Triple P Monitor Noord Twente. Samen-Werken aan een duurzame regio

Triple P Monitor Noord Twente

Samen-Werken aan een duurzame regio

Juni 2013

Voorwoord Samen-werken aan een duurzaam Noord Twente Met meer dan honderd jaar ervaring zijn wij overtuigd van de kracht van de cooperatie. Onze coöperatieve grondslag heeft de afgelopen jaren gezorgd voor stabiliteit, het leggen van verbindingen en het tot stand brengen van samenwerkingsverbanden. Door de coöperatieve insteek en ons lokale karakter staan wij dichtbij de samenleving in Noord Twente. Vanuit deze betrokkenheid willen we de regio te allen tijde verder helpen. We doen dit niet alleen door geld te investeren in onze omgeving, maar ook door kennis te delen: de moderne coöperatie in al zijn veelzijdigheid. De resultaten van ons Triple P onderzoek laten zien hoe wij de moderne coöperatie vorm geven. Door mensen met elkaar te verbinden en kennis te delen. Zo versterken we de omgeving waarin onze klanten en leden wonen en werken. Noord Twente: een prachtige regio, die duurzamer is dan Nederland als geheel, met veel diversiteit in natuur, cultuur, economie en sociale voorzieningen. Uit het onde rzoek komt ook een aantal kansen voor verduurzaming van onze regio naar voren. Samenwerking blijkt een bepalende succesfactor voor de toekomst van Noord Twente. We delen de kansen voor de detailhandel, de (internationale) groothandel en industrie en het verenigingsleven graag met u. Het Triple P onderzoek is uitgevoerd voor iedereen die Noord Twente een warm hart toedraagt. We dagen u en de andere ambassadeurs dan ook uit om met de aanbevelingen van dit onderzoek aan de slag te gaan om Noord Twente als duu rzame en sociaaleconomische regio verder te versterken! Met vriendelijke groet, Erik Jutstra directievoorzitter Rabobank Noord Twente

2

Inhoudsopgave SAMENVATTING....................................................................................................... 4 1

INLEIDING ........................................................................................................ 6 1.1 1.2 1.3 1.4

2

PEOPLE ............................................................................................................ 10 2.1 2.2

3

INLEIDING ...................................................................................................... 26 ECONOMISCHE DUURZAAMHEID IN NOORD T WENTE ......................................................... 27 DE DETAILHANDEL IN NOORD TWENTE ....................................................................... 34

DE BALANS OPGEMAAKT ................................................................................... 39 5.1 5.2

6

INLEIDING ...................................................................................................... 19 ECOLOGISCHE DUURZAAMHEID IN NOORD T WENTE ......................................................... 20

PROFIT ............................................................................................................. 26 4.1 4.2 4.3

5

INLEIDING ...................................................................................................... 10 SOCIALE DUURZAAMHEID IN N OORD TWENTE ............................................................... 11

PLANET ............................................................................................................ 19 3.1 3.2

4

AANLEIDING ...................................................................................................... 6 DUURZAAMHEID EN T RIPLE P ................................................................................... 7 DE TRIPLE P MONITOR .......................................................................................... 7 LEESWIJZER ...................................................................................................... 9

TRIPLE P BALANS .............................................................................................. 39 WIE DRAAGT BIJ AAN DUURZAAMHEID ........................................................................ 40

KANSEN VOOR VERDUURZAMING ...................................................................... 43 6.1 6.2 6.3 6.4

KANSEN VOOR DE GEVESTIGDE DETAILHANDEL .............................................................. 43 NOORD T WENTE ALS VESTIGINGSPLAATS VOOR INTERNATIONALE GROOTHANDEL EN INDUSTRIE ........ 46 TOEKOMSTPERSPECTIEF VOOR HET VERENIGINGSLEVEN IN NOORD -T WENTE .............................. 48 AFSLUITEND .................................................................................................... 51

BIJLAGE I VARIABELEN TRIPLE P ........................................................................... 52 BIJLAGE II GERAADPLEEGDE BRONNEN .................................................................. 54 COLOFON ............................................................................................................... 55

3

Samenvatting Triple P Balans Noord Twente is duurzamer dan Nederland als geheel. De regio dankt dit aan de hoge ecologische en economische kwaliteit. De sociale kwaliteit blijft iets achter. Ook als we Noord Twente afzetten tegen vergelijkbare regio’s (dat wil zeggen r egio’s die bestaan uit een matig stedelijke, twee weinig stedelijke en één niet st edelijke gemeente) blijkt Noord Twente op alle fronten relatief duurzaam te zijn , waarbij de ecologische en economische kwaliteit er in positieve zin uitschieten. Binnen de regio vormt Almelo het sociale en economische zwaartepunt en Tubbergen het ecologische. De gemeente Twenterand is de meest ‘gemiddelde’ g emeente in Noord Twente, terwijl Wierden zich vooral aan de ecologische kant sterk positioneert, zij het in mindere mate dan Tubbergen. Al met al is er in Noord Twente sprake van een goede duurzaamheidsbalans. De drie dimensies in de vier gemeenten vullen elkaar aan en zorgen samen voor een duurzame regio waar de samenleving beschikt over die eigenschappen om ook in de toekomst te kunnen blijven voortbestaan. Sociale kwaliteit De sociale kwaliteit van Noord Twente ligt iets lager dan het landelijke gemiddelde. Almelo beschikt over een hoge sociale kwaliteit dankzij de ruimte die hier in gebruik is om te wonen, te recreëren en de stedelijke voorzieningen waarvan de bevolking hier gebruik kan maken. Het landelijke deel van de regio laat in dit o pzicht een tegengesteld beeld zien, waarbij de sociale kwaliteit afneemt naarmate een gemeente meer landelijke kenmerkten vertoont. In Nederland is dit een gebruikelijk beeld. Sterkten  Voorzieningenniveau passend bij de aard van de gemeenten (stedelijk versus landelijk).  Hoge maatschappelijke participatie in landelijk gebied.

Zwakten  Bevolking gaat vergrijzen en krimpen.  Beperkt aanbod van werk en vrijetijdsvoorzieningen.

Ecologische kwaliteit Van de drie duurzaamheidsdimensies scoort de ecologische kwaliteit van Noord Twente veruit het hoogst. Deze hoge ecologische kwaliteit heeft Noord Twente vooral te danken aan de gemeente Tubbergen. In Tubbergen vindt men de meeste natuur, treft men de meeste cultuurhistorische elementen aan en leggen de bevolking en het bedrijfsleven bovendien een lage druk op het milieu. De rest van de regio beschikt nauwelijks over enig cultuurlandschap. De (beperkte) ruimte die in het landelijke deel van de regio in gebruik is om te wonen en te werken wordt extensief gebruikt (met grote percelen en weinig bedrijven op een bedrijvente rrein). Sterkten  Natuur en cultuurhistorische kwaliteiten van Tubbergen.  Bedrijfsleven veroorzaakt zeer beperkte milieudruk.  Ruimtegebruik passend bij de aard van de verschillende gemeenten.

Zwakten  Rest van de regio beschikt nauwelijks over cultuurhistorische kenmerken.  Extensief ruimtegebruik voor wonen en werken.

4

Economische kwaliteit De economische kwaliteit van Noord Twente is bovengemiddeld dankzij de gemeente Almelo. In Almelo wordt relatief veel ruimte gebruikt voor economische activiteiten en bovendien zorgt het bedrijfsleven hier voor een hoge welvaartscreatie. Dit laatste geldt ook voor het bedrijfsleven in de gemeente Twenterand. Deze gemeenten zorgen hiermee voor compensatie van de relatief lage economische kwaliteit van de gemeenten Tubbergen en Wierden. Verder valt op dat het bedrijfsleven in de hele regio zich kenmerkt door een beperkte mate van vernieuwing en dat de regio een beperkte rol vervult als afzet- en arbeidsmarkt. Sterkten  In Almelo veel ruimte in gebruik voor economische activiteiten.  Bedrijfsleven in Almelo en Twenterand zorgt voor een hoge welvaartscreatie dankzij het hoge rendement en een gunstige solvabiliteit.  Lage werkloosheid in landelijk deel van de regio.

Zwakten  Rendement bedrijfsleven Tubbergen en Wierden relatief laag.  Landbouw drukt hier belangrijke stempel op economische prestaties.  Regio heeft weinig vernieuwend bedrijfsleven.  Beperkte functie als afzet- en arbeidsmarkt.  Hoge werkloosheid in Almelo.

Kansen voor verduurzaming Tijdens de workshops is met verschillende stakeholders uit de regio gediscuss ieerd over de kansen om de duurzaamheid van Noord Twente in de toekomst te behouden dan wel te versterken. De belangrijkste thema’s die uit dit onderzoek naar voren zijn gekomen, zijn de verdere versterking van de winkelgebieden, het profileren van Noord Twente als vestigingsplaats en het vergroten van de betrokkenheid van de inwoners bij het verenigingsleven. Dit zijn de drie thema’s waarvan de potentie en het belang van samenwerking het grootst zijn. In hoofdstuk 6 staan per thema vijf à zes kansen benoemd om de duurzaamheid te versterken. Om dit te realiseren zullen alle betrokken partijen in het gebied hun verantwoo rdelijkheid moeten nemen. Een actieve opstelling van zowel de overheid, het b edrijfsleven, verenigingen en inwoners is noodzakelijk om de duurzaamheid van Noord Twente ook in de toekomst te garanderen.

5

1 1.1

Inleiding Aanleiding Rabobank Noord Twente is ontstaan uit een fusie tussen de Rabobanken Tubbe rgen en Noordwest Twente. Na deze fusie (in december 2009) is de bank nu in een wat rustiger vaarwater gekomen. Dit in combinatie met het feit dat Rabobank Noord Twente onlangs een nieuw merkbeleid heeft vastgesteld, waarin samenwerking en de duurzaamheid van onze samenleving centraal staat, is aanleiding om directoraat Kennis en Economisch Onderzoek van Rabobank Nederland te vragen een onderzoek te doen naar de sociaal-economische kwaliteiten en samenhang van haar werkgebied. In het werkgebied van Rabobank Noord Twente spelen diverse ontwikkelingen die hierin relevant zijn en die de Rabobank met het onde rzoek onder de aandacht wil brengen. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om bevolkingskrimp, (jeugd)werkloosheid, armoede en de positie van de detailhandel. De bank wil met het onderzoek een aanzet geven tot nieuwe initiatieven onder de verschi llende stakeholders in het gebied en op deze manier bovendien richting geven aan de toekomstige inzet van het coöperatief dividend. De stakeholders (zoals MKB Almelo en andere ondernemersverenigingen, Kamer van Koophandel, regio Twente en de vier gemeenten die tot het werkgebied behoren) zullen daarom nadru kkelijk bij het onderzoek worden betrokken. Om te beoordelen waar het gebied op dit moment staat en om inzicht te krijgen in de mogelijkheden om de sociaaleconomische positie van de regio Noord Twente te versterken, zal de Triple P Monitor worden ingezet. Een Triple P Monitor laat zien in welke mate het werkgebied (en daartoe behorende gemeenten) duurzaam zijn en op welke punten hierin verbetering mogelijk is. Bovendien laat de Triple P M onitor zien welke bijdrage burgers, bedrijven en omgeving leveren aan deze duurzaamheid en het in stand houden van de samenleving zoals wij die nu kennen. In onderstaande kaart staat het onderzoeksgebied (rood gearceerd) weergegeven. Het gaat om de gemeenten Almelo, Tubbergen, Twenterand en Wierden. Figuur 1: Onderzoeksgebied en werkgebied Rabobank Noord Twente

6

Het onderzoeksgebied komt niet volledig overeen met het werkgebied van Rab obank Noord Twente (groen gearceerd in de kaart). De plaatsen Enter (gemeente Wierden), Vroomshoop, Westerhaar-Vriezenveensewijk en Den Ham (gemeente Twenterand) behoren niet tot het werkgebied van deze bank maar zullen wel in het kwantitatieve deel van het onderzoek worden meegenomen. Dit vanwege het feit dat de benodigde data alleen op gemeenteniveau beschikbaar zijn waardoor dus geen onderscheid gemaakt kan worden naar individuele plaatsen. In de kwal itatieve uitwerking van het onderzoek kan dit uiteraard wel.

1.2

Duurzaamheid en Triple P Het beslag op de ons beschikbare natuurlijke hulpbronnen is de afgelopen decennia zozeer toegenomen dat dit de draagkracht van de aarde te boven dreigt te gaan. In toenemende mate worden we, door uitputting van natuurlijke hulpbronnen, milieuvervuiling en klimaatverandering, geconfronteerd met negatieve ‘e xterne effecten’ van onze technologische en economische ontwikkeling. Om te voorkomen dat de samenleving hierdoor ten onder gaat, is de omslag naar een ‘duurzame’ ontwikkeling nodig, waarbij geen sprake is van uitputting en vervuiling van onze leefomgeving, zo leerden onder meer de rapporten van de Club van R ome (1970) en de Commissie Brundtland (1988). In de decennia die zijn verstreken sinds het ontstaan van dit inzicht, heeft het begrip ‘duurzaamheid’ zich lan gzaam maar zeker in het centrum van ons bewustzijn genesteld. Bovendien heeft ‘duurzaamheid’ gaandeweg een bredere strekking gekregen dan de oorspronkelijke, puur ecologische. Naast ‘goed rentmeesterschap’ over onze natuurlijke omgeving behelst duurzaamheid dan ook het ‘behoud van welvaart’ en ‘sociale samenhang en veiligheid’. De sociale, ecologische en economische dimensie worden in het Engels doorgaans aangeduid als ‘Triple P’: ‘people, planet, profit’. Met deze drie dimensies omvat het begrip ‘duurzaamheid’ de samenleving in de breedste zin.

1.3

De Triple P Monitor Om de duurzaamheid van een regio te meten, heeft Rabobank Nederland de Triple P Monitor ontwikkeld. Het instrument meet de kwaliteit van de leefomgeving in een gebied op sociaal, ecologisch en een economisch terrein, oftewel people, planet en profit. De duurzaamheid op deze drie dimensies wordt gemeten aan de hand van twaalf eigenschappen die op hun beurt zijn gebaseerd op 46 kenmerken. Bovendien staan de drie dimensies niet los van elkaar maar oefenen ze i nvloed op elkaar uit. Zo is economische duurzaamheid afhankelijk van sociale e igenschappen van een regio en vice versa. Denk daarbij aan het gebruik van a rbeidskrachten (people) door het bedrijfsleven (profit) en het gebruik dat de bevolking (people) maakt van voorzieningen zoals winkels (profit). De aard en omvang van deze invloed komen tot uiting in de zogenaamde connectoren. Onderstaand schema geeft de dimensies en bijbehorende eigenschappen weer.

7

Figuur 1.1 Triple P-Monitor (dimensies en eigenschappen)

Bron: Rabobank

In de Triple P Monitor krijgt een regio een score voor elk kenmerk. De score voor een eigenschap is de gemiddelde score van alle kenmerken binnen die eige nschap. Vervolgens worden de scores van de eigenschappen gemiddeld om de score voor de betreffende dimensie te bepalen. De uiteindelijke score voor de Triple P is het gemiddelde van de scores van de drie dimensies. Zo is in één oogopslag zichtbaar in welk opzicht de regio duurzamer of juist minder duurzaam is dan de rest van Nederland. Hoewel in de praktijk iedereen een regio op een eigen manier beleeft en waarde toekent aan de eigenschappen van een regio, is in de Triple P Monitor een keuze gemaakt voor kenmerken waaraan op basis van een ‘objectief’ gemiddelde een afweging kan worden gemaakt of ze positief dan wel negatief bijdragen aan de betreffende dimensie van duurzaamheid. Om deze uitkomsten in regionaal perspectief te plaatsen, zijn interviews met betrokkenen uit de regio gehouden, heeft er een workshop plaatsgevonden en zijn diverse beleidsstukken geanalyseerd. Berekening Triple P scores In de Triple P Monitor wordt duurzaamheid gemeten op basis van de scores van een regio op de onderliggende kenmerken (zie bijlage I). Bij ieder kenmerk hebben we gekeken of de betreffende score positief of negatief bijdraagt aan de betreffende dimensie van duurzaamheid. Het landelijk gemiddelde is voor ieder kenmerk op 1 vastgesteld. Vervolgens kijken we in hoeverre het onderzoeksgebied boven of onder het landelijk gemiddelde scoort. Een score hoger dan 1 betekent dat het gebied op het betreffende kenmerk beter scoort dan landelijk en dus sterker bijdraagt aan de duurzaamheid van het gebied. Dit zijn de waardes die worden weergegeven in de grafieken. Een score hoger dan 1 wordt in de grafiek weergegeven als “gunstig” en een score lager dan 1 als “ongunstig”. De scores zeggen dus niets over de absolute uitkomst van het betreffende kenmerk, maar wel over de bijdrage van de uitkomst aan de duurzaamheid van het gebied.

8

1.4

Leeswijzer De volgende drie hoofdstukken (twee t/m vier) behandelen ieder één P en gaan dus in op de sociale duurzaamheid (people), de ecologische duurzaamheid (planet) en de economische duurzaamheid (profit) van Noord Twente. Ieder hoofdstuk begint met een uitleg van de samenstelling van de betreffende duurzaamheidsdimensie. Iedere volgende paragraaf laat de scores van de regio zien op de eigenschappen behorende bij die dimensie. Bovendien worden in deze paragrafen de resultaten van de aanvullende analyses weergegeven. Alle drie de hoofdstukken sluiten af met een conclusie voor wat betreft de duurzaamheid van het gebied op de betreffende dimensie. Daar waar de bovengenoemde drie hoofdstukken laten zien in hoeverre de drie dimensies duurzaamheid ondervinden, benadert hoofdstuk vijf duurzaamheid vanuit de andere kant. Daarbij geven we aan in hoeverre de drie dimensies zelf bijdragen aan de duurzaamheid van het gebied. Tevens wordt de balans opgemaakt waarbij we laten zien hoe het met de duurzaamheid van Noord Twente is gesteld. Hoofdstuk zes beschrijft de kansen om deze in de toekomst te verbeteren.

9

2

People

2.1

Inleiding Sociale duurzaamheid geeft aan in hoeverre een regio beschikt over de kenmerken die nodig zijn om de samenleving in stand te houden. Het zijn in de eerste plaats de samenstelling en de onderlinge verbondenheid van de bevolking die bepalen in hoeverre onze samenleving in de huidige vorm kan blijven voortbestaan. De sociale duurzaamheid van een regio is echter ook afhankelijk van wat de ec ologische en de economische dimensies aan de inwoners te bieden hebben. Voor de eerste eigenschap –de bevolkingssamenstelling– kijken we naar een aantal ‘harde’ kenmerken, namelijk het aantal bijstandsuitkeringen, het opleidingsniveau, het aantal jongeren en de demografische dynamiek (bevolkingsgroei). Een samenleving die zorgt voor een volgende generatie en investeert in opleiding is immers duurzamer dan een samenleving die wordt gekenmerkt door sociale achterstanden en vergrijzing. De eigenschap sociale cohesie gaat in op de maatschappelijke samenhang in een regio. Hierbij gaat het om de wat meer ‘zachte’ indicatoren die aangeven hoe de mens in het leven staat. Sociale cohesie geeft de mate van binding tussen de i ndividuen weer. Kenmerken van sociale cohesie, zoals het aandeel van de bevo lking dat participeert in vrijwilligerswerk en de opkomst bij Tweede Kamerverki ezingen, geven inzicht in de mate waarin de inwoners sociaal-maatschappelijk betrokken zijn. Daarnaast is de wijze waarop sociale interactie plaatsvindt van belang voor de sociale cohesie. Interactie kan immers gericht zijn op samenwerking en daarmee de samenleving versterken, maar ook op confrontatie en daarmee de samenleving verzwakken. Daarom zijn ook het aandeel van protestpartijen in de verkiezingsuitslag en de criminaliteit belangrijke indicatoren voor de sociale cohesie in een gebied. Voor de inwoners van een gebied is de ecologische dimensie vooral van belang als woonomgeving. Zij gebruiken hun omgeving om te wonen en te recreëren. De beschikbaarheid van fysieke ruimte bepaalt de intensiteit van het ruimtegebruik (stedelijkheid) en de aantrekkelijkheid van de woonomgeving. De WOZ-waarde geeft een indicatie van de fysieke kwaliteit van de woonomgeving. Dit vormt dan ook een indicator voor de mate waarin de fysieke ruimte bijdraagt aan de sociale duurzaamheid van een regio. In de Triple P Monitor vervult het bedrijfsleven voor de inwoners van een gebied twee verschillende rollen. De economische dimensie heeft daardoor op twee manieren invloed op de sociale duurzaamheid van een regio. In de eerste plaats voorzien bedrijven en instellingen in de behoefte aan producten en diensten op allerlei gebied. In dit kader is het aanbod van winkels en vrijetijdsvoorzieningen waarvan de bevolking in de regio gebruik kan maken - van belang. Daarnaast biedt het bedrijfsleven werkgelegenheid aan de beroepsbevolking. Daarvoor is gekeken naar de gemiddelde bedrijfsomvang en de bereikbaarheid van arbeidsplaatsen in de regio. Deze kenmerken zijn ondergebracht in het begrip ‘werk en voorzieningen’.

10

2.2

Sociale duurzaamheid in Noord Twente De sociale kwaliteit van Noord Twente ligt iets lager dan gemiddeld in Nederland. Hoewel de sociale cohesie onder de bevolking relatief hoog is, kunnen de inwoners geen gebruik maken van een optimale woonomgeving. Bovendien is het aanbod van werk en voorzieningen in Noord Twente relatief laag. Almelo levert de grootste positieve bijdrage aan de sociale kwaliteit van Noord Twente. Almelo heeft dit te danken aan de kwaliteiten van de gemeente als woonomgeving en aan het aanbod van werk en voorzieningen. Overigens is het een gebruikelijk beeld dat - dankzij het voorzieningenniveau - de sociale kwaliteit van stedelijke gebieden hoger is dan van landelijke gebieden. Figuur 2.1 Sociale duurzaamheid

Werk en voorzieningen Woonomgeving Sociale cohesie Samenstelling bevolking PEOPLE ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

gunstig

Twenterand

Noord Twente

Bron: Rabobank

Bevolkingssamenstelling ‘gemiddeld’ De bevolkingssamenstelling van Noord Twente kan vanuit duurzaamheidsperspectief ‘gemiddeld’ worden genoemd. Op de meeste onderdelen laat Noord Twente een vergelijkbaar beeld zien met de rest van Nederland. Het gaat dan bijvoorbeeld om het aantal huishoudens dat een beroep doet op de bijstand en het opleidingsniveau van de bevolking. Op beide punten scoort de regio als geheel precies op het landelijke gemiddelde. De demografische dynamiek (bevolkingsgroei) lag de afgelopen 10 jaar iets lager dan het Nederlandse gemiddelde. Daarentegen telt Noord Twente wel relatief veel jongeren (tot 25 jaar) wat gunstig is voor de soci ale duurzaamheid van het gebied. Hierin speelt de bevolkingssamenstelling van de gemeente Tubbergen een belangrijke rol. De bevolkingssamenstelling van Almelo is vanuit duurzaamheidsperspectief het minst gunstig (onder andere vanwege het aantal bijstandsuitkeringen).

11

Figuur 2.2 Samenstelling bevolking

dynamiek

jeugdigheid opleidingsniveau onafhankelijkheid SAMENSTELLING BEVOLKING ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

12

Box 1 - Bevolkingsontwikkeling Onderstaande grafiek laat zien hoe de bevolking in Noord Twente zich de afgelopen tien jaar heeft ontwikkeld. De bevolking van Noord Twente is sinds 2001 met ongeveer drie procent gegroeid. Landelijk groeide de bevolking in deze periode met ruim vier procent. De gemeente in Noord Twente die de sterkste groei heeft laten zien is Tubbergen. Hier nam de bevolkingsomvang tussen 2001 en 2011 met bijna zes procent toe. Wierden en Twenterand zijn met ongeveer één procent het minst sterk gegroeid. Bevolkingsontwikkeling 2001-2011 107 106 105

104 103 102

101 100 99 '01

'02

Almelo

'03

'04

Tubbergen

'05

'06

Wierden

'07

'08

'09

Twenterand

'10

'11

Nederland

De verwachting is dat de bevolkingsomvang van Noord Twente tot 2030 met bijna twee procent zal afnemen. Almelo is de enige gemeente die de komende twintig jaar zal blijven groeien. In de andere drie gemeenten zal sprake zijn van bevolkingskrimp. De krimp is het sterkst in de gemee nte Twenterand waar de bevolkingsomvang de komende twee decennia met zo’n negen procent zal afnemen. Verder zien we dat in de hele regio het aantal 65-plussers fors gaat toenemen ten koste van de jongere leeftijdsklassen. De grijze druk in Noord Twente neemt dus fors toe. Bevolkingsprognose per leeftijdsklasse tot 2030 80% 60% 40% 20% 0% -20% -40% < 15 Almelo

15-30 Tubbergen

30-45

45-65

Wierden

Twenterand

> 65

totaal

Nederland

Bevolkingskrimp en een toenemende grijze druk hebben consequenties voor de sociaaleconomische structuur van Noord Twente. De vraag naar zorg neemt toe, het arbeidspotentieel neemt af en de vraag naar woningen en andere voorzieningen zal veranderen.

13

Sterke sociale cohesie in landelijk gebied De sociale cohesie in Noord Twente ligt iets hoger dan gemiddeld in Nederland. De regio dankt deze gunstige score vooral aan de hoge maatschappelijke partic ipatie van de bevolking in het landelijke deel van de regio. Over het algeme en is in plattelandsregio’s sprake van een sterke maatschappelijke betrokkenheid van de bevolking wat tot uitdrukking komt in de deelname aan vrijwilligersactiviteiten. Zo zien we ook in Noord Twente dat in de niet stedelijke gemeente Tubbergen een relatief groot deel van de bevolking vrijwilligerswerk doet. Ook vergeleken met andere niet stedelijke gemeenten blijkt de maatschappelijke participatie van de Tubbergse bevolking op een relatief hoog niveau te liggen. Dit geldt ook voor de gemeenten Wierden en Twenterand vergeleken met gemeenten in dezelfde stedelijkheidsklasse. In Almelo daarentegen ligt de maatschappelijke participatie l ager dan gemiddeld in matig stedelijke gemeenten. Verder blijkt Noord Twente iets veiliger te zijn (gemeten in het aantal mi sdrijven gerelateerd aan de bevolkingsomvang) dan de gemiddelde Nederlandse gemeente. En is er sprake van een iets bovengemiddelde consensus. Dat wil zeggen dat het aandeel stemmen op protestpartijen bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen iets lager lag dan gemiddeld in Nederland. De betrokkenheid van de bevolking (gemeten in de opkomst bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen) is in Noord Twente iets lager dan gemiddeld. Deze relatief lage betrokkenheid vindt zijn oorzaak in de gemeente Almelo. Over het algemeen geldt dat de sociale cohesie in Noord Twente sterk verschilt tussen de weinig en niet stedelijke gemeenten enerzijds en het matig stedelijke Almelo anderzijds. Daarbij zien we dat de sociale cohesie van de Almelose bevolking lager is dan gemiddeld in dit type gemeenten en dat Almelo in dit opzicht veel gelijkenissen vertoont met sterker verstedelijkte gebieden. Figuur 2.3 Sociale cohesie

consensus veiligheid maatschappelijke participatie betrokkenheid SOCIALE COHESIE ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

14

Box 2 – Toekomst van het verenigingsleven in krimpregio’s In krimp gebieden staan sportverenigingen en –accommodaties steeds meer onder druk door bevolkingskrimp en vergrijzing. Uit een analyse van het Mulier Instituut blijkt dat ongeveer 65 procent van de Nederlanders sport of beweegt, maar krimpgebieden scoren over het algemeen fors onder het landelijk gemiddelde. De regio Oost-Groningen en in iets beperktere mate Noord-Groningen bijvoorbeeld, kenmerkt zich door een cumulatie van ‘ongunstige factoren’. De inwoners hebben er gemiddeld een laag ople idingsniveau en inkomen en een toenemend aantal mensen kampt met chronische ziekteaandoeningen die zich op steeds jongere leeftijd openbaren. Als deze ontwikkelingen zich doorzetten kan dit leiden tot nog meer afname van leden, kader en vrijwilligers bij verenigingen. Dit kan weer leiden tot een afname van het sportaanbod door het opheffen van sportverenigingen en accommodaties. In Limburg hebben verenigingen in 2025 gemiddeld 15 procent minder leden. Dat blijkt uit een onderzoek van het Huis voor de Sport (HvdS) Limburg onder 377 sporten muziekverenigingen. De vergrijzing slaat in deze provincie hard toe, met name in Zuid-Limburg. Door bevolkingskrimp en ontgroening zullen daar in 2025 46 procent minder jongeren wonen. Het aantal leden van ve renigingen in Zuid-Limburg daalt naar verwachting met 18 procent. Volgens het Huis voor de Sport is vanuit de krimpgemeenten nog weinig aandacht voor sport in relatie tot vergrijzing en ontgroening. Gemeenten (in krimpgebieden) ontbreekt het over het algemeen aan een langetermijnvisie voor hun sportaanbod. Bestuurders, ambtenaren en deskundigen verwachten dat betere regionale samenwerking kan leiden tot het behoud van sportaccomm odaties. Maar in de praktijk komt dat nog niet echt van de grond, vinden diezelfde wethouders en ambtenaren in Groningse krimpgebieden. Bron: Huis voor de Sport. Oktober, 2012.

Beperkte ruimte om te wonen en te recreëren In de vorige twee paragrafen zagen we dat de samenstelling en het gedrag van de bevolking gunstig bijdraagt aan de sociale kwaliteit van Noord Twente. In deze paragraaf laten we zien in hoeverre de bevolking gebruik kan maken van een gunstige woonomgeving. De bevolking is hiervoor afhankelijk van de mate waarin de natuurlijke omgeving (planet) de ruimte biedt om te wonen, te recreëren en van de intensiteit waarin de ruimte wordt gebruikt voor (stedelijke) voorzieni ngen. Figuur 2.4 laat zien dat de woonomgeving van Noord Twente in negatieve zin bijdraagt aan de sociale kwaliteit van de regio. In Noord Twente is relatief weinig ruimte in gebruik om te wonen en te recreëren en het gebied beschikt beperkt over een stedelijk karakter. We zien dat hierin binnen de regio sprake is van een tweedeling: de gemeente Almelo beschikt wel over de nodige ruimte om te wonen en te recreëren (gemeten in het aandeel van het totale grondgebruik). Almelo scoort in dit opzicht zelfs hoger dan andere matig stedelijke gemeenten in Nederland. Het aandeel recreatieruimte in Almelo is het hoogst in de wijk Ossenkopp elerhoek (met onder andere het Heracles-stadion en het Beeklustpark). In het meer landelijke deel van de regio is de recreatieruimte echter beperkt. De scores van Tubbergen, Wierden en Twenterand liggen in lijn met het gemiddelde van a ndere gemeenten in deze stedelijkheidsklasse. Dat wil zeggen dat het aandeel woon- en recreatieruimte in deze gemeenten past bij de aard van deze gemeenten.

15

Figuur 2.4 Woonomgeving

Stedelijk karakter Gemiddelde WOZ-waarde woningen Ruimte om te recreëren Ruimte om te wonen WOONOMGEVING ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

16

Box 3 - Woningbouwprogramma Noord Twentse gemeenten In 2010 maakten alle gemeenten in Overijssel prestatieafspraken met de provincie Overijssel over het aantal te bouwen woningen tot 2020. De gemeente Almelo richt haar beleid op een toename van de woningvoorraad voor de gehele gemeente van 1 januari 2010 tot 1 januari 2015 met circa 1.210. In deze aantallen zijn de toename van woningen voor bijzondere doelgroepen en ontwikkelingen als gevolg van extramuralisering niet meegenomen. Op basis van de afspraken tussen de netwerkgemeenten Twente gaat het voor Almelo om circa 150 woningen voor de bijzondere doelgroepen. De gemeente Tubbergen richt haar beleid vooralsnog op een toename van de woningvoorraad voor de gehele gemeente van 1 januari 2010 tot 1 januari 2015 met circa 254. Tot 1 januari 2015 kan in de gemeente Tubbergen maximaal 57 woningen extra worden gebouwd, omdat de woningb ehoefteraming op grond van Primos onvoldoende rekening lijkt te houden met de lokale woonb ehoefte van ingezeten en economisch gebondenen. De gemeente Wierden wil in de periode 2010-2020 491 woningen bouwen (exclusief bijzondere doelgroepen). De gemeente heeft aangegeven in de periode 2010-2015 uit te gaan van 295 woningen (exclusief bijzondere doelgroepen). De provincie en gemeente spreken af dat tot 1 januari 2015 in de gemeente Wierden, naast de geprognosticeerde 167 woningen, maximaal 88 woningen extra kunnen worden gebouwd, omdat de woningbehoefteraming op grond van Primos 2007 onvo ldoende rekening lijkt te houden met de lokale woonbehoefte van ingezeten en economisch gebondenen. De provincie en gemeente spreken af dat tot 1 januari 2015 in de gemeente Twenterand, naast de geprognosticeerde 39 woningen, maximaal 473 woningen extra kunnen worden gebouwd, omdat de woningbehoefteraming op grond van Primos onvoldoende rekening lijkt te houden met de lokale woonbehoefte van ingezeten en economisch gebondenen. Die afspraken zijn nu nog eens tegen het licht gehouden. Gebleken is nu dat het merendeel van de Overijsselse gemeenten verwacht dat de gemaakte afspraken niet nagekomen kunnen worden. In overleg met de provincie worden de doelstellingen nu omlaag bijgesteld. Als reden voor de daling wijzen gemeenten naar de crisis en de vastzittende woningmarkt. (Bron: RTV Oost, 7 juni 2012)

Werk- en voorzieningenniveau beperkt Behalve van de fysieke ruimte is de bevolking afhankelijk van wat het bedrijfsl even te bieden heeft. Dit komt tot uiting in het aanbod van werk en consumentenvoorzieningen. Evenals de bijdrage van de fysieke ruimte is ook de bijdrage van het bedrijfsleven aan de sociale kwaliteit van Noord Twente beperkt. Dit zien we terug in de beperkte werkgelegenheid 1 en het niveau van vrijetijdsvoorzieningen (zoals sport, cultuur en horeca) waarvan de bevolking gebruik kan maken. Daarentegen beschikt Noord Twente wel over een royaal winkelaanbod. Ook hier zien we de tegenstelling tussen de gemeente Almelo en de rest van de regio Noord Twente. Almelo vormt voor Noord Twente een belangrijk werken voorzieningencluster waarmee het bedrijfsleven in Almelo een belangrijke functie vervult voor de omliggende gemeenten. Van de twintig grootste Twentse bedrijven (qua arbeidsplaatsen) zijn er drie in Almelo gevestigd namelijk Koninklijke Ten Cate, Enrichment Technology en Preston Palace 2. Ook vergeleken met andere matig stedelijke gemeenten heeft Almelo in dit opzicht veel te bieden.

________________________________ 1 Aantal banen gewogen voor afstand. 2 Bron: Twente Index 2011.

17

Figuur 2.5 Werk en voorzieningen

Voorzieningengraad vrije tijd Voorzieningengraad winkels Gemiddelde bedrijfsomvang Bereikbaarheid werkgelegenheid WERK EN VOORZIENINGEN ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

Box 4 – Pendel in Noord Twente Van de Noord Twentse beroepsbevolking werkt 40 procent in Almelo. Van de Almeloërs zelf is bijna 60 procent werkzaam in de eigen gemeente. In de andere drie Noord Twentse gemeenten werkt bijna een kwart in de eigen gemeente. Het deel van de beroepsbevolking dat nie t in Noord Twente werkzaam is, heeft vaak een baan in Hengelo, Enschede, Rijssen-Holten, Hellendoorn of Oldenzaal. Werkgemeente beroepsbevolking Noord Twentse gemeenten (2009) Noord Twente

40%

Wierden

25%

Twenterand

22%

Tubbergen

23%

Almelo

29% 38% 38% 59%

0%

20%

40%

60%

Almelo

Tubbergen

Wierden

Ov. Twente

Ov. Overijssel

Elders

80%

100%

Twenterand

18

3 3.1

Planet Inleiding Bij ecologische duurzaamheid gaat het erom in hoeverre een regio beschikt over de kenmerken die nodig zijn om de ruimtelijke kwaliteit in stand te houden. Natuur en cultuurhistorie in een regio zijn de primaire dragers van de ecologische duurzaamheid. Maar voor het voortbestaan van onze beschaving is het ook noodzakelijk dat de huidige generatie de aarde op zodanige wijze bewoont, dat dit niet ten koste gaat van de leefbaarheid voor toekomstige generaties. Dit ‘goed r entmeesterschap’ is afhankelijk van de aanwezigheid en het gedrag van zowel de bevolking (sociale dimensie) als het bedrijfsleven (economische dimensie). De eigenschap ‘natuur’ geeft de mate aan waarin in een gebied sprake is van duurzaamheid qua natuur en landschap. Hiervoor kijken we in de eerste plaats naar het grondgebruik, waarbij de oppervlakte natuur en de ontwikkeling daarvan relevant zijn. Daarnaast speelt kwaliteit van de natuurlijke omgeving een rol. Hiervoor kijken we naar de flora in het gebied op basis van het aanwezige aantal (bedreigde) plantensoorten. Behalve de natuur draagt het cultuurlandschap bij aan de ruimtelijke kwaliteit en daarmee de ecologische duurzaamheid van een regio. Hiervoor brengen we de cultuurhistorische, archeologische en monumentale elementen van de regio in kaart. Daarnaast is de ecologische duurzaamheid afhankelijk van de druk die de bevo lking en het bedrijfsleven uitoefenen op de natuurlijke omgeving. Enerzijds vormt de mens alleen al door zijn aanwezigheid een belasting voor het milieu. Deze belasting kan worden weergegeven door de bevolkingsdichtheid en het ruimtebeslag dat gepaard gaat met de aanwezigheid van deze bevolking. Maar ook het menselijk gedrag is van invloed op het milieu, bijvoorbeeld door autobezit en stroomverbruik. Dit meten we aan de hand van de CO2-uitstoot per inwoner. Ten slotte wordt de ecologische duurzaamheid beïnvloed door de aanwezigheid en het gedrag van het bedrijfsleven. Net als een persoon/individu vormt een onderneming door haar aanwezigheid alleen al een belasting voor het milieu. Deze belasting kan worden weergegeven door de werkgelegenheidsdichtheid en het ruimtebeslag dat gepaard gaat met de aanwezigheid van bedrijven. Verder zijn bedrijven ook door hun gedrag van invloed op de ecologische duurzaamheid, bijvoorbeeld door het gebruik van machines en het transport van goederen. Deze milieubelasting meten we aan de hand van de CO2-uitstoot per baan en per kilometer weg.

19

3.2

Ecologische duurzaamheid in Noord Twente Van de drie duurzaamheidsdimensies scoort de ecologische kwaliteit van Noord Twente veruit het hoogst. Deze hoge ecologische kwaliteit heeft Noord Twente vooral te danken aan de gemeente Tubbergen. In Tubbergen vindt men de meeste natuur, treft men de meeste cultuurhistorische elementen aan en leggen de bevolking en het bedrijfsleven bovendien een lage druk op het milieu. De g emeente Almelo vormt in dit opzicht de tegenpool van Tubbergen. Almelo heeft juist weinig te bieden op het gebied van natuur en cultuur en hier legt de bevolking juist wel een relatief hoge druk op het milieu. Figuur 3.1 Ecologische duurzaamheid

Milieudruk economie Milieudruk bevolking

Cultuurlandschap Natuur

PLANET ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

gunstig

Twenterand

Noord Twente

Bron: Rabobank

Tubbergen groene kern van de regio Binnen Noord Twente heeft de gemeente Tubbergen qua natuur het meest te bi eden. De gemeente heeft een belangrijke reservaatfunctie. Dat wil zeggen dat zich in de gemeente Tubbergen relatief veel beschermde plantsoorten bevinden. Ook de soortenrijkdom (het aantal verschillende plantensoorten) die men er aantreft is hoog. Bovendien is het landschap van de gemeente Tubbergen het minst versnipperd. Dat wil zeggen dat de natuur en agrarische grond een relatief groot deel van het bodemgebruik bepalen. Ook ten opzichte van andere niet stedelijke g emeenten in Nederland scoort Tubbergen in dit opzicht hoog. Almelo vormt hierin weer de tegenpool van Tubbergen met juist een beperkte reservaatfunctie en een meer versnipperd landschap. Voor wat betreft de versnippering van het landschap wijkt Almelo niet af van andere matig stedelijke gemeenten. Per saldo draagt de natuurlijke kwaliteit van Noord Twente in positieve zin bij aan de duurzaamheid van de regio.

20

Figuur 3.2 Natuur

reservaatfunctie soortenrijkdom opmars natuur versnippering landschap NATUUR ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

21

Box 5 - Nationaal Landschap Noordoost-Twente Nationaal Landschap Noordoost-Twente is één van de twintig Nationale Landschappen die Nederland rijk is. Noordoost-Twente is een bijzonder stukje Nederland omdat het een combinatie van agrarisch gebied, natuur en cultuurhistorie is. Noordoost Twente kreeg de status 'Nationaal Landschap' vanwege haar unieke kernkwaliteiten. De kleinschaligheid, het groene karakter van het gebied en het samenhangend geheel van beken, essen, kampen en moderne ontginningen. De status Nationaal Landschap biedt vele mogelijkheden. Het Nationaal Landschap NoordoostTwente steunt een groot aantal projecten financieel in de regio. Onderstaand een kleine greep uit de projecten in de gemeente Tubbergen. Herickhave Herickhave behoort tot de kleinere landgoederen in Twente. Het uit de veertiende eeuw stamme nde landgoed herbergt een omgracht huis met kapel, bossen, cultuurgronden, een boomgaard, grafheuvels en een watermolen. Het landgoed is met haar tijd meegegaan: daarvan getuigt o ndermeer een retentiegebied, gevoed door de Fleringermolenbeek, en de tot woning omgebouwde garvenschuur. De molens In de gemeente Tubbergen staan nog drie windmolens en vier watermolens. De watermolens van Bels, Frans en de Mast zijn de bekendste, mede vanwege het landschapsschoon in de omgeving. Hezingen-Mander In het Nationaal Landschap Noordoost-Twente ligt het gebied Hezingen-Mander. Daar wordt gewerkt aan de verbetering van de landbouwstructuur en wordt nieuwe natuur gerealiseerd. Om meer ruimte te creëren worden daar landbouwbedrijven verplaatst. Versterken kernkwaliteiten Nationaal Landschap Met behulp van geld uit het potje van het Nationaal Landschap is op 15 plekken in de gemeente Tubbergen de afgelopen tijd gewerkt aan de verfraaiing van het landschap. Houtwallen werden gerestaureerd, kleine bosjes werden aangeplant, kikkerpoelen werden gegraven en omheiningen werden aangepakt. Grensoverschrijdend fietspad Op 16 juni 2009 is een nieuw grensoverschrijdend fietspad geopend dat zorgt voor een optimale verbinding tussen Nederland en Duitsland. “Een prachtige aanwinst en bijzonder goed voor de recreatie en het toerisme in dit grensgebied” aldus wethouder J. Harmelink van de gemeente Tubbergen. Ecologisch bermbeheer Afgelopen voorjaar heeft de gemeente Tubbergen een start gemaakt met ecologisch bermbeheer. Dat betekent dat bermen hooguit twee keer per jaar worden gemaaid. Het maaisel wordt afgevoerd. Planten krijgen zo de kans om te bloeien, vrucht te vormen en zaad te verspreiden. Bron: www.noordoost-twente.nl

Tubbergen ook de cultuurhistorische kern van de regio Ook in cultuurhistorisch opzicht heeft de gemeente Tubbergen het meest te bieden van de vier gemeenten in Noord Twente. De gemeente dankt dit aan de vele archeologische monumenten en cultuurhistorische elementen in het landschap. Het gaat hier bijvoorbeeld om de vele historische boerderijen, kerken en (water)molens die de gemeente rijk is. Het cultuurlandschap van de andere drie g e-

22

meenten is beduidend minder omvangrijk. Met name de gemeente Twenterand heeft in dit opzicht relatief weinig te bieden. Wierden beschikt wel over en kel archeologische elementen. Met name de essen en kampen worden hier beschouwd als de archeologisch waardevolle gebieden. Binnen de gemeente komen daarnaast diverse archeologische monumenten voor. Per saldo draagt het cultuurlandschap van Noord Twente in positieve zin bij aan de duurzaamheid van de regio. Figuur 3.3 Cultuurlandschap

cultuurhistorsche waarde

monumentale waarde

archeologische waarde

CULTUURLANDSCHAP ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank Box 6 - Bodemgebruik in Noord Twente Onderstaande grafiek laat het ruimtegebruik in Noord Twente zien. In de grafiek zijn de verschillende functies van de gemeenten duidelijk zichtbaar. Het beeld in Tubbergen, Wierden en Twenterand wordt overheerst door de landbouw. Almelo vormt daarentegen de centrale kern als het gaat om wonen en werken met een relatief groot areaal woongebied en bedrijventerreinen. Oo k is in Almelo relatief veel ruimte voor recreatie in gebruik. Dit in tegenstelling tot Tubbergen en Wierden waar nauwelijks sprake is van recreatieterrein (dagen verblijfsrecreatie, sportterrein et cetera). Bodemgebruik per gemeente (2010) binnenwater bos en natuur landbouw recreatie semi-bebouwd bedrijfsterrein woongebied verkeer 0% Almelo

20%

Tubbergen

40% Wierden

60%

80%

Twenterand

Bron: CBS Bodemstatistiek

23

100%

Nederland

Lage bevolkingsdichtheid en grote woonpercelen De ecologische kwaliteit van een regio is niet alleen afhankeli jk van haar eigen natuurlijke en cultuurhistorische kwaliteiten. Deze wordt tevens beïnvloed door de wijze waarop het landschap door de bevolking en het bedrijfsleven wordt gebruikt. In Noord Twente blijkt de bevolking een gemiddelde druk op het milieu te leggen. Gunstig is de lage bevolkingsdichtheid in het grootste deel van de regio. Een hoge dichtheid van een werkende en consumerende bevolking brengt immers per definitie een relatief hoge milieubelasting met zich mee. Minder gunstig is het extensieve gebruik van de beschikbare woonruimte. In Noord Twente ligt het aantal woningen per hectare woongebied relatief laag. Het gaat veelal om grote percelen waardoor de ruimte die beschikbaar is voor wonen extensief wordt gebruikt. Dit geldt voor alle vier de gemeenten in de regio. Overigens is dit voor een regio als Noord Twente niet opvallend. In Nederland zijn het vaak alleen de sterk sted elijke gebieden waar vanwege ruimtegebrek sprake is van intensief ruimtegebruik voor wonen. Als we kijken naar de feitelijke milieubelasting door de inwoners van Noord Twente (gemeten in CO2-uitstoot per inwoner) blijkt deze iets hoger te liggen dan gemiddeld in Nederland. Ook dit is een gebruikelijk beeld voor overwegend land elijke regio’s (waar men vaak grote woningen moet verwarmen en eerder gebruik maakt van de auto om bijvoorbeeld boodschappen te doen). Figuur 3.4 Milieudruk wonen

Milieubelasting door inwoners

Zuinig ruimtegebruik wonen

Bevolkingsdichtheid

MILIEUDRUK BEVOLKING ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

Zeer lage milieubelasting door het bedrijfsleven Behalve van de bevolking is de ecologische kwaliteit van een regio ook a fhankelijk van de wijze waarop het landschap door het bedrijfsleven wordt gebruikt. In Noord Twente is de druk die het bedrijfsleven op het milieu legt zeer laag. Hie rmee draagt het bedrijfsleven dus in positieve zin bij aan de duurzaamheid van het gebied. Dit geldt voor alle vier gemeenten waarbij de scores van de individuele gemeenten bovendien gunstiger zijn dan gemiddeld bij gemeenten in dezelfde stedelijkheidsklasse. Dit positieve beeld is enerzijds te danken aan de functie van het gebied. De regio heeft in de eerste plaats een woonfunctie waardoor de werkgelegenheidsdichtheid (aantal banen per hectare) er relatief laag is. Alleen voor Almelo gaat dit niet op. Almelo vormt dan ook het economisch zwaartepunt binnen Noord Twente en heeft hiermee een belangrijke werkfunctie voor de rest van de regio. De lage werkgel egenheidsdichtheid in de andere drie gemeenten is gunstig voor de ecologische

24

kwaliteit van dit gebied. Wel zien we dat – net als de bevolking – het bedrijfsleven relatief veel ruimte in beslag neemt. Het aantal bedrijven per hectare bedrijventerrein ligt in Noord Twente een stuk lager dan gemiddeld in Nederland. Alleen in Tubbergen wordt de ruimte op bedrijventerreinen intensief benut. Ten slotte zien we dat de feitelijke milieubelasting door het bedrijfsleven en het verkeer in Noord Twente relatief laag is. Met name de CO2-uitstoot van het bedrijfsleven in Noord Twente is opvallend laag. Ook ten opzichte van vergelijkbare gemeenten scoren zowel Almelo, Tubbergen, Wierden als Twenterand in dit opzicht goed. Figuur 3.5 Milieudruk economie

Milieubelasting verkeer

Milieubelasting bedrijfsleven Zuinig ruimtegebruik werken Werkgelegenheidsdichtheid

MILIEUDRUK ECONOMIE ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

Box 7 - Goed boeren in kleinschalig landschap "Goed boeren in kleinschalig landschap" draait om landbouw met toekomstperspectief in Nationaal Landschap Noordoost-Twente. De projectactiviteiten richten zich op kansen die samenhangen met de gangbare agrarische bedrijfsvoering én natuur en landschap. Kansen voor onder meer opbrengstverhoging en kostenverlaging, innovaties in productafzet, een nieuwe bedrijfstak of bi jvoorbeeld door samenwerking met de (directe) omgeving. Samen met diverse belanghebbenden uit het gebied, waaronder agrarische-, natuur- en landschapsorganisaties, werkt "Goed boeren in kleinschalig landschap" aan een toekomstgerichte landbouw passend binnen het landschap van Noordoost-Twente.

25

4 4.1

Profit Inleiding Bij de economische duurzaamheid van een gebied gaat het om de vraag of de regio over de eigenschappen beschikt die ervoor zorgen dat de welvaart in stand kan worden gehouden. Het bedrijfsleven in het gebied is de belangrijkste drager van de economische duurzaamheid en draagt hieraan bij door welvaartscreatie en economische vernieuwing. Maar economische duurzaamheid is ook afhankelijk van de bevolking als afzet- en arbeidsmarkt (sociale dimensie) en de mogelijkheden die de fysieke ruimte biedt voor het ontplooien van economische activiteiten (ec ologische dimensie). De eerste eigenschap –welvaartscreatie- bestaat uit een aantal bedrijfseconomische indicatoren. Een gezond bedrijfsleven is immers productief, zodat het welvaart tot stand brengt en kan investeren in producten en activiteiten die in de toekomst tot welvaart kunnen leiden. Ook moet het ‘vlees op de botten’ hebben voor mindere tijden. Daarom geven de arbeidsproductiviteit en de winstgevendheid een indruk van de mate waarin het bedrijfsleven is voorbereid op de toekomst. Daarnaast duidt een goede solvabiliteit erop dat een onderneming over een buffer beschikt waarmee zij onverwachte tegenvallers kan opvangen. Voor het voortbestaan van de economie speelt ten slotte de werkgelegenheidscreatie door ondernemingen een rol. Daarom is ook het tempo van de werkgelegenheidsgroei van belang voor de duurzaamheid van de economie. De eigenschap ‘vernieuwing’ geeft de mate weer waarin het bedrijfsleven zich aanpast aan de voortdurend veranderende omstandigheden. Dit ‘fit’ zijn van het bedrijfsleven uit zich in het algemeen in investeringen. Investeren staat immers gelijk aan het uitstellen van het uitkeren van bedrijfsopbrengsten ten behoeve van toekomstige opbrengsten. In het bijzonder vinden investeringen plaats in a ctiviteiten die op speur- en ontwikkelingswerk zijn gericht. Daarnaast is ook de creatie van een geheel nieuwe onderneming een vorm van vernieuwing. Indicatoren voor ‘vernieuwing’ zijn daarom het aandeel van speur- en ontwikkelingsactiviteiten in de werkgelegenheid, het aantal starters ten opzichte van de omvang van de beroepsbevolking en de omvang van investeringen ten opzichte van de toegevoegde waarde (investeringsratio). Economische duurzaamheid is ook afhankelijk van de bevolkingssamenstelling in een regio (sociale dimensie). In de eerste plaats vormt de bevolking in een gebied de afzetmarkt voor het regionale bedrijfsleven. Naarmate de koopkracht van de inwoners groter is, speelt dat gebied een grotere rol als afzetmarkt. Daarnaast voorziet de bevolking in arbeidskrachten die voor economische activiteiten noo dzakelijk zijn. Voor de rol die een gebied speelt als arb eidsmarkt zijn de omvang van de beroepsbevolking en de arbeidsparticipatie in de regio belangrijke ke nmerken. Ten slotte is economische duurzaamheid afhankelijk van de mate waarin een regio ruimte biedt voor economische activiteiten (ecologische dimensie). In dit verband is de ruimte die het bedrijfsleven en de agrarische sector in beslag nemen rel evant. Daarnaast hebben bedrijven infrastructuur nodig voor transport en berei kbaarheid voor werknemers, klanten en toeleveranciers. Hiervoor kijken we naar de oppervlakte spoor- en hoofdwegen. De beschikbaarheid van fysieke ruimte bepaalt ook de waarde van het zakelijk onroerend goed in een regio.

26

4.2

Economische duurzaamheid in Noord Twente Noord Twente kenmerkt zich door een relatief hoge economische kwaliteit. De regio dankt deze gunstige score volledig aan de kwaliteiten van de gemeente Alm elo. In Almelo wordt relatief veel ruimte gebruikt voor economische activiteiten en bovendien zorgt het bedrijfsleven hier voor een hoge welvaartscreatie. Dit laatste geldt ook voor het bedrijfsleven in de gemeente Twenterand. Deze gemeenten zorgen hiermee voor compensatie van de relatief lage economische kwaliteit van de gemeenten Tubbergen en Wierden. Verder valt op dat het bedrijfsleven in de hele regio zich kenmerkt door een beperkte mate van vernieuwing en dat de regio een beperkte rol vervult als afzet- en arbeidsmarkt. Figuur 4.1 Economische duurzaamheid

Productiefactor Afzet- en arbeidsmarkt Vernieuwing

Welvaartscreatie PROFIT ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

27

Box 8 - Economische structuur Noord Twente De economische structuur van Noord Twente laat een duidelijk beeld zien. In de eerste plaats valt het grote belang van de agrarische sector op. De agrarische sector vindt men vooral in de g emeente Tubbergen (waar deze sector 18 procent van de werkgelegenheid bepaalt) gevolgd door de gemeente Wierden (11 procent van de werkgelegenheid). Daarnaast kenmerkt de economie van Noord Twente zich door traditionele sectoren als de bouw, industrie en handel. De bouw is sterk vertegenwoordigd in Tubbergen en zorgt hier voor 20 procent van de werkgelegenheid. De gemeente Almelo heeft met 20 procent van de totale werkgelegenheid een omvangrijke industrie. De handel (vooral detailhandel) is relatief sterk vertegenwoordigd in Wierden en Twenterand waar deze sector voor ongeveer 27 procent van de banen zorgt. Daarnaast heeft Almelo een relatie f grote zorgsector waarin zich ruim een vijfde van de totale werkgelegenheid van deze gemeente bevindt. Sectorstructuur uitgedrukt in aandeel banen (2011) Overige dienstverlening Vrije tijd sector Zorgsector Onderwijs Openbaar bestuur Overige zak. Dienstverlening Advies & Onderzoek sector Financiële instellingen Informatie en communicatie Horeca Vervoer en opslag Groot- en detailhandel Bouwnijverheid Industrie Agrarische sector 0%

5%

10%

Noord Twente

15%

20%

25%

Nederland

Bron: LISA, bewerking Rabobank. Wel zien we dat de afgelopen 10 jaar in Noord Twente zich een aantal wijzigingen heeft voorgedaan in de economische structuur van de regio. Evenals in de rest van Nederland neemt het b elang van de agrarische sector ook in Noord Twente steeds verder af. Het aantal agrarische bedri jven en bijbehorende werkgelegenheid is hier de afgelopen 10 jaar met bijna een kwart afgenomen. Ook de industrie in Noord Twente volgt de landelijke lijn van afnemende werkgelegenheid als gevolg van automatisering en verplaatsing van (arbeidsintensieve) productieactiviteiten. Sectoren die juist een relatief sterke groei van de werkgelegenheid in Noord Twente hebben laten zien zijn de ICT en de advies- en onderzoekssector. Wat dat betreft is er in Noord Twente sprake van een verbreding van de economische structuur waarin dienstverlenende branches een steeds groter belang innemen. Evenals in de rest van Nederland zijn in Noord Twente ook de zorgen vrijetijdssector in omvang toegenomen.

Hoge welvaartscreatie in Almelo Zoals gezegd zorgt het bedrijfsleven in Noord Twente voor een hoge welvaartscreatie, wat gunstig is voor de duurzaamheid van de regio. Een gezond bedrijfsleven kan welvaart tot stand brengen en kan investeren in producten en activiteiten die in de toekomst tot welvaart kunnen leiden. Het zijn vooral de gemeenten Almelo en Twenterand die met hun bedrijfsleven een hoge welvaartscr eatie realiseren. Het rendement op het totale vermogen ligt in deze gemeenten b eduidend hoger dan gemiddeld bij het bedrijfsleven. Bovendien ligt de solvabiliteit hier op een relatief hoog niveau. Opvallend is dat het rendement van het bedrijf s-

28

leven in Tubbergen en Wierden een stuk lager ligt. De verklaring hiervoor kan mogelijk liggen in de sectorstructuur. Zo heeft de gemeente Tubbergen een o mvangrijke bouwsector die de afgelopen jaren met negatieve rendementen te maken had. Daarnaast speelt in zowel Tubbergen als Wierden de landbouwsector een relatief belangrijke rol van betekenis in de economische structuur. Dat deze sector economisch onder druk staat, zien we terug in de prestaties van het bedrijfsleven waar de landbouw een relatief grote stempel op drukt. Ten slotte zien we dat de arbeidsproductiviteit in Noord Twente iets lager ligt dan het landelijke gemiddelde. Dit ligt in lijn met het gebruikelijke beeld van meer landelijke regio’s in Nederland. Figuur 4.2 Welvaartscreatie

economische dynamiek solvabiliteit rendement arbeidsproductiviteit WELVAARTSCREATIE ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

Beperkt vernieuwend bedrijfsleven De mate van vernieuwing bij het Noord Twentse bedrijfsleven is beperkt . Dit heeft verschillende oorzaken. In de eerste plaats bevinden zich weinig echt innovatieve bedrijven in Noord Twente. Dit zien we terug in het aandeel banen in R&D en ICT, wat relatief klein is in alle vier gemeenten in Noord Twente (hoewel deze laatste sector wel groeit in Noord Twente). Daarnaast valt op dat het bedrijvenbestand in de regio nauwelijks aan verjonging onderhevig is. Het aantal leden van de pote ntiële beroepsbevolking dat een eigen bedrijf start, ligt een stuk lager dan gemiddeld in Nederland. Dit geldt vooral voor Tubbergen, Wierden en Twenterand. Ten slotte zien we dat de investeringsratio (investeringen ten opzichte van de toeg evoegde waarde) beneden het landelijke gemiddelde ligt. De oorzaak hiervan ligt bij het bedrijfsleven in Almelo en Twenterand. Het bedrijfsleven in Tubbergen en Wierden kenmerkt zich juist wel door een hoge investeringsratio.

29

Figuur 4.3 Vernieuwing

investeringsratio

verjonging bedrijvenbestand

innovatie

VERNIEUWING ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

Box 9 – Twentse Topsectoren Het landelijke clusterbeleid is opgebouwd rond negen topsectoren. De rijksmiddelen voor het ve rbeteren van het ondernemersklimaat en het bevorderen van innovatie worden op deze sectoren geconcentreerd. Twente heeft er voor gekozen het innovatiebeleid te concentreren op de topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM). Het aandeel van deze topsector in de werkge legenheid in Twente is een stuk hoger dan het landelijk gemiddelde. Op basis van landelijke cijfers weten we dat deze sector ook een groot aandeel heeft in export en R&D-uitgaven. De meeste banen in de HTSM-topsector bevinden zich in Hengelo en Almelo. Twente heeft een relatief laag aandeel in de sectoren Zakelijke dienstverlening en Breedband en ICT die in Nede rland zijn geconcentreerd in het noordelijke deel van de Randstad. De verwachting is dat toeko mstige banengroei vooral in deze sectoren zal plaatsvinden. Twente kan hier nog een inhaalslag maken, maar het betreft wel banen voor relatief hoogopgeleiden. Tegenwoordig wordt voor de meeste nieuwe functies minimaal mbo-niveau gevraagd. Daarnaast groeit ook de vervangingsbehoefte van personeel dat met pensioen gaat. De grootste sociaaleconomische uitdaging voor Twente in de komende jaren wordt dan ook de match van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Bron: Twente Index 2012

30

Box 10 - Werkloosheid in Noord Twente Onderstaande grafiek laat het werkloosheidspercentage van de Noord Twentse g emeenten zien (per maart 2013). De werkloosheid in Noord Twente ligt iets lager dan in Nederland en in de provincie Overijssel. We zien grote verschillen tussen de individuele gemeenten. In Almelo is 10,8 procent van de beroepsbevolking werkloos, terwijl dit in Tubbergen 5,8 procent is. Werkloosheid (als % van beroepsbevolking), 2013 Nederland Overijssel Noord Twente Twenterand Wierden Tubbergen Almelo 00

02

04

06

08

10

12

Bron: UWV Werkbedrijf, bewerking Rabobank In onderstaande figuur zien we dat in Almelo men bovendien vaak lang werkloos is. Meer dan 30 procent van de niet werkende werkzoekenden in Almelo is al langer dan 3 jaar op zoek naar een baan. In Nederland geldt dit voor 20 procent van de niet werkende werkzoekenden. In de gemee nte Tubbergen duurt de werkloosheid juist vaak maar kort. Over het algemeen is het zo dat in la ndelijke regio’s de werkloosheid lager ligt dan in stedelijke gebieden. Dit heeft te maken met de grotere sociale betrokkenheid van de bevolking in landelijke regio’s waardoor men personeel va nuit sociale overwegingen minder snel ontslaat en elkaar eerder aan een baan helpt (bijvoorbeeld bij familiebedrijven). Dit zien we dan ook vaak terug in de arbeidsproductiviteit die in landelijke regio’s vaak lager ligt dan in stedelijke gebieden waar economische motieven zwaarder wegen dan sociale. Aandeel niet werkende werkzoekenden naar duur werkloosheid, 2011 Nederland Twente Noord Twente Twenterand Wierden

Tubbergen Almelo 0

10 0-12 mnd

20

30

12-36 mnd

40 >36 mnd

Bron: UWV Werkbedrijf, bewerking Rabobank

31

50

60

Regio vormt ongunstige afzet- en arbeidsmarkt Economische duurzaamheid wordt niet alleen bepaald door de kenmerken van het bedrijfsleven zelf. Bedrijven zijn immers ook afhankelijk van wat de regionale bevolking te bieden heeft. Enerzijds zorgen de inwoners voor koopkracht waarmee ze een belangrijke rol kunnen vervullen als afzetmarkt voor consumentgerichte sectoren (zoals horeca en detailhandel). Maar daarnaast is het bedrijfsleven a fhankelijk van de bevolking door het aanbod van arbeidskrachten. In Noord Twente zien we dat de bevolking relatief weinig bijdraagt aan een duurzaam bedrijfsleven. Dit wordt vooral veroorzaakt door het feit dat de omvang van de beschikbare beroepsbevolking3 voor het bedrijfsleven in Noord Twente, relatief beperkt is. Daarbij komt dat de arbeidsparticipatie van de bevolking in Noord Twente lager ligt dan gemiddeld in Nederland. Dit alles kan belemmerend werken voor een duurzame ontwikkeling van het bedrijfsleven in de regio. Wel zien we dat Tubbergen en Wierden over een relatief koopkrachtige bevolking beschikken, wat gunstig is voor bedrijven die georiënteerd zijn op de consumentenmarkt. Figuur 4.5 Afzet- en arbeidsmarkt

arbeidsparticipatie

koopkracht bereikbaarheid (beroeps)bevolking

AFZET- EN ARBEIDSMARKT ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

________________________________ 3 Potentiaal: beroepsbevolking gewogen voor afstand.

32

Box 11 - XL Businesspark Twente In Almelo is het midden en kleinbedrijf sterk vertegenwoordigd. Almelo is het administratief juridisch centrum van Twente en daarmee de vestigingsplaats van de Belastingdienst, het Waterschap en de Rechtbank. De industrie die Almelo groot heeft gemaakt, biedt momenteel hoogwaa rdige werkgelegenheid. Daarbij is de voedingsmiddelentechnologie sterk ontwikkeld. Almelo heeft voldoende oppervlakte voor nieuwe en grootschalige bedrijvigheid op goed bereikbare locaties. Daarom kozen de Provincie Overijssel en de grote Twentse gemeenten, Almelo als locatie voor het XL Businesspark Twente. Het betreft een grootschalig terrein van ongeveer 180 hectare midden in het groen en gelegen aan de A35. Het XL Businesspark is uitermate geschikt voor bedrijven in de industriële sector, de logistiek, transport en distributie. Bedrijven die veel ruimte vragen. Door dit grootschalige bedrijventerrein is de concurrentiepositie van de regio versterkt, wa ardoor een samenhangend, gedifferentieerd en hoogwaardig aanbod aan bedrijventerreinen en bedrijvenmilieus is ontstaan. De verkoop van grond gaat vanwege de economische ontwikkelingen echter moeizaam . Door de economische crisis en het grote aanbod van concurrerende bedrijventerreinen in de rest van Twente, blijft de vraag naar bedrijfsruimte op het Businesspark XL achter bij het aanbod. D e deelnemende gemeenten in het bedrijvenpark - naast Almelo ook Enschede, Hengelo en Borne - hebben daardoor al een flink verlies moeten nemen. Op dit moment is sprake van de ontwikkeling van een 23 hectare groot park van zonnepanelen op het Businesspark. Advies- en ingenieursbureau Arcadis heeft vorig jaar van XL Businesspark Twente opdracht gekregen hiervoor een aanbestedingsprocedure te organiseren.

Stedelijk versus landelijk bodemgebruik Ten slotte is de economische duurzaamheid van een regio afhankelijk van de ruimte die er in gebruik is voor economische activiteiten (productiefactor). In Noord Twente als geheel is deze ruimte relatief beperkt. Wel zien we ook hier de tweedeling tussen stad en platteland: in de gemeente Almelo wordt een relatief groot deel van de ruimte gebruikt door het bedrijfsleven en door infrastructuur (wegen en spoor). In de andere drie gemeenten is het juist vooral de agrarische sector die een groot deel van de ruimte in gebruik heeft. Het ruimtegebruik van de verschillende economische functies in de gemeenten zien we terug in de WOZwaarde van het onroerend goed. Figuur 4.6 Productiefactor

WOZ-waarde commercieel vastgoed ruimte voor verplaatsing

agrarische ruimte ruimte om te werken PRODUCTIEFACTOR ongunstig

Almelo

Tubbergen

Wierden

NL

Twenterand

gunstig

Noord Twente

Bron: Rabobank

33

4.3

De detailhandel in Noord Twente Hoewel de positie van de detailhandel geen onderdeel is van de Triple P Monitor is dit wel een onderwerp dat zeer actueel is in Noord Twente. Rabobank Noord Twente heeft er daarom voor gekozen in dit onderzoek specifiek aandacht te besteden aan deze sector. Dit doen wij op basis van de Rabobank KoopstromenMonitor die inzicht biedt in de herkomst en de bestemming van Nederlandse consumentenbestedingen. Met behulp van de KoopstromenMonitor hebben wij in beeld gebracht waar de detailhandelsbestedingen van de inwoners van het werkgebied terecht komen en waar de bestedingen in de detailhandel vandaan komen. De analyse heeft plaatsgevonden op gemeenteniveau. Bovendien laten we zien in hoeverre zich de afgelopen twee jaar een verschuiving in deze koopstromen heeft voorgedaan. Winkelaanbod De Nederlandse detailhandel heeft het op dit moment niet gemakkelijk. Als gevolg van de economische recessie, bezuinigingen en het lage consumentenvertrouwen houden consumenten steeds vaker de hand op de knip. Daarbij komt dat steeds meer mensen hun producten online kopen wat ten koste gaat van de bestedingen die ze bij de gevestigde detailhandel doen. Een en ander resulteert in een toenemende leegstand in winkelgebieden. Onderstaande figuur geeft een beeld van het winkelaanbod (en de leegstand) in Noord Twente. Figuur 4.7 Winkelaanbod Noord Twente in m2 90.000 80.000

70.000 60.000 50.000 40.000 30.000

20.000 10.000 0 Almelo

Tubbergen

Wierden

Twenterand

Dagelijks

Vrije Tijd

Mode & Luxe

In / Om Huis

Overig Detailhandel

Leegstand

Bron: Locatus, bewerking Rabobank

De figuur weerspiegelt de functie van Almelo als belangrijkste winkelgemeente in Noord Twente. De regio is echter niet afhankelijk van Almelo. Ook de kleinere gemeenten beschikken over het nodige winkelaanbod. In hoeverre het winkelapparaat zich verhoudt tot de eigen bevolkingsomvang, blijkt uit onderstaande grafiek waarin het aantal verkooppunten (exclusief leegstand) per 1.000 inwoners staat weergegeven.

34

Figuur 4.8 Verkooppunten per 1.000 inwoners 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 Almelo

Tubbergen

Wierden

WVO (excl. leegstand) per 1.000 inwoners

Twenterand

Referentie stedelijkheid


De grafiek impliceert dat drie van de vier Noord Twentse gemeenten met hun winkelapparaat een relatief grote trekkracht uitoefenen op de eigen bevolking en/of op inwoners van buiten de eigen gemeente. In hoeverre dit werkelijk het geval is kunnen we laten zien aan de hand van de KoopstromenMonitor.

35

Box 12 – Uitdagingen voor de detailhandel Detaillisten worden onafgebroken geconfronteerd met ontwikkelingen waar zij op moeten reag eren. De komst van warenhuizen, de trek naar de grote steden, nieuwe weten regelgeving. Allemaal ontwikkelingen die om flexibiliteit en aanpassingsvermogen vragen. Sinds enkele jaren vindt er een nieuwe omwenteling plaats, met grote gevolgen voor de detailhandel: de consument en zijn koopgedrag zijn drastisch aan het veranderen. Was het vroeger evident dat de consument met contant geld en winkeltas naar de winkel kwam, tegenwoordig bepaalt hij zélf waar, wanneer en hoe hij zijn aankopen doet. En de technologie helpt hem daarbij. Steeds meer consumenten kopen online uit gemak en prijsbewustzijn. Het gemak uit zich in bezorgmogelijkheden en overal en altijd kunnen shoppen. Maar ook in eenvoudig naar een andere webshop kunnen gaan als het gekozen product niet op voorraad is. Prijzen online vergelijken is al eenvoudig en wordt de consument nog gemakkelijker gemaakt door allerlei vergelijkingssites. ‘s Avonds thuis op de bank met de tablet op schoot oriënteren we ons online. Daarnaast gebruikt een toenemend aantal consumenten hun smartphone om onderweg, in de trein of op het terras aankopen te doen. Allemaal buiten de gangbare winkeltijden. De consument is dus niet meer afhankelijk van de winkelstraat in zijn woonplaats. Daar komt op dit moment het lage consumentenvertrouwen nog eens bij. Consumenten houden vanwege fina nciële onzekerheden steeds vaker de hand op de knip. Om de gevolgen van deze situatie in beeld te krijgen hoef je niet ver te zoeken. Steeds meer detaillisten kunnen het hoofd niet langer boven water houden. Zij sluiten hun winkel met een toename van leegstaande winkelpanden als gevolg. Ook Noord Twente kampt met een forse winkelleegstand van 8,1 procent. Landelijk staat ongeveer 6 procent van de winkels leeg. De problematiek is het grootst in Almelo waar 11 procent van de winkels leegstaat. In Tubbergen gaat het echter maar om 2,4 procent. (Locatus, 2011) Zowel gemeenten, detaillisten als vastgoedeigenaren staan hierdoor voor een grote uitdaging. Gezamenlijk zullen zij hun visie moeten vormen op de toekomst van winkelgebieden en de kansen die de beschreven ontwikkelingen met zich meebrengen. Detaillisten zullen zich daarnaast op de mogelijkheden van de verschillende kanalen moeten voorbereiden en een strategie kiezen. De rol van de traditionele winkel verandert immers en gaat nog meer veranderen. Aan de retailer de uitdaging op deze ontwikkelingen in te spelen. Allereerst door internetwinkelen niet als bedreiging te ervaren, maar juist de kansen te benutten die deze vorm van winkelen biedt. Bron: Werk aan de winkel! Rabobank, 2011.

Sterke oriëntatie op eigen winkelapparaat Uit onderstaande figuren blijkt dat de winkelvoorzieningen in zowel Almelo, Tu bbergen als Twenterand een sterke trekkracht uitoefenen op inwoners van de eigen gemeenten. In alle drie gemeenten ligt de koopkrachtbinding daardoor hoger dan gemiddeld in gemeenten in dezelfde stedelijkheidsklasse. In Wierden ligt deze koopkrachtbinding op een gemiddeld niveau. Koopkrachttoevloeiing geeft aan in hoeverre de bestedingen die bij de detailhandel in de betreffende gemeenten worden gedaan, afkomstig zijn van inwoners van buiten de eigen gemeente. Hieruit blijkt dat deze koopkrachttoevloeiing in Almelo, Tubbergen en Twenterand juist relatief laag is. Hun trekkracht op inwoners van buiten de eigen gemeenten is dus lager dan gemiddeld in gemeenten in dezelfde stedelijkheidsklasse. Een en ander impliceert dat de inwoners van de Noord Twentse gemeenten sterk op hun eigen gemeente zijn gericht in hun koopgedrag. Er vindt relatief weinig interactie plaats met andere gemeenten.

36

Figuur 4.9 Koopkrachtbinding en -toevloeiing Koopkrachtbinding

90%

Koopkrachttoevloeiing

40%

80%

35%

70%

30%

60%

25%

50%

20%

40%

15%

30% 20%

10%

10%

5%

0% Almelo

Tubbergen Binding

Twenterand

0%

Wierden

Almelo


Tubbergen Toevloeiing

Twenterand

Wierden



Hoewel de koopkrachtbinding van de Noord Twentse gemeenten hoog is, is het interessant om te kijken waar afvloeiende bestedingen terecht komen. Onderstaa nde grafiek laat dat voor de inwoners van alle vier gemeenten zien. Uit de grafiek blijkt dat de inwoners van Almelo, Tubbergen en Twenterand het sterkst op Noord Twente als geheel zijn gericht. Circa 85 procent van de bestedingen van deze inwoners blijft in Noord Twente. In Wierden ligt dit aandeel beduidend lager, namelijk op 68 procent. De inwoners van Wierden doen relatief veel aankopen (12 procent van hun totale detailhandelsbestedingen) in de gemeenten Rijssen-Holten. Daarnaast is Hengelo bij hen een relatief populaire winkelbestemming (6 procent). Figuur 4.10 Bestemming bestedingen


37

Zoals gezegd hebben zich de afgelopen twee jaar de nodige ontwikkelingen voorgedaan in de detailhandel. Figuur 4.11 laat zien in hoeverre de koopstromen in Noord Twente zijn gewijzigd. Opvallende verschuivingen betreffen de toegenomen koo pkrachtbinding van de inwoners van de gemeente Wierden en in mindere mate in de gemeente Tubbergen. De koopkrachttoevloeiing is alleen in Tubbergen iets to egenomen. Figuur 4.11 Ontwikkeling koopstromen 2009-2011 90% 80% 70% 60%

50% 40% 30% 20% 10% 0% Almelo Binding '09

Tubbergen Binding '11

Twenterand Toevloeiing '09

Wierden Toevloeiing '11


38

5 5.1

De balans opgemaakt Triple P Balans Noord Twente is duurzamer dan Nederland als geheel. De regio dankt dit aan de hoge ecologische en economische kwaliteit. De sociale kwaliteit blijft iets achter . Ook als we Noord Twente afzetten tegen vergelijkbare regio’s (dat wil zeggen r egio’s die bestaan uit een matig stedelijke, twee weinige stedelijke en één niet st edelijke gemeente) blijkt Noord Twente op alle fronten relatief duurzaam te zijn, waarbij de ecologische en economische kwaliteit er in positieve zin uitschiet en. Onderstaande figuur laat zien in hoeverre de individuele gemeenten binnen Noord Twente duurzaam zijn. In de voorgaande hoofdstukken is een aantal keer de t egenstelling tussen de gemeenten Tubbergen en Almelo aan de orde gesteld. Deze tegenstelling zien we ook in onderstaande figuur duidelijk terug: Almelo vormt het sociale en economische zwaartepunt in de regio, Tubbergen het ecologische. De gemeente Twenterand is de meest ‘gemiddelde’ gemeente in Noord Twente, terwijl Wierden ook vooral aan de ecologische kant zich sterk positioneert, zij het in mindere mate dan Tubbergen. Al met al kunnen we concluderen dat er in Noord Twente sprake is van een goede duurzaamheidsbalans. De vier gemeenten vullen elkaar aan en zorgen samen voor een duurzame regio waar de samenleving beschikt over die eigenschap pen om ook in de toekomst te kunnen blijven voortbestaan. Vanzelfsprekend zijn er ook punten die aandacht verdienen. In de volgende paragraaf kijken we waar in deze Triple P-balans verbetering mogelijk is en waar de schakels liggen om de duurzaamheid van de regio ook in de toekomst te kunnen blijven garanderen. Figuur 5.1 Triple P balans

PEOPLE

PROFIT

Nederland

PLANET

Almelo

Tubbergen

Wierden

Twenterand

Bron: Rabobank

39

5.2

Wie draagt bij aan duurzaamheid In de Triple P Monitor kijken we in hoeverre de drie dimensies duurzaamheid ondervinden. Hierbij gaat het om de vraag of de omstandigheden dusdanig zijn dat de bevolking, het bedrijfsleven en het landschap in de toekomst in hun huidige vorm kunnen blijven voortbestaan. De mate waarin de verschillende dimensies deze duurzaamheid ervaren, is deels afhankelijk van wat de andere dimensies te bieden hebben. Dit komt tot uitdrukking in de connectoren. Door de connectoren om te draaien en ze te plaatsen binnen hun eigen dimensie kunnen we zien in hoeverre de drie dimensies een bijdrage leveren aan de duurzaamheid van een regio. Figuur 5.2 Triple P Monitor: bijdrage van de eigenschappen aan duurzaamheid

Bron: Rabobank

In hoofdstuk drie bleek dat het de ecologische dimensie is, die de meeste duurzaamheid ondervindt in Noord Twente. Figuur 5.3 laat zien dat deze hoge score deels te danken is aan de kwaliteiten van de ecologische dimensie zelf (veel n atuur en een uitgebreid cultuurlandschap). Daarnaast blijkt de ecologische kwaliteit te floreren dankzij de wijze waarop het bedrijfsleven ermee om gaat. Het bedrijf sleven in Noord Twente legt een zeer lage druk op het milieu wat ten goede komt aan de ecologische kwaliteit van het gebied. Ook de bevolking blijkt geen hoge druk op het milieu te leggen, waardoor alle omstandigheden in Noord Twente bijdragen aan de kwaliteit en het voortbestaan van de natuurlijke omgeving in deze regio. Ook in economisch opzicht is er in Noord Twente sprake van duurzame omsta ndigheden. In figuur 5.3 zien we dat de economische dimensie van Noord Twente haar duurzaamheid volledig te danken heeft aan de hoge welvaartscreatie die het zelf realiseert. De duurzaamheid wordt enigszins gedrukt door de mate waarin het bedrijfsleven vernieuwend is. Daarnaast zien we dat zowel de sociale als de ecologische dimensie in Noord Twente de economische duurzaamheid beperken. Voor het bedrijfsleven is een beperkte beroepsbevolking voorhanden. Daarnaast is de fysieke ruimte voor economische activiteiten in Noord Twente beperkt. In het aanbod van arbeidskrachten en de ruimte voor economische activiteiten liggen volgens het model dus eventueel schakels om de economische duurzaamheid van

40

Noord Twente te vergroten. Dit model houdt echter geen rekening met de conjunctuur. Gezien de huidige economische tijd is uitbreiding van de fysieke ruimte voor bedrijvigheid geen reële optie. Het is de sociale dimensie van Noord Twente die de minste duurzaamheid onde rvindt. In de figuur zien we dat dit niet zozeer wordt veroorzaakt door de eigenschappen of het gedrag van de bevolking zelf. De lage sociale kwaliteit wordt wel veroorzaakt doordat zowel de ecologische als de economische dimensie beperkt bijdragen aan de sociale duurzaamheid van Noord Twente. De ruimte die er in g ebruik is om te wonen en te recreëren is in Noord Twente beperkt. Bovendien is het aanbod van werk en voorzieningen voor de Noord Twentse bevolking beperkt. In de woon- en recreatieruimte en het aanbod van werk en voorzieningen liggen dus schakels om de sociale kwaliteit van de regio te vergroten.

PEOPLE

PLANET

PROFIT

Figuur 5.3 Ondervonden duurzaamheid per dimensie

Productiefactor Afzet- en arbeidsmarkt Vernieuwing Welvaartscreatie PROFIT Milieudruk economie Milieudruk bevolking Cultuurlandschap Natuur PLANET

Werk en voorzieningen Woonomgeving Sociale cohesie Samenstelling bevolking PEOPLE ONGUNSTIG

NL

GUNSTIG

Bron: Rabobank

Onderstaande figuur laat per dimensie zien wat ze overall bijdragen aan de duurzaamheid van Noord Twente. Hieruit blijkt dat het Noord Twentse bedrijfsleven (profit) het meeste bijdraagt aan de duurzaamheid van de regio. De ecologische dimensie (planet) doet dit juist het minst. De ecologische dimensie heeft een neerwaarts effect op de duurzaamheid van zowel de sociale als de economische kwaliteit van Noord Twente.

41

PEOPLE

PLANET

PROFIT

Figuur 5.4 Bijdrage dimensies aan duurzaamheid

Milieudruk economie Werk en voorzieningen Vernieuwing Welvaartscreatie PROFIT Productiefactor Woonomgeving Cultuurlandschap Natuur PLANET

Afzet- en arbeidsmarkt Milieudruk bevolking Sociale cohesie Samenstelling bevolking PEOPLE Verbeteren

Behouden/versterken

Bron: Rabobank

Mocht Noord Twente een optimale Triple P-balans nastreven dan zouden we op basis van deze kwantitatieve analyse kunnen concluderen dat in Noord Twente meer ruimte geboden moet worden aan de ruimtebehoefte van de bevolking en van het bedrijfsleven. Zoals eerder aangegeven is dit gezien de huidige economische tijd geen reële optie. Ook de gemeenten hebben inmiddels hun woningbou wplannen bijgesteld. Aan de andere kant hoeft een optimale balans natuurlijk niet het uitgangspunt te zijn. In Nederland zijn maar weinig regio’s die op alle drie duurzaamheidsdimensies een gunstig beeld laten zien. Vaak is het zo dat het we lvaren van de ene dimensie ten koste gaat van de ander en dat niet alle dimensies op hetzelfde hoge niveau gehouden kunnen worden. Bovendien kan de kracht van één dimensie (in het geval van Noord Twente de ecologische) van groot belang zijn voor de identiteit en het onderscheidend vermogen van de regio. Hiermee wordt een regio de mogelijkheid geboden zich sterk en onderscheidend te positi oneren en profileren. In hoeverre de stakeholders in de regio Twente zelf de noodzaak en mogelijkh eden zien om de duurzaamheid van de regio op bepaalde punten te versterken, l ezen we in het volgende hoofdstuk. Hierin doen we verslag van de workshops die hebben plaatsgevonden en waarbij betrokkenen uit de regio zelf hun visie op dit onderwerp hebben kunnen geven.

42

6

Kansen voor verduurzaming Op basis van de belangrijkste constateringen in de Triple P Monitor zijn per d imensie sterkten en zwakten van Noord Twente ten aanzien van de duurzaamheid van de regio geformuleerd. Deze hebben centraal gestaan bij de workshops die op 27 maart 2013 hebben plaatsgevonden. Bij deze workshops waren regionale deskundigen rondom de drie thema’s aanwezig. Zij hebben door middel van een hoofdvraag in drie groepen gediscussieerd over de sterktes en zwaktes van de regio en de kansen die deze voor Noord Twente met zich meebrengen. De achterli ggende vraag achter de workshops luidde: wat kunnen we als regio doen om de duurzaamheid van het gebied te versterken? Deze paragraaf geeft een weergave van de resultaten van de workshops. Per thema wordt eerst de achtergrond en de centrale vraag van het thema beschreven op basis van de huidige situatie in Noord Twente. Vervolgens wordt een overzicht gegeven van de mogelijkheden die de deelnemers aan de workshops zien, om de duurzaamheid van Noord Twente in dit opzicht te vergroten.

6.1

Kansen voor de gevestigde detailhandel Achtergrond Uit het onderzoek blijkt dat de inwoners van Noord Twente (met uitzondering van de gemeente Tubbergen) over een royaal winkelaanbod beschikken. Noord Twente heeft meer verkooppunten ten opzichte van het aantal bedrijven dan gemiddeld Nederland. Binnen de regio vervult Almelo de functie van belangrijkste winkelg emeente. Maar ook het winkelaanbod van de overige Noord Twentse gemeenten zorgt ervoor dat de inwoners sterk op hun eigen gemeente zijn gericht in hun koopgedrag. Er vindt relatief weinig interactie plaats met andere gemeenten. Hoewel bovenstaand gegeven een positief signaal afgeeft aan de lok ale detailhandel spelen er ook ontwikkelingen waar de lokale winkelier niet aan ontkomt. Als gevolg van de economische recessie, bezuinigingen en het lage consumentenve rtrouwen houden consumenten steeds vaker de hand op de knip. Daarbij komt dat steeds meer mensen hun producten online kopen wat ten koste gaat van de b estedingen die ze bij de gevestigde detailhandel doen. Detaillisten worden onafg ebroken geconfronteerd met ontwikkelingen waar zij op moeten reageren. De komst van warenhuizen, de trek naar de grote steden, nieuwe weten regelgeving. Allemaal ontwikkelingen die om flexibiliteit en aanpassingsvermogen vragen. En ook ontwikkelingen die invloed hebben op de kwaliteit van het leefgebied van de inwoners van Noord Twente. Vandaar dat onderstaande vraag centraal stond in de workshops. Centrale vraag Hoe zorgen we ervoor dat onze winkels in de toekomt levensvatbaar blijven? Kansen In de workshop werd benadrukt dat versterking van het bestaande winkelapp araat in Noord Twente van belang is voor de toekomst. Met versterking wordt in dit kader geen uitbreiding van het bestaande winkelapparaat bedoeld, maar juist het onderhouden ervan en het faciliteren van de voorzieningen die daarbij horen. Om concrete acties op de centrale vraag te formuleren is het onderscheid gemaakt tussen ondernemers en winkelcentra. We zullen eerst acties die gericht zijn op ondernemers bespreken en vervolgens die voor de winkelcentra.

43

De ondernemer zal zijn strategie moeten bepalen Naast bovengenoemde economische ontwikkelingen, krijgen ondernemers ook te maken met demografische verschuivingen, zoals toenemende vergrijzing, krimp van de bevolking en meer eenpersoonshuishoudens/singles. Dit betekent een (langzame) verandering van de karakteristieken van de consument. Van ondernemers wordt verwacht dat zij beter zullen inspelen op deze nieuwe ontwikkeli ngen. Verzet er tegen kan gevolgen hebben voor het perspectief van de ondern eming. De ondernemer zal daarom zijn strategie moeten bepalen en zich weten te onderscheiden, bijvoorbeeld door een duidelijke doelgroepkeuze, uniek assortiment, gemak, service, beleving en kwaliteit of door aan te sluiten bij een same nwerkingsverband. Innovatie, creativiteit en langetermijnperspectief zijn de sle utelwoorden in de te bepalen strategie. Waarbij de uitdaging is om als ondernemer niet je authenticiteit te verliezen. Succesvolle ondernemers dienen een trekkersrol te vervullen Goed voorbeeld doet goed volgen. Voorbeelden inspireren! Inspelen op trends en ontwikkelingen vereisen middelen en kennis. Het bij elkaar brengen van ondernemers is een manier om de beschikbare kennis te delen. Vanuit de workshop is een verantwoordelijke aangewezen die een bijeenkomst organiseert waarin ‘best practices’ (werkbare voorbeelden) centraal staan. Deze bijeenkomt zou tevens kunnen leiden tot meer samenwerking in de keten en/of met andere ondernemers als blijkt dat daar (schaal)voordelen uit te halen zijn. Multichannel inzetten om de klant te bereiken De consument koopt op momenten dat het hem het beste uitkomt en dat is steeds vaker (24/7) via het internet, tablet of de smartphone. Om hier goed op in te kunnen spelen is het aanbieden van één verkoopkanaal niet meer voldoende. Veel retailers verwachten met een webwinkel als extra verkoopkanaal aan deze vraag te voldoen. Voor de consument is juist de samenhang tussen de verkoopkanalen van belang: winkel, webwinkel, website voor smartphone, folder en s ociale media. Deze verkoopkanalen versterken elkaar in de bediening aan de co nsument. Deze consument is namelijk mondiger en machtiger dan ooit. Social media hebben een grote invloed op de keuze van de consument en de detaillist moet open staan voor feedback. Uit onderzoek van de Rabobank, Vrije Universiteit A msterdam en Thuiswinkel.org blijkt dan ook dat succesvolle ondernemers via meerdere verkoopkanalen met hun klanten in contact komen. Dit resulteert in een h ogere klanttevredenheid en betere bedrijfsprestaties. 4 Onderzoek het winkelgedrag van de inwoners van Noord Twente De consument vertoont wisselend winkelgedrag. Per keer zal er sprake zijn van of recreatief winkelen, of boodschappen doen, of vergelijkend winkelen of doelg ericht aankopen doen. De consument kiest winkel en winkelgebied per keer, afha nkelijk van zijn motief. Winkels en winkelgebieden zijn vaak sterk in één specifiek bezoekmotief, soms twee. 5 De hedendaagse consument is kritisch en let bij de keuze voor een winkelgebied op de diverse voorzieningen, zoals gratis parkeren. Dit schijnt een winkelgebied aantrekkelijker te maken. Leidraad hierbij is: gemak dient de mens. Ook winkelgebieden waarin verschillende branches zijn vertegenwoordigd, zijn aantrekkelijker voor de consument. Inmiddels is er in sommige gemeenten concensus bereikt over meer concentratie van winkels, mede ingege-

________________________________ 4 Rabobank (2013). Thema-update: E-commerce. 37e jaargang, januari 2013. 5 Droogh Trommelen en Partners (2012). Agenda voor de toekomst van detailhandelsbeleid Stadsregio Arnhem-Nijmegen.

44

ven door leegstand. In andere gemeenten wordt daar nog over gesproken. Locatiekeuze wordt steeds belangrijker en hierbij is inzicht in het winkelgedrag van de inwoners van belang. Over het algemeen is bekend dat consumenten voor mode en luxe artikelen bereid zijn om 45 autominuten te rijden en dagelijkse benodigdheden ‘om de hoek’ dienen te zijn. Voor het type winkelgedrag waarbij vergelijkend winkelen en doelgericht aankopen doen centraal staan, zal internet een steeds aantrekkelijker alternatief vormen. Concentratie van winkels met een totaalaanbod aan de consument (waarbij de supermarkt de trekker is), zullen uiteindelijk de slag om de consument winnen van winkelcentra die slechts een beperkt aanbod hebben. Hierbij zal er onderscheid zijn naar runshoppen (de dagelijkse boodschappen) en funshoppen. Voer een SWOT-analyse uit per winkelgebied De ontwikkelingen in de winkelmarkt hebben verschillende gevolgen per type wi nkelgebied. De behoefte aan winkels neemt af en de leegstand neemt toe door een minder snelle groei dan gepland en door stagnerende en bijgestelde woningbou wplannen. Vooral de kleinere winkelgebieden krijgen het moeilijk door schaalvergroting, beperkt bevolkingsdraagvlak en met pensioen gaande mkb -ondernemers. Per winkelgebied zal een SWOT-analyse moeten worden uitgevoerd, inclusief het opnieuw beoordelen van het parkeerbeleid, parkeervoorzieningen en parkeertarieven in de binnenstad en de dorpskernen. De uitkomsten hiervan zullen moeten leiden tot een detailhandelsvisie 6 waarin de samenwerking tussen gemeenten, vastgoedeigenaren, banken en provincies centraal staat. Vervolgens moet een verantwoordelijke (in de persoon van een regiocity manager) worden aangesteld die deze detailhandelsvisie naar de praktijk vertaald. Het samenwerkingsverband Netwerkstad Twente is er reeds mee bezig in de vorm van de werkplaats. Vanuit de workshop zijn twee verantwoordelijken aangewezen die diverse thema’s zullen aandragen bij de werkplaats. De markt vraagt om regie van de overheid De nieuwe winkelmarkt dwingt tot keuzes. De komende jaren nemen leegstand en stagnatie in winkelgebieden toe, en marktpartijen stellen zich, veelal noodgedwongen, terughoudend op. De vraag is hoe marktpartijen door de overheid ku nnen worden gefaciliteerd, zodat wordt voorzien in een aantrekkelijk ondernemer sklimaat en een compleet aanbod van voorzieningen voor de consument. Zonder heldere keuzes zullen marktpotenties versnipperen over te veel locaties met elk te weinig kritische massa en attractiviteit. In bestaande centrumgebieden komen herontwikkelingen daarbij minder snel van de grond, doordat perifere vestiging makkelijker en goedkoper is. 7 Regie van de overheid is cruciaal voor een gezonde winkelmarkt, waarbij het maken van keuzes voor een beperkt aantal kansrijke l ocaties van belang is zodat duidelijkheid en zekerheid voor marktpartijen ontstaat. Dit zou op korte en lange termijn investeringen moeten uitlokken.

________________________________ 6 De gemeenten Almelo en Twenterand hebben een detailhandelsvisie die respectievelijk tot 2015 en 2016 loopt. Momenteel is de gemeente Tubbergen samen met de gemeente Dinkelland bezig om een detailhandelsvisie op te stellen. De verwachting is dat deze in juni 2013 definitief wordt vastgesteld. 7 Droogh Trommelen en Partners (2012). Agenda voor de toekomst van detailhandelsbeleid Stadsregio Arnhem-Nijmegen.

45

6.2

Noord Twente als vestigingsplaats voor internationale groothandel en industrie Achtergrond De economische duurzaamheid van een regio is afhankelijk van de ruimte die er in gebruik is voor economische activiteiten. In Noord Twente zien we wat dit betreft een tweedeling tussen stad en platteland: in de gemeente Almelo wordt een relatief groot deel van de ruimte gebruikt door het bedrijfsleven en door infr astructuur (wegen en spoor). In de andere drie gemeenten is het juist vooral de agrarische sector die een groot deel van de ruimte in gebruik heeft. Almelo heeft voldoende oppervlakte voor nieuwe en grootschalige bedrijvigheid op goed b ereikbare locaties. Daarom kozen de Provincie Overijssel en de grote Twentse g emeenten, Almelo als locatie voor het XL Businesspark Twente. Het XL Busines spark is uitermate geschikt voor bedrijven in de industriële sector, de logistiek, transport en distributie. Bedrijven die veel ruimte vragen. Echter, de vestiging van deze bedrijven verloopt teleurstellend waardoor dit grootschalige bedrijventerrein nog niet de gewenste concurrentiepositie van de regio versterkt. Vandaar dat onderstaande vraag centraal stond in de workshops. Centrale vraag Hoe kan Noord Twente meer gebruik gaan maken van de economische kracht van de regio Twente als geheel en hoe kan Noord Twente zich hierin sterker profileren? Kansen Voer de discussie op de juiste schaal Onder de workshopdeelnemers heerst het gevoel dat Noord Twente niet duidelijk in beeld is op het niveau van de provincie Overijssel. Geografisch en mentaal gezien ligt het bestuurscentrum ook relatief ver weg waardoor er weinig sprake is van efficiency. De discussie over relevante onderwerpen voor Noord Twente, dient dan ook op verschillende niveaus te worden gevoerd. De arbeidsmarkt (de hoge werkloosheid) is bijvoorbeeld een onderwerp dat zich het best e leent voor een discussie op regionaal niveau. De bedrijventerreinen zullen veelal op provinciaal niveau worden besproken en wanneer het gaat om de concurrentiekracht dan kan de discussie zelfs binnen de Euregio worden gevoerd. Kortom: zoek per onde rwerp het juiste schaalniveau om de bijbehorende doelen te realiseren en de regio te profileren. Er heerst vooral de opvatting dat de verbinding met het economisch- en bestuurscentrum Zwolle moet worden verbeterd, zowel in termen van infrastructuur als in termen van samenwerking. Breng bedrijven samen, ze moeten het met elkaar doen Economische vooruitgang bereikt men niet alleen. De veelal gepropageerde samenwerking tussen de drie O’s (onderwijs, overheid en ondernemers) heeft al in vele regio’s in Nederland gestalte gekregen. Er heersen verschillende opvattingen over de manier waarop dit in Noord Twente past. Enerzijds zijn er geluiden die stemmen voor een denktank met vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven en l okaal bestuur. Anderzijds wordt aangegeven dat het bedrijfsleven zelf haar verantwoordelijkheid zal moeten nemen en zelfstandig kansen zal moeten oppakken. Het gevoel leeft dat het bestuur het verschil niet zal gaan maken. Maar ook aan de kant van het bedrijfsleven valt er nog winst te behalen. De samenwerking tussen de bedrijventerreinen ontbreekt namelijk volledig. In veel gevallen wordt er

46

zelfs een concurrentiestrijd gevoerd tussen de verschillende terreinen om de grote namen. Daarnaast wordt kennis niet gedeeld. Er zit veel industrie (en logistiek) met de bijbehorende kennis (modern/innovatie) die bij elkaar kan worden gebracht, zodat kan worden geanticipeerd op toekomstige ontwikkelingen en behoeftes. Eventueel in samenwerking met partners van buiten de regio. Een kans is bijvoorbeeld de toenemende vraag naar logistieke opslagruimte in de regio, onder andere bevorderd door de groei van het internet. De Poort van Twente biedt een platform om te samenwerken: zoek elkaar op en maak gebruik van de lokale kennis! Stimuleer coöperatieve initiatieven Uit Brits onderzoek blijkt dat coöperatief zakendoen een positieve stimulans geeft aan de lokale economie. Uit de onderzochte consumentencoöperatie bleek dat elke 100 pond aan omzet, 40 pond extra omzet voor de lokale leveranciers, klanten en werknemers genereert. Het geld blijft in lokale handen, doordat de coöperatie lokale mensen aanneemt, in handen is van lokale mensen en probeert zoveel m ogelijk gebruik te maken van lokale leveranciers. Waarbij elke verdiende pond weer terugvloeit in de lokale economie. 8 Tegen de achtergrond van de huidige sociaal-economische ontwikkelingen, zien we meer behoefte en ruimte ontstaan voor coöperatieve initiatieven, bijvoorbeeld in de zorg en bij supermarkten (vooral in de kleine kernen). Met elkaar samenwerken in kleinschalige vormen neemt aan belang toe. De Rabobank zou hier een rol in kunnen spelen om dergelijke initiatieven te stimuleren en te faciliteren. De verantwoordelijkheid ligt echter bij de ondernemende geest uit de markt. Hardware zit goed, software verbeteren Alle fysieke componenten voor een goede concurrentiekracht zijn in de regio aanwezig: sterke (technologie)bedrijven, centrale ligging, voldoende ruimte vo or bedrijvigheid, goede infrastructuur en het gevoel heerst dat de Twentenaren een hoog arbeidsmoraal hebben. Tevens zijn er verschillende kennisinstituten in de omgeving. Deze positieve kanten worden echter niet ten volle benut. In Noord Twente is het opleidingsniveau relatief laag met als gevolg dat er kennis van buiten de regio moet worden aangetrokken. De oplossing hiervoor kan zijn dat regi onale bedrijven zelf steeds meer opleiding gaan aanbieden en financieren om kennis binnen de regio te stimuleren en te behouden. Een deel van het bedrijfsleven biedt, los van de overheid, al opleidingen aan. Hierdoor is het gat tussen kennis en opleiding een stuk kleiner geworden. Door het bedrijfsleven een actievere rol te laten spelen bij de opleiding van jongvolwassenen, kan tevens de samenwerking met Saxion Hogeschool en de Universiteit Twente worden verbeterd. Een ander aandachtspunt in het kader van een goede concurrentiekracht is im agoprofilering. Zo zijn er heel veel topbedrijven in deze regio in de technische sector, maar wordt hier op geen enkele wijze gebruik van gemaakt in bijvoorbeeld de profilering van Noord Twente. En precies aan deze imagoprofilering (laat zien wat je hebt – als eerste aan de eigen bevolking-) ontbreekt het. Nederland houdt niet op bij Deventer en de afstand van Amsterdam naar Almelo is net zo ver als van Almelo naar Amsterdam. Met andere woorden: Noord Twente moet iets aan haar imago doen in het westen van het land.

________________________________ 8 www.kamervancooperatie.nl/ Co-operatives UK (2013). Sticky money. Evaluating the local impact of the cooperative pound.

47

Behoefte aan Mr. Noord Twente Hoe kan deze imagoprofilering gestalte krijgen? Het gevoel heerst dat de bestuurlijke slagkracht ontbreekt om dit in de huidige vorm te bewerkstelligen. De regio Twente mist een leider die in staat is om knopen door te hakken, de kar trekt, die als contactpersoon fungeert en de regio in de rest van het land kan ‘verkopen’. Hierbij moet de regio Twente worden gezien als een onderneming die wordt aangestuurd door ‘Mister Twente’ in de vorm van een raad van oud-topbestuurders die de regio promoten vanuit de thuisbasis Twentestad. Het samenvoegen van de Twentse steden tot Twentestad zal tevens de samenwerking bevorderen, doordat er een gemeenschappelijke boodschap/cohesie naar buiten toe wordt gevormd.

6.3

Toekomstperspectief voor het verenigingsleven in Noord-Twente Achtergrond Uit dit onderzoek blijkt dat de verwachting is dat de bevolkingsomvang van Noord Twente tot 2030 met bijna twee procent zal afnemen. Almelo is de enige gemee nte die de komende twintig jaar zal blijven groeien. In de andere drie gemeenten zal sprake zijn van bevolkingskrimp. Bevolkingskrimp en een toenemende grijze druk hebben consequenties voor het draagvlak van vrijetijdsvoorzieningen. Enerzijds door de afname van het aantal verenigingsleden, anderzijds door de afname van het aantal vrijwilligers. Verenigingen kunnen namelijk niet functioneren zonder vrijwilligers. Over het algemeen is in plattelandsregio’s sprake van een sterke maatschappelijke betrokkenheid van de bevolking wat tot uitdrukking komt in de deelname aan vrijwilligersactiviteiten. In Almelo daarentegen ligt de maatschappelijke participatie lager dan gemiddeld in vergelijkbare gemeenten. Het verenigingsleven vervult een belangrijke rol in de maatschappij. Sportveren igingen dragen bij aan de gezondheid en welzijn van mensen, cultuur- en muziekverenigingen dragen bij aan de opvoeding en ontwikkeling van kinderen en volwassenen. De reden voor de keuze van dit thema is tweeledig: enerzijds heeft de huidige economische tijd als gevolg dat bezuinigingen op sporten cultuurgebied onontkoombaar zijn, anderzijds spelen de demografische ontwikkelingen een rol in het toekomstig draagvlak van verenigingen. Vandaar dat onderstaande vraag centraal stond in de workshops. Centrale vraag Hoe kunnen we ervoor zorgen dat (ondanks een afnemend draagvlak/krimp) alle inwoners van Noord-Twente van een rijk verenigingsleven (sport en cultuur/muziek) gebruik kunnen blijven maken? Kansen Binnen dit thema staan drie vragen centraal die onderdeel vormen van de centrale vraag: 1. 2. 3.

Hoe komen verenigingen aan vrijwilligers? Hoe de betrokkenheid van leden bij de vereniging te vergroten? Wat is de rol van de politiek en het bedrijfsleven?

Stel een visie op vanuit de gemeente over de toekomst van het verenigingsleven Deze actie staat als eerste vermeld, omdat vanuit de workshopdeelnemers werd aangegeven dat dit een eerste voorwaarde is voor verenigingen om haalbare plannen te bedenken voor de toekomst van hun vereniging. De gemeenten Tubbergen heeft al een dergelijke visie, maar in Almelo (als grootste gemeente bi n-

48

nen Noord Twente) ontbreekt deze bijvoorbeeld. Het gevoel heerst ook dat de gemeente de verbindende rol moet vervullen tussen de verschillende partijen die zich bezighouden met het verenigingsleven. Houd niet langer vast aan eigen koninkrijk, de spin off van samenwerking is veel groter Noord Twente is rijk aan vele sporten cultuurverenigingen. Iedere vereniging wordt afzonderlijk geleid en heeft zijn eigen geografische en doelgroepfocus . Vaak zijn deze ook van overlappende aard. Problemen (bijvoorbeeld financieel) houdt men liever binnen de eigen muziek/theaterzaal of sportveld. Een andere veren iging een kijk in het sport- of cultuurkoninkrijk geven, is er vanuit concurrentieoogpunt daarom vaak niet bij. De huidige economische tijd en de (toekomstige) sociale ontwikkelingen noodzaken echter tot een blik naar buiten toe. Concurrentverenigingen zouden weleens concullega’s kunnen worden wanneer blijkt dat zij door samenwerking de activiteiten van de vereniging kunnen laten voortbestaan. Deze samenwerking tussen verenigingen kan in verschillende vormen gestalte krijgen. Hieronder worden twee opties genoemd: Combineer verschillende type verenigingen Zoals gezegd neemt het draagvlak van vrijetijdsvoorzieningen in de nabije to ekomst af. Dit geldt vooral voor de kleine kernen en de kleinere gemeenten. De realiteit zal zijn dat meerdere verenigingen tegelijkertijd proberen levensvatbaar te blijven. Door twee of meer verschillende verenigingen te combineren kan voor beide de activiteiten behouden blijven. Dit samengaan hoeft niet bij eenzel fde type sport te blijven, een voetbalvereniging zou ook kunnen worden gecombineerd met een korfbalvereniging. Maar ook een kruisbestuiving tussen sporten cultuurverenigingen is denkbaar waardoor het aanbod wordt verbreed. Dit zou vervolgens weer kunnen leiden tot een nieuwe soort dynamiek binnen een vereniging. Deel de beschikbare kennis (ook met de lokale politiek!) Binnen de diverse verenigingen is veelal een onschatbare waarde aan kennis aanwezig. Kennis die een bepaalde vereniging in huis heeft en een andere vereniging juist kan helpen om een stap verder te komen. In de regio zijn er reeds d iverse verenigingen die tot het inzicht zijn gekomen dat je door kennis te delen e lkaar verder kunt helpen. Een voorbeeld hiervan is BVO Heracles. Deze kennis kan bestaan uit het delen van informatie over hoe een vereniging efficiënter kan worden ingericht, maar kan ook resulteren in een kruisbestuiving tussen verschillende clubs. Bijvoorbeeld gezamenlijke inkoop van spullen en het combineren van ledenadministraties. Zorg als vereniging ook voor goede contacten met de gemeente en deel de kennis over de lokale sporten cultuur wanneer deze niet altijd aanwezig is bij de lokale bestuurders. Geef ‘out of the box’ denken een kans, wees creatief en innovatief De maatschappij verandert continue (steeds meer ouders hebben een parttime baan, introductie van ‘papadag’ et cetera) en van verenigingen wordt verwacht dat zij met deze ontwikkelingen meebewegen. Dit heeft bijvoorbeeld consequenties voor het tijdstip van het sporten cultuuraanbod. Er zijn initiatieven die ’s middags na schooltijd in leegstaande clubhuizen kinderopvang, sport, muziek en dans willen aanbieden in de vorm van een ‘continurooster’. Echter, gebruik van een clubhuis voor genoemd doeleinde behoort door bestaande regelgeving niet altijd tot de mogelijkheden. De wil en het initiatief zijn er, alleen regelgeving en gekwalificeerd personeel ontbreken vaak om dit initiatief te doen slagen. Een goed ‘out of the box’ voorbeeld in deze is TenCate Sportboulevard Enschede. Op deze sportboulevard bieden verscheidene verenigingen verschillende sporten aan.

49

Deze kunnen zowel binnen als buiten en 365 dagen per jaar worden beoefend. Binnen dit concept werken de sportverenigingen samen met scholen, gezondheidscentrum, onderwijs, gemeente, woningcorporaties en private partijen. Projecten worden gerealiseerd door kennis te delen, draagvlak te creëren en fina ncieringsmiddelen te vinden. 9 Een dergelijk voorbeeld zou ook een uitkomst voor de regio Noord Twente kunnen bieden. Financiële innovatie bij verenigingen nodig door terugtrekkende overheid en bedrijfsleven Financiële zelfredzaamheid van verenigingen is op termijn van belang, aangezien hun financiële draagvlak door de huidige economische tijd steeds meer onder druk komt te staan. De overheid ziet zich genoodzaakt bezuinigingen door te voeren waardoor er wordt gekort op subsidies en ook het bedrijfsleven verkeert in fina ncieel zwaar weer wat gevolgen heeft voor de bijdragen aan sponsoring. Er zijn verschillende mogelijkheden die elk zijn voordeel en nadeel hebben om de financiën van de verenigingen gezond te houden. Er kan worden gedacht over a ndere type beloningsstructuren en contributiepakketten. Er kan bijvoorbeeld worden gedifferentieerd in prijs naar lengte van lidmaatschap van de vereniging. Maar leden zouden bijvoorbeeld ook contributie kunnen betalen naar rato van wat zij vrijwillig bijdragen aan de club. Stel ambassadeurs aan om de verenigingen te profileren Het verenigingsleven dient zich bewust te zijn van hun maatschappelijke functie. Om deze functie verder te benadrukken is het noodzakelijk dat de betrokkenheid van leden wordt vergroot. Stel vanuit het eigen netwerk ambassadeurs aan die de sport, muziek of dans lokaal promoten om leden te behouden en nieuwe leden te werven. Ontwikkel een doelgroepenbeleid om betrokkenheid bij de verenigingen te vergroten Betrokkenheid bij de verenigingen verschilt enorm tussen stad en platteland. Over het algemeen is bij de verenigingen op het platteland de betrokkenheid van ouders en leden sterker dan in de stad Almelo. Dit uit zich onder andere in de b ereidheid om zich vrijwillig in te zetten voor de vereniging. De verenigingen hebben ook te maken met diverse leeftijdsgroepen die ieder om een andere aanpak vragen. Onderstaande leeftijdscategorieën werden gedefinieerd: 4-15 jaar en 16/18-25 jaar Deze leeftijdsgroepen zijn voor wat betreft betrokkenheid en binding aan de vereniging vaak een moeilijke groep. De jongsten kunnen vanwege hun leeftijd nog geen bijdrage leveren als vrijwilliger en de jongvolwassenen gaan elders studeren. Sommigen van hen komen in het weekend terug om in het dorp van herkomst te voetballen, maar velen vinden een nieuwe sportvereniging in de stude ntenstad waardoor leden verloren gaan. Omdat de jongeren en jongvolwassenen actief met sociale media omgaan, zouden ze via deze weg kunnen worden benaderd voor activiteiten op de (oude) vereniging. Dit kan de betrokkenheid vergroten. Daarnaast dient de jeugd ook zelf verantwoordelijkheid te krijgen/drag en binnen de vereniging door activiteiten te organiseren.

________________________________ 9 http://www.sportboulevardenschede.nl

50

26-40 jaar In deze leeftijdscategorie zitten vaak de actieve leden die moeten worden vastgehouden. Tegenwoordig worden er hoge eisen gesteld aan de kwaliteiten van het bestuur. Penningmeesters moeten plaatsmaken voor accountants. In deze leeftijdsgroep en de hiernavolgende zouden de leden voor het bestuur kunnen worden gezocht. 41-65 jaar In deze leeftijdscategorie zitten vaak de begeleidende leden, ouderen die als mentor fungeren voor de jongere leden. 65 plus Deze leeftijdsgroep is een nieuwe doelgroep die kan worden benaderd en kansen biedt. De verenigingen zouden meer activiteiten voor deze groep kunnen organiseren, met nieuwe spelvormen die minder competitief van aard zijn en bij het fysieke niveau van deze leeftijdsgroep passen.

6.4

Afsluitend Noord Twente is van oorsprong geen uniforme of samenhangende regio. Het g ebied bestaat uit verschillende gemeenten en kernen die vaak hun eigen achter grond, identiteit en cultuur hebben. Desondanks blijkt uit dit onderzoek dat er op verschillende punten sprake is van gemeenschappelijke belangen waarin men e lkaar kan versterken en van elkaar kan leren. Gezamenlijke initiatieven zullen ec hter niet geforceerd in gang moeten worden gezet, maar moeten ontstaan vanuit een gemeenschappelijk doel waarvan het belang bij alle betrokkenen evident is. Zo zullen betrokkenen zelf ontdekken wat ze elkaar te bieden hebben en op welke wijze men elkaar kan versterken. Op deze manier kan wellicht de aanzet worden gegeven voor toekomstige initiatieven en meer structurele vormen van samen werking. Uit dit onderzoek zijn drie onderwerpen naar voren gekomen waarvan de potentie en het belang van samenwerking het grootst zijn. Dit zijn de verdere versterking van de winkelgebieden, het profileren van Noord Twente als vestigingsplaats en het vergroten van de betrokkenheid van de inwoners bij het verenigingsleven. Om dit te realiseren zullen alle betrokken partijen in het gebied hun verantwoo rdelijkheid moeten nemen. Een actieve opstelling van zowel de overheid, het bedrijfsleven, verenigingen en inwoners is noodzakelijk om de duurzaamheid van Noord Twente ook in de toekomst te garanderen.

51

Bijlage I Variabelen Triple P kenmerk PEOPLE samenstelling bevolking afhankelijkheid (% niet-bijstandsgerechtigden) opleidingsniveau (% hoogopgeleiden) jeugdigheid (% 25-) bevolkingsdynamiek (groei %) sociale cohesie betrokkenheid (opkomst % verkiezingen) consensus (% niet-protestpartijen) maatschappelijke participatie (% vrijwilligers) criminaliteit (misdrijven / inwoner) werk en voorzieningen bereikbare arbeidsplaatsen gemiddelde bedrijfsomvang (banen / bedrijf) voorzieningengraad detailhandel (vkp / bedrijf) voorzieningengraad vrije tijd (horeca sport recreatie / bedrijf) woonomgeving aandeel woonoppervlakte (opp. wonen / totaal) aandeel recreatieruimte (opp. recreatie / totaal) gemiddelde WOZ-waarde woning stedelijkheid (adressendichtheid) PROFIT welvaartscreatie arbeidsproductiviteit (BTW / arbeidsvolume) RTV (winst tov vermogen) solvabiliteit (eigen vermogen / balanstotaal) economische dynamiek (groei % werkgel.) vernieuwing R&D (banen ICT, R&D / totale werkgelegenheid) verjonging (startende ondern. / potentiële ber.bev.) investeringsratio (investeringen / BTW) vestigingssaldo (oprichtingen, vestiging, vertrek) bevolking als arbeids- en afzetmarkt bereikbare (beroeps)bevolking koopkracht (inkomen / huish.) arbeidsparticipatie (werkzame ber.bev. / bevolking) productiefactor ruimte bedrijventerrein agrarische ruimte ruimte infrastructuur gemiddelde WOZ-waarde commercieel vastgoed

52

bron

ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS WDM ABF-Research/AD ABF-Research/CBS ABF-Research/LISA ABF-Research/LISA ABF-Research/LISA ABF Research/CBS ABF Research/CBS ABF Research/CBS CBS

Rabobank Rabobank Rabobank ABF-Research/LISA ABF-Research/LISA Kamer van Koophandel Rabobank Kamer van Koophandel ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS ABF ABF ABF ABF

Research/CBS Research/CBS Research/CBS Research/CBS

PLANET natuur versnippering landschap (opp. natuur en agrarisch / totaal) groei areaal natuur (%) variatie flora (hogere planten / ha) reservaatfunctie flora (bedreigde planten / ha) cultuurhistorie stedeschoon (beschermde gezichten / ha) monumentdichtheid (monumenten / ha bebouwd) cultuurhistorische kenmerkendheid (culthist. elementen / ha) milieudruk economie werkgelegenheidsdichtheid (banen / ha) ruimtebeslag bedrijven (opp terrein / bedrijven) CO2-uitstoot bedrijfsleven (CO2-uitstoot / banen) CO2-uitstoot verkeer (CO2-uitstoot / weglengte) milieudruk bevolking bevolkingsdichtheid (bevolking / ha) ruimtebeslag wonen (woningen / woonoppervlak) CO2-uitstoot bevolking (CO2-uitstoot / bevolking)

ABF-Research/LISA ABF-Research/LISA Floron Floron OC&W OC&W Planbureau voor de Leefomgeving ABF-Research/LISA ABF-Research/LISA SenterNovem SenterNovem ABF-Research/CBS ABF-Research/CBS SenterNovem

53

Bijlage II Geraadpleegde bronnen Rapporten - BRO (2010). Detailhandelsstructuurvisie Twenterand 2011-2016. Gemeente Twenterand. - Co-operatives UK (2013). Sticky money. Evaluating the local impact of the cooperative pound. - Droogh Trommelen en Partners (2012). Agenda voor de toekomst van detailhandelsbeleid Stadsregio Arnhem-Nijmegen. - Gemeente Almelo (2008). Toekomstvisie detailhandel Almelo 2008-2015. - Gemeente Almelo (2010). Bedrijventerrein in perspectief tot 2020. Een onderzoek naar de toekomstige behoefte aan bedrijventerrein in Almelo. - Rabobank (2011). Werk aan de winkel! - Rabobank (2013). Thema-update: E-commerce. 37e jaargang, januari 2013. - Twente Index 2012 Overige bronnen -

Huis voor de Sport. Oktober, 2012. RTV Oost, 7 juni 2012. www.noordoost-twente.nl www.sportboulevardenschede.nl www.almelo.nl www.twenterand.nl www.tubbergen.nl www.wierden.nl www.almelonieuws.nl (11-07-2012) www.tubbergen.nieuws.nl (14-11-2012)

54

Colofon Titel Triple P Monitor Noord Twente Ondertitel Samen-Werken aan een duurzame regio Auteurs Anouk Smeltink-Mensen Cynthia Briesen Publicatiedatum Juni 2013 In opdracht van: Rabobank Noord Twente Contactgegevens Rabobank Noord Twente De Werf 5 7607 HH Almelo

© Rabobank Nederland, 2013 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, f otokopie of op welke andere wijze dan daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande toestemming van Rabobank Nederland. No part of this publication may be reproduced in any form by print, photo print, microfilm or any ot her means without written permission by Rabobank Nederland.

55

Triple P Monitor Noord Twente. Samen-Werken aan een duurzame regio

Recommend Documents