk.72 De gedachte dat kerkelijke gemeenschap op een bepaalde manier moet overeenkomen met de trinitarische gemeenschap wordt tegenwoordig algemeen aanvaard73 en juist daarom vindt Volf het belangrijk om ook de grenzen van deze analogie in beeld te houden. Onze gedachten over de drie-enige God zijn niet gelijk aan hemzelf.74: b. Geven en ontvangen Hoe ziet Volfs triniteitsleer er nu uit en op welke punten heeft het gevolgen voor de ecclesiologie? Volf baseert zich vooral op de sociale triniteitsleer van met name Jürgen Moltmann. In Moltmanns triniteitsleer wordt gezegd dat er geen personen zijn zonder relaties en er ook geen relaties zijn zonder personen. 1. Er is allereerst aandacht voor het eigen karakter van elke goddelijke persoon. Uit de heilsgeschiedenis blijkt dat de trinitarische personen 'subjecten' zijn. Gods werken moeten niet worden toegeschreven aan een of andere goddelijk wezen, maar aan de goddelijke personen van Vader, Zoon of Geest. Ze zijn onderscheiden personen, want met elkaar versmolten personen kunnen niet in elkaar bestaan (Johannes 7,16). Dit noemt Volf hun 'katholiciteit'.75 69 70 71 72
73 74
75
Volf, After, 129; 267-268. Volf, After, 195-196. Volf, After, 4. Dat ligt volgens Volf ook voor de hand wanneer de kerk als een verbond wordt gezien dat alleen dan ontstaat wanneer mensen zich er bij voegen. Voor een vroege vertegenwoordiger van de vrije kerken, John Smyth (1570-1612), was de basis van de kerk niet trinitarisch maar christologisch: de kerk is 'het koninkrijk van Christus' waarin iedere gelovige onder directe regering van Christus staat. Dit vindt Volf een te individualistische visie op wat de kerk is en daarom wil hij met zijn boek de ecclesiologie van de vrije kerk trinitarisch opnieuw doordenken. / Volf, After, 196-197. Volf, After, 191. Volf wijst op een drietal beperkingen. (1) De triniteitsleer is een model waarmee de mens in zijn taal het mysterie van de drie-enige God onder woorden probeert te brengen. Niet om God volledig te begrijpen maar eerder om hem te aanbidden als de onpeilbare en hem na te volgen op onze eigen creatuurlijke wijze. (2) Spreken over trinitarische gemeenschap is nog iets anders dan spreken over kerkelijke gemeenschap omdat het eerste over God gaat en het tweede over de mens. Wanneer dit te weinig in het oog wordt gehouden loopt men het gevaar de kerk te vergoddelijken. (3) De kerk is nog onderweg naar de nieuwe schepping waarin de gemeenschap met God pas volmaakt zal zijn./ Volf, After, 198-200. Volf, After, 209.
20
2. Deze zelfstandigheid wil niet zeggen dat de personen geïsoleerd van elkaar zijn. Er zijn ook relaties onderling. De eenheid van God is gegrond in de relaties van de goddelijke personen, in hun wederkerigheid.76 De personen staan niet alleen in relatie met elkaar, maar elke persoon is als 'persoonlijk handelingscentrum' aanwezig in de anderen.77 In elke persoon 'wonen' de andere personen (Johannes 10,38; 14,10-11; 17,21). Het begrip 'perichorese' speelt hierin een belangrijke rol. De perichorese bepaalt zowel het eigen karakter van iedere goddelijke persoon, als ook hun eenheid onderling. Gods eenheid is 'perichoretisch'. Dat wil zeggen dat de persoon van de Vader, Zoon of Geest niet alleen in relatie staat met de andere goddelijke personen, maar ook in hen aanwezig is. De personen van Vader, Zoon en Geest leven niet geïsoleerd van elkaar, maar geven en ontvangen elkaar. Dit 'geven en ontvangen' heeft directe gevolgen voor Volfs ecclesiologie. Net als de goddelijke personen kunnen de personen in de kerk onmogelijk geïsoleerd van elkaar leven. Christenen zijn zelfstandige gelovigen door hun relaties met andere christenen en hun persoon-zijn in de kerk wordt duidelijk door wederkerig geven en ontvangen (Filippenzen 4,15). Een christen leeft van en naar anderen toe. 78 We geven aan anderen niet alleen iets, maar ook een deel van onszelf.79 Dat de Geest hierin een fundamentele rol speelt, zal in de volgende paragraaf worden uitgewerkt. c. Gelijkwaardig God handelt als een gemeenschap van verschillende personen die in elkaar bestaan. Daarmee is nog niet gezegd op welke wijze de relaties onderling zijn gestructureerd. Ook op dit punt grijpt Volf terug op Moltmanns triniteitsleer. Kort gezegd komt het erop neer dat de wijze waarop de drie goddelijke personen God zijn, wordt bepaald door hun wederkerige relaties.80 Belangrijk hierin is een onderscheid tussen de constitutie van de personen en hun relaties. De Zoon en de Geest zijn geconstitueerd door de Vader, maar dat zegt nog niets over hoe de relaties onderling zijn vormgegeven. Volf maakt een onderscheid tussen de 'hypostatic divinity' van de trinitarische personen (op het constitutionele niveau) en hun 'innertrinitarian form' (op het relationele niveau).81 Van belang is dat de personen aan elkaar gelijkwaardig zijn. Volf wijst op Gods handelen in de heilsgeschiedenis. Ook al is de Vader de bron van het god-zijn van de Zoon en de Geest en is hij degene die beiden zendt, toch blijkt ook dat hij alles aan de Zoon geeft en hem verheerlijkt zoals de Zoon ook de Vader verheerlijkt en hem de macht geeft (Matteüs 28,18; Johannes 13,31-32; 16,14; 17,1; 1 Korintiërs 15,24). Volf is van mening dat binnen een gemeenschap van volmaakte liefde tussen personen die alle goddelijke eigenschappen met elkaar delen, het idee van hiërarchie of subordinatie onmogelijk is. Hij stemt niet in met een voorkeur voor de eenheid zoals hij dat bij Ratzinger ziet, noch met een hiërarchische bipolariteit van 'de ene en de velen' in het denken van Zizioulas. 82 Volgens Volf wordt de structuur van de trinitarische relaties gekenmerkt door een gelijkwaardige wederkerigheid.83 Verderop in deze scriptie zal blijken dat deze trinitarische theologie voor het denken over de kerk 76 77 78 79 80 81 82
83
Volf, After, 210. Volf, After, 203. Volf, After, 206. Volf, After, 211. Volf, After, 216. Volf, After, 217. Er wordt vaak gezegd dat in de Westerse traditie het vooral om de eenheid van het goddelijk wezen gaat, terwijl in het Oosten de drie-heid van de goddelijke personen voorop gaat. Volf zegt dit onderscheid in de theologieen van Ratzinger en Zizioulas terug te zien. / Volf, After, 200. Volf, After, 217.
21
betekent dat de structuur van de kerk niet hiërarchisch kan zijn omdat dat in God ook niet zo is.
2.3.3 Christologie, pneumatologie en ecclesiologie Nu duidelijk is geworden dat Volfs trinitarische theologie doorwerkt in zijn ecclesiologie, zal verder worden ingegaan op de concrete kerk. Wanneer noem je iets eigenlijk een kerk? Uit het antwoord dat Volf op deze vraag geeft, blijkt dat het geloof dat de Geest van Christus aan de gelovigen geeft, hierin een fundamentele rol speelt. a. Kerk Wanneer spreken we van een kerk? Voor een antwoord op deze vraag moeten we bij Matteüs 18,20 zijn.84 Volgens Volf vinden we daar het fundament van het kerk-zijn en ook hoe de kerk zich naar buiten toe laat zien. Waar twee of drie bij elkaar komen in Christus' naam, is Christus niet alleen te midden van hen aanwezig, maar daar is ook een christelijke kerk. De kerk is allereerst een samenkomst van mensen op een specifieke plaats (1 Korintiërs 14,23) en deze plaatselijke samenkomst van gelovigen is het lichaam van Christus85 omdat ze een anticipatie van het samenkomen van heel Gods volk in het eschaton is. De plaatselijke kerk is niet pas kerk wanneer ze onderdeel is van een wereldwijde kerk. Ze is niet een collectief subject, maar een gemeenschap van zelfstandige personen. Volf is van mening dat in het denken van Zizioulas en Ratzinger Christus en de kerk teveel met elkaar worden geïdentificeerd. Hoewel Paulus in 1 Korintiërs 12,12 inderdaad de plaatselijke kerk met Christus lijkt te identificeren, is het niet zo dat de gemeente met Christus wordt gelijkgesteld. Wanneer een man en een vrouw in het huwelijk één lichaam vormen, wil dat toch ook niet zeggen dat ze één persoon worden maar wel dat ze één gemeenschap zijn. Een gelovige is één geest met de Heer en op die manier deel van zijn lichaam. De uitdrukking 'lichaam van Christus' is een metafoor voor de persoonlijke gemeenschap in de heilige Geest tussen Christus en de gelovigen (1 Korintiërs 6,17), tussen Christus en de kerk (Efeziërs 5,2233). Christus en de kerk zijn dus niet identiek. Volf wijst erop dat de kerk een gemeenschap is van personen die in Christus leven door de Geest (Galaten 2,20; 1 Korintiërs 6,19). Dit zal in §2.3.4 nog aan de orde komen. Hij gelooft dan ook niet dat er eerst een bisschop moet zijn om van een kerk te kunnen spreken. De kerk is niet kerk vanwege de sacramenten of de bisschop, maar omdat de gelovigen samenkomen in Jezus' naam. Ratzinger en Zizioulas verbinden de aanwezigheid van Christus te exclusief aan de bisschop.86 Alsof Christus pas aanwezig kan zijn wanneer er een bisschop aanwezig is en Christus alleen door de sacramenten aanwezig zou zijn. Dit vindt Volf niet geloofwaardig, gezien het geloof dat je bij vrije kerken kunt aantreffen. De kerk is een samenkomst, maar niet elke samenkomst is een kerk. Om een samenkomst ook een kerk te noemen, doet de belijdenis er toe. Het gaat erom dat de gelovigen samenkomen 'in de naam van Christus'. Hij is voor de gelovigen hun redder, Heer en de kracht waarin ze leven. Dit betekent dat zowel de inhoud van het geloof, als de toewijding van de gelovigen aan Christus er toe doet. Dat de kerk een gemeenschap van gelovigen (communio fidelium) is, wordt duidelijk in de belijdenis van het geloof. Hoewel kerkelijke belijdenissen kunnen variëren en ook heel kort kunnen zijn ('Jezus is Heer'), kan de kerk niet zonder. De inhoud van het geloof is noodzakelijk om Jezus Christus te onderscheiden 84
85 86
Hieruit blijkt duidelijk dat Volf zijn communio-ecclesiologie vanuit de traditie van de vrije kerken opzet. Overigens wijst Volf er op dat Tertullianus ook al Matteüs 18,20 als uitgangspunt nam. / Volf, After, 136; Doyle, Communion, 161; Meijer, Miroslav, 20. Volf, After, 138. Volf, After, 133-134.
22
van 'een andere Jezus'.87 Het gemeenschappelijk belijden is de basis van het kerk-zijn. Deze belijdenis verbindt ook de kerken met elkaar. Daarin wordt de eenheid zichtbaar en niet in één bisschop of paus. Deze plaatselijke kerk staat op eigen benen, maar is niet geïsoleerd van andere kerken. Daarom is het voor Volf van belang dat een kerk openstaat voor andere kerken. Dat is een minimale voorwaarde om van een katholieke kerk te spreken.88 Een plaatselijke kerk kan zich niet isoleren omdat ook andere kerken anticipaties zijn op de eschatologische samenkomst van Gods volk. b. Geloof We spreken dus van een kerk wanneer een gemeente rond de ene Jezus Christus samenkomt als hun redder en Heer. De gelovigen belijden openlijk hun geloof in hem (zoals ook blijkt uit doop en avondmaal) en staan open voor al Gods kerken en mensen. Dit is een kerk in de volle zin van het woord. Christus heeft beloofd door zijn Geest in haar aanwezig te zijn als de eersteling van wat ze zal zijn: de samenkomst van heel Gods volk in het eschatologische rijk van God.89 Ook uit de wijze waarop het geloof wordt overgedragen, blijkt het belang van de gemeenschap. Uit Matteüs 18,20 blijkt dat Christus' aanwezigheid aan de hele gemeenschap wordt beloofd en van daaruit aan het individu. Niemand kan daarom in zijn eentje tot geloof komen of alleen geloven. Gods reddend handelen vindt plaats door de communio fidelium. Dit wordt ook goed zichtbaar in de sacramenten, want niemand kan de sacramenten aan zichzelf geven en toch ontvangt ieder ze persoonlijk. In de kerk ontvang ik de inhoud van het geloof en leer ik die te begrijpen en ernaar te leven. Er is dus een zekere kerkelijke bemiddeling, maar deze heeft alleen betekenis wanneer ze leidt tot een persoonlijk vertrouwen op God. Dat is iets dat de kerk niet kan geven, het is een gave van de heilige Geest. De gelovige ontvangt dan ook niet het geloof van de kerk, maar door de kerk. Wanneer iemand tot geloof komt, staat hij of zij dan alleen? Dit is zeker niet het geval, want de gelovige wordt verbonden met de God die ook met anderen verbonden is. Hieruit blijkt dat Volfs ecclesiologie echt communio-ecclesiologie is. God is niet een 'privé-God', maar kenmerkt zich door relatie. Wanneer iemand tot geloof komt, wordt hij of zij bevrijd van het opgesloten-zijn in zichzelf en komt hij of zij in relatie met God te staan en daarmee ook met andere gelovigen. Daarom kan Volf ook zeggen dat het heil een kerkelijke structuur heeft. Lid zijn van een kerk is het logische gevolg van verbondenheid met God. In die kerkelijke gemeenschap wordt de gemeenschap met God concreet geleefd. Het leven in de gemeente is daarom ook niet een toevoeging aan het geloof, maar daarin vindt het geloof plaats. Dus wanneer iemand wordt gedoopt, wordt hij of zij niet alleen verbonden met God maar ook met de kerkelijke gemeenschap. Ook op dit punt blijkt dat Volf sterk pneumatologisch denkt. Zo'n kerk ontstaat door de Geest die haar constitueert. Hij werkt door Woord en sacramenten en op die manier kun je zeggen dat de kerk 'van boven' ontstaat. Wanneer ik ga geloven, maak ik de kerk niet tot kerk, maar word ik door God aan haar toegevoegd (Handelingen 2,41;47). De kerk wordt geconstitueerd door de Geest, door het gemeenschappelijk belijden waarin christenen het woord van God tegen elkaar zeggen. De drie-enige God is aanwezig in de kerk door de heilige Geest die de kerk naar het beeld van de drie-enige God vormt.90 Tegelijkertijd zijn het de mensen die Gods gaven in geloof moeten ontvangen. Zij komen samen en behoren bij elkaar te blijven (Handelingen 2,42) en zo kun je meer sociologisch ook zeggen dat de kerk 'van beneden' wordt gevormd. 87 88 89 90
Volf, After, 146. Volf, After, 275. Volf, After, 158. Volf, After, 239.
23
2.3.4 De kerk als verbondenheid van de Geest Er is intussen al veel gezegd over de gemeenschap die de kerk is. In deze paragraaf wordt verder ingezoomd op wat de verbondenheid die de Geest geeft volgens Volf betekent. Deze verbondenheid wordt op een aantal punten concreet. Zo is ieder persoon uniek in die verbondenheid, behoort de kerk gekenmerkt te worden door gelijkwaardigheid en delen alle gelovigen in de gaven die de Geest aan de gemeente geeft. a. Gelovige(n) Volf vindt dat Zizioulas te weinig recht doet aan het eigene van de unieke gelovigen en hun persoonlijke, individuele geloof. Hij wil zelf de uniciteit van de gelovigen meer recht doen. Ook in dit verband grijpt hij terug op de triniteitsleer. De relatie die de Vader met de Zoon heeft is anders dan zijn relatie met de Geest. Juist de specifieke relatie geeft het eigene aan van Zoon en Geest. Op een vergelijkbare manier wordt ieder mens een uniek 'persoon' door de specifieke relatie die God met hem of haar heeft. Wanneer God de mens bij zijn naam roept (Genesis 3,9) kan hij of zij verklaren: 'Ik geloof dat God mij gemaakt heeft.' Niet dat hij of zij nu een individu wordt dat geïsoleerd is van anderen, maar er is wel een zekere zelfstandigheid. Zoals uit de paradoxale formulering in Galaten 2,20 blijkt is het niet meer ik die leeft en toch leeft Christus in mij. Hierin speelt de pneumatologie een wezenlijke rol. De apostel Paulus heeft duidelijk gemaakt dat de verrezen Christus in de gelovigen leeft door de Geest (Romeinen 8,10-11; 1 Korintiërs 12,12-13), de eersteling van de verbondenheid met God in het eschaton. De Geest is niet alleen gegeven aan de hele gemeenschap, maar ook aan elke persoon in die gemeenschap. Deze Geest is in elke gelovige aanwezig en verbindt de gelovigen aan elkaar. Hij opent de christenen voor elkaar en helpt hen te geven en te ontvangen, waardoor ze 'katholieke' personen worden. Net als de goddelijke personen leven ze niet geïsoleerd maar juist in relatie met elkaar. Op die manier laten de relaties die er tussen de gelovigen bestaa iets zien van de liefde tussen Vader, Zoon en Geest. Hierin zien we dat een van de kenmerken uit Volfs triniteitsleer directe gevolgen heeft voor zijn denken over de kerk. b. Gelijkwaardigheid Een ander element uit zijn triniteitsleer dat doorwerkt in zijn ecclesiologie, is gelijkwaardigheid. Dit blijkt vooral in zijn denken over de kerkelijke structuur. Omdat de kerk de verbondenheid van heel Gods volk met de drie-enige God in de nieuwe schepping weerspiegelt, moet het institutionele van de kerk op een bepaalde manier ook met God overeenkomen. Dit is mogelijk omdat de drie-enige God in zekere zin ook een 'instituut' is. In hem zien zien we structuren van sociale interactie. 91 Daarmee bedoelt Volf dat de identiteit van de goddelijke personen niet kan worden bepaald zonder de vaste relaties. Volf wil in navolging van Moltmann geen hiërarchie in de triniteit zien, maar neemt zijn uitgangspunt in de wederkerige relaties van de personen onderling. Voor de kerk betekent dit dat hoe meer een kerk zich kenmerkt door gelijkwaardigheid en symmetrie, hoe meer ze correspondeert met de drie-enige God. 92 Alle leden van de kerk, zowel ambtsdragers als leken, zijn principieel gelijk.93 Hiermee neemt Volf afstand van het denken van Zizioulas en Ratzinger, waarin een hiërarchie bepalend is voor het denken over God en kerk.94
91 92 93 94
Volf, After, 235. Volf, After, 236. Volf, After, 246. Volf, After, 247.
24
Volgens Volf behoort het ambt ook niet bij het wezen ('esse') van de kerk.95 Zelfs een samenkomst zonder officiële ambtsdragers kan een kerk in de volle zin zijn. Dat wil niet zeggen dat het ambt onbelangrijk is. Geen enkele plaatselijke kerk houdt lang stand zonder een bepaalde structurering. Elke kerk moet vasthouden aan haar belijdenis en de sacramenten vieren. Daarom zijn er leiders, diakenen en leraren nodig en in die zin zijn ambten nodig.96 De ordinatie is volgens Volf een publiekelijk ontvangen van de gaven die God geeft en gericht op de plaatselijke kerk als een geheel. Zo wijst de Geest ambtsdragers aan (1 Korintiërs 12,11;28; Handelingen 20,28). Het is een geestelijk gebeuren, net als het kiezen van de ambtsdragers.97 Het is dan ook een misvatting te denken dat de Geest een bepaalde structuur uitsluit, zoals dat in sommige protestantse kringen wordt gedacht met een beroep op 2 Korintiërs 3,17: 'En waar de Geest van de Heer is, daar is vrijheid.' In de kerk heb je nu eenmaal te maken met institutionele procedures, denk aan christen worden door je geloof te belijden, doop en avondmaal. De vraag is dan ook niet of een kerk een instituut is, maar wat voor instituut.98 c. Participatie De gelijkwaardigheid vult Volf concreet in door te wijzen op de gaven. In het nadenken over de structuren van de kerk, spreekt Volf over de charismatische kerk. De kerk kan niet episcopocentrisch zijn. Ze is wat hij noemt een 'polycentric community'.99 Hierin speelt het begrip participatie een cruciale rol. Volf wijst op wat Paulus zegt in 1 Korintiërs 14,26: 'Wanneer u samenkomt draagt iedereen wel iets bij: een lied, een onderwijzing, een openbaring, een uiting in klanktaal of de uitleg daarvan. Laat alles tot opbouw van de gemeente zijn.' Volgens hem deed Luther een herontdekking van dit participatiemodel met zijn gedachte van het universele priesterschap van de gelovigen. Het polycentrische karakter van de kerk heeft een tweevoudige theologische basis: (1) de roeping tot geloof en (2) de charismata. Iedereen wordt geroepen om in verbondenheid met Jezus Christus te treden en zijn of haar geloof in hem te belijden. Wanneer iemand dit doet, ontvangt hij of zij van Gods Geest de autoriteit en bekwaamheid voor deze bediening. De roeping is algemeen, maar hoe de bediening vorm krijgt, kan verschillen. De wijze waarop een gelovige zijn of haar priesterschap realiseert, komt tot stand door zijn of haar specifieke gaven. Het is een feit dat alle christenen een taak in de kerk en de wereld hebben op grond van hun christelijke roeping, maar wat de concrete bediening inhoudt, wordt bepaald door de gaven die de Geest aan hem of haar geeft op dat moment. Dit betekent voor Volf onder andere dat hoewel de betekenis van ambtsdragers niet moet worden onderschat, het hele kerkelijk leven niet rond hen georganiseerd mag worden. De Geest constitueert de kerk niet alleen door de ambtsdragers, maar ook door elk kerklid dat een ander lid dient met zijn of haar gaven.100 In Volfs ecclesiologie zijn alle gelovigen in beeld dankzij de Geest. Dit is ook feitelijk het geval: het geloof wordt levend gehouden in gezinnen, in je buurt of op je werkplek. Zonder de leken zou er geen sprake zijn van een levende gemeente. De gelovigen bemiddelen het geloof en vormen zo de kerk. Volf noemt een aantal kenmerken van de charismatische kerk. 101 Christus is zelf aanwezig in de gaven van de Geest en daarom is het belijden van hem als redder en Heer een wezenlijke dimensie voor de charismatische kerk. Verder zijn de gaven universeel aanwezig in de kerk (1 Korintiërs 12,7; Romeinen 12,3; Efeziërs 4,7; 1 Petrus 4,10): in de gemeenschap als het lichaam van Christus zijn er 95 96 97 98 99 100 101
Volf, After, 152. Volf, After, 248. Volf, After, 255-257. Volf, After, 235. Volf, After, 224. Volf, After, 225-227. Volf, After, 228-233.
25
geen leden zonder gaven. Dit impliceert een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor het kerkelijk leven. Verder kenmerken de charismata zich door hun onderlinge afhankelijkheid (interdependentie). Alle leden hebben verschillende gaven, maar er is niet een lid dat alle gaven heeft. De kerk is een gemeenschap van wederkerig geven en ontvangen (Filippenzen 4,15). Verder wijst Volf erop dat Gods Geest soeverein is: hij is het die de gaven uitdeelt en de kerk vormgeeft. Ook kan iemand verschillende gaven tegelijkertijd hebben en kunnen de gaven waarmee de leden de gemeente dienen ook veranderen. De Geest en de kerk hebben in Volfs denken dus direct met elkaar te maken. Alleen wanneer de gelovige leeft door de Geest van verbondenheid (2 Korintiërs 13,13) kan hij of zij op authentieke wijze deelnemen aan het leven van de kerkelijke gemeenschap.102 Het is duidelijk dat Volf behoorlijk pneumatologisch denkt. Hij beëindigt zijn boek met de zin: 'De Geest van verbondenheid opent ieder persoon voor anderen, waardoor hij of zij iets weerspiegelt van de eschatologische gemeenschap van heel Gods volk met de drie-enige God op een unieke wijze door de relaties waarin die persoon leeft.'103
2.4
Samenvatting
In dit hoofdstuk is een beschrijving gegeven van de communio-ecclesiologie van zowel Zizioulas als Volf, toegespitst op de vraag naar de verbondenheid met God en anderen, die de Geest tot stand brengt. Er volgt nu een korte samenvatting waarin de lijn bij Zizioulas en de lijn bij Volf wordt geschetst. a. Zizioulas De basis van Zizioulas’ communio-ecclesiologie is zijn trinitarische theologie. Deze is te typeren door twee kernwoorden: gemeenschap en persoon. God is een gemeenschap. We moeten niet eerst spreken over 'de ene God' om vervolgens pas aan de personen van de triniteit te denken. God is in zijn wezen relationeel en dit is bepalend voor heel de werkelijkheid. Voor Zizioulas is dit relationele een ontologische categorie. Niets of niemand bestaat als 'individu', want er is geen 'zijn' zonder gemeenschap. Het tweede kernwoord om Zizioulas' triniteitsleer te schetsen is persoon. Dankzij de Cappadociërs kreeg een relationele term ingang in de ontologie. Wanneer we nu zeggen dat iets of iemand 'is', hebben we altijd te maken met zijn of haar relaties. Bij God zien we dit in de persoon van de Vader. Zizioulas gaat ervan uit dat echte gemeenschap komt van een concreet en vrij persoon. Dit is de Vader want hij heeft in vrijheid de Zoon en de Geest en ook de mensen lief. Deze liefde van God constitueert het wezen van God (1 Johannes 4,16). Vervolgens is er meer ingezoomd op het thema van dit onderzoek, door te beschrijven hoe deze trinitarische theologie gevolgen heeft voor de christologie, pneumatologie en ecclesiologie. Wanneer we letten op de specifieke bijdrage van Vader, Zoon en Geest in het reddend handelen van God, zien we dat alleen de Zoon zelf geschiedenis is geworden. Het heil heeft allereerst betrekking op wat er in Christus is gebeurd. Wat er in en met Christus is gebeurd, staat echter niet op zichzelf, maar is onderdeel van heel het handelen van de drie-enige God. Zo is het de Geest die van Christus een persoon maakt. Hij zorgt voor de verbondenheid met Christus. Daarmee is de kerk in beeld, want Zizioulas gaat ervan uit dat Christus zonder lichaam een individu zou zijn. De gelovigen zijn verbonden met drieenige God en daarmee wordt de kerk het lichaam van Christus. Ten slotte is beschreven hoe de verbondenheid die de Geest geeft, op een drietal punten concreet wordt in Zizioulas' communio-ecclesiologie. Allereerst wordt de verbondenheid van de Geest 102 103
Volf, After, 257. Volf, After, 282.
26
concreet met betrekking tot de redding van de mens. Zizioulas gaat er vanuit dat sinds de zondeval het persoon-zijn van de mens verdorven is. Er zijn alleen nog individuen die in zichzelf zijn opgesloten en niet meer open staan voor anderen. Individuen worden echter personen wanneer ze in verbondenheid met God komen te staan. Dit is mogelijk wanneer de Geest ons met Christus verbindt. In de doop 'staat' het individu 'op’ en wordt hij of zij ingelijfd in de gemeenschap van de kerk. Verder wordt de verbondenheid van de Geest concreet in de eucharistie. Daarin zien we de twee aspecten die ook in Zizioulas' pneumatologie zo'n centrale rol spelen, namelijk eschatologie en gemeenschap. In de eucharistie vinden we de eschatologische gemeenschap bij uitstek. Daar ervaren we de verbondenheid die de Geest geeft heel concreet. Het eeuwige leven van liefde en gemeenschap wordt daar al geproefd en daarmee weerspiegelt de kerk de eschatologische gemeenschap van Christus. Volgens Zizioulas constitueert de eucharistie daarmee het wezen van de kerk. Omdat de Geest hiervoor zorgt, kunnen we zeggen dat de pneumatologie een ontologische categorie is in de ecclesiologie. Het derde punt waar de verbondenheid van de Geest concreet wordt, is in de kerkelijke structuren. Zo ligt het wezen van de kerk niet in de universele kerk, omdat elke plaatselijke kerk door de Geest verbonden is met de ene Christus. Ook hebben volgens Zizioulas concilies alles te maken met de verbondenheid van de Geest. Daarmee wordt de eenheid van de kerk zichtbaar, want de eenheid van de kerk komt in gemeenschap tot stand. De ene kerk laat zich zien als de gemeenschap van de vele plaatselijke kerken. Dankzij de eucharistie mogen de kerkelijke structuren al iets weerspiegelen van het komende koninkrijk. b. Volf Ook Volf blijkt een analogie te zien tussen de trinitarische en de kerkelijke gemeenschap. Met de nodige reserves kunnen we zeggen dat de relaties die de gelovigen onderling hebben, al iets weerspiegelen van de liefde tussen de goddelijke personen. De Geest zorgt namelijk voor een anticipatie op het eschatologisch samenkomen van heel Gods volk. Kenmerkend voor Volfs triniteitsleer is dat hij in navolging van Moltmann aandacht vraagt voor zowel het eigen karakter van elke goddelijke persoon, als voor hun onderlinge eenheid. Gods eenheid is 'perichoretisch': elke persoon staat niet alleen in relatie met de andere personen, maar is ook ín hen aanwezig. Vader, Zoon en Geest leven niet geïsoleerd, maar geven en ontvangen elkaar. Zo zijn de gelovigen in de kerk ook 'personen’ die open staan voor anderen en iets van zichzelf geven. Een ander element uit Volfs triniteitsleer dat directe gevolgen heeft voor zijn ecclesiologie, is zijn denken over gelijkwaardigheid. Binnen een gemeenschap van volmaakte liefde is hiërarchie of subordinatie onmogelijk. Omdat de structuur van de trinitarische relaties zich door gelijkwaardigheid kenmerkt, behoren de relaties tussen de gelovigen in de kerk ook gekenmerkt te worden door gelijkwaardigheid. Vervolgens is meer ingezoomd op de samenhang van christologie, pneumatologie en ecclesiologie. Allereerst stond de vraag centraal wat de kerk tot kerk maakt. Volgens Volf spreken we van een kerk wanneer een aantal gelovigen bij elkaar komt in Christus' naam. Ze is een samenkomst van unieke personen op een specifieke plaats. Deze gemeenschap is een kerk, niet omdat ze onderdeel is van de wereldwijde kerk, maar omdat gelovigen samenkomen in de naam van Jezus. Het gemeenschappelijk belijden is volgens Volf de basis van het kerk-zijn. Dit verbindt de gelovigen en ook de kerken met elkaar. Dit hoeft niet tot kerkelijk individualisme te leiden, omdat je het geloof ontvangt door de kerk. Gods reddend handelen vindt plaats door de communio fidelium. Wanneer iemand tot geloof komt en wordt gedoopt, staat hij of zij niet alleen in relatie met God, maar ook met de andere gelovigen. Volf kan daarom zeggen dat het heil een kerkelijke structuur heeft. Deze verbondenheid wordt in het leven van de gemeente concreet ervaren, want de Geest is in haar aan het werk. Hij vormt 27
de gemeente naar het beeld van God. Overigens heeft Volf ook aandacht voor de meer sociologische kant, want het zijn mensen die Gods gaven in geloof ontvangen en elkaar opzoeken. Ten slotte is verder duidelijk gemaakt hoe Volf de verbondenheid van de Geest op een drietal punten concreet ziet. Typerend voor Volfs communio-ecclesiologie is dat er recht wordt gedaan aan de eigenheid van de gelovige(n). Ook op dit punt grijpt hij terug op zijn triniteitsleer. Zoals de relatie tussen Vader en Zoon anders is dan de relatie tussen Vader en Geest, is ieder mens uniek door de relatie die hij of zij met God heeft. De Geest is dus niet alleen gegeven aan de hele gemeenschap, maar ook aan ieder persoon in die gemeenschap. Hij opent de christenen voor elkaar en helpt hen te geven en ontvangen, waardoor de relaties onderling al iets laten zien van de liefde tussen Vader, Zoon en Geest. De verbondenheid van de Geest blijkt verder in de gelijkwaardigheid in de kerk. Net zoals de goddelijke personen aan elkaar gelijkwaardig zijn, zijn de leden van de kerk aan elkaar gelijk. Ambten zijn volgens Volf daarom wel noodzakelijk voor de continuïteit van een kerk, maar behoren niet tot haar wezen. Het laatste punt waarop de verbondenheid van de Geest concreet wordt is het punt van participatie. Alle gelovigen delen in de gaven die de Geest geeft. De gemeenteleden dienen elkaar met de gaven die ze van de Geest van verbondenheid hebben ontvangen.
28
HOOFDSTUK 3 3.1
Verbondsecclesiologie: Schilder
Inleiding
In dit hoofdstuk staat de ecclesiologie van de gereformeerde theoloog Klaas Schilder centraal. Hoe dacht hij over de verbondenheid die de Geest in de kerk geeft? Klaas Schilder (1890-1952) was hoogleraar van de Gereformeerde Kerken in Nederland tot hij in 1944 door de synode werd afgezet, wat mede leidde tot de Vrijmaking. Schilder heeft zijn standpunten vaak scherp geformuleerd tegenover andere standpunten. Zo heeft hij geen systematische ecclesiologie uitgewerkt, maar moet zijn visie op de kerk blijken uit zijn polemieken. Hij confronteerde zijn gereformeerde overtuiging met andere meningen, wat volgens hem een bijdrage aan de oecumene was.104 Zijn openheid en strijdvaardigheid waren voor veel gereformeerden een verademing, maar anderen hebben zich geïrriteerd aan zijn polemische toon.105 In dit hoofdstuk willen we een soortgelijke beweging maken als bij Zizioulas en Volf. Er wordt eerst breed ingezet door in §3.2 de basis van Schilders ecclesiologie te schetsen. Met name zijn openbaringsleer komt aan de orde. Vervolgens wordt in §3.3 verder ingezoomd op de kerk, Christus en de Geest. Hoewel er dan al veel is gezegd over het werk dat God doet in de kerk, is de verbondenheid die de Geest in de kerk wil geven, nog niet scherp in beeld. Daarom wordt er ten slotte in §3.4 een zo goed mogelijk antwoord gezocht op de vraag hoe volgens Schilder de kerk tot een gemeenschap wordt gevormd door de Geest. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvatting in §3.5.
3.2
Theologie van de eenheid
Volgens Buys is de lijn in Schilders denken: omdat God één is, is zijn openbaring één en moet de kerk ook één zijn.106 In deze paragraaf staat de eenheid van Gods openbaring centraal en wordt kort beschreven welke rol de geschiedenis hierin speelt in Schilders theologie. a. Openbaring Belangrijk uitgangspunt in Schilders ecclesiologie is dat we alleen iets van de kerk kunnen zeggen op grond van wat God zelf over haar zegt in zijn Woord.107 Zonder Gods openbaring kan niets gezegd worden over de kerk, want 'de kerk staat onder de Schrift'.108 Altijd moet worden teruggegaan naar de bijbel, want de Geest geeft nooit buiten het Woord om leiding aan de kerk. 109 Zelfs dát er een kerk is kan men alleen maar geloven omdat God dat in zijn Woord laat zien. Het is duidelijk dat Schilder veel vertrouwen heeft in de duidelijkheid van wat God in de bijbel zegt. In lijn met Assen-1926 gaat hij uit van de 'klaarblijkelijkheid' en evidentie van de Schrift. In de Schrift zien we de opdracht om 104 105
106 107 108 109
Harinck, K. Schilder, 15. Tegen Schilders felle polemieken waren velen niet opgewassen. Zij voelden zich door Schilder bedreigd. Agnes Amelink zegt over Schilder: 'Hij was een groot geleerde, die meeslepend spreken en schrijven kon, maar die met zijn scherpslijperijen menigeen tegen zich in het harnas joeg.' / Amelink, De gereformeerden, 153. Buys, Sodat, 12; 290. Schilder, De Kerk III, 245; 361; Buys, Sodat, 15. Schilder, De Kerk III, 168. In 1921 reageerde Schilder nogal negatief op het optreden van de christelijk-gereformeerde dominee G. Wisse. Deze predikant was eerst een voorstander van vereniging met een dolerende kerk. Daarvoor deed hij een beroep op een openbaring die hij door de heilige Geest zou hebben ontvangen. Later veranderde hij van mening en zei hij opnieuw dat de Geest hem hierin leidde. Schilder kwam daartegen in opstand vanwege de eenheid van de Geest. Hij riep op om niet te spotten met de Geest, maar terug te gaan naar de Schrift. 'Belijd, dat die Heilige Geest in alle waarheid wil leiden, maar nooit buiten Zijn Woord om.' / Schilder, OWEK (= Om Woord en Kerk) II, 57-59.
29
gehoorzaam te zijn en ons aan haar te onderwerpen. Het is daarom ook niet de kerk die haar gezag bepaalt, maar de kerk ontleent haar gezag aan de Schrift110 Niet door ervaring, maar door openbaring spreken we over de kerk. Schilder schrijft in De Reformatie van 19 februari 1932 over 'De elf artikelen des geloofs'.111 Daarin klaagt hij dat veel gelovigen de kerk niet meer als een geloofszaak zien. Ze beperken zich tot elf geloofsartikelen in plaats van twaalf. Bij bijna elk geloofsartikel van het Apostolicum zullen de gelovigen zeggen dat de uitdrukking 'ik geloof...' gebaseerd is op het gezag van de Schrift, behalve wanneer het gaat over de kerk. Elke groep die religieus wil zijn, kan dan opeens 'kerk' worden genoemd. Een ander voorbeeld waaruit duidelijk blijkt dat Schilder in de ecclesiologie wil beginnen met Gods openbaring, blijkt uit zijn eerste stelling over de kerk. In een aantal Reformatie-artikelen uit 1935 heeft Schilder een aantal stellingen over de kerk geponeerd. In de eerste stelling stelt Schilder dat we het feit dát er een kerk is niet kunnen zien, maar alleen geloven. Spreken over het 'wezen' van de kerk op grond van ervaring en niet op grond van wat God in de Schrift geopenbaard heeft is daarom hoogmoed.112 Schilder hamert erop dat we met geloofsogen naar de kerk kijken. Daarin zijn we gebonden aan de Schrift die ook over de kerk duidelijk spreekt.113 Dit is volgens J.C.C. Dee het begin- en eindpunt van Schilders kerkleer geweest.114 b. Geschiedenis In Schilders openbaringsleer en ook in de rest van zijn theologie speelt de geschiedenis een belangrijke rol.115 Vooral door zijn confrontatie met de theologie van Karl Barth is Schilder hier steeds meer nadruk op gaan leggen. De transcendente God besluit om immanent met mensen om te gaan, waarbij hij zich aanpast aan het menselijk bevattingsvermogen.116 Het gaat om geschiedenis, omdat God in de geschiedenis tot ons is gekomen, zonder erin op te gaan.117 Hij schiep de wereld, richtte een verbond op, openbaarde zich binnen dat verbond en leidt zo de wereld tot zijn doel. In een preek uit 1923 zegt Schilder: 'Het is, dat ge weet, dat God één is en dat daarom Zijn toorn één is, en Zijn komen één. Al Zijn komen is één komst. Al Zijn dagen zijn één dag. Al Zijn oordelen één gericht. Daar is eenheid in de geschiedenis, want Gods plan is er in; en daarom schrijdt het alles voort tot het ééne doel, dat in alle dingen naderkomt.'118 Hier zien we een deel van de lijn die Buys schetst: God is één en zijn openbaring in de geschiedenis is één. Eenheid is dus een belangrijk uitgangspunt in Schilders denken en daarom is zijn theologie in dit onderzoek getypeerd als 'theologie van de eenheid'. Dat wil niet zeggen dat Schilder geen oog heeft voor de triniteit. In zijn bespreking van zondag 8 van de Heidelbergse Catechismus zegt Schilder dat de kerk het Apostolicum heeft 'ingericht naar het trinitarisch-historisch gezichtspunt'. Het 'trinitarische' blijkt volgens hem uit de driedeling die teruggaat op de drie personen van Vader, Zoon en Geest. Met het 'historische' wil hij aangeven dat de twaalf artikelen niet over goddelijke personen spreekt in abstracte zin. Het gaat om God die in de geschiedenis naar ons toe is gekomen.119 Hij heeft ons gemaakt (Vader), verlost (Zoon) en deze verlossing uitgewerkt (Geest). En nog steeds onderhoudt en regeert de Vader deze wereld, is de Zoon bezig met het 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119
Buys, Sodat, 41. Schilder, De Kerk I, 150-154. Schilder, De Kerk II, 245. Schilder, OWEK II, 154. Dee, K. Schilder - oecumenicus, 186. Kamphuis, De geschiedenis, 91. Van Bekkum, De gereformeerde, 131-132; Buys, Sodat, 18. Kamphuis, De geschiedenis, 93; 97-98. Schilder, OWEK II, 72. Schilder, Heidelbergsche, 7-8.
30
vergaderen van de kerk en past de Geest toe wat de Zoon verwierf.
3.3
Christologie, pneumatologie en ecclesiologie
In deze paragraaf zal worden uitgewerkt hoe de ene openbaring en de geschiedenis die God met mensen gaat doorwerkt in Schilders ecclesiologie. In deze paragraaf komt de verhouding van Christus, Geest en kerk aan de orde. a. Dynamiek Een van de dingen die volgens Schilder uit Gods openbaring blijkt, is dat Christus de kerk leidt door zijn Geest en Woord. Schilder gebruikt vaak het woord 'vergaderen' in dit verband. De Zoon van God vergadert de kerk en hij is daar vandaag mee bezig, in de 'onvoltooid tegenwoordige tijd.'120 Wanneer de gelovigen samenkomen is Christus heel concreet aan het werk, omdat hij ze samenbrengt.121 Schilder heeft dus aandacht voor dat wat mensen doen en dat wat Jezus Christus doet. Een van de meest boeiende elementen in Schilders ecclesiologie is dat Schilder aan de begrippen 'coetus' en 'congregatio' een eigen betekenis heeft gegeven. Deze twee woorden komen voor in de Latijnse tekst van artikel 27 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis en zijn in het Nederlands beide vertaald met 'vergadering'. Schilder geeft 'coetus' echter de betekenis van het samenkomen van de gelovigen. Er is dus aandacht voor dat wat de gelovigen doen. Tegelijkertijd is er aandacht voor wat Christus doet, want met 'congregatio' wordt de groep samengebrachten bedoeld. Het levende van de gereformeerde belijdenis is volgens Schilder dat de kenmerken van de kerk niet worden losgemaakt van dat wat Christus concreet doet. De kerk is een congregatie die ook een coetus mag zijn.122 Dit zorgt voor een spannende dynamiek in Schilders kerkleer. Hij noemt het geweldig, ontroerend en benauwend, dat God door mensen werkt.123 Dat betekent ook dat de gelovigen een taak en verantwoordelijkheid hebben in het bouwen van de kerk. Schilder was daarom ook kritisch op alle vanzelfsprekendheid in de kerk. Hij waarschuwde voor de gevaren die de kerk bedreigden. Daarbij dacht hij met name aan de gevaren van binnenuit.124 b. Verbond Het dynamische element in Schilders ecclesiologie heeft te maken met het verbond. Het verbond vormt volgens Schilder 'de werkvloer onder de kerkvloer.'125 Dit is goed te zien in een rede die Schilder op 11 oktober 1934 uitsprak in verband met de herdenking van de Afscheiding. Daarin fundeert hij zijn ecclesiologie in de leer van het verbond. Hierdoor kon hij volgens H.J.D. Smit zijn eerdere gedachten over de kerk verdiepen.126 Schilder zegt in deze rede dat de profeet Micha ons leert dat er geen sterkere prikkel voor het geweten is dan het verbond van Gods genade. In het verbond heeft God zijn volk 120 121 122
123 124
125 126
Schilder, De Kerk III, 246. Schilder, De Kerk III, 247. In een Paasartikel voor De Reformatie van 25 maart 1932 maakt Schilder duidelijk dat de kerk een coetus mag zijn dankzij Christus' opstanding. Daarom mag met Pasen gevierd worden dat Christus in zich zijn kerk deed verrijzen (tot een coetus en congregatie). / Schilder, De Kerk I, 159-160. Schilder, De Kerk I, 208. Schilder kon volgens G.C. Berkouwer fel spreken over 'uw uitverkorenheidsgevoel' omdat het oordeel bij het huis van God begint. Dat Schilder met name gericht was op de situatie binnen de kerk zelf, was overigens in die tijd niet voor iedereen duidelijk. Terugkijkend op die tijd zegt Berkouwer dat Schilders kritische ecclesiologie 'toen in hoge mate aan ons voorbijging. We zagen hem meer als de polemicus tegenover “de anderen”, andere kerken, andere stromingen van de moderne tijd.' ‘Nog niet was tot ons doorgedrongen wat hij reeds in talloze artikelen in kerkbodes geschreven had over de gevaren, niet alleréérst van buiten, maar van binnen.’ / Berkouwer, Zoeken, 247-248. Schilder, Hemel, 187-188. Smit, Gehoorzamen, 74.
31
opgeroepen tot zijn dienst. Het moet een dienst van liefde zijn omdat Jahwe niet alleen schepper maar ook herschepper is. Hij heeft het volk verlost, uitgeleid en ‘ge(re)formeerd’ opdat het hem dankbaar zou zijn. Met een verwijzing naar Genesis 15 noemt Schilder de verbondssluiting het aangaan van een rechtsverband. Er is een rechtsrelatie tussen twee partijen.127 Dit juridische element is typerend voor Schilders verbondsleer en ecclesiologie. Door de focus op deze structuur van het verbond is er ook veel aandacht voor de institutionele elementen van de kerk. Door de tweezijdigheid van het verbond op de voorgrond te stellen, zonder overigens het eenzijdige ontstaan van Gods kant te ontkennen, vraagt Schilder duidelijk aandacht voor de verantwoordelijkheid van de mens.128 Gods verbond kent niet alleen een belofte, maar ook een eis. De gelovigen moeten dus doen wat God van hen vraagt. Schilder spreekt in dit verband van 'verbondsgehoorzaamheid'. Volgens K. van Bekkum zou je kunnen zeggen dat de congregatio zich realiseert in de weg van de gehoorzame coetus.129 Dit zorgt voor een spanning, want het verbond is niet een zaak van geven en nemen. Het verbond zegt: 'alles of niets'.130 c. Belijdenis Een ander punt waaruit blijkt hoe Schilders openbaringsleer doorwerkt in zijn ecclesiologie, is zijn visie op de belijdende kerk. De belijdenis is voor Schilder een wezenlijk element in de kerk, want daarin wordt Gods waarheid weergegeven. We belijden dat de inhoud van ons geloof de inhoud van Gods openbaring is.131 Op grond van de binding aan de inhoud van Gods Woord is er binding aan de inhoud van de belijdenis.132 Het gaat dus om de inhoud van het geloof. De kerk is daarom verplicht af te wijzen wie met de belijdenis niet instemt (Romeinen 16,17; 1 Timoteüs 1,3-4; 20; 2 Timoteüs 2,16-18; Titus 1,10-11; 3,10; Openbaring 2,14-15).133 De belijdenis is volgens Schilder het kerkelijk symbool dat de grens tussen kerk en sekte aangeeft. Zonder belijdenis is er ook geen getuigenis over de waarheid. De kerk is daarom verplicht een belijdenis aan te nemen en die als grondslag te stellen voor de eenheid van de gelovigen. Dat is een daad van gehoorzaamheid. De belijdenis doet recht aan de Schrift en dús aan de Geest van Christus.134 Vooral in zijn kritiek op het 'Darbisme' maakt Schilder duidelijk dat de kerk een belijdeniskerk moet zijn. Hij wijst er op dat het geloof van binnen aanzet tot een belijden naar buiten toe (Romeinen 10,9-10; Handelingen 2,42; 1 Timoteüs 3,15; 2 Johannes 10).135 Individueel geloof heeft dus een 'sociaal karakter'. Verder wijst Schilder erop dat het geloof niet alleen gebaseerd is op een openbaring van God aan het individu, maar op een openbaring aan de kerk van alle eeuwen. Belijdenis van geloof is dus niet een kwestie van mijn individuele visie op de waarheid, maar een uiting van ons gemeenschappelijk geloof.136 In de belijdenis wordt het onderscheid tussen het individuele en het sociale element zelfs opgeheven. 127 128 129 130 131 132
133 134 135 136
Schilder, De Kerk II, 84. Strauss, Alles, 261. Van Bekkum, De gereformeerde, 126. Strauss, Alles, 45-46; Schilder, De Kerk II, 191. Buys, Sodat, 26; 46-47; Schilder, De Kerk III, 263. Schilder is van mening dat Barth geen recht doet aan de inhoud van het belijden, volgens de beschrijving van Dee. Barth heeft respect voor het quale (hoe de belijdenis is opgesteld) maar niet voor het quantum (wat is opgeschreven). Volgens Schilder heeft God echter inhoud gegeven in zijn Woord en daarmee heeft de belijdenis inhoud. Het grote verschil op dit punt tussen Schilder en Barth is dat Schilder wel de inhoud van de kerkelijke belijdenisgeschriften heeft vastgehouden en Barth niet. / Dee, K. Schilder - oecumenicus, 105-106. Schilder, OWEK III, 40. Schilder, De Kerk III, 12. Schilder, OWEK III, 40. Schilder, De Kerk III, 269-270.
32
Deze kerkelijke belijdenis werkt kerkvergaderend, want ze nodigt anderen uit om hetzelfde te belijden. Zo dient de belijdenis als fundament om te komen tot kerkelijke eenheid. Het vasthouden aan de belijdenis is daarom een zaak van oecumene.137 Wie de ketterij toelaat in de kerk, neemt volgens Schilder afstand van de oecumenische beweging zoals God die wil. 138 De gelovigen zijn getuigen van Jezus Christus' naam en Woord. Dat is volgens Schilder hun 'oecumenische taak' 139 Het is duidelijk dat Schilder oecumene een belangrijk thema vond. Hij heeft zich hier zijn hele leven mee bezig gehouden.140 In een van zijn stellingen over de kerk zegt hij zelfs dat het oecumenisch-willen een primair kenmerk is van de kerk.141 Heel Schilders ecclesiologie is dan ook getypeerd als een hartstochtelijke strijd om de eenheid van de kerk.142 Anderen hadden echter de indruk dat hij in conflict was met iedereen die zijn mening niet deelde. d. Geest? Er is inmiddels al veel gezegd over Christus en de kerk, maar het werk van de Geest is nog niet duidelijk in beeld. Dat komt voor een groot deel omdat het vertrekpunt in Schilders ecclesiologie de christologie is. Schilders christologie lijkt de sluitsteen van zijn ecclesiologie te zijn. 143 Centraal staat het kerkvergaderend werk van Christus. Ook H.J.D. Smit144 en B. Kamphuis145 wijzen op de sterke concentratie van Schilder op de christologie. Juist daarom is het opvallend dat Schilder in een Reformatie-artikel uit 1939 toch een keer de kerk direct in verband brengt met de Geest. 146 Veel elementen die in de bovenstaande paragrafen in verband zijn gebracht met Christus betrekt hij hier op de Geest. Schilder maakt het dynamische element in zijn ecclesiologie duidelijk door het beeld van stromend water te gebruiken. Er is dynamiek in de kerk dankzij de stroom van de Geest. Het kerkelijk instituut moet zich in 'de onvoltooid tegenwoordige tijd' laten vormen, verbreden en verdiepen of vernauwen door die stroom.147 De samenhang van Schilders pneumatologie en ecclesiologie blijkt ook uit een Reformatie-artikel uit 1949. Daarin noemt Schilder het een miskenning van Gods Geest dat men de artikelen van het Apostolicum over de kerk als gemeenschap der heiligen, de vergeving van de zonden, de opstanding van het vlees en het eeuwig leven, als losse aanhangsels bij de 12 artikelen ging beschouwen. Volgens Schilder staan ze echter niet
137 138
139 140
141 142
143 144
145
146
147
Buys, Sodat, 55. Schilders oecumenisch denken was volgens G. Harinck niet zozeer gericht op praktische samenwerking met andere kerken, maar om zijn eigen gereformeerde standpunt te confronteren met andere meningen. In deze grondige bezinning op het zelfstandig karakter van de gereformeerde overtuiging ligt Schilders bijdrage aan de oecumene. / Harinck, K. Schilder, 14-15. Schilder, De Kerk III, 468-469. Niet voor niets staat er op zijn grafsteen de tekst uit Johannes 17,21: '...OPDAT ZIJ ALLEN ÉÉN ZIJN.' / http://www.dodenakkers.nl/beroemd/schilder.html Geraadpleegd op 12 september 2009. Schilder, De Kerk II, 247-248. Smit, Gehoorzamen, 66. J.J.C. Dee beëindigt zijn boek K. Schilder – oecumenicus met de opmerking dat Schilders gereformeerde kerkleer, verbonden met de kerk van alle eeuwen, voluit katholiek is en het oecumenisch christendom gediend heeft en vooruit geholpen. / Dee, K. Schilder – oecumenicus, 194. Buys, Sodat, 280. Smit heeft moeite met Schilders gedachte dat er gelovigen zijn die wel ingelijfd zijn in Christus (zondag 20 van de Heidelbergse Catechismus) maar geen deel hebben aan de kerk (het lichaam van Christus). Hij vraagt zich af of Schilder op dit punt wel voldoende aandacht heeft gehad voor het werk van de heilige Geest en of op dit punt Schilders christologie de pneumatologie niet verdringt. / Smit, Gehoorzamen, 86-87. Kamphuis vindt dat Schilder zijn visie op de geschiedenis heel sterk vanuit de christologie heeft opgezet. Er is weinig systematische aandacht voor de betekenis van het werk van de heilige Geest, terwijl de Schrift over het doorgaande handelen van God toch eerder in termen van het werk van de Geest spreekt. / Kamphuis, De geschiedenis, 117. Een boeiende vraag is waarom Berkouwer in zijn bespreking van Schilders ecclesiologie juist aan deze passage refereert. ./ Berkouwer, De Kerk, 20-21. Schilder, De Kerk II, 415.
33
los van dat wat de Geest doet. Het Apostolicum moet trinitarisch gelezen worden.148 Ook in zijn bespreking van zondag 8 van de Heidelbergse Catechismus zegt hij dit. De Geest brengt de kerk bijeen en zo wordt de kerk een gemeenschap der heiligen.149 Blijkbaar liggen in Schilders theologie het werk van Christus en de Geest heel dicht bij elkaar. Hoe de precieze verhouding van christologie en pneumatologie ligt, is niet duidelijk. Het blijft een vraag of en hoe de Geest een zelfstandige plaats heeft in Schilders theologie. In ieder geval is duidelijk dat de focus ligt bij Christus en niet bij de Geest.
3.4
De kerk als verbondenheid van de Geest
Tot nu toe zijn er veel elementen genoemd die te maken hebben met het thema van deze scriptie. Toch is nog niet duidelijk op welke wijze deze elementen samenhangen met de verbondenheid die de Geest in de kerk geeft. In deze slotparagraaf wordt hierop ingezoomd. Centraal staat Schilders visie op de geestelijke eenheid van de kerk. a. 'Verbondenheid'? Eerst moet nog iets gezegd worden over het woord verbondenheid dat centraal staat in dit onderzoek. Schilder was kritisch op dit begrip, zoals blijkt uit een meditatie over Lucas 23,23 ('Weent niet over Mij'). Hierin maakt Schilder een onderscheid tussen verbondenheid en gemeenschap. De mensen die met Jezus meegaan naar Golgotha, huilen, maar met tranen van menselijke verbondenheid. Het gaat Jezus echter niet om de verbondenheid op grond van menselijkheid of nationaliteit. Daarin wordt hij volgens Schilder niet ‘geestelijk onderscheiden’. Tegenover deze verbondenheid staat de echte gemeenschap. Niet het mens-zijn bindt samen, maar de basis voor de gemeenschap van Christus wordt gegeven door de Geest van God. Hij maakt de mensen dienstbaar aan God dank zij het Woord.150 De huilende mensen onderweg naar Golgotha moeten beseffen dat Jezus niet maar een mens is, maar de Zoon des mensen. Ze moeten geloven dat hij de Christus is. Schilder is dus niet positief over de term verbondenheid, omdat hij deze associeert met verbondenheid op basis van gedeelde menselijkheid. De term gemeenschap heeft voor hem te maken met de verbondenheid die God geeft. In Christus en cultuur wordt een soortgelijk onderscheid gemaakt, wanneer de vraag aan de orde komt wat gemeenschap inhoudt. Schilder maakt in zijn antwoord een onderscheid tussen sunousia en koinonia: De sunousia betekent het samen zijn zonder meer, het bij elkaar zijn, samen ergens zijn. Deze is er onder alle mensen. De koinonia bestaat echter alleen tussen de gelovigen en komt door Gods Geest tot stand.151 Ze wordt niet gevormd door een gemeenschappelijke natuur of dezelfde belangen. Gemeenschap is wat anders. Ze wordt daar zichtbaar waar mensen samenzijn en samenwerken vanuit een gemeenschappelijke geestelijke eenheid rond Gods Woord. b. Geestelijke eenheid Het is goed om iets verder in te gaan op deze geestelijke eenheid. Daaruit wordt duidelijk hoe Schilder denkt over de verbondenheid die de Geest geeft, hoewel hij deze formulering dus niet gebruikt. Allereerst wordt deze geestelijke eenheid volgens Schilder niet gevormd door diepe gesprekken over het geloof. Niet het 'intiem zielscontact', maar het Woord bindt de gelovigen samen.152 Vooral wanneer 148 149 150 151 152
Schilder, De kerk III, 296-297. Schilder, Heidelbergsche, 8. Schilder, Schriftoverdenkingen II, 330-331. Schilder, Christus, 17-18; 75-76. Schilder, De kerk II, 352.
34
Schilder schrijft over de mystiek, blijkt deze focus op Gods openbaring. De 'valse mystiek' vervalt volgens hem tot individualisme, want daarin wordt de verhouding van gemeenschap en individu verbroken. Het zwaartepunt ligt niet bij God, maar bij wat er in de binnenkamers van de ziel aanwezig is. Het gevolg hiervan is dat men volgens Schilder met de rug naar de kerk toe gaat staan. Hoewel de geloofsbelijdenis dit individualisme duidelijk veroordeelt, verweert iemand zich met een klacht over de dorheid van de gemeenschap en dat de belijdenis maar 'letterwerk' is. Schilder haalt fel uit naar deze gedachte. Hij noemt het de meest vroom klinkende manier om ongeloof te bedekken. In de wijnstok van Christus zijn, betekent echter ook deel uitmaken van de gemeenschap van alle ranken. Schilder heeft het over de ware mystiek die Christus en de kerk met elkaar verbindt. Daartegenover staat de valse mystiek, die niks wil weten van kerk, ambt of verbond. Dit is een doorn in het oog van Schilder. Hij noemt het geestelijke hoererij.153 Geestelijke eenheid betekent voor hem allereerst een eenheid in de kerk, op grond van Gods openbaring. Deze geestelijke eenheid leidt volgens Schilder tot een kerkelijke eenheid. De verbondenheid van de Geest heeft in Schilders ecclesiologie direct te maken met de eenheid van het kerkelijk instituut.154 Niet elke groep die zichzelf kerk noemt, is dat ook.155 De kerk is niet een club die je sticht wanneer je dat zelf wil, of waar je in- of uitloopt omdat je daar zin in hebt. 156 Christus brengt de gelovigen bij elkaar in de vorm van een kerkinstituut. Het vergaderelement geeft daarom aan of een kerk ware of valse kerk is.157 Daarom is Schilder kritisch op mensen die kerken met elkaar vergelijken en dan zeggen dat Christus er 'nog' wordt gepreekt of bij de doop 'nog' de goede formule wordt gebruikt. Deze 'vergelijkende methode' is principieel verkeerd omdat men dan de kenmerken van de kerk, waar de belijdenis over spreekt, isoleert van dat wat Christus in het hier en nu doet. Volgens Schilder gaat men vergelijken tussen kerken wanneer vergeten wordt dat Christus nu net zo concreet aan het werk is als toen hij op aarde was. We moeten niet vragen of een kerk aan ons 'kenmerken-lijstje' voldoet, maar onszelf de spannende vraag stellen: 'waarheen trekt de levende Christus?'158 Berusten in de feitelijke situatie van kerkelijke verdeeldheid is dus niet aan de orde. De geestelijke eenheid leidt ook tot een kerkverband. Een kerkverband is voor Schilder meer dan een menselijk samenwerkingsverband. De zaak van de een is daarom ook de zaak van de ander.159 Het kerkverband maakt onderdeel uit van de verbondsregering.160 Schilder kreeg daarom steeds meer moeite met de leer van de pluriformiteit van de kerk, zoals die door Abraham Kuyper was ontwikkeld.161 Ook haalt Schilder fel uit naar het moederbeeld van de Nederlands Hervormde Kerk. De kerk is alleen moeder wanneer ze kinderen voortbrengt voor de toekomst en zo de kerk in stand houdt. Dit is alleen mogelijk wanneer het Woord gehandhaafd blijft.162 Ook de ambten hebben alles te maken met Christus' regering in de kerk. Volgens Schilder 153 154 155 156 157
158 159 160 161
162
Schilder, Tusschen, 193-195. Schilder, De kerk III, 14; 129. Schilder, De Kerk I, 208. Smit, Gehoorzamen, 82. In De Reformatie van 13 mei 1950 zegt Schilder dat het spreken van valse kerk betekent dat het op het punt van het vergaderen der gelovigen niet toegaat zoals het behoort. 'In het kerkbegrip is het element van vergaderen de hoofdzaak. God Almachtig formeert de gelovigen, en vergadert ze ook.’ / Schilder, De Kerk III, 362. Schilder, De Kerk I, 204-206. Schilder, OWEK II, 111-113. Buys, Sodat, 128-129. Kuyper had in zekere zin waardering voor de veelvormigheid van de kerk, die hij beschouwde als een historische ontwikkeling. Schilder zag daarin echter een miskenning van de kerk met als gevolg een berusting in feitelijke verdeeldheid. De kerk is niet statisch en ze is niet een instituut waar de vroomheid wordt bewaard. / Berkouwer, Zoeken, 249. Schilder, De Kerk III, 134-136; 139-140; Buys, Sodat, 135-138.
35
functioneert het 'ambt der kerkregering' door middel van het ambt der gelovigen. Christus stelt ambtsdragers aan door de roeping van de gemeente, om leiding te geven. Zo wordt de kerk normaal gesproken geregeerd door het 'bijzondere ambt'.163 c. Gemeenschap der heiligen In 1938 schreef Schilder een opstel met de titel 'Iets over de gemeenschap der heiligen'. 164 De lijn van dit artikel brengt de verschillende elementen mooi samen rond het thema van de verbondenheid in de kerk. Ik geef de lijn van dit artikel nu weer. Dit vormt een goede illustratie van Schilders visie op de verbondenheid die de Geest in de kerk werkt. De inzet van dit artikel is zoals je dat van Schilder kan verwachten. Hij maakt allereerst duidelijk wat ons uitgangspunt moet zijn wanneer we nadenken over de gemeenschap der heiligen. Dat uitgangspunt is Gods openbaring. Niet in het met elkaar praten over religieuze onderwerpen, of in een nadruk op 'leven' ten koste van 'leer' is de gemeenschap te vinden. De gemeenschap komt namenlijk niet op uit de gelovigen, maar uit God. Op die wijze spreken ook de oecumenische belijdenisgeschriften en de drie formulieren van eenheid. Ze gaan uit van Gods soevereiniteit en niet van de heiligheid van mensen. De toon van Schilders artikel is dat de gemeenschap is gebaseerd op deze goddelijke oorsprong. Meteen voegt Schilder hieraan toe dat het zich voegen bij de ware kerk de oefening van deze gemeenschap is. De grenzen van de kerk hangen niet af van wat mensen willen. De kerk is het werk van God in Christus door de Geest.165 Dat God aan het werk is illustreert Schilder aan de hand van zondag 21 van de Heidelbergse Catechismus. Daarin wordt niet een definitie van de kerk gegeven, maar staat voorop dat Christus handelt. Hij vergadert de kerk vandaag (in de onvoltooid tegenwoordige tijd) en gaat daarmee door tot de jongste dag. Hij doet dit door zijn Woord en Geest. 166 Dit is een proces dat begint bij personen en dus lokaal en regionaal is. Natuurlijk is er ook in dit artikel aandacht voor de kant van de mens. De gelovigen moeten zich laten inschakelen als Christus' medewerkers. Ook in dit artikel blijkt het verbond het kader. Schilder zegt hierover: 'Wat door een monopleurische beschikking van God tot stand gekomen is, vraagt nu in een dipleurisch verbondsverkeer met God en met elkander erkenning onzerzijds, in een aan Zijn werk beantwoordend werk van ons.'167 Dit betekent dat zij de gemeenschap die hij gesticht heeft, nu ook van hun kant gaan 'stichten'. Men moet zich voegen bij de ware kerk en haar gemeenschap onderhouden. Schilder illustreert deze gedachte door drie zaken te noemen. Allereerst werd in de vroege kerk de doop gezien als intrede in de gemeenschap der heiligen. Verder werd van sekten gezegd dat ze uit de gemeenschap der heiligen waren gevallen, hoe stichtelijk ze ook met elkaar konden praten over geloofszaken. Ten slotte heeft de Heidelbergse Catechismus in diezelfde geest zijn antwoord gegeven op de vraag wat men van de gemeenschap der heiligen geloven moest. Het tweede punt in zondag 21 begint niet met wat wij mensen moeten doen, maar bij wat God heeft gedaan. De gelovigen hebben 163 164 165
166
167
Schilder, De Kerk III, 267. Dit artikel werd gepubliceerd in Elthetho, het tijdschrift van de N.C.S.V. (Nederlandse Christen Studentenvereniging). 'De Heilige Geest, d.w.z. God zelf, heeft de mensheid Gods, die reeds vóór den zondeval (historisch opgevat) als zodanig bestond, door het z.g. “protevangelie”, d.w.z. door de eerste blijde boodschap van komende verlossing, aan welke boodschap Hij zelf de eerste hoorders leerde gelóven, tot kerk gemaakt, d.w.z. tot vergadering van “ware Christgelovigen”.' / Schilder, De Kerk II, 381. Op de vraag wat wij van de kerk geloven antwoordt Schilder met de volzin: 'dat de Zoon Gods' (transcendent geweld) 'uit het ganse menselijk geslacht' (wie overziet het?) 'zich' (niet voor uw of mijn gerief) 'een gemeente, tot het eeuwige leven uitverkoren', (de onweerstandelijke Wil werkt hier!), 'door Zijn Geest en Woord' (de onweerstandelijke Wil werkt zich dus nader uit, werkt dóór!) 'in enigheid des waren geloofs van het begin der wereld af aan tot het einde toe' (wie overspant die tijdsruimte?) 'vergadert, beschermt en onderhoudt.' / Schilder, De kerk II, 381-382. Schilder, De kerk II, 385.
36
allen samen en ieder persoonlijk aan Christus en aan al zijn schatten en gaven deel. Ze hébben dat door wat God hun gaf, of dat nu duidelijk zichtbaar is of niet. Daarmee is opnieuw de Geest in beeld. De christelijke gemeenschap wordt gesticht door het wonder van de wedergeboorte in de gelovigen. Hierdoor worden volgens Schilder de poorten van 'de nieuwe kerkstad' geopend en ontdekken de 'burgers van de stad' de gemeenschap der heiligen.168 Die gemeenschap hangt niet af van 'bloed, ras en bodem, ook niet van geestes- of van zielscontact.' Wanneer we nadenken over hoe Schilder denkt over de verbondenheid die de Geest in de kerk geeft is dit het meest centrale. De echte verbondenheid is er omdat God haar door geloof en wedergeboorte tot stand heeft gebracht. Ook in dit artikel wordt duidelijk dat Schilder het werk van de Geest allereerst betrekt op wedergeboorte en geloof. Dit heeft de kerk tot gevolg, want ze is de vergadering van deze gelovigen. Hij maakt hen tot leden van de kerk. Het geloof dat de Geest geeft speelt dus een bepalende rol. Schilder wijst op Abraham die de vader van alle gelovigen is. De eigenlijke kinderen van Abraham heeft hij niet uit vlees en bloed gekregen, maar uit de heilige Geest (Romeinen 4). Ook vandaag wordt de gemeenschap der heiligen door dit geloof gevormd. Ze wordt door Woord en Geest gebouwd. Schilder zegt hierover: 'Zij is “pneumatisch”, en niet “psychisch”, niet biotisch, niet nationaal, niet regionaal, niet sociaal, niet politiek, niet religieus, niet esthetisch bepaald.'169 Schilder illustreert bovengenoemde punten door op de Reformatie-tijd te wijzen. Toen is Gods werk en de binding aan het Woord opnieuw vooropgeplaatst. Er werd gebroken met mystische gemeenschapstheorieën en tegenover alle esoterisch kerkleven kwam opnieuw het zuivere kerkbegrip naar voren. Tegenover de roomse sacramentsleer en de vergoddelijking van de hiërarchie kwam het ambt aller gelovigen onder de aandacht. Het werd weer duidelijk dat de gemeenschap een zaak is van Woord, geloof, ambt en tucht. Ook in dit verband wijst Schilder op het belang van de leer. Hij verzet zich tegen de opvatting die 'de irenische broeders' van gemeenschap hebben. Zij zeggen: 'Spreek ons maar veel van de gemeenschap en dan hou je geen tijd meer over voor dogmatisch geharrewar.' 170 Tegen hen zegt Schilder dat we niet op de grondslag van christenen, maar op die van Christus moeten bouwen. Anders zou men een toren van Babel bouwen, 'al voert hij ook het teken van het kruis in top.'171 De gemeenschap der heiligen wordt niet gediend in valse vrede. Ze wordt soms ook opgebouwd door de polemiek. De verbondenheid tussen de gelovigen is volgens Schilder allereerst in de kerk van Christus te vinden. Ze is gemeenschap met elkaar, zoals blijkt in de viering van het avondmaal. Hij beëindigt zijn artikel als volgt: 'Waar de gemeenschap der heiligen de vroomheid bindt aan de kerk, daar zal zij alle buitenkerkelijke vroomheid als eigenwilligheid veroordelen en niet bij projecties van eigen ziel, doch bij de klare vergunningen en mandaten van Gods Geest willen leven. In deze richting valt te zoeken de bediening van het ambt van alle gelovigen in de gemeenschap der heiligen. Gelukkig, wie aan zulke gemeenschaps-belijdenis zich niet stoot.'172 De verbondenheid van de Geest heeft bij Schilder dus vooral te maken met een binding aan het Woord van God, waaruit blijkt dat de gelovigen zich moeten voegen bij de kerk. Ze doen dit niet omdat ze dit in hun hart voelen ('valse mystiek'), of omdat het goed is samen iets te delen (sunousia), maar omdat Christus hen roept. Daar in de kerk is echte geestelijke gemeenschap te vinden.
168 169 170 171 172
Schilder, De kerk II, 383. Schilder, De kerk II, 384. Schilder, De kerk II, 389. Schilder, De kerk II, 390. Schilder, De kerk II, 391.
37
3.5
Samenvatting
In dit hoofdstuk is een beschrijving gegeven van de verbondsecclesiologie van Schilder, toegespitst op de vraag naar de verbondenheid met God en anderen die de heilige Geest tot stand brengt. Er volgt nu een korte samenvatting waarin de lijn van Schilder wordt geschetst. De eenheid van Gods openbaring vormt de basis van Schilders ecclesiologie. We spreken niet op grond van onze ervaring, maar op grond van Gods openbaring in het Woord over de kerk. De ene God, die zich in de geschiedenis aan ons heeft bekend gemaakt, leert ons ook wat we mogen geloven van de kerk. Dit wordt op een tweetal punten concreet. Op grond van Gods openbaring geloven we allereerst dat Christus de kerk vergadert. Hij is daar vandaag heel concreet mee bezig, 'in de onvoltooid tegenwoordige tijd'. God brengt de gelovigen samen ('congregatio') en tegelijkertijd zijn het de gelovigen die samenkomen ('coetus'). Dit zorgt voor een dynamiek in Schilders ecclesiologie. God werkt door mensen, maar dat betekent dat de gelovigen een verantwoordelijkheid hebben. Deze verantwoordelijkheid blijkt uit de verbondsrelatie die God met de gelovigen heeft. Er is een rechtsverhouding tussen twee partijen waarin de mens aan het verbond gehoorzaam moet zijn. Het tweede punt waaruit duidelijk blijkt dat Schilders openbaringsleer doorwerkt in zijn visie op de kerk is met betrekking tot de belijdenis. Op grond van de binding aan de inhoud van Gods Woord is er binding aan de inhoud van de belijdenis. Deze gemeenschappelijke belijdenis heeft een oecumenische werking, want ze is het getuigenis van de waarheid waarin gelovigen en kerken elkaar kunnen vinden. Vervolgens is de vraag aan de orde geweest welke aandacht Schilder hierin heeft voor de Geest. Hij legt duidelijk een accent op de christologie, maar dat wil niet zeggen dat hij geen verband ziet tussen de Geest en de kerk. Omdat Schilder allerlei elementen die hij meestal met Christus in verband brengt, ook met de Geest in verband kan brengen, is het de vraag in hoeverre hij een duidelijk onderscheid maakt tussen het werk van Christus en dat van de Geest. Het werk van Christus en het werk van de Geest blijken heel dicht bij elkaar te liggen. De zelfstandige plaats die de Geest heeft is niet duidelijk in beeld. Dat laatste wil niet zeggen dat Schilder niets te zeggen heeft over de verbondenheid van de Geest in de kerk, hoewel hij in plaats van 'verbondenheid' liever spreekt van 'gemeenschap'. De echte verbondenheid (koinonia) is er alleen tussen gelovigen omdat de Geest door Gods Woord werkt. De geestelijke eenheid wordt niet gevormd door 'intiem zielscontact', maar is in de kerk te vinden waar gelovigen hun uitgangspunt nemen in Gods openbaring. De christelijke gemeenschap wordt door Christus gesticht door Woord en Geest. Mensen gaan geloven dankzij de heilige Geest en de kerk is een vergadering van deze gelovigen. De geestelijke eenheid houdt voor Schilder ook eenheid van het instituut in. De kerk is niet een club waar je vrijwillig lid van kunt worden. Je voegt je niet bij een kerk omdat je dat in je hart voelt, of omdat je iets met elkaar deelt (sunousia), maar omdat Christus je roept. Verschillende kerken moeten we daarom niet met elkaar gaan vergelijken, maar we moeten onszelf de spannende vraag stellen waar Christus ons roept. God is een verbond aangegaan met de gelovigen en daarom moeten de gelovigen in de kerk hem ook op dit punt gehoorzamen. De gemeenschap der heiligen wordt niet gediend in valse vrede, soms is er volgens Schilder polemiek nodig. De verbondenheid van de Geest komt dus tot stand wanneer gelovigen zich binden aan Gods Woord. Daar in de kerk is echte geestelijke gemeenschap te vinden.
38
HOOFDSTUK 4 4.1
Conclusie
Inleiding
In dit laatste hoofdstuk geef ik antwoord op de hoofdvraag: wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de visies van Zizioulas, Volf en Schilder op de verbondenheid van de heilige Geest? Omdat Zizioulas en Volf beiden vertegenwoordigers van de communio-ecclesiologie zijn, wordt in §4.2 eerst duidelijk gemaakt welke overeenkomsten en verschillen er tussen hen zijn. Vervolgens wordt in §4.3 de verbondsecclesiologie van Schilder erbij betrokken. In §4.4 sluit ik af met een aantal overwegingen en een suggestie voor vervolgonderzoek.
4.2
Zizioulas en Volf
In deze paragraaf worden vier centrale punten genoemd, waaruit de overeenkomsten en verschillen tussen de visies van Zizioulas en Volf blijken. a. Relatie Zizioulas en Volf spreken beiden veel over de verbondenheid van de Geest. Dit is een belangrijk element in hun theologie. Beiden leggen duidelijk een accent op de pneumatologie. Dat komt omdat Zizioulas en Volf het werk van de Geest direct in verband brengen met relaties. Een duidelijke overeenkomst tussen de ecclesiologie van Zizioulas en de ecclesiologie van Volf, is de nadruk op relaties. God en de kerk zijn niet zonder relaties te denken. Daarmee vertegenwoordigen ze de communio-ecclesiologie, waarin het relationele hét kenmerk is. De Geest van God zorgt voor de verbondenheid met God en de verbondenheid met elkaar. Een overeenkomst tussen Zizioulas en Volf die hier direct mee samenhangt, is het accent op de triniteitsleer. De verbondenheid die de Geest in de kerk geeft, laat volgens hen al iets zien van de verbondenheid die er is tussen de Vader, de Zoon en de Geest. Belangrijk voor met name Zizioulas, maar ook voor Volf, is dat we Gods drie-heid niet zien als een toevoeging aan Gods wezen. De drie personen zeggen ons juist wie God in wezen is. God is een gemeenschap, hij is relationeel. Hoewel Volf hierin iets voorzichtiger is dan Zizioulas, geloven beiden dat de kerk het beeld van de drie-enige God mag vertonen. Er is een analogie van de trinitarische gemeenschap met de kerkelijke gemeenschap. Zoals God een gemeenschap van personen is, zo behoort de kerk een gemeenschap van personen te zijn. Beiden geloven dus dat de triniteit ons niet alleen zegt wie God is, maar ook wat de kerk in wezen is. b. Persoon De verbondenheid van de Geest wordt concreet in de kerk. Door de doop komt iemand in verbondenheid met God te staan en wordt hij of zij ook ingelijfd in de gemeenschap van de kerk. Volgens Zizioulas en Volf wordt op deze wijze een 'individu' een 'persoon'. Hij of zij bestaat niet meer geïsoleerd op zichzelf, maar wordt bepaald door de relaties. Hij of zij 'is' iemand geworden. Zizioulas verwijst in dit verband naar de vroege kerkvaders. Met name aan de Cappadociërs hebben we een 'ontologie van de persoon' te danken, doordat ze 'zijn-zelf' en 'zijn in relatie' met elkaar gelijkstelden. Wanneer we zeggen dat iets of iemand iets 'is', hebben we altijd te maken met de relaties waarin hij of zij leeft. Ook volgens Volf wordt je een persoon dank zij de verbondenheid van de Geest.
39
Er blijkt echter wel een wezenlijk verschil tussen het denken van Zizioulas en Volf, wanneer het denken over de persoon wordt betrokken op God. Zizioulas gaat er vanuit dat een persoon iemand is die in vrijheid kan liefhebben. Hij wijst op de persoon van de Vader. Dat God persoonlijk is, zien we aan de Vader, want hij heeft de Zoon en de Geest in vrijheid lief. Dit vindt Volf echter te hiërarchisch gedacht. Hij gaat ervan uit dat subordinatie onmogelijk is in een gemeenschap van volmaakte liefde. Gods eenheid is volgens hem 'perichoretisch': elke goddelijke persoon leeft niet alleen in relatie met de andere personen, maar is ook in hen aanwezig. Vader, Zoon en Geest leven niet geïsoleerd van elkaar, maar geven en ontvangen elkaar zonder hun eigen uniciteit te verliezen. Ook in het denken over de verhouding van persoon en kerk blijken verschillen tussen Zizioulas en Volf. Bij hen komt de kerk op een verschillende wijze in beeld. Zizioulas betrekt het persoonsbegrip vooral op Christus en daarin komt de kerk als zijn lichaam mee. De Geest heeft Christus tot een gemeenschap gevormd en daarmee is Christus voor velen een 'corporate personality'. Dankzij de Geest van verbondenheid is Christus een 'persoon' geworden met wie een relatie mogelijk is. Zizioulas gaat ervan uit dat Christus een individu zou zijn gebleven wanneer hij niet een lichaam zou hebben gehad. Daarmee is de kerk, als het lichaam van Christus, in beeld. Zizioulas noemt de pneumatologie daarom constitutief voor de christologie en de ecclesiologie. Bij Volf komt de kerk op een andere wijze ter sprake. Hij betrekt het persoonsbegrip vooral op de gelovigen in de kerk. De uitdrukking 'lichaam van Christus' is een metafoor voor de persoonlijke gemeenschap in de heilige Geest tussen Christus en de gelovigen. Hij vindt dat Zizioulas de kerk en Christus teveel met elkaar identificeert en dat hij te weinig recht doet aan het eigen unieke karakter van iedere gelovige. Volf wijst ook in dit verband op de triniteitsleer. Net zoals de Vader met de Zoon een andere relatie heeft dan met de Geest, zo heeft hij ook met iedere gelovige een specifieke relatie. De Geest is niet alleen gegeven aan de hele gemeenschap, waar het bij Zizioulas wel op lijkt, maar is ook in elke gelovige aanwezig. Hij verbindt de gelovigen als 'katholieke personen' aan elkaar, waardoor ze iets laten zien van de liefde tussen Vader, Zoon en Geest. c. Kerk Hoewel Zizioulas en Volf een verschillende visie hebben op de kerk als het lichaam van Christus, hebben beiden veel waardering voor de plaatselijke kerk. Het mag niet zo zijn dat een wereldkerk het primaat heeft. Volgens beiden kunnen meerdere plaatselijke kerken volledig kerk zijn. De gedachte achter deze gemeenschappelijke overtuiging blijkt wel te verschillen. Volgens Zizioulas is een plaatselijke kerk een kerk omdat ze door de Geest verbonden is met de ene Christus. Dat wat er in Christus is gebeurd neemt de vorm aan van meerdere gebeurtenissen. Het uitgangspunt voor Volf is anders. Hij noemt een plaatselijke kerk 'kerk' op grond van Matteüs 18,20. Daar waar gelovigen bij elkaar komen in Jezus' naam, is een kerk. Daar moet aan worden toegevoegd dat de plaatselijke kerk ook een kerk is omdat ze volgens Volf anticipeert op het eschaton. De Geest zorgt ervoor dat meerdere kerken een anticipatie zijn van het samenkomen van heel Gods volk in het eschaton. Dit zegt Zizioulas niet, maar ook voor hem vormt het eschatologische element een wezenlijk onderdeel van de pneumatologie. Niet alleen gemeenschap maar ook eschatologie is volgens hem een van de centrale werken van de heilige Geest. Voor Zizioulas wordt dit concreet in de eucharistie. Daarin zien we hoe de twee 'ingrediënten' van de pneumatologie (eschatologie en gemeenschap) worden gerealiseerd. In de eucharistie anticipeert de kerk op de toekomst en wordt het eeuwige leven van liefde en verbondenheid geproefd. Zo wordt de verbondenheid van de Geest concreet. Dit gaat zo ver dat Zizioulas zelfs zegt dat de eucharistie het moment is waarin de Geest de kerk tot kerk maakt. Zo blijkt dat Zizioulas zijn theologie 'denkt' vanuit de eucharistie. Op dit punt blijkt een groot verschil met het 40
denken van Volf. Het wezen van de kerk hangt volgens hem niet af van het moment van de eucharistie. Het hart van de kerk is daar waar gemeenschappelijk het geloof in Jezus Christus wordt beleden. Daaruit blijkt volgens Volf de verbondenheid van de Geest. De basis voor het kerk-zijn is de belijdenis van het geloof. Dat bindt de gelovigen en de kerken met elkaar. Zo ontstaat de kerk 'van boven' omdat de Geest aan mensen het geloof geeft en hen in dat geloof met elkaar verbindt. d. Structuur Zizioulas en Volf menen dat de verbondenheid van de Geest directe gevolgen heeft voor de kerkelijke structuren. Hun uitwerking verschilt echter nogal. De verbondenheid van de Geest impliceert voor Zizioulas de noodzaak van concilies en de aanwezigheid van de bisschop. De eenheid van de kerk blijkt uit de gemeenschap en de relaties die er onderling zijn. Er is één kerk, maar deze laat zich zien als de gemeenschap van vele plaatselijke kerken. Er is ook één God, die een gemeenschap is van personen. Deze gemeenschap wordt voor Zizioulas dus concreet in de concilies. Ook wordt de verbondenheid concreet in de aanwezigheid van een bisschop die de gemeenschap garandeert. De bisschop staat niet op zichzelf, maar is er alleen in de relatie met de gemeente. Het is duidelijk dat Volf een andere visie heeft op de kerkelijke structuren. Volgens hem zijn de goddelijke personen gelijkwaardig aan elkaar en is er van een hiërarchie geen sprake. De Vader mag dan de 'bron' zijn van de Zoon en de Geest, dat wil niet zeggen dat er een hiërarchie is. De structuur van de goddelijke personen wordt gekenmerkt door een gelijkwaardige wederkerigheid. Zo behoort het daarom ook voor de personen in de kerk te zijn. Deze gelijkwaardigheid in de kerk betekent voor Volf dat de ambten niet tot het wezen van de kerk behoren. Ze zijn wel noodzakelijk voor de continuïteit van de gemeente, maar niet bepalend voor haar wezen. De verbondenheid van de Geest die er in de 'charismatische kerk' is, kenmerkt zich door gelijkwaardigheid en participatie.
4.3
Zizioulas, Volf en Schilder
In deze paragraaf zal de hoofdvraag van dit onderzoek verder worden beantwoord, door de verbondsecclesiologie van Schilder erbij te betrekken. In deze paragraaf worden dezelfde vier punten als in §4.2 behandeld. a. Relatie De verbondenheid die de gelovigen met God en met elkaar hebben, komt door Gods Geest tot stand. Dat staat voor Zizioulas, Volf en Schilder vast, hoewel Schilder het woord 'verbondenheid' associeert met menselijke verbondenheid en liever over 'gemeenschap' spreekt. De drie theologen die centraal staan in dit onderzoek, gaan er dus alle drie vanuit dat mensen het geloof van God ontvangen. Zo worden ze met hem verbonden en daarmee ook met de andere gelovigen in de kerk. Deze verbondenheid van de Geest zegt ons volgens Zizioulas en Volf wat de kerk in wezen is. Omdat zij de Geest direct in verband brengen met het relationele, hebben ze een pneumatologische focus. Dit accent op de pneumatologie vinden we niet bij Schilder. Hij legt het accent op de christologie. Op grond van Gods Woord weten we dat God in Christus met de gelovigen een verbond is aangegaan. God wil zelfs door mensen werken. Deze verbondsrelatie betekent een grote verantwoordelijkheid voor de gelovigen. Schilder spreekt van een rechtsrelatie tussen God en de kerk. Dat betekent dat de gelovigen gehoorzaam behoren te zijn aan hun God. Schilder slaat daarmee een meer juridische toon aan dan Zizioulas en Volf. Verder vinden we deze aandacht voor de gehoorzaamheid niet in Zizioulas' ecclesiologie. Volf vraagt ook aandacht voor gehoorzaamheid, maar 41
noemt het 'toewijding'. Bij Schilder vinden we ook niet een analogie van de trinitarische gemeenschap met de kerkelijke gemeenschap. Daar waar Zizioulas en Volf het wezen van de kerk in de immanente triniteit lijken te zoeken, wijst Schilder op dat wat God in deze werkelijkheid gedaan heeft en nog steeds doet. In Gods openbaring leren we wie God is en wat hij doet. Deze ene God die zich in de geschiedenis aan ons doet kennen, leert ons ook wat de kerk is. Wanneer we iets over de kerk willen zeggen, moeten we dat op grond van Gods openbaring doen en niet op grond van onze menselijke ervaring. Schilder wijst dus nadrukkelijk op het Woord. Daarin leren we dat God heel concreet in de kerk aan het werk is. Het relationele van de goddelijke personen is dus wel voor Zizioulas en Volf, maar niet voor Schilder de bron om na te denken over verbondenheid in de kerk. De verbondenheid van de Geest komt volgens Schilder tot stand door het verbond. b. Persoon Schilder kent niet een ontologie van de persoon, zoals Volf en Zizioulas. De gedachte dat 'zijn-zelf' en 'zijn in relatie' hetzelfde zijn, zul je in zijn ecclesiologie niet vinden. Toch is het goed mogelijk dat Schilder van harte zou instemmen met de gedachte dat je in de kerk van een 'individu' een 'persoon' wordt. Hij keerde zich fel tegen individualisme. Geloven doe je niet alleen, maar je zoekt de kerk op waar Christus je roept. Verder zullen we Zizioulas' visie dat het de Geest is die van Christus een persoon maakt, niet bij Schilder tegenkomen. De kerk is bij hem niet in beeld om aan te geven dat Christus een lichaam heeft en daarmee relationeel zou zijn. Bij Schilder ligt de focus op dat wat Christus heel concreet in het hier en nu doet. Schilder spreekt van Christus' vergaderwerk. Daar is rond Gods Woord een echte geestelijke eenheid te vinden. Daar wordt de verbondenheid van de Geest concreet. Net als Zizioulas lijkt Schilder niet veel aandacht te hebben voor de uniciteit van de gelovigen, wat in Volfs ecclesiologie zo'n centraal punt is. Toch begint Schilder net als Volf bij het persoonlijk geloof dat iemand van de Geest ontvangt. Daar is de kerk het logische gevolg van, want ze is een vergadering van gelovigen. Het persoonlijk geloof leidt tot de kerk. Het heil heeft een kerkelijke structuur. c. Kerk Net als Zizioulas en Volf, noemt ook Schilder de plaatselijke gemeente een 'kerk'. Hij wijst erop dat God heel concreet op een bepaalde plaats in het hier en nu werkt. Op grond van Gods openbaring kunnen we zeggen dat Christus vandaag en op een bepaalde plaats de kerk vergadert in de onvoltooid tegenwoordige tijd. Een boeiende overeenkomst tussen Volf en Schilder is verder dat beiden de kerk zien als een vergadering van gelovigen. Bij Volf vormen de kerken ook een anticipatie op het eschaton, maar daar horen we bij Schilder niets over. Duidelijk is dat dit niet bepalend is om de plaatselijke kerk een volwaardige kerk te noemen. Schilder stemt niet in met de gedachte van Zizioulas dat de kerk kerk wordt in de eucharistie. Volf en Schilder wijzen beiden op het gemeenschappelijke geloof. Schilder verbindt dit met de gehoorzaamheid aan het Woord. Dat is waar de gemeente elkaar vindt. Het hart van de kerk ligt allereerst in de gemeenschap van Woord en Geest. Het gaat Schilder niet om 'menselijke verbondenheid' (sunousia) maar om geestelijke verbondenheid (koinonia). De verbondenheid van de Geest hangt bij hem niet af van het intieme zielscontact of van bloed, ras en bodem. Gods Woord verbindt de gelovigen met elkaar. Daar is de verbondenheid van de Geest te vinden. Dat betekent onder
42
andere dat wanneer je je voegt bij de ware kerk, je deze gemeenschap beoefent. Dit spreken over 'ware kerk' komen we bij Zizioulas en Volf niet tegen. Schilder vraagt ook veel meer aandacht voor de verantwoordelijkheid die de gelovigen hebben. Ze behoren zich af te vragen waar Christus hen roept. Vergeleken met met name Zizioulas, doet Schilder een dringend appel op de eigen verantwoordelijkheid van de gelovigen. Een andere overeenkomst tussen Schilder en Volf is dat beiden veel waardering hebben voor de kerkelijke belijdenis. Daarin wordt de inhoud van het geloof beleden en dat is de basis voor de verbondenheid onderling en met andere kerken. Voor Schilder betekent dat ook duidelijk een afwijzen van alles wat met de waarheid in strijd is. Ook voor Volf is het wezenlijk voor een kerk dat ze inhoudelijk kan zeggen wat het betekent dat ze gelooft in Jezus Christus, want een kerk kan niet zonder een zekere leer bestaan. Toch is het de vraag hoe ver zo'n belijdenis voor Volf kan gaan. Schilder lijkt wat dat betreft op grond van zijn vertrouwen in de duidelijkheid van de Schrift meer over de waarheid te willen zeggen in een kerkelijke confessie. Opvallend is verder dat Schilder en Volf beiden een dynamische ecclesiologie hebben. God vormt de kerk 'van boven' en tegelijkertijd zijn het de gelovigen die 'van beneden' samenkomen. Schilders idee van 'coetus' en 'congregatio' zien we dus op vergelijkbare wijze bij Volf, hoewel Volf deze niet in het kader van het verbond ziet. d. Structuur Heeft de verbondenheid van de Geest ook directe gevolgen voor de kerkelijke structuren? Bij Zizioulas en Volf is dit zeker het geval. Ook voor Schilder zijn de kerkelijke structuren wezenlijk wanneer het gaat om de verbondenheid van de Geest. De geestelijke eenheid houdt voor hem eenheid van het instituut in. Je wordt niet vrijwillig lid van een kerk alsof het een club is, en ook moet je verschillende kerken niet met elkaar gaan vergelijken. Ook wordt de eenheid van de kerk zichtbaar in het kerkverband, want de zaak van de een is ook de zaak van de ander. Net als bij Zizioulas horen ook volgens Schilder de ambten bij de kerk. Op dit punt verschilt Volf met Zizioulas en Schilder, want volgens Volf horen de ambten niet tot het wezen van de kerk. Verder vinden we bij Schilder niet een beschrijving van de 'charismatische kerk' zoals bij Volf. Daar waar Zizioulas de eenheid in de relaties zoekt en Volf de eenheid in de gelijkwaardigheid, ziet Schilder eenheid van de kerk in het gehoorzamen aan Gods Woord. De verbondenheid van de Geest komt tot stand wanneer gelovigen zich daaraan binden.
4.4
Afsluiting
Aan het eind van deze scriptie is het goed om nog een keer een blik naar achteren te werpen en een aantal overwegingen te maken voor de toekomst. Er wordt afgesloten met een suggestie voor vervolgonderzoek. a. Overwegingen Ik geloof in God, maar waarom zou ik naar de kerk gaan? Dit is een vraag die steeds meer christenen stellen. Terugkijkend op dit onderzoek, zou hier van alles op te zeggen zijn. Vanuit de communioecclesiologie kan men benadrukken dat in de relaties onderling iets zichtbaar mag worden van wie God is. Deze ecclesiologie spreekt tot de verbeelding en inspireert om na te gaan wat het betekent dat de kerk op een bepaalde manier het beeld van God vertoont. Het nodigt uit om verder te kijken dan alle menselijkheid die er ook in te vinden is. In het denken van Zizioulas en Volf draait alles om de relaties, 43
omdat dat de essentie van het leven is. Daarmee raken ze een gevoelig punt. Veel mensen verlangen naar echte verbondenheid, zoals in de inleiding werd gezegd. Dat deze verbondenheid er is dankzij God en concreet mag worden in de kerk, nodigt gelovigen en ongelovigen uit. Het is echter wel de vraag in hoeverre de communio-ecclesiologie het risico loopt te hoog van de kerk te spreken. In een wereld waarin Christus' kerk nog moet lijden en de duivel nog rondzwerft als een brullende leeuw op zoek naar zijn prooi (1 Petrus 5,8-10), is de kerk nog onderweg naar de toekomst met God. De communio-ecclesiologie zou op dit punt iets kunnen leren van Schilder die zich meer bewust is van de strijdsituatie waarin de kerk zich bevindt. Het is van belang om juist als kerk vast te houden aan de waarheid in Christus. De verbondenheid die de Geest geeft heeft ook te maken met het gemeenschappelijk belijden. Schilder is daarin een kritische stem voor de oecumenische communioecclesiologie. Bij Schilder ligt de focus niet alleen bij wat mensen op aarde doen, maar hij legt er veel nadruk op dat Christus hier op aarde aan het werk is. Anno 2009 is zijn ecclesiologie op een heel aantal punten nog steeds actueel. Zijn verzet tegen individualisme, zijn protest tegen de gedachte dat een kerk een 'club' is waar je wel of geen lid van kunt worden en het belang van kerkelijk belijden zijn uiterst actueel voor onze moderne en individualistische samenleving. Ook het verbond als de wijze waarop God met de gelovigen wil omgaan, kan inspireren om als gelovige je verantwoordelijkheid te nemen in het leven voor God, in het vertrouwen op Gods beloften. Hoewel het tegenwoordig in de gereformeerdvrijgemaakte kerk niet meer populair is om over het verbond te preken, zijn er nog genoeg elementen die opgepoetst kunnen worden. Tegelijkertijd is het de vraag of we met Schilders verbondsecclesiologie genoeg zeggen. Zijn denken over de kerk kenmerkt zich door een juridische trek en het is de vraag in hoeverre er recht wordt gedaan aan de relaties binnen die verbondsgemeenschap. De wijze waarop God wil omgaan met de kerk wordt goed getypeerd door het verbond, maar wat betekent het dan dat we in de kerk met elkaar verbonden zijn? Hoe verbindt de heilige Geest ons niet alleen aan God, maar ook aan elkaar? Wellicht kan de gereformeerd-vrijgemaakte theologie op dit punt zijn voordeel doen met de communioecclesiologie. De verbondenheid die de Geest tussen de gelovigen en met God tot stand brengt, wordt door hen toegeschreven aan de heilige Geest. b. Suggestie voor vervolgonderzoek Helemaal aan het eind van deze scriptie doe ik een suggestie voor vervolgonderzoek. Het zijn twee vragen die bij elkaar horen: 1. Welke zelfstandige plaats heeft de heilige Geest in Schilders ecclesiologie? Dit is een vraag die blijft hangen aan het eind van dit onderzoek. Voor de gereformeerd-vrijgemaakte ecclesiologie is het zinnig om hier meer onderzoek naar te doen. Het is goed mogelijk dat dit een van redenen is, waarom de verbondsecclesiologie steeds minder populair wordt. Of er inderdaad al sprake is van een 'vacuüm' in de gereformeerd-vrijgemaakte ecclesiologie weet ik niet. Duidelijk is wel dat de gereformeerd-vrijgemaakte kerken zoeken naar haar identiteit. 2. Vormt het denken in relaties een goede invulling op de klassiek gereformeerde verbondsecclesiologie? Het zou zonde zijn om Schilders theologie naar de onderste archieven te verbannen. Er zitten veel waardevolle elementen in zijn verbondsecclesiologie, die niet weggegooid hoeven worden. Het is echter de vraag of zijn visie op de kerk nog voldoet voor deze tijd. Om een gereformeerd-vrijgemaakte ecclesiologie te ontwikkelen die 'up to date' is, 44
zou men kunnen onderzoeken of en op welke wijze de klassiek gereformeerde verbondsecclesiologie kan worden verrijkt met elementen uit de communio-ecclesiologie.
Geciteerde Literatuur
Amelink, A. De gereformeerden. Amsterdam (?): Aula, 20039. Bavinck, H. Gereformeerde Dogmatiek: Derde deel. Kampen: Kok, 19766 . Bekkum, K. De gereformeerde theologie van Klaas Schilder. In Radix 23 (p.123-166). Wezep: Bredewold, 1997. Berkouwer, G.C. De kerk I: Eenheid en katholiciteit. Dogmatische Studiën. Kampen: Kok, 1970. Berkouwer, G.C. Zoeken en Vinden: Herinneringen en ervaringen. Kampen: Kok, 1989. Birmelé, A. “Ökumenische Überlegungen zu Pneumatologie und Ekklesiologie”. In J. Heubach (hg). Der Heilige Geist: Ökumenische und reformatorische Untersuchungen (p.169-188). Erlangen: Martin-Luther-Verlag, 1996. Boer, E.A. de. “Eenheid, gemeenschap of verbondenheid? Over de koinônia van de Geest in 2 Korintiërs 13:13”. In De Reformatie jg 84 nr 20 (p.339-341). Bedum: Print Media bv, 2009. Buys, A.L.A. Sodat hulle een kan wees: Klaas Schilder oor die kerk. Bloemfontein: Fakulteit Teologie Universiteit van die Vrystaat, 2007. Dee, J.J.C. K. Schilder – Oecumenicus: K. Schilder over 'het kerkelijk vraagstuk'. Goes: Oosterbaan & Le Cointre, 1995. Douma, J. Leven in verbondenheid: De kracht van het kennen van Christus. Kampen: Kok, 2006. Doyle, D.M. Communion Ecclesiology: Versions and Versions. New York: Orbis Books, 2000. Fahey, M.A. “Shifts in Roman Catholic, Orthodox, Anglican and Protestant Ecclesiology from 1965 to 2006”. In Ecclesiology 4 (p.134-147). Leiden: Brill, 2008. Glas, G. “Onverbondenheid. Of: over dat wat ons bindt”. In E. Talstra (e.a.). Ongekend; Over eenzaamheid (p.21-42). Barneveld: De Vuurbaak, 2006. Harinck, G. K. Schilder (1890-1952): een keuze uit zijn werk. Kampen: Kok, 1989. Kamphuis, B. “De geschiedenis: vicieus of lumineus?” In J. Douma, C. Trimp & K. Veling (red.) K. Schilder: Aspecten van zijn werk (p.90-118). Barneveld: De Vuurbaak, 1990.
45
Kärkkäinen, V.M. Pneumatology: The Holy Spirit in Ecumenical, International, and Contextual Perspective. Grand Rapids: Baker Academic, 2002. Meijer, D.C. Miroslav Volf & Communio-ecclesiologie. Theologische Universiteit Kampen (ongepubliceerd, te downloaden via http://rikbenik.awardspace.com/), 2009. Schilder, K.S. Tusschen “ja” en “neen”. Kampen: J.H. Kok, 1929. Schilder, K.S. Christus en Cultuur. Franeker: T. Wever, 19472. Schilder, K.S. Om Woord en Kerk: Preeken, lezingen, studien en Kerkbode-artikelen - Deel I. Goes: Oosterbaan & Le Cointre N.V., 1948. Schilder, K.S. Om Woord en Kerk: Preeken, lezingen, studien en Kerkbode-artikelen - Deel II. Goes: Oosterbaan & Le Cointre N.V., 1949. Schilder, K.S. Heidelbergsche Catechismus: Zondag 8-9. Goes: Oosterbaan & Le Cointre, 1950. Schilder, K.S. Wat is de hemel? Kampen: Kok, 19542 . Schilder, K.S. Schriftoverdenkingen – Deel 2. Verzamelde werken. Afdeling II. Goes: Oosterbaan & Le Cointre N.V., 1957. Schilder, K.S. De Kerk - Deel I. Verzamelde werken. Afdeling III. reds. L. Doekes e.a. Goes: Oosterbaan & Le Cointre N.V., 1960. Schilder, K.S. De Kerk - Deel II. Verzamelde werken. Afdeling III. reds. L. Doekes e.a. Goes: Oosterbaan & Le Cointre N.V., 1962. Schilder, K.S. De Kerk - Deel III. Verzamelde werken. Afdeling III. reds. L. Doekes e.a. Goes: Oosterbaan & Le Cointre N.V., 1965. Smit, H.J.D. “Gehoorzamen: achter Christus aan! Schilder over de kerk”. In J. Douma, C. Trimp & K. Veling (red.) K. Schilder: Aspecten van zijn werk (p.66-89). Barneveld: De Vuurbaak, 1990. Strauss, S.A. Alles of niks: K. Schilder oor die verbond. Bloemfontein: DUO-drukkers, 1986. Volf, M. (1998). After Our Likeness: The Church as the Image of the Trinity. Grand Rapids: William B. Eerdmanns Publishing Company. Zizioulas, J.D. (1985). Being as Communion: Studies in Personhood and the Church. New York: St. Vladimir’s Seminary Press. Zizioulas, J.D. (1994). “The Church as Communion: A Presentation on the World Conference Theme”. In T.F. Best & G. Gassman (ed). On the way to Fuller Koinonia (p.103-111). Geneve: WCC 46
Publications.
47
