Turfgracht en Weerdjeslaan naar een nieuw masterplan voor de Zuidelijke binnenstad van Arnhem
Habets Stedenbouw Arnhem, oktober 2010
naar een nieuw masterplan voor de zuidelijke binnenstad van Arnhem
Deze stedenbouwkundige studie wordt het gemeentebestuur van Arnhem aangeboden in het kader van de revisie van de plannen voor het ‘Haven kwartier’. Ik was een tegenstander van die plannen en heb daar in woord en geschrift uiting aan gegeven. Ik vond de probleemstelling destijds gezocht. De relatie tussen binnenstad en rivier was eerder een thema dat voortkwam uit de oplossing, een haven in de Nieuwstraat, dan dat hij recht deed aan de stedenbouwkundige euvels waarmee je wordt geconfronteerd als je de Weverstraat of Bakkerstraat uitkomt: wijdlopige ruimtes, parkeerterreinen, banale architectuur en een middeleeuwse kerk die uit zijn stedelijk verband is gerukt. Concentratie van planvorming op Nieuwstraat, Rijnoever en Cultuurpaleis draagt het gevaar in zich dat het grootste zorgenkind, het Kerkplein, weer het kind van de rekening wordt. Onlangs stelden gemeente-ingenieurs voor een hoofdriool voor de kerk langs te trekken. Dat kan een obstakel worden voor plannen die het verband tussen de kerk en stedelijk weefsel willen herstellen. straat Wie nadenkt over verbeteringen voor het zuidelijk deel van de binnenstad richt de blik beter niet op de verten van de rivier, maar blijft dichtbij de alledaagse werkelijkheid van Kerkplein, Trans, Weerdjesstraat en (in mindere mate) Nieuwstraat. Integratie van dit gebied in de binnenstad wordt niet gegarandeerd door de komst van een culturele trekker. Het is belangrijk niet alleen in functies te denken, maar vooral in ruimten. De breuk die je ervaart als je uit de Bakkerstraat of Weverstraat komt is terug te voeren op de breedte van straten. Binnenstadsstraten zijn minder dan 10 meter breed en gekromd. De straten in ‘De Weerdjes’, zoals de Rodenburgstraat, Nieuwstraat, Nieuwe Oeverstraat meten 15 tot 25 meter en ze zijn kaarsrecht. Dat is de standaard van negentiende eeuwse uitbreidingen in grote steden als Berlijn en Barcelona, met bebouwing van zes lagen en meer. Zij passen niet bij de kern van Arnhem. De Arnhemse binnenstad heeft flauw gebogen straten zonder vaste breedte, maar altijd smaller dan de bebouwing hoog is. De Bakkerstraat-Rodenburgstraat liep ooit in één grote boog naar de rivier. Die boog is bij de Wederopbouw uitgewist. Bestudering van oude stadsprenten toont ook het subtiele verband aan tussen stratenplan en kerktoren(s). In dit rapport worden een paar van zulke straten belicht. Men mag eisen dat ontwerpers van een nieuw stuk binnenstad een even grote gevoeligheid voor de loop van straten aan de dag leggen als de anonieme makers van de middeleeuwse stadsplattegrond. plein Wat nu Kerkplein, Catharinaplaats, Gele Rijdersplein of Eusebiusplein wordt genoemd, is die naam niet waardig. Het zijn leegten, restanten van een half uitgevoerd doorbrakenplan uit de Wederopbouw. Zij zijn meestal ten prooi aan parkerende auto’s. Belangrijkste opgave is het Kerkplein. Dat
was er vroeger nooit. Ter weerszijde van het kerkschip lagen de Kippenmarkt en de Grote Markt. De toren zelf lag niet aan een plein. Hij was ingesloten. Bij de Eusebiuskerk hoort een besloten plein dat de kerk centraal stelt maar ook weer opneemt in het stedelijk weefsel. Geslaagde Arnhemse pleinen heten Korenmarkt, Jansplein, Jansplaats, Eiland, Brouwersplein. Het zijn de huiskamers van de stad, herbergzaam en klein van formaat, met gebouwen waar je graag naar kijkt. Die te evenaren moet het doel zijn. Weerdjeslaan De Weerdjesstraat verdient beter dan geweeklaag over de verkeersgoot. Hoe harder het geklaag, hoe lelijker de voorstellen die erop volgen. De rijbaan hoeft echt niet onder de grond gewerkt. Dit is een gewone drukke stadsstraat, die een face-lift nodig heeft. Het is de ontbrekende schakel in Arnhem’s groene centrumring. Maak de straat dus groen. De ruimte ervoor is aanwezig. De Weerdjesstraat kan een bomenlaan worden, een stadsboulevard waaraan je gewoon kunt wonen, waarlangs je kunt fietsen en met gebouwen van een wat grotere maat dan in de rest van de binnenstad. Woongebouw De Platanen laat zien hoe het ook kan. Turfgracht Water was een thema in het havenplan en zal dat ook in een nieuw plan zijn. In dit voorstel wordt de Jansbeek gekoppeld aan een oud en voor de hand liggend doel: opvang en afvoer van regenwater. Opgraven van de beek in de oude bedding is niet helemaal mogelijk, maar dat hoeft ook niet. Hij kan wel meer worden dan een cosmetische waterlijn in het plaveisel. De stadsbeek in nieuwe gedaante zal al het water dat in de binnenstad op daken en straten valt opvangen, vasthouden en afvoeren. Het wordt een lange gracht tussen Nieuwstraat en Lauwersgracht. Hij kan in delen worden gerealiseerd. Een nieuwe kadedoorbraak is niet nodig. De stadsgracht loost op de buitensingel, zoals dat ook nu al het geval is met de Jansbeek. De oorspronkelijke stroomrichting in de zuidelijke binnenstad wordt dus omgekeerd, niet naar het westen (daar is geen uitgang), maar naar de stadsingel in het oosten. Aan het boveneind van de gracht, bij de samenloop van Turfstraat, Nieuwstraat, Langstraat en Kleine Oord komt een grote fonteinvijver op een nieuw plein, de Trans. flexibiliteit Nieuwe plannen voor de zuidelijke binnenstad zijn tot mislukken gedoemd als ze worden opgehangen aan onderdelen waarvan de totstandkoming maatschappelijk, technisch of financieel onzeker is. Dat is de les van de Rijnbooghaven. Een plan waarin alles met alles samenhangt is beperkt houdbaar. Een onderdeel dat wegvalt, brengt ook de rest in gevaar. Een Cultuurpaleis mag dan ook geen essentieel onderdeel zijn. Het moet inpasbaar zijn maar niet onontbeerlijk.
Het Cultuurpaleis zou drie gebruikers krijgen alle met een wankele financiële basis. Verhuizing van schouwburg en museum heeft op dit moment nog geen breed maatschappelijk draagvlak. In de bioscoopsector, ook die van de filmhuizen, heerst sterke turbulentie met mogelijk onverwachte wendingen. Dat is geen goed gesternte voor de bouw van een Cultuurpaleis. Het is zaak plannen niet te construeren rond belangrijke functies, maar rond belangrijke openbare ruimten. Daarbinnen blijven bouwblokken waarvan de bestemming nog vele kanten op kan. Samenvattend zijn de hoofdbestanddelen van dit planidee: 1. tweezijdige bebouwing van de Turfstraat 2. verzameling van hemelwater uit de omgeving in de Turfgracht 3. nieuwe zuidwand Kerkplein met pandgewijze opbouw 4. Nieuw plein met grote fonteinvijver: Trans - Kleine Oord. 5. Weerdjestraat groene stadsboulevard (b=h=~20m) 6. invulling grote bouwblokken optioneel; afhankelijk van resultaat politieke discussie cultuurfuncties Een eerste versie van dit voorstel werd in maart 2010 aan de onderhandelende collegepartijen gepresenteerd. Na verwerking van hun kritiek en die van vakgenoten werd het in mei in geprinte vorm aan wethouder Elfrink aangeboden. Ik maak het nu openbaar om de discussie over het stedenbouw kundig plan te beïnvloeden. Ik ben in het bijzonder dank verschuldigd aan de volgende personen voor hun kritiek en adviezen: Ton Verstegen, stadssocioloog en publicist Wim Korvinus, beeldend kunstenaar Theo Reesink, landschapsarchitect Jeroen Bosch, landschapsarchitect Theo Poelman, stedenbouwkundige
Ad Habets, stedenbouwkundige Arnhem, oktober 2010
straat en toren in de Arnhemse binnenstad De Kerkstraat is een samenloop van Wielakkerstraat en Zwanenstraat, twee korte maar fraai gebogen straatjes. De Kerkstraat leidde oorspronkelijk naar de romaanse Sint Maartenskerk en vandaar over de Markt naar de Sabelspoort. Van de vroege kerk zijn fundamenten gevonden aan de zuidkant van de Eusebiuskerk. Tegenwoordig eindigt de Kerkstraat bij het noordportaal van de Grote Kerk. De kerktoren is zichtbaar in het begin van de Zwanenstraat.
De Koningstraat loopt vanaf Het Land van de Markt met een bocht naar links en vervolgens met een flauwe bocht naar rechts. Hij voerde langs de Grote Sociëteit (nu bibliotheek) naar het stadhuis en eindigde op de Markt. De straat was er eerder dan de kerktoren. De toren was een gelukkige aanwinst want hij maakte de Koningstraat tot een van de meest gefotografeerde straten van Arnhem.
Tussen Bakkerstraat en Grote Kerk liep de Torensteeg. Hij liep niet recht naar de toren maar met een bocht. De huizen in de buitenbocht beheersten het blikveld. Boven hen uit rees het dwarsschip van de kerk. De toren zelf werd pas zichtbaar voorbij de bocht. De Torensteeg is een mooi voorbeeld van getrapte waarneming, zo kenmerkend voor schilderachtige ensceneringen.
De toren van de Eusebiuskerk beheerst de Trompetsteeg. Het straatje neigt flauw naar links wat het schilderachtig effect verhoogt. Voor het huis met het hoge dak in de rechterstraatwand kwam een dwarssteeg uit, Beekgang genaamd. Hier liep de Jansbeek.
De Beekstraat leidde in een vrijwel rechte lijn naar de ingangspoort van het Catharinagasthuis. Daar maakte de straat een bocht naar rechts om te eindigen op het Walburgplein. De Walburgiskerk is al bij het begin van de straat zichtbaar. De straat oogt ruim. De poort is blikvanger. Het getrapte dakenlandschap van de gasthuisgebouwen bemiddelt tussen poort en kerktorens.
pleinen en leegten in Arnhem Centrum Gele Rijdersplein na oorlogsverwoesting overgebleven leegte met parkeerplaatsen en populaire hangplek met AKU-fontein
Jansplein bomenplein rond Koepelkerk; kerkdiensten, concerten, kunstmarkt, horeca, postkantoor (boekhandel)
Korenmarkt horecaplein rond Korenbeurs (filmhuis); leegstand cafés
Jansplaats klein plein met bloemenkiosk, volledig verterrast.
Johnny van Doorenplein trechter naar de binnenstad met fietsenstalling, warenhuis en supermarkt
Brouwersplein winkelplein met terras uitmondend in passage
Eiland bomenpleintje met terras aan wegsplitsing met authentieke winkels en bedrijven
Catharinaplaats verzameling parkeerterreinen rond oude kapel
Broerenstraat restant van wederopbouwdoorbraak met uitrit parkeergarage en parkeerterrein stadhuis
Kerkplein na oorlogsverwoestingen achtergebleven leegte met van zijn omgeving losgemaakte Grote Kerk; randen in onaantrekkelijke wederopbouwarchitectuur; ruimte wordt twee maal per week gebruikt als warenmarkt
Trans parkeerterrein uit wederopbouwtijd omringd door onaantrekkelijke architectuur
Rodenburgstraat breed uitgemeten wederopbouwstraat ter plaatse van de vroegere Bakkerstraat
v.m. Kippenmarkt ondanks gebrek aan beslotenheid treedt terrasvorming op
Walburgstraat tussen vijver en plantsoen ingeklemde verkeersgoot, restant van het wederopbouwplan
Markt rechtgetrokken versie van de vooroorlogse Markt, met Provinciehuis en Grote Kerk als hoofdgebouwen
Eusebiusplein parkeerterrein en verkeerswegen, plantsoen met zicht op John Frostbrug, ter plaatse van in de oorlog verwoeste bebouwing;
Weerdjesstraat: ontbrekende schakel in groene centrumring
Weerdjesstraat stadsboulevard De Weerdjesstraat is nu een verkeersgoot. Op vier grote platanen na is het een stenige ruimte met merendeels banale architectuur. In de discussie over
verkeersgoot of stadsboulevard ?
de haven werd de weg steeds ‘groter’ en ‘naargeestiger’, een onoverkomelijk obstakel dat maar beter onder de grond kon. Toch is de weg maar zeven meter breed. Het is de ontbrekende schakel in de groene ring om het centrum. De Weerdjestraat kan een stadsboulevard worden met ruime groene
bermen en een laanbeplanting. Er hoort een fietspad in twee richtingen bij. De juiste toon is al gezet bij woongebouw De Platanen. Zo kan het elders langs de straat ook. Opwaardering in plaats van verdere verloedering. Waar mogelijk de bebouwing iets terugrooien. Kansen te over.
Arnhem - Turfstraat
Gezicht vanaf de Rodenburgstraat. Links: de achterzijde van de nieuwe bebouwing aan het Kerkplein met de toren van de Eusebiuskerk. Op de achtergrond rechts: de Waag aan de Markt.
Delft - Voldersgracht
Rechts: de achterzijde van de bebouwing van de Markt met de toren van de Grote Kerk. Op de voorgrond links: de Korenbeurs aan de Cameretten.
Waterhuishouding In tegenstelling tot andere wijken van Arnhem, worden hemelwater en rioolwater in het Centrum nog niet gescheiden. Zou je dat wel doen dan vraagt dat een apart wateropvang- en afvoerstelsel. Vroeger had de Jansbeek die functie. Het terugbrengen van open water in de binnenstad zou niet alleen omwille van stadsschoon maar ook om waterhuishoudkundige redenen zinvol zijn. Daarmee is de beek geen ‘luxe’ meer, maar noodzaak. Het water kan de vorm van een gracht krijgen. Het kan met stuwen en overstorten verbonden worden met de Lauwersgracht en via het bestaande gemaal bij de John Frostbrug op de Rijn worden geloosd. Dat is eenvou diger en goedkoper dan een extra uitvoer en kadedoorbreking bij de Nieuwstraat. Bovendien stijgt de Nieuwstraat richting Rijnkade en water stroomt nu eenmaal niet omhoog. Je hoeft het water dus niet persé te halen vanaf de
ondergrondse beekleiding in de Jansbuitensingel. Je verzamelt het gewoon in de binnenstad zelf. Zo kun je de ‘Jansbeek’ in onderdelen realiseren, gekoppeld aan de bouwplannen in het gebied. Voorgesteld wordt de gracht op te nemen in het profiel van een tweezijdig bebouwde Turfstraat. Omdat er hier nauwelijks verhang is kan dit een doorgaande gracht zonder stuwen zijn. De afbeeldingen tonen een impressie van de ‘Turfgracht’ richting Markt en een vergelijkbaar grachtje achter de Markt in Delft.
4
6
2
3
?
5 Oostpool
?
6
1
2
6 Paradijs
Habets / Steden bouw
Arnhem zuidelijke binnenstad alternatief algemeen plan
De La Reijstraat 15
N
6814 AD Arnhem schaal: 1 : 1500 t 026 351 58 05 datum: 19 mei 2010 f formaat: A3 e
[email protected]
naar een nieuw masterplan voor de zuidelijke binnenstad
De hoofdbestanddelen van het plan zijn: 1. tweezijdige bebouwing van de Turfstraat 2. verzameling van alle hemelwater uit de omgeving in gracht (Jansbeek) 3. nieuwe zuidwand Kerkplein met pandgewijze opbouw
4. Nieuw plein met grote fonteinvijver: Trans - Kleine Oord. 5. Weerdjestraat groene stadsboulevard (b=h=~20m) 6. invulling grote bouwblokken optioneel; afhankelijk van resultaat politieke discussie cultuurfuncties
Kleine Oord
B' A'
Broere
nstraa
t
nieuwe consistorie
2.400 m2 winkels + 60 appartementen in 4 lagen
Kerkplein
hotel Trans
Jansb
Turfstr ra
at
?
eek
aat
13 individueel te bouwen woonbedrijfspanden
N
ie
uw
st
filmhuis
B 150 appartementen in 4 lagen
ek
schouwburg
ile
rs
te
ch
ni
La
tra
?
P
ng
st
ra
at
Oostpool
Turfstr a
Jansbe
ek
at
A
markthal
P
Arnhem Rijnboog alternatief
Habets / Steden bouw
algemeen plan De La Reijstraat 15
N
6814 AD Arnhem schaal: 1 : 2000 t 026 351 58 05 datum: 19 april 2010 f formaat: A4 e
[email protected]
Onzekerheid m.b.t. culturele functies en andere grote ruimtevragers
Omdat de verhuizing van grote ruimtevragers zoals schouwburg, museum, filmhuis voorlopig niet zeker is, moet het plan zo flexibel zijn dat een eventueel wijziging in de verhuisplannen geen effect heeft op de grote lijn. De gereserveerde locaties moeten ook geschikt zijn voor andere functies.
Ook een hotel of markthal zijn mogelijke, maar allerminst zekere bestemmingen.
1 Markt --->Turfstraat
Gezicht vanaf de Markt naar de Turfstraat. Links de bestaande zuidelijke straatwand met op de hoek gebouw de Waag. De Turfstraat wordt versmald tot 8 meter en geflankeerd door een grachtje (Jansbeek) en een nieuwe noordelijke straatwand. De nieuwe bebouwing
staat met de voeten in het water. In het grachtenprofiel is het hoogteverschil verwerkt ussen Kerkplein en Turfstraat (ca. 1 meter).
2 Achter de toren
Gezicht vanaf het zuidportaal van de Grote Kerk naar het Kerkplein. Links de nieuwe bebouwing aan de gracht. Deze bebouwing heeft als adres ‘Achter de toren’ en ‘Kerkplein’. De doorgang is vrij smal, vergelijkbaar met het vroegere straatje op deze plek.
10
3 Turfstraat
De Turfstraat wordt over de volle lengte geflankeerd door een gracht met bebouwing. De eerste brug geeft toegang tot het Kerkplein, de tweede brug ligt in het verlengde van de Bakkerstraat. De Turfstraat (lengte 200m) komt uit op een nieuw plein. De bebouwing aan weerszijden is ongeveer even
hoog: ca. vier bouwlagen. De bebouwing rechts bestaat uit afzonderlijk gebouwde panden met verschillen in hoogte en gevelopbouw.
11
referentie:
gracht Delft
De Markt van Delft met de Grote Kerk en het Stadhuis heeft een randbebouwing van huizen die met de achterkant in het water staan en daar het straatbeeld completeren van respectievelijk de Voldersgracht, Wijnhaven en Oude Langendijk. De panden hebben hun adres aan de Markt. De foto’s
tonen de Voldersgracht, een gracht van zes meter breed met een smalle rijbaan erlangs, geschikt voor verkeer in één richting. De beoogde nieuwe Turfstraat is enkele meters breder.
12
4 Turfstraat (---> oost)
Zicht naar het oosten in de Turfstraat ter hoogte van de Bakkerstraat/Rodenburgstraat. De Eusebiustoren steekt boven de daken van de nieuwe Kerkpleinbebouwing uit.
13
5 Trans (---> oost)
Zicht vanaf het nieuwe plein (werknaam: Trans) naar de uitgang van de Turfstraat. De Eusebiustoren is zichtbaar vanaf het plein.
14
6 Kerkplein
Zicht vanaf het kerkportaal in de toren naar de hoek van de Bakkerstraat. Rechts bestaande bebouwing Broerenstraat, links nieuwe bebouwing tussen Kerkplein en Turfstraat.
15
7 Broerenstraat (Kerkplein)
Zicht in de Broerenstraat vanaf gebouw de Grote Broer. Links de nieuwe bebouwing tussen Turfstraat en Kerkplein/Broerenstraat. Achter het gebouw met het hoge dak is een doorgang van de Bakkerstraat naar de Turfstraat.
16
8 Kerkplein
Zicht op de nieuwe zuidwand van het Kerkplein in de richting van Achter de Toren, de doorgang naar de Markt.
17
referentie:
kerkplein Antwerpen
Het Handschoenplein voor de Onze Lieve Vrouwe-kathedraal van Antwerpen heeft ongeveer hetzelfde formaat als het nieuwe Kerkplein van Arnhem
18
9 Kleine Oord
Zicht vanaf het einde van de Weverstraat naar het nieuwe plein (Trans). Blikvanger van het plein is een grote fonteinvijver (15x32m). Links bestaande bebouwing Kleine Oord, rechts bestaande hoekbebouwing. De bestaande plataan bij deze hoek blijft gehandhaafd (hier weggelaten).
19
10 Trans ---> Broerenstraat
Zicht in de Broerenstraat vanaf de vijver op de Trans (nieuw plein). Uit de afbeelding blijkt dat een kromming of knik in de nieuwbouw langs de Broerenstraat fraaier zou zijn. Het gebouw zou mee de hoek omgaan en het Kerkplein beter afsluiten. Zulke nuances zijn wezenlijk voor een pictu
raal stadsontwerp.
20
Trans e
n lei
K
rd o O
traa
Kerkplein
Tur fs
Paradijs
t
Bakkerstraat
11 vogelvlucht ---> west
De Bakkerstraat-Rodenburgstraat maakt vroeger een fraaie lange bocht naar de rivier. Wanneer het rechte bouwblok langs de Rodenburgstraat betrokken zou worden in de plannen voor het Paradijsgebied zou die kromming kunnen worden hersteld.
21
Paradijs
Kerkplein
traat
Lang s
t Turfstraa
traat
Bakkers
Kleine Oord Trans
12 vogelvlucht ---> oost 22
Kerkplein Markt
Kleine Oord Paradijs Trans Rodenburgstraat
Langstraat
Weerdjesstraat
13 vogelvlucht ---> noord
De nieuwe bebouwing langs de Weerdjesstraat is ca. 20 meter hoog, dus 6 à 7 bouwlagen. In het gebied ten noorden daarvan is de bebouwing maximaal 5 bouwlagen hoog.
23
Paradijs
raat
Kl
ein
eO
or
d
rst Bakke
Nieuwstra
14 vogelvlucht ---> oost
straat Weerd jes
La n
gst raa
t
at
De nieuwe bebouwing langs de Weerdjesstraat is ca. 20 meter hoog, dus 6 à 7 bouwlagen. In het gebied ten noorden daarvan is de bebouwing maximaal 5 bouwlagen hoog. Op de voorgrond het bestaande gebouw De Platanen langs de Weerdjesstraat.
24
