Naam: Jordy Haak Studentnummer: 1529041 Opdracht: Artikel redactie cultuur Docent: Annelies Pauw
Turks Fruit blijft voorbeeldfilm De jaren ’70 van de vorige eeuw vormen een hoogtepunt in de geschiedenis van de Nederlandse film. Illustratief hiervoor is dat ‘Turks Fruit’, met 3,6 miljoen bezoekers nog steeds de best bekeken Nederlandse film aller tijden, op het witte doek verscheen. De taboedoorbrekende film werd eerst fel bekritiseerd, maar de houding van recensenten sloeg al snel om. Kritiek maakte plaats voor waardering. Maar wat waren de succesingrediënten van Turks Fruit? Wat zegt deze film over de maatschappij waarin men leefde? En hoe heeft de Nederlandse film zich door de jaren heen ontwikkelt? Door Jordy Haak De jaren zeventig van de vorige eeuw waren een tijd van verandering. Om een duidelijk beeld te krijgen van de tijdgeest waarin Turks Fruit werd geproduceerd is het belangrijk te weten hoe de Nederlandse samenleving er destijds uitzag. Het hele stelsel van normen en waarden had zijn langste houdbaarheidsdatum gehad. De jeugd kwam in opstand tegen de betutteling van de overheid en pleitte voor een vrijere seksuele moraal. Ook in de filmwereld waren deze veranderingen zichtbaar. Wie eind jaren zestig naar de bioscoop ging, zal gemerkt hebben dat de erotiek in de daar vertoonde publieksfilms van karakter veranderde: sexy werd seks. Toch waren Nederlandse films tot dat moment altijd vrij behoudend geweest en nam men nauwelijks moeite om deze te bekijken. Nu kwam daar echter verandering in. Met Blue Movie (1971) brak de seksgolf los en zaten bioscoopzalen ineens voller dan ooit tevoren. Filmkeuring In deze periode verscheen ook Turks Fruit (1973) op het witte doek. Dat dit mogelijk was, had producent Rob Houwer overigens te danken aan zijn voorganger Wim Verstappen. Blue Movie was een regelrechte aanval op de filmkeuring en zodoende ook op de overheid. De betutteling moest worden doorbroken. Seksscènes werden ongegeneerd in beeld gebracht, een erectie viel in volle glorie te bewonderen en miljoenen bioscoopbezoekers zagen het geslacht van Hugo Metsers tussen de benen van Carry Tefsen verdwijnen. Bij de eerste keuring werd de film dan ook niet toegelaten voor openbare vertoning, maar Verstappen schreef een verweerschrift waarin hij onderbouwde dat de expliciete scènes essentieel waren voor het verhaal over de realiteit van alledag. Blue Movie werd alsnog goedgekeurd. De filmkeuring stelde dat de film ‘ondanks zeer vrijmoedige, uitdagende en schokkende beelden van paring en geslachtsorganen (…) toch niet geheel in strijd moet worden geacht met de goede zeden, omdat de film als geheel stelling neemt voor een intelligente en genuanceerde, d.w.z. juist niet obscene en uitsluitend lichamelijke benadering van de seksualiteit’1. Met deze uitspraak 1
Citaat: http://www.neerlandsfilmdoek.nl/2007/06/blue-movie-special/
ondertekende de filmkeuring haar eigen doodsvonnis. Als zulke expliciete beelden vertoond mochten worden, wat kon er dan nog verboden worden? Ordinaire seksfilm? Rob Houwer had dus een vrijbrief gekregen om Turks Fruit, naar het gelijknamige boek van Jan Wolkers, tot in detail te verfilmen. Hij deed dit ook, maar absoluut niet met de intentie om er een ordinaire seksfilm van te maken. ,,Turks Fruit is een hartstochtelijk liefdesverhaal dat met de grootste openhartigheid wordt verteld, maar dat daarnaast heel lyrisch en romantisch is”, reageerde Houwer kort na de première, op de storm van kritiek die vooral was gebaseerd op vooroordelen. In een interview voor Het Parool stelde hij: ,,Je kunt de filmbewerking zeker geen seksfilm noemen, al gebeurt er meer dan in Blue Movie. Het is een heftige, menselijke liefdesgeschiedenis en alle erotische scènes hebben er een duidelijke functie in. De seks is helemaal onderworpen aan het liefdesdrama.” Met Turks Fruit werd openlijke seks een aanvaard thema in een ‘gewone’ film, maar ten tijde van de première liepen de meningen over de productie sterk uiteen. De één sprak van een meesterwerk, terwijl de ander de film afdeed als ronduit ordinair. Zo was de recensent van het Friesch Dagblad uiterst kritisch. ,,Wie zich heeft geërgerd aan de onmiskenbaar aanstootgevende passages in de roman – en dat zijn er nogal wat – moet de film Turks Fruit niet gaan zien.” Het is het begin van een recensie die een keihard oordeel velt over Turks Fruit. Hier is het verschil zichtbaar tussen de oudere journalist die nog veel waarde hecht aan de bestaande normen en waarden, en de nieuwe generatie bioscoopbezoekers die pleit voor een vrije seksuele moraal. De recensent bestempeld de film namelijk als onsmakelijk. ,,De sfeer van de film is keihard, overrompelend door vaak snel opeenvolgende scènes, wreed en soms sadistisch. Olga (Monique van der Ven) geeft zich over aan het mateloze egoïsme van beeldhouwer Eric (Rutger Hauer), die het meisje afwisselend afstompt en inpalmt.” Vooral de schokeffecten worden benadrukt en aan het eind wordt er nog een advies meegegeven: ,,Het mensonterende, onverbloemde en soms sadistische karakter van de film doet je met een wrange smaak in de mond naar huis gaan. Wie deze film wilt zien, moet heel wat kunnen incasseren.” Ook D. Ouwendijk van De Nieuwe Linie spreekt over een schok- en schandaaleffect. ,,De bezoekers in de bioscoop zullen Monique van der Ven graag van dichtbij willen zien, speciaal in de genitale en anale situaties waaraan Wolkers veel sappige verbeelding heeft gewijd. De geile rest is waarschijnlijk een garantie dat de ‘literair gevormde’ stoet belangstellenden de band tussen oorspronkelijk werk en film zal herkennen.” Kaskraker Toch laat het grote publiek zich niet afschrikken door dit soort negatieve adviezen en trekt massaal naar de bioscoop. Met 3,6 miljoen bezoekers is Turks Fruit nog steeds de best bekeken Nederlandse film aller tijden. Dat de vrijscènes waarschijnlijk de belangrijkste trekpleister waren, doet niet af aan het succes. ,,Zoiets heb ik nog nooit meegemaakt”, sprak de Nijmeegse bioscoophouder De Graaf een week na de première. ,,Het loopt storm en het einde is nog lang niet in zicht. Turks Fruit is een kraker en trekt meer publiek dan James Bond of The Godfather.”
Die laatste constatering was opvallend. Waar de filmpaleizen normaal alleen volliepen voor meesterwerken uit Hollywood, deed de film van eigen bodem het ineens ook goed. Uiteraard speelde seks daarin een belangrijke rol, maar Turks Fruit had meer te bieden. De film sprak vooral de emoties aan en maakte indruk met een combinatie van hardheid en sensitiviteit, van grote gebaren en subtiliteit. Daarnaast werd de Nederlandse samenleving erin weerspiegeld. Ondanks dat hoofdpersonage Eric knap onbeschoft was, vond hij genade bij het grote publiek. Zij wilde namelijk ook schoppen tegen alles dat burgerlijk was, zich afzetten tegen de traditionele maatschappij. Daarnaast twijfelde niemand aan Eric’s liefde voor Olga, wat nog maar eens bevestigt dat deze film verder ging dan platte seks. In vergelijking met de voorgaande jaren ontstond er opmerkelijk weinig verontwaardiging over Turks Fruit. De preutsheid en het taboe op seks maakten langzaam plaats voor waardering. Steeds meer mensen zagen in dat Rob Houwer een waar meesterwerk had afgeleverd. Ook filmrecensenten lieten hun vooroordelen varen en constateerden dat er sprake was van een indrukwekkend verhaal, over groot geluk en diepe droefenis. ,,Turks Fruit staat bol van de actie, symboliek en is boeiend van begin tot eind”, schreef recensent Wim J. Schuhmacher in 1973 in Elsevier. ,,Het is absoluut de beste Nederlandse film die tot nu toe gemaakt is.” Tijdsbeeld Toch was niet iedereen het daarover eens. Vertegenwoordigers van het Vrouwen Bevrijdingsfront stonden op de stoep bij Tuschinski om te protesteren tegen de vrouwonvriendelijke gedragingen in de film. En het filmfestival in Cannes besloot Turks Fruit af te wijzen als Nederlandse inzending. Een officiële reden werd niet gegeven, maar het was wel duidelijk dat de Fransen Turks Fruit veel te ver vonden gaan. ,,Dat truttige gezeik van die Fransen hangt me mijlenver uit de strot”, liet Rob Houwer in het Vrije Volk (1973) weten. ,,Vooral de eerste twintig minuten schijnen te erotisch te zijn geweest.” Regisseur Paul Verhoeven voegde daaraan toe: ,,Die film komt Frankrijk niet in hoor. Ik geloof dat ze daar nog niet aan toe zijn. Dat filmfestival is het meest conservatieve van allemaal.” Emjay Rechsteiner, conservator hedendaagse Nederlandse film bij het EYE Filminstituut, vertelt een kleine veertig jaar later dat deze reacties precies passen in het tijdsbeeld van toen. ,,Vrouwenemancipatie, de seksuele revolutie, het open huwelijk. Dat waren allemaal zaken die toen speelden. Turks Fruit voldeed aan de behoefte van mensen om meer over die onderwerpen te weten te komen. Mede daarom werd het ook zo’n succes. De film levert echt een tijdsbeeld op.” Dat tijdsbeeld is in meerdere aspecten terug te zien, waaronder de karakters van de personages. Zo is er veel aandacht voor de vader van Olga, die bolletjes uit zijn neus peutert. Hij was de goedzak die het klassenverschil tussen zijn rijke dochter en de arme kunstenaar niet erg vond. Ook zien we Olga die bang is voor kanker en haar eigen uitwerpselen nakijkt. Men werd zich steeds bewuster van de gevaren van een levensbedreigende ziekte. De manier waarop de moeder haar dochter en vriend uit elkaar trekt als ze aan het vrijen zijn, is volgens Paul Verhoeven ook typisch Nederlands. ,,Een Franse vrouw zou dat heel anders doen, minder lichamelijk”, vertelde hij in een interview met het Dagblad van het Oosten. (1973)
Waardering Juist dit soort typisch Nederlandse kenmerken en de thematiek van de film maakten Turks Fruit tot zo’n groot succes. De verontwaardiging die was ontstaan in aanloop naar de productie, verdween na de première dan ook snel. Recensenten spraken vooral hun waardering uit. Zo ook in de Leeuwarder Courant. ,,De toeschouwer wordt voortdurend getroffen door artistieke vondsten, die hij tot dusver alleen placht te verwachten in films van gerenommeerde buitenlanders.” Daarnaast is er vooral bewondering voor de manier waarop het ziekbed van Monique van de Ven in beeld wordt gebracht. ,,De opnamen over een jong leven dat is opgebrand maken stil. De tijd die werd gevuld met champagne, feesten en dolle invallen behoort tot een ander leven. De laatste indrukken houden de toeschouwer het langst bezig. Hij treurt een beetje mee, maar hij stelt ertegenover dat hij ook getuige is geweest van een film met twee mensen die alle geneugten van het leven hebben meegemaakt. Daarom zal Turks Fruit zonder twijfel de best bezochte Nederlandse film uit de geschiedenis worden. Dat heeft ie verdiend.” Bij het vijfentwintigjarig jubileum waren filmkenners het nog altijd met bovenstaande woorden eens. Dat bevestigt dat Rob Houwer een film heeft afgeleverd die uniek was voor zijn tijd. Peter van Bueren, verslaggever van De Volkskrant, schreef op 18 september 1997: ,,Je ziet aan de kleding, auto’s en het straatbeeld dat de film niet gisteren is gemaakt, maar de vitaliteit blijft. De agressie in het begin, met inderdaad scènes die beduidend meer laten zien dan alle slappe soft erotische rommel van tegenwoordig, wordt, zodra het verhaal vorm krijgt, opgevangen door hartstochtelijke tederheid. Turks Fruit heeft vaart en al die jonge aankomende regisseurs van nu kunnen een puntje zuigen aan de manier waarop Verhoeven het verhaal vertelt. Aards, fris, levenslustig, vlot, raak.” Nooit meer geëvenaard Er zijn in de loop der jaren vele films verschenen die probeerden voort te borduren op de succesingrediënten van Turks Fruit. Seks heeft daarin veelal centraal gestaan, maar het effect was nooit meer zo groot als in 1973. Dit komt vooral doordat de samenleving is veranderd. Ten tijde van Turks Fruit was vrije seks nog iets waarvoor je de straat op ging en had die blote borst in beeld dus nog een functie. Het ondersteunde het imago waar Nederland zich graag op liet voorstaan: rond, gezond en vrijgevochten. Maar inmiddels heeft de blote borst haar functie verloren. Die conclusie trekt ook Machteld van Hulten, journaliste bij De Volkskrant. In 2006 beweerde zij zelfs dat de Nederlandse film op deze manier oubollig wordt: ,,Naakt is nog altijd een belangrijk onderdeel in de Nederlandse film. En altijd op die typische Hollands-glorie-manier: niet terloops, niet suggererend, maar lekker beeldvullend. Het is precies zoals het bij Turks Fruit was, en zoals we het sindsdien in Spetters, Honneponnetje en Flodder zagen. En toch ziet het er anno 2006 hopeloos ouderwets uit. […] De blote filmborst van vrijheid-blijheid is een overblijfsel uit vervlogen tijden.” Het taboe op seks is al lang doorbroken en er moet heel wat meer gebeuren wil een film tegenwoordig indruk maken. Toch deed ‘Komt een vrouw bij de dokter’ in 2009 opnieuw stof opwaaien in de Nederlandse samenleving. Niet vanwege de seks, maar vanwege het feit dat hoofdpersonage Stijn vreemd gaat terwijl zijn vrouw op sterven ligt. Bor Beekman, journalist bij De Volkskrant, verwoordt in zijn recensie exact waardoor de ophef ontstond: ,,Cruciaal lijkt de scene waarin Stijn zijn doodzieke, om hulp smekende en almaar het designtoilet vol kotsende Carmen, mededeelt dat haar kanker moeilijk te combineren valt met zijn stapavondje. […] Er valt wat te
zeggen voor Oerlemans keuze om de kankergruwelen pontificaal te tonen, maar in zijn drang om behalve vreemdgaan ook een taboedoorbrekende film over kanker te maken, passeert hij soms een kritische grens.” Een kleine 38 jaar later zijn filmkenners het er nog steeds over eens dat Turks Fruit uniek was, juist omdat deze film de samenleving van toen heel goed weerspiegelde en uitstekend paste binnen de seksuele revolutie die destijds plaats vond. ‘Komt een vrouw bij de dokter’ probeert hieraan te tippen, maar is niet in staat om het hedendaagse tijdsbeeld te weergeven. Emjay Rechsteiner van het EYE Filminstituut kan de vergelijking met Turks Fruit wel goed begrijpen, maar ook hij constateert dat er een belangrijk verschil is. ,,Je ziet dat Reinout Oerlemans duidelijk geïnspireerd is geweest door Turks Fruit. Beiden films hebben een thematiek die ze met elkaar verbindt, namelijk de dood en de levensvreugde. Maar Turks Fruit is ook een sociologisch fenomeen en dat kan je helaas niet zeggen van Komt een vrouw bij de dokter. Daar houdt de vergelijking echt op.”
Bronnenlijst Mondelinge bron -
Emjay Rechsteiner Conservator Nederlandse film EYE Film Instituut 06-46187666
[email protected]
Literatuur -
Schoots, Hans Van Fanfare tot Spetters; Een cultuurgeschiedenis van de jaren zestig en zeventig Uitgegeven in 2004 Gebruikt: Hoofdstuk 4, De seksgolf
Webpagina’s -
Franken, Guido Blue Movie – De seksgolf: Verstappen versus de filmkeuring (2007) http://www.neerlandsfilmdoek.nl/2007/06/blue-movie-special/
Artikelen -
Laughlin, Tom Schouderklop voor filmers die ‘Turks Fruit’ kweekten Leeuwarder Courant (23-02-1973)
-
Auteur onbekend ‘Turks Fruit’: ,,zeker geen seksfilm” Het Parool (16-02-1973)
-
Auteur: DdV. (alleen initialen bekend) Verfilming van ‘Turks Fruit’ teveel uit op effectbejag Friesch Dagblad (23-02-1973)
-
Provoost, Arthur Turks Fruit Het Vrije Volk (03-04-1973)
-
Ouwendijk, D. Recensie Turks Fruit De Nieuwe Linie (21-02-1973)
-
Schuhmacher, Wim Medium: Elsevier Publicatiejaar: 1973
-
Auteur onbekend (een onzer verslaggevers) Turks Fruit blijkt smakelijk De Gelderlander (01-03-1973)
-
Bueren, van Peter ‘Geperverteerde’ film uit 1973 nog steeds fris De Volkskrant (18-09-1997)
-
Hulten, van Machteld Hollands glorie is luchtigheid voorbij De Volkskrant (29-09-2006)
-
Beekman, Bor Het is niet te geloven maar de liefde overwint; Komt een vrouw bij de dokter De Volkskrant (26-11-2009)
