TOOLKIT LVB EN VERSLAVING

TOOLKIT LVB EN VERSLAVING

Utrecht, Trimbos-instituut April 2013

Colofon

Projectleiding Els Bransen Samenstelling Suzanne Lokman Financiering ZonMw Met dank aan de expertgroep LVB en verslaving Marijke Bouts - Mondriaan verslavingspreventie Rob Bovens – Hogeschool Windesheim Rianca den Ouden – Tactus Verslavingszorg Joanneke van der Nagel – Tactus Verslavingszorg Maria Trentelman – Trajectum Marion Kiewik – Aveleijn Koos de Haan – Hogeschool Inholland Petri Embregts – Tilburg University/Dichterbij Xavier Moonen – UvA/Koraalgroep

Trimbos-instituut Da Costakade 45 Postbus 725 3500 AS Utrecht T: 030-297 11 00 F: 030-297 11 11 © 2013, Trimbos-instituut, Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het Trimbos-instituut.

INHOUD VOORWOORD ............................................................................................... 1 1

INLEIDING ............................................................................................. 3

2

METHODEN EN MATERIALEN VISIE EN BELEID ..................................... 11 OPEN EN ALERT, ALCOHOL EN DRUGSPREVENTIE IN LVG-SETTING ................................... 11

3

METHODEN EN MATERIALEN SCREENING ............................................. 13 SUMID-Q..................................................................................................... 13 SCREENER LVB .............................................................................................. 15

4

METHODEN EN MATERIALEN PREVENTIE .............................................. 17 BEKIJK 'T NUCHTER – VOORLICHTING OVER ALCOHOL EN DRUGS ..................................... 17 BROCHURES ZONDER FLAUWEKUL ......................................................................... 19 SPEL TRIP, EEN REIS DOOR DE WERELD VAN DRANK EN DRUGS ...................................... 20 WEBSITE STEFFIE (ONDERDEEL VAN OPEN EN ALERT) ................................................. 22

5

METHODEN EN MATERIALEN VROEGINTERVENTIE ............................... 23 BEKIJK 'T NUCHTER – MOTIVATIETRAINING .............................................................. 23

6

METHODEN EN MATERIALEN BEHANDELING ......................................... 25 TRAINING 'OMGAAN MET MIDDELEN EN VERSLAVING' DEEL 1: HET BEGIN ........................... 25 TRAINING 'OMGAAN MET MIDDELEN EN VERSLAVING' DEEL 2: MIJN GEBRUIK ....................... 28 TRAINING 'OMGAAN MET MIDDELEN EN VERSLAVING' DEEL 3: VAARDIGHEIDSTRAINING MET INSTRUCTIEFILM.............................................................................................. 31 LEEFSTIJLTRAINING-PLUS ................................................................................. 33 MINDER DRANK OF DRUGS .................................................................................. 35

7

METHODEN EN MATERIALEN DESKUNDIGHEIDSBEVORDERING............ 37 TRAINING VERSLAVING EN VERSTANDELIJKE HANDICAP ................................................ 37 TRAINING MOTIVERENDE GESPREKSVOERING BIJ PATIËNTEN MET EEN LVB ......................... 39

8

BIJLAGEN ............................................................................................. 41 TRAINING WIJS OP WEG - VROEGINTERVENTIE.......................................................... 41 LEEFSTIJLTRAINING BETER OMGAAN MET ALCOHOL EN DRUGS - BEHANDELING...................... 43

VOORWOORD

De afgelopen jaren zijn verscheidene methoden en materialen ontwikkeld voor preventie en zorg op het gebied van alcoholen drugsgebruik door mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB). Deze toolkit bevat hiervan een overzicht. Het gaat om methoden en materialen voor beleidsontwikkeling, preventie, screening, vroeginterventie, behandeling en deskundigheidsbevordering. In een inleidend hoofdstuk geven we aan op welke wijze de methoden en materialen kunnen worden ingezet en door wie. De toolkit is een ontwikkeldocument dat om verdere aanvulling en uitwerking vraagt. We pretenderen geen volledigheid vanwege de vele initiatieven die er momenteel lopen en die vermoedelijk nog niet allemaal in het stadium van kennisdeling zijn. Ook zullen de meeste 'tools' nog verder beproefd moeten worden en onderzocht op effectiviteit. Enkele methoden en materialen zijn uitsluitend in de bijlage opgenomen omdat zij nog niet vrijelijk beschikbaar zijn en de overdracht naar andere instellingen nog niet is uitgewerkt. Dit document kwam tot stand in het kader van het Verbeterproject LVB en verslaving, onderdeel van het Verbeterprogramma Gehandicaptenzorg. De samenwerkingscontacten van het Trimbos-instituut met de verslavingszorg (VZ), geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en de gehandicaptenzorg (GHZ) vormden naast de sneeuwbalmethode ('hoort zegt het voort') de bron van de informatie. De tekst is met alle ontwikkelaars doorgenomen op juistheid. Niettemin is het mogelijk dat inmiddels op onderdelen veranderingen gaande zijn. We hopen dat de toolkit ondanks deze kanttekeningen u op ideeën brengt en een aantal handvatten biedt, want daarvoor is de toolkit bedoeld. Voor opmerkingen en aanvullingen houden wij ons van harte aanbevolen. Namens het projectteam en de expertgroep van LVB en verslaving, Els Bransen ([email protected])

1

2

1

INLEIDING

Cliënten met een licht verstandelijke beperking (LVB) die middelen gebruiken komen relatief vaak in de problemen door hun gebruik. Hoewel exacte cijfers over de omvang van problematisch alcoholen drugsgebruik door mensen met LVB ontbreken, kan op basis van praktijkverkenningen worden gesteld dat een substantiële groep LVB-cliënten problemen heeft als gevolg van (overmatig) alcoholen/of drugsgebruik, of tot een hoog risicogroep behoort. Het is dus belangrijk om deze problemen zo snel en adequaat mogelijk te behandelen, en liever nog voor te zijn. Kennis en vaardigheden nodig Niet alleen de gehandicaptenzorg (GHZ) komt in aanraking met mensen met een LVB. Ook instellingen voor verslavingszorg (VZ), geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en justitiële instellingen hebben LVB-cliënten, zij het dat zij deze cliënten lang niet altijd als zodanig herkennen. Om LVB-cliënten met (problematisch) middelengebruik goede zorg te kunnen bieden, is kennis nodig van de kenmerken en impact van een LVB en van alcohol, drugs en verslaving. De praktijk wijst uit dat één en dezelfde zorginstelling vaak niet over deze beide vormen van kennis beschikt. Dat betekent dat nauwe samenwerking tussen de verschillende instellingen (GHZ, VZ, GGZ) van belang is en dat deskundigheidsbevordering nodig is op het gebied van LVB (VZ, GGZ) en middelengebruik en verslaving (GHZ). Het identificeren van cliënten met een LVB en het aanpassen van het aanbod voor preventie en behandeling op deze doelgroep is essentieel voor een effectieve aanpak van (problematisch) middelengebruik. Tijdige signalering en goede begeleiding dragen hier eveneens aan bij. Beschikbare methoden en materialen De afgelopen jaren zijn er in toenemende mate methoden en materialen beschikbaar gekomen specifiek gericht op mensen met een LVB en (problematisch) middelengebruik. Initiatieven daartoe zijn genomen door instellingen uit de GHZ, VZ en Hogescholen of landelijke kenniscentra, vaak in samenwerking met elkaar. De toolkit LVB en verslaving geeft een overzicht van methoden en materialen die op dit moment voorhanden zijn. Ze zijn ingedeeld naar de doelgroepen waarop zij zich specifiek richten: 1. (hoger) management: methode voor opzetten en (instellingsbreed) invoeren van visie en beleid 2. medewerkers: trainingen en materialen voor deskundigheidsbevordering 3. cliënten met LVB en hun omgeving: methoden voor preventie, screening, vroeginterventie, begeleiding en behandeling, en nazorg Wij beschrijven in het vervolg van dit hoofdstuk kort de verschillende methoden en materialen per doelgroep en lichten toe hoe en door wie zij kunnen worden ingezet. Methoden en materialen per doelgroep 1. Management Structurele aandacht voor preventie en zorg bij (problematisch) middelengebruik door LVB-cliënten gaat niet zonder een heldere visie en een duidelijk beleid. Voor het opstellen van beleid kan de GHZ gebruik maken van de interventie Open en Alert. 3

Het 'Handboek implementatie' richt zich op de gehandicaptenzorg en beschrijft de stappen die genomen moeten worden om tot een passend alcoholen drugsbeleid te komen. Tevens gaat het in op de organisatie en inbedding van deskundigheidsbevordering van medewerkers. Omdat goede samenwerking tussen de GHZ en VZ belangrijk is, wordt geadviseerd om een preventiewerker van de VZ te betrekken bij het opstellen van beleid. De preventiewerker kan helpen bij de projectmatige aanpak van de visie- en beleidsontwikkeling, kan het aanbod van de VZ uiteenzetten en advies geven op het gebied van deskundigheidsbevordering. 2. Medewerkers Om LVB-cliënten met (problematisch) middelengebruik goed te kunnen begeleiden en behandelen, zijn zowel kennis en vaardigheden nodig op het gebied van middelengebruik als van LVB. Vaak beschikken medewerkers echter niet over deskundigheid op beide gebieden, wat leidt tot handelingsverlegenheid. Binnen de GHZ is behoefte aan meer deskundigheid van medewerkers op het gebied van middelenkennis en -gebruik, signaleren en praten over middelengebruik en vergroten van de motivatie voor verandering. Bij medewerkers van de VZ (GGZ, justitiële instellingen) is ruimte voor meer vakkundigheid op het gebied van LVB, met name in het herkennen van verstandelijke beperkingen en inzicht in de reikwijdte en consequenties ervan. De afgelopen jaren zijn er binnen de SPH-opleidingen van hogescholen verschillende initiatieven genomen om LVB, middelengebruik en/of verslavingskunde in het opleidingsaanbod op te nemen. Hogeschool Windesheim biedt in samenwerking met de Hanzehogeschool Groningen, bijvoorbeeld een minor (bijvak) LVB aan, waarin aandacht is voor verslaving. Een dergelijk aanbod is ook aanwezig op de Hogeschool Rotterdam en Avans Hogeschool (zie figuur 1).

Figuur 1

Scholingsaanbod van Hogescholen gericht op LVB en verslaving

Studierichting

Onderwijsinstelling

Minor LVB met aandacht voor verslaving

Hogesc hool Rotterdam Hogesc hool Windesheim i.s.m. Hanzehogesc hool Groningen Avans Hogesc hool

Minor jeugd met aandacht voor LVB

Hogesc hool Leiden

Minor Langdurig Problematische NHL Hogesc hool gezinnen waar sprake is van een LVB

Minor Verslavingskunde

Hogesc hool Windesheim

4

Buiten deze opleidingen zijn er trainingen beschikbaar die op maat kunnen worden aangeboden (zie figuur 2). Ook vinden er trainingen plaats tussen instellingen voor GHZ en VZ onderling, in het kader van samenwerkingsverbanden. Figuur 2

Trainingen voor medewerkers van VG en VZ

Training Open en Alert

Doel Doelgroep Kennis en vaardigheden Medewerkers GHZ verbeteren van medewerkers op het gebied van alcohol, drugs en problematisc h alc oholen drugsgebruik door c liënten

Training Verslaving en Verstandelijke handicap

Effec tief leren omgaan met verslaving en middelenproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking

HBO- en WO-opgeleide medewerkers GHZ, VZ, GGZ

Training Motiverende gespreksvoering bij patienten met LBV

Toename in motiverende gespreksvaardigheden bij hulpverleners, toegespitst op de kenmerken van LVBc liënten

HBO- en WO-opgeleide medewerkers GHZ, VZ, GGZ

Van de beschikbare trainingen in figuur 2 is 'Open en Alert' uitsluitend gericht op medewerkers van de GHZ1. De training gaat in op alcohol(gebruik) en drugs(gebruik) en het signaleren en bespreekbaar maken van middelengebruik. Preventiewerkers van de VZ in de regio geven in principe de training. Als GHZ-instelling verslavingsdeskundigheid in huis heeft, kan de training ook door de eigen verslavingsexpert(s) worden gegeven. De training 'Verslaving en Verstandelijke handicap' en 'Motiverende gespreksvoering bij patiënten met LVB' zijn bedoeld voor medewerkers uit zowel de GHZ als de VZ en GGZ. De trainingen worden gegeven door respectievelijk Tactus Verslavingszorg en Stichting Trajectum - Hoeve Boschoord. 3. Cliënten met LVB en hun omgeving Voor cliënten met LVB (en hun omgeving) zijn er methoden en materialen beschikbaar van screening tot nazorg. Een overzicht van de methoden en materialen in deze toolkit staat in figuur 3. In de figuur staat vermeld bij wie de uitvoering van de interventies ligt en wat de voorwaarden voor uitvoering zijn. Afstemming tussen de verschillende type instellingen (GHZ, VZ, GGZ) is aan te bevelen. Voor de indeling van (preventieve) maatregelen wordt steeds vaker gebruik gemaakt van het zogenoemde stoplichtmodel. Dit model laat zien welke type maatregelen wenselijk is in welk stadium van middelengebruik. Groen verwijst naar geen (problematisch) gebruik, oranje naar riskant gebruik en bij rood is er sprake van 1

Er bestaat daarnaast een Open en Alert aanbod voor de Jeugdhulpverlening en de Justitiële Jeugdinrichtingen, zie www.openenalert.nl.

5

problematisch gebruik of verslaving. Een adequate aanpak van (problematisch) alcoholen drugsgebruik vergt maatregelen in ieder stadium.

6

Figuur 3

Nr

Interventies gericht op cliënten met LVB met (risico op) middelenproblemen en hun omgeving2

Interventie/materiaal

Fase van Pagina Individu (I)/ Uitvoering door zorgtraject toolkit groep (G)

Voorwaarden

1

SumID-Q

Screening

13

I

Begeleider/ gedragsdeskundige VG

Training SumID-Q is gevolgd

2

Screener LVB

Screening

15

I

Preventiefunctionaris/ casemanager VZ GGZ, jeugdzorg, maatschappelijke opvang

3

Bekijk 't nuchter, voorlichting

Preventie

17

G

Gedragsdeskundige VG i.c.m. Preventiefunctionaris VZ

Verslavingsdeskundigheid LVB-deskundigheid

4

Zonder flauwekul

Preventie

19

I

Begeleiders Preventiefunctionaris VZ

LVB-deskundigheid

5

Trip

Preventie

20

G

Preventiefunctionaris VZ bij voorkeur Verslavingsdeskundigheid i.c.m. begeleider/gedragsdsdeskundige VG LVB-deskundigheid

6

Steffie

Preventie

22

I

7

Bekijk 't nuchter, motivatietraining

Vroeginterventie

23

G

Begeleider/gedragsdsdeskundige VG i.c.m. Preventiefunctionaris VZ

Training motiverende gespreksvoering

8

C onsultatie

Begeleiding

I

Teamleider/ gedragsdeskundige VG i.c.m. Preventiefunctionaris VZ

LVB-deskundigheid

2 De gebruikte terminologie voor de functie kan per organisatie afwijken. Daar waar begeleider, casemanager, etc. staat, kunt u die functie lezen, die in uw organisatie gebruikelijk is.

7

Nr

Interventie/materiaal

Fase van Pagina Individu (I)/ Uitvoering door zorgtraject toolkit groep (G)

Voorwaarden

Training 'Omgaan met middelen en verslaving', deel 1: Het begin

Behandeling

25

G (evt. I)

GZ-psycholoog, professionals HBO-niveau

Verslavingsdeskundigheid, LVB-deskundigheid, Training motiverende gespreksvoering is gevolgd (bij voorkeur)

10 Training 'Omgaan met middelen en verslaving', deel 2: Mijn gebruik

Behandeling

28

G (evt. I)


Verslavingsdeskundigheid, LVB-deskundigheid, Training motiverende gespreksvoering (bij voorkeur)

11 Training 'Omgaan met Behandeling middelen en verslaving', deel 3: vaardigheidstraining met instructiefilm

31

G (evt. I)


Verslavingsdeskundigheid, LVB-deskundigheid, Training motiverende gespreksvoering (bij voorkeur)

12 Leefstijltraining-PLUS

Behandeling

33

I

Persoonlijk begeleider i.c.m. behandelaar VZ

Intensieve samenwerking tussen VG en VZ

13 Minder drank of drugs

Behandeling

35

I en G

Medewerkers met HBO werken denkniveau bij VG en VZ

Basistraining LVB en verslaving. Train-de-trainerstraject Minder Drank of Drugs (geadviseerd)

9

8

Het stoplichtmodel voor verslavingspreventie is ontwikkeld door de samenwerkende preventieafdelingen van de VZ. Figuur 4 is afgeleid van dit stoplichtmodel en laat zien welke methoden en materialen specifiek voor LVB-clienten kunnen worden ingezet in de verschillende stadia. De cijfers in het model verwijzen naar de methoden en materialen in figuur 3. Het eerste, donkergroene vlak beslaat meer algemene maatregelen die een instelling kan nemen. Het gaat bijvoorbeeld om het verzamelen van informatie over de visie en deskundigheid van medewerkers. Deze informatie kan als input dienen bij het opstellen van een adequaat beleid. Ook een systematische eerste screening van cliënten op (problematisch) middelengebruik (GHZ, methode 1 in figuur 3) dan wel LVB (VZ/GGZ, methode 2) is een voorbeeld van een algemene maatregel. Instellingen krijgen op deze manier in kaart in hoeverre middelenproblematiek bij LVB-cliënten speelt. Cliënten in het lichtgroene vlak zijn geen (problematische) gebruikers, maar vormen wel een risicogroep. Uit preventief oogpunt is het geven van voorlichting over alcohol en drugs gewenst. De materialen met de cijfers 3-6 (figuur 3) kunnen voor cliënten met LVB worden ingezet door preventiewerkers of andere hiertoe opgeleide professionals.

Figuur 4

Stoplichtmodel LVB en verslaving 1,2 visie en beleid deskundigheidsbevordering 3-6 preventie 1,2,8 screening consultatie 7 vroeginterventie 9-13 behandeling

nazorg

9

De maatregelen behorend bij het gele en oranje vlak zijn gericht op experimentele of risicovolle gebruikers. Een belangrijke stap in deze fases bestaat uit het vaststellen van de mate en motieven van middelengebruik van de LVB-cliënt. Ook hiervoor is de SumID-Q een geschikt instrument. Een andere methode die beschikbaar is voor LVBers met experimenteel of risicovol gebruik is de motivatietraining Bekijk ’t Nuchter (methode 7 in figuur 3). Als cliënten in het stadium van problematisch middelengebruik of zelfs verslaving zijn beland, is behandeling vereist. Verschillende (leefstijl)trainingen zijn de laatste jaren aangepast naar de doelgroep LVB (zie figuur 3, interventies 9-13). Aan deze trainingen ligt veelal het transtheoretische model van Prochaska3 ten grondslag. De gespreksmethode die bij dit model hoort is bekend onder de noemer motiverende gespreksvoering. Dit is een gespreksmethode gericht op het verhogen van de motivatie van cliënten tot verandering van gedrag waarover ze zelf vaak ambivalent zijn. De trainingen 9, 10 en 11 in figuur 3 zijn ontwikkeld door Trajectum – De Borg en kunnen zowel individueel als in groepsverband worden gegeven. De trainingen waren aanvankelijk gericht op gebruik in de intramurele setting. Sinds 2011 loopt er echter ook een pilot waarbij de trainingen worden getoetst op toepasbaarheid binnen de ambulante setting. Hogeschool Inholland heeft in samenwerking met Brijder Verslavingszorg en twee GHZ-instellingen de leefstijltraining-PLUS ontwikkeld. Het betreft een individuele training, waarbij intensieve samenwerking plaatsvindt tussen de gehandicaptenzorg en verslavingszorg. De training Beter omgaan met alcohol en drugs van Arduin en Emergis is een groepstraining. Bij de training Minder drank of drugs, van Aveleijn en Tactus Verslavingszorg, is gekozen voor een combinatie van individuele gesprekken en groepsbijeenkomsten. Veel aandacht gaat uit naar het generaliseren van aangeleerde vaardigheden naar de praktijk.

3

Prochaska, J.O., DiClemente, C.C. & Norcross, J.C. (1992). In search of how people change. American Psychologist,47, 1102-1114.

10

2

METHODEN EN MATERIALEN VISIE en BELEID

Open en Alert, alcohol en drugspreventie in LVG-setting

Ontwikkelaar Trimbos-instituut (Els Bransen, Marijke Dijkstra)

Doel Het doel van Open en Alert is problematisch alcoholen drugsgebruik te voorkomen door organisaties te stimuleren tot een open houding tegenover alcohol en drugs en de mensen die dit gebruiken en een alerte aanpak van problemen vanwege dit gebruik.

Doelgroep Management, begeleiders, gedragsdeskundigen, teamleiders van een LVB-setting

Inhoud Open en Alert is een programma voor visie- en beleidsontwikkeling en deskundigheidsbevordering (scholing) op het gebied van alcohol en drugs in risicosettings. Er is een aangepaste versie van het programma voor LVB-settings, waarmee ervaring is opgedaan in GHZ-instellingen, orthopedagogische behandelcentra en sociale werkvoorzieningen. Het programma is ook geschikt voor GGZ instellingen, maatschappelijke opvang, RIBW, psychiatrische penitentiaire centra en andere justitiële settings die te maken hebben met mensen met LVB. De doelgroep van Open en Alert zijn het management en de uitvoerend medewerkers van de organisatie. Open en Alert bestaat uit drie bouwstenen: • Ontwikkelen van een duidelijk en breed gedragen alcoholen drugsbeleid • Deskundigheidsbevordering (scholing) zodat medewerkers kennis hebben van alcohol en drugs(gebruik) en vaardigheden beheersen voor het signaleren en bespreekbaar maken van middelengebruik • Opzetten van een structurele samenwerking met de regionale instelling voor verslavingszorg zodat er duidelijke afspraken zijn over consultatie, doorverwijzing en behandeling. Uitvoerders: een preventiewerker van de regionale instelling voor verslavingszorg voert het programma uit in samenwerking met de betreffende organisatie.

11

Bereik Vier organisaties voor verslavingszorg (Mondriaan, Victas, Novadic-Kentron en Tactus) participeerden in een pilotstudie naar Open en Alert (oude versie) in een LVG-jeugdsetting. Vijf organisaties voor verslavingszorg (Mondriaan, Victas, NovadicKentron, Bouman GGZ en Verslavingszorg Noord Nederland) deden ervaring op met Open en Alert (eerste LVG-versie) in een LVB-setting voor volwassenen. Het Trimbos-instituut beschikt over een overzicht van organisaties die handleidingen en cursusmateriaal hebben besteld en van deelnemers aan de training in het werken met Open en Alert. Er is echter geen zicht op de mate waarin het programma momenteel wordt uitgevoerd.

Evaluatiegegevens Er is een pilotstudie uitgevoerd naar uitvoerbaarheid en waardering van Open en Alert. Acht koppels van instellingen voor verslavingszorg en instellingen voor mensen met LVB deden aan de pilotstudie mee. Uit de evaluatie bleek dat preventiewerkers de interventie goed uitvoerbaar vonden en de groepsleiding de scholing overwegend positief waardeerde: duidelijk, leerzaam en praktijkgericht. Zij gaven gemiddeld als waardering een 7,8. Preventiewerkers waarderen de compleetheid van het programma en de aandacht voor het ontwikkelen van een uitvoerbaar en aansprekend beleid. De behoefte hieraan is groot bij LVB-organisaties. Open en Alert is in 2011 erkend als theoretisch goed onderbouwde interventie door het Centrum Gezond Leven van het RIVM. De interventie en onderbouwing zijn te vinden in de I-database.

Randvoorwaarden voor toepassing De handleidingen voor preventiewerkers en beleidsmedewerkers (met het oog op implementatie) zijn te bestellen via de webwinkel van het Trimbos-instituut. Om het programma op de beoogde wijze uit te kunnen voeren is het volgen van een training een must. Deze training wordt op verzoek door het Trimbos-instituut georganiseerd. Ook het werkboek voor cursisten is bij het Trimbos-instituut te bestellen. Op de handboeken en het werkboek zit copyright.

Bronnen • • • • •

www.openenalert.nl www.trimbos.nl Factsheet Open en Alert Dijkstra, M., Bransen, E., & Leeman, M. (2011). Verslavingspreventie is onvoldoende toegerust voor mensen met een lichte verstandelijke beperking. Verslaving, 7 (4), 72-83. Dijkstra, M., & Bransen, E. (2012). Problematisch alcoholen drugsgebruik voorkomen bij mensen met LVG: de kracht van Open en Alert en Bekijk 't nuchter. Markant, februari.

12

3

METHODEN EN MATERIALEN SCREENING

SumID-Q

Ontwikkelaar Tactus Verslavingszorg (Joanneke van der Nagel, Marike van Dijk), Aveleijn (Marion Kiewik) en Radboud Universiteit (Cor de Jong, Robert Didden).

Doel Het in kaart brengen van risicofactoren, gebruik en de gevolgen van gebruik van alcohol en drugs.

Doelgroep Jongeren en volwassenen met LVB

Inhoud De SumID-Q bestaat uit een vragenlijst die in kaart brengt: welke psychoactieve stoffen de cliënt kent, hoeveel hij/zij ervan weet, vindt, wat er in zijn/haar omgeving wordt gebruikt, wat hij/zij eventueel zelf gebruikt, wat de gevolgen van gebruik zijn en of en hoe groot de motivatie tot veranderen is. De vragenlijst is aangepast aan de mogelijkheden en beperkingen van volwassenen met LVB maar uit ervaring blijkt dat de lijst ook voor jongeren of mensen met een iets lager of hoger niveau geschikt is. Met de SumID-Q kan systematisch het gesprek over middelengebruik worden aangegaan. Het instrument is geschikt om af te nemen op indicatie, maar is juist ook bedoeld voor het systematisch screenen van alle cliënten die in zorg zijn. Door het breed toepassen van de SumID-Q krijgt men helderheid over middelenproblematiek op cliëntniveau, en tevens zicht op waar op instellingsniveau nadere preventieve interventies nodig zijn. Uitvoerders: de SumID-Q kan worden afgenomen door begeleiders en gedragsdeskundigen

Bereik Tactus verslavingszorg beschikt over een overzicht van instellingen die zijn getraind in het werken met de SumID-Q. Er is echter geen zicht op de mate waarin het instrument momenteel wordt toegepast.

13

Evaluatiegegevens Nog niet bekend.

Randvoorwaarden voor toepassing De SumID-Q is te bestellen bij Tactus verslavingszorg. Om de beoogde visie en gespreksvoering op een juiste wijze uit te kunnen voeren is het volgen van een korte training een must. Tactus verslavingszorg organiseert een dergelijke training op verzoek. Op de handleiding SumID-Q rust een copyright.

Bronnen • • •

www.tactus.nl http://www.webwinkeltactus.nl/webshop http://www.nispa.nl/nl/onderzoek/sumid.html

14

Screener LVB

Ontwikkelaar Universiteit van Amsterdam (Xavier Moonen), Hogeschool Leiden (Hendrien Kaal) en Radboud Universiteit Nijmegen (Henk Nijman)

Doel Op een relatief eenvoudige maar voldoende accurate manier vaststellen of er sprake is van een vermoeden van een lichte verstandelijke beperking.

Doelgroep Cliënten van algemene gezondheids- en welzijnsvoorzieningen zoals de GGZ, jeugdzorg, verslavingszorg en de maatschappelijke opvang. Er is een volwassenenversie en een jongerenversie.

Inhoud Het instrument omvat een aantal vragen om vast te stellen of er vermoedelijk sprake is van een LVB.

Bereik De volwassenenversie is in een eerste versie gebruiksklaar en genormeerd. De analyses om de beste combinatie van items vast te stellen zijn inmiddels afgerond en verwerkt in de handleiding. Deze wordt in mei 2013 door testuitgeverij Hogrefe uitgegeven en kan dan door organisaties gebruikt worden. De validering en normering van de jongerenversie (12-16 jaar) is in ontwikkeling. Diverse organisaties verzamelen daartoe in 2013 gegevens. De jongerenversie is naar verwachting in 2014 beschikbaar.

Evaluatiegegevens Nog niet beschikbaar.

Randvoorwaarden voor toepassing Het gebruik vraagt niet om specialistische kennis; er is geen training nodig. Wel moet de handleiding nauwkeurig gevolgd worden, evenals de voorgeschreven wijze van scoring. De uitslag van de screener mag alleen gezien worden als een indicatie van een mogelijke LVB. Hoewel de screener heel sensitief is, zal door aanvullend psychodiagnostisch onderzoek, de eventuele LVB moeten worden vastgesteld!

15

Mits de verzamelde gegevens gebruikt mogen worden voor onderzoek, is de screener voorlopig kosteloos beschikbaar.

Bronnen • •

Presentatie Xavier Moonen, 14-12-2011: http://kennisplein.vilans.nl/docs/KNP/verbinding/pdf/Bijeenkomsten/Focus20 11/Elinkwijkzaal/Elinkwijkzaal%201%20dec%20Moonen.pdf Factsheet 3 LVB en jeugdcriminaliteit – december 2013: http://www.kennispleingehandicaptensector.nl/docs/KNP/Verbeterprogramma /LVB/FactsheetLVB_jeugdcriminaliteit_122012.pdf

16

4

METHODEN EN MATERIALEN PREVENTIE

Bekijk 't nuchter – Voorlichting over alcohol en drugs

Ontwikkelaar Trimbos-instituut (Els Bransen, Marijke Dijkstra) i.s.m. Verslavingszorg Noord Nederland (Rozemarijn de Kruijf)

Doel Problematisch alcoholen drugsgebruik voorkomen bij mensen met LVB. Het doel van de voorlichting is de kennis en het bewustzijn te vergroten over alcohol en drugs(gebruik).


Inhoud Het voorlichtingspakket bestaat uit een handleiding waarin dertien bijeenkomsten staan beschreven voor het geven van voorlichting over alcohol, cannabis en harddrugs. Er wordt een onderscheid gemaakt naar ervaringen met, effecten van en risico's in het gebruik van de middelen om zo mensen in verschillende stadia van gebruik aan te kunnen spreken. Bovendien kan een keuze worden gemaakt uit werkvormen die meer of juist minder cognitieve vaardigheden vragen. Bij de handleiding zit een 'Kikbox', een toolbox met een verzameling aan educatief (audiovisueel) materiaal waaronder het spel TRIP en de voorlichtingsbrochures 'Zonder flauwekul'. Ook is er een voorlichtingsbrochure voor ouders van jongeren met LVB in de Kikbox opgenomen.

Bereik Circa 100 organisaties hebben sinds medio 2011 de Kikbox bij het Trimbos-instituut besteld. Er is echter geen zicht op de mate waarin de voorlichting met behulp van deze materialen en aan de hand van de handleiding Bekijk 't nuchter wordt uitgevoerd.

17

Evaluatiegegevens Van mei 2010 tot mei 2011 is er een pilotstudie naar het voorlichtingsprogramma Bekijk 't nuchter uitgevoerd. Twintig mensen met LVB hebben het programma beoordeeld. Zij waren overwegend positief en gaven een gemiddeld rapportcijfer van 8,7. De voorlichting heeft bij de meeste deelnemers geleid tot meer kennis over bier en blowen en ongeveer de helft wist na de voorlichting meer over harddrugs. Van de deelnemers gaf 85% aan te weten aan wie ze in het vervolg vragen over alcohol en drugs kunnen stellen. Verder gaf 45% aan echt anders te zijn gaan denken over alcohol en drugs en 40% 'een beetje'. Ook de uitvoerders (preventiewerkers en begeleiders) waren erg positief over Bekijk 't nuchter. Zij schreven het succes van het programma toe aan de openheid waarmee jongeren over alcohol en drugs mogen praten. Het grootste knelpunt vinden de uitvoerders de werving van deelnemers voor Bekijk 't nuchter.

Randvoorwaarden voor toepassing Het voorlichtingsprogramma is te bestellen bij het Trimbos-instituut. Om het programma op de beoogde wijze uit te kunnen voeren is samenwerking met een preventiewerker van de regionale instelling voor verslavingszorg noodzakelijk. Op het materiaal zit copyright.

Bronnen • • • •

www.trimbos.nl www.openenalert.nl Dijkstra, M., Bransen, E., & Leeman, M. (2011). Verslavingspreventie is onvoldoende toegerust voor mensen met een lichte verstandelijke beperking. Verslaving, 7 (4), 72-83. Dijkstra, M., & Bransen, E. (2012). Problematisch alcoholen drugsgebruik voorkomen bij mensen met LVG: de kracht van Open en Alert en Bekijk 't nuchter. Markant, februari.

18

Brochures Zonder Flauwekul

Ontwikkelaar Trimbos-instituut (Hettie Rensink, Iris Hilderink, Els Bransen)

Doel Mensen met LVB informeren over alcohol, cannabis en harddrugs.


Inhoud Vier verschillende brochures zijn ontwikkeld in samenwerking met mensen met LVB. Voor jongeren en volwassenen met LVB zijn er drie brochures: één over alcohol, over hasj en wiet en over XTC, cocaïne en speed. Voor ouders (vaak ook met een verstandelijke beperking) is er een aparte brochure: Uw kind, alcohol en drugs. Met weinig woorden, grote letters en veel plaatjes staat er informatie in over (de werking van) het middel, de effecten, risico's, gevolgen, de wet en over verslaving.

Bereik De brochures 'Zonder Flauwekul' zijn sinds 2009 beschikbaar. De brochures zijn sinds het verschijnen tenminste 9000 (XTC, cocaïne en drugs) tot 14000 (Alcohol) keer besteld.

Evaluatiegegevens Zie de gegevens over Bekijk 't nuchter, alcohol en drugsvoorlichting

Voorwaarden voor overdracht De brochures zijn tegen betaling te bestellen bij de webwinkel van het Trimbosinstituut

Bronnen •

www.trimbos.nl

19

Spel TRIP, een reis door de wereld van drank en drugs

Ontwikkelaar Brijder Verslavingszorg (Jantine van der Plas) en het Trimbos-instituut (Iris Hilderink)

Doel Alcohol en drugs op een laagdrempelige manier bespreekbaar maken en onder de aandacht brengen. Daarnaast kan het spel ingezet worden om te achterhalen hoe er door mensen met LVB gedacht wordt over alcohol en drugs en om zicht te krijgen op hun middelengebruik.


Inhoud TRIP kan gespeeld worden met 3-7 spelers, afhankelijk van de drukte en de veiligheid van de groep. Het spel kan bijvoorbeeld ingezet worden tijdens een voorlichtingsbijeenkomst. TRIP bestaat uit een speelveld met verschillende vakken. Elke speler heeft een pion en om de beurt gooit een speler met de dobbelsteen. De speler pakt een kaart met dezelfde kleur als het vak waar hij of zij op komt. De speler leest de kaart hardop voor. Er zijn vier soorten kaarten: Wat weet jij? (kennis), Wat doe jij? (vaardigheden), Wat vind jij? (mening) en Waar of niet waar (stellingen). De speler die aan de beurt is beantwoordt eerst de vraag, daarna wordt aan de andere spelers gevraagd wat zij zouden doen of wat hun mening is. Een ervaren spelleider op het gebied van alcohol en drugs en die kennis heeft van mensen met LVB bepaalt het tempo van het spel, geeft extra achtergrondinformatie en begeleidt de discussies.

Bereik Het spel TRIP is in 2010 verschenen en inmiddels ruim 400 keer besteld.

Evaluatiegegevens Zie de gegevens over Bekijk 't nuchter, alcohol en drugsvoorlichting

20

Randvoorwaarden voor toepassing Het spel dient gespeeld te worden onder begeleiding van een ervaren preventiewerker of hulpverlener met kennis van zowel LVB als alcohol en drugs. Het spel is tegen betaling te bestellen bij het Trimbos-instituut

Bronnen •

www.trimbos.nl

21

Website Steffie (onderdeel van Open en Alert)

Ontwikkelaar Stichting Steffie (Irja Heij) i.s.m. Trimbos-instituut (Barbara Conijn, Els Bransen)

Doel Het doel van de website is om jongeren en volwassenen met een lichte verstandelijke beperking te informeren over alcoholen cannabisgebruik, ze bewuster te maken van hun eigen alcoholen cannabisgebruik en ze te verwijzen naar informatie, advies en hulp.

Doelgroep Jongeren en volwassenen met een lichte verstandelijke beperking

Inhoud Op Bekijkhetnuchter.nl vertelt animatie Steffie op eenvoudige wijze over de verschillende effecten en risico’s van alcoholen cannabisgebruik, en over wanneer je beter niet kunt drinken en blowen. De informatieoverdracht wordt zoveel mogelijk ondersteund door illustraties. Naast voorlichting over alcohol en cannabis biedt de website twee zelftests waarmee de bezoeker zelfstandig kan testen hoe hij/zij met alcohol en blowen omgaat. Hiervoor beantwoordt de bezoeker anoniem een beperkt aantal vragen en krijgt daarna een persoonlijk advies en/of compliment.

Bereik De website is online sinds oktober 2012. In de periode november 2012-april 2013 bezochten gemiddeld ruim 2000 unieke bezoekers maandelijks de site.

Evaluatiegegevens Er zijn geen evaluatiegegevens beschikbaar.

Randvoorwaarden voor toepassing Beschikking tot een computer.

Bronnen •

www.bekijkhetnuchter.nl

22

5

METHODEN EN MATERIALEN VROEGINTERVENTIE

Bekijk 't nuchter – Motivatietraining

Ontwikkelaar Trimbos-instituut (Els Bransen, Marijke Dijkstra) i.s.m. Stichting Trajectum–Hoeve Boschoord (Maria Trentelman) en Verslavingszorg Noord Nederland (Jeanette Visscher)

Doel Riskant middelengebruik doorbreken en een ingang creëren voor verdere ondersteuning.

Doelgroep Mensen met LVG vanaf 18 jaar • waarbij sprake is van (vermoedelijk) riskant gebruik van alcohol en drugs en daardoor minder goed functioneren op school, werk of in de behandeling of begeleiding • die kennis hebben van middelen en hun werking • die eigen gebruik van alcohol en drugs erkennen • die bereid zijn om over hun gebruik te praten • die in staat zijn om nuchter op de lessen te verschijnen • die in een groep kunnen functioneren.

Inhoud Deze training bestaat uit vijf (groeps)bijeenkomsten die in een handleiding zijn uitgewerkt. Ook is er een kaartenset beschikbaar voor het bespreken van voor- en nadelen en gewoontes rondom alcoholen drugsgebruik. Elke deelnemer heeft gedurende (en na) de training een zogenaamde 'helper'. Dit is vaak een ouder, begeleider of belangrijke andere die hem of haar ondersteunt. Het is mogelijk de motivatietraining individueel aan te bieden.

Bereik De handleiding voor de training is sinds het verschijnen in 2011 in totaal 54 keer besteld. Niet bekend is hoe vaak de training ook daadwerkelijk wordt uitgevoerd en waar dit gebeurt, in de gehandicaptenzorg of in de verslavingszorg.

23

Evaluatiegegevens De training is in 2010 als individueel aanbod bij tenminste drie cliënten uitgevoerd door Bouman GGZ. Het materiaal en de opzet van de training bleken goed bruikbaar.

Randvoorwaarden voor toepassing De trainingshandleiding en materialen zijn te bestellen bij het Trimbos-instituut. Om de training op de beoogde wijze uit te kunnen voeren is samenwerking met een preventiewerker van de regionale instelling voor verslavingszorg noodzakelijk. Professionals die de training willen uitvoeren wordt aangeraden een train-de-trainer cursus van één dag te volgen. Het Trimbos-instituut organiseert op aanvraag een dergelijke cursus voor beoogde uitvoerders. Op de handleiding zit copyright.

Bronnen • • • •

www.trimbos.nl www.openenalert.nl Dijkstra, M., Bransen, E., & Leeman, M. (2011). Verslavingspreventie is onvoldoende toegerust voor mensen met een lichte verstandelijke beperking. Verslaving, 7 (4), 72-83. Dijkstra, M., & Bransen, E. (2012). Problematisch alcoholen drugsgebruik voorkomen bij mensen met LVG: de kracht van Open en Alert en Bekijk 't nuchter. Markant, februari.

24

6

METHODEN EN MATERIALEN BEHANDELING

Training 'Omgaan met middelen en verslaving' deel 1: Het begin

Ontwikkelaar Trajectum - De Borg (Maria Trentelman)

Doel Het doel van de training is dat deelnemers leren praten over hun gebruik, zich bewust worden van hun probleem en gemotiveerd raken om actief te gaan werken aan hun probleem.

Doelgroep Jongeren en volwassenen met LVB en riskant middelengebruik/verslaving (met ernstige gedrags- of psychische problematiek).

Inhoud 'Het Begin' is de eerste van drie trainingen in de serie 'Omgaan met Middelen & Verslaving'. De trainingen kunnen als drieluik worden gegeven, maar ook los van elkaar worden uitgevoerd. De trainingen kunnen worden gezien als een vervolg op de motivatietraining Bekijk 't nuchter. De training bestaat uit een variabel aantal lessen (minimaal 5 tot maximaal 12). Het aantal lessen is afhankelijk van de groep deelnemers en welke onderwerpen voor hen van toepassing zijn (welke middelen een probleem zijn). De eerste 3 lessen staan vast, evenals de laatste (eindverslag, certificaat, advies). Gemiddeld duurt een training ongeveer 8 à 9 lessen (ca. twee maanden). Deelnemers kunnen aan het eind van de les een opdracht meekrijgen. Het is de bedoeling dat ze deze opdracht gedurende de week maken met hun (persoonlijk) begeleider. Aan het begin van de (volgende) les worden de gemaakte opdrachten besproken. Na iedere les vindt een standaardterugkoppeling plaats naar het team van de deelnemer. Dit gebeurt door een kort verslag van de les per e-mail. Ook worden de opdrachten van de deelnemers en eventuele instructies aan het team gegeven. Bij problemen wordt er contact opgenomen met het team, in overleg met de deelnemer. De training wordt afgesloten met een certificaat, een eindverslag en een advies (volgen van de training 'Mijn gebruik' bijvoorbeeld).

25

Bereik De trainingen worden gegeven in de klinische behandeling binnen Trajectum: locatie Boschoord. Daarnaast maken de trainingen deel uit van de deeltijdbehandeling van Trajectum. Sinds mei 2009 worden de trainingen in alle instellingen die deel uitmaken van 'De Borg' gegeven. Er draait vanaf september 2011 een pilot in Trajectum Oost, waarin de toepasbaarheid van de trainingen in een ambulante setting wordt getoetst (cliënten wonen in de wijk).

Evaluatiegegevens De trainingen kregen in 2010 de aanmoedigingsprijs voor beste praktijkproduct van de VGN. Binnen Trajectum en de Borg wordt onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de geïntegreerde behandeling, waarvan de verslavingstrainingen onderdeel zijn. De eerste resultaten zijn bemoedigend. Het onderzoek loopt nog (Drieschner, K.H e.a. 2010). In 2011 is een start gemaakt met het onderzoeken en evalueren van de verslavingstrainingen. De resultaten zijn nog niet bekend.

Randvoorwaarden voor toepassing Voor elke training is een trainershandboek ontwikkeld. Daarnaast zijn er voor de deelnemers werkboeken beschikbaar. De training is aangepast aan de doelgroep (SG)LVG: eenvoudig taalgebruik, veel herhaling, korte bijeenkomsten, flexibel opgezet, werkvormen die speels maar niet kinderachtig zijn. Voor elke training is een trainershandboek ontwikkeld met een uitvoerige en nauwkeurige beschrijving van elk onderdeel. Niet alleen de leskern maar ook de houding en tekst voor trainers is gedetailleerd uitgeschreven. Daarbij horen ook de werkboeken voor de deelnemers. Per les zijn diverse materialen beschikbaar, zoals dvd’s en spellen. Het gaat in principe om een groepstraining (maximaal 6 deelnemers met 2 trainers), maar de training kan ook individueel worden aangeboden. De trainingen worden gegeven door ervaren GZ-psychologen en trainers van HBOniveau. Trainers moeten aan de volgende voorwaarden voldoen: - Ervaring in het werken met groepen - Zich kunnen inleven in gevoelens en behoeften van de doelgroep - Kennis en kunde betreffende verslaving bij mensen met LVG - Aansluiten in taalgebruik bij doelgroep - Opleiding motiverende gespreksvoering (bij voorkeur) Bij het overdragen van de training wordt een train- de trainer cursus aanbevolen, alsmede het inhuren van een ervaren trainer en coaching door een ervaren trainer. Informatie hierover is in te winnen bij de programmaleider verslaving van Trajectum [email protected].

26

Bronnen • •

• •

Trentelman, M. (2009). Handleiding omgaan met middelen en verslaving. Boschoord: Trajectum Hoeve Boschoord. Wolde, A. ten, le Grand, B., Slagter, J., & Storms M. (2006). Vaardig en Veilig. Behandeling van sterk gedragsgestoorde licht verstandelijk gehandicapte mensen met risicovol gedrag. Boschoord: Trajectum Hoeve Boschoord. Drieschner, K., Hesper, B., Marrozos, I. (2010). Effectonderzoek in de tbssector: theoretische overwegingen en praktische uitvoering bij Trajectum Hoeve Boschoord. De Psycholoog, 45, 38-48. Drieschner, K.H. & Hesper, B. (2007). Dynamic Risk Outcome Scales. Boschoord: Trajectum Hoeve Boschoord.

27

Training 'Omgaan met middelen en verslaving' deel 2: Mijn gebruik


Doel - Een uitgebreide analyse maken van de verslavingsproblematiek, zodat de deelnemer inzicht krijgt in de specifieke factoren van zijn gebruik. - Verhogen van de bereidheid tot verandering bij de cliënt (bij voorkeur stoppen met gebruik). - Leren omgaan met gevoelens van craving (onweerstaanbare hunkering naar middelen).

Doelgroep Jongeren en volwassenen met LVB met riskant middelengebruik/verslaving (met ernstige gedrags- of psychische problematiek).

Inhoud De training 'Mijn gebruik' is de tweede van drie trainingen in de serie ‘Omgaan met Middelen & Verslaving’. De training bestaat uit 13 lessen en wordt bij voorkeur in een groep gegeven. Voor deelnemers waarvoor een groepstraining te zwaar blijkt, of door andere bijkomende persoonlijkheidsproblematiek niet haalbaar is, kan de training eveneens individueel worden gebruikt. Tijdens de training werkt elke deelnemer aan zijn eigen problemen en doelen. De deelnemers kunnen (h)erkenning en steun vinden bij elkaar. Elke deelnemer wordt in zijn persoonlijk leerproces gesteund door (één van de) trainers en door zijn persoonlijk begeleider. Deelnemers krijgen aan het eind van de les een opdracht. Het is de bedoeling dat ze deze opdracht gedurende de week maken met hun (persoonlijk) begeleider. Trainers stimuleren bewustwording en veranderbereidheid door veel aandacht te besteden aan deze opdrachten. De training wordt afgesloten met een persoonlijk terugval preventieplan een eindverslag en een advies (volgen van vaardigheidstraining bijvoorbeeld). In het preventieplan staat onder andere beschreven wat het besluit van de cliënt is over zijn gebruik, zijn valkuilen, op welke signalen hij moet letten en hoe daarmee om te gaan en welke hulp hij daarbij nodig heeft van belangrijke anderen.

28



Randvoorwaarden voor toepassing Voor de training is een trainershandboek ontwikkeld. Daarnaast zijn er voor de deelnemers werkboeken beschikbaar. De training is aangepast aan de doelgroep (SG)LVG: eenvoudig taalgebruik, veel herhaling, korte bijeenkomsten, flexibel opgezet, werkvormen die speels maar niet kinderachtig zijn. Voor elke training is een trainershandboek ontwikkeld met een uitvoerige en nauwkeurige beschrijving van elk onderdeel. Niet alleen de leskern maar ook de houding en tekst voor trainers is gedetailleerd uitgeschreven. Daarbij horen ook de werkboeken voor de deelnemers. Per les zijn diverse materialen beschikbaar, zoals dvd’s en spellen. Het gaat in principe om een groepstraining (maximaal 6 deelnemers met 2 trainers), maar de training kan ook individueel worden aangeboden. De trainingen worden gegeven door ervaren GZ-psychologen en trainers van HBOniveau. Trainers moeten aan de volgende voorwaarden voldoen: - Ervaring in het werken met groepen - Zich kunnen inleven in gevoelens en behoeften van de doelgroep - Kennis en kunde betreffende verslaving bij mensen met LVG - Aansluiten in taalgebruik bij doelgroep - Opleiding motiverende gespreksvoering (bij voorkeur) Bij het overdragen van de training wordt een train- de trainer cursus aanbevolen, alsmede het inhuren van een ervaren trainer en coaching door een ervaren trainer. Informatie hierover is in te winnen bij de programmaleider verslaving van Trajectum [email protected].

29

Bronnen • •

• •


30

Training 'Omgaan met middelen en verslaving' deel 3: vaardigheidstraining met instructiefilm


Doel De deelnemers aan de training leren specifieke vaardigheden aan voor het vermijden van drugs en alcohol (en gokken) en voor het ontwikkelen van meer aangepaste gewoontes en gedragsalternatieven. De vaardigheidstraining versterkt de tijdens de eerste twee trainingen (‘Het Begin’ en ‘Mijn gebruik’) verworven kennis en breidt deze uit. Doelgroep Jongeren en volwassenen met LVB met riskant middelengebruik/-verslaving (met ernstige gedrags- of psychische problematiek met als gevolg risicovol, c.q. delictgedrag, SGLVG), die besloten hebben te stoppen met of minderen van gebruik.

Inhoud De vaardigheidtraining is de derde van drie trainingen in de serie ‘Omgaan met Middelen & Verslaving’. In de training worden 9 vaardigheden getraind in ongeveer 24 lessen van anderhalf uur. De vaardigheden worden aangeleerd tijdens wekelijkse sessies waarin er veel ruimte is voor herhaling en rollenspel. De trainingen kunnen zowel individueel als in groepsverband worden gegeven. Een groepsgrootte van 6 deelnemers en 2 trainers wordt beschouwd als een ideale groepsgrootte. Instructiefilm Er is tevens een instructiefilm beschikbaar die past bij deze module. De film is op een zodanige manier samengesteld dat de hoofdpersoon op hetzelfde punt in zijn behandeling is als de deelnemers aan de training. Er wordt in de film steeds een link gelegd met de te leren vaardigheden in de training.


31


Randvoorwaarden voor toepassing Voor de training is een trainershandboek ontwikkeld. Daarnaast zijn er voor de deelnemers werkboeken beschikbaar. De training is aangepast aan de doelgroep (SG)LVG: eenvoudig taalgebruik, veel herhaling, korte bijeenkomsten, flexibel opgezet, werkvormen die speels maar niet kinderachtig zijn. Voor elke training is een trainershandboek ontwikkeld met een uitvoerige en nauwkeurige beschrijving van elk onderdeel. Niet alleen de leskern maar ook de houding en tekst voor trainers is gedetailleerd uitgeschreven. Daarbij horen ook de werkboeken voor de deelnemers. Per les zijn diverse materialen beschikbaar, zoals dvd’s en spellen. Het gaat in principe om een groepstraining (maximaal 6 deelnemers met 2 trainers), maar de training kan ook individueel worden aangeboden. De trainingen worden gegeven door ervaren GZ-psychologen en trainers van HBOniveau. Trainers moeten aan de volgende voorwaarden voldoen: - Ervaring in het werken met groepen - Zich kunnen inleven in gevoelens en behoeften van de doelgroep - Kennis en kunde betreffende verslaving bij mensen met LVG - Aansluiten in taalgebruik bij doelgroep - Opleiding motiverende gespreksvoering (bij voorkeur) Bij het overdragen van de training wordt een train- de trainer cursus aanbevolen, alsmede het inhuren van een ervaren trainer en coaching door een ervaren trainer. Informatie hierover is in te winnen bij de programmaleider verslaving van Trajectum [email protected].

Bronnen • •

• •


32

Leefstijltraining-PLUS

Ontwikkelaar Hogeschool Inholland (Koos de Haan, Froukje Wielenga, Berno van Meijel) i.s.m. Brijder Verslavingszorg, Esdege-Reigersdaal en 's Heerenloo Noord-Nederland

Doel Het doorbreken van problematisch middelengebruik

Doelgroep Cliënten met een lichte verstandelijke beperking (LVG) en problematisch gebruik of afhankelijkheid van één of meer van de volgende middelen: cannabis, alcohol, cocaïne, XTC, amfetamine, heroïne, medicijnen. Ook LVG-cliënten met problematisch gebruik of afhankelijkheid van gokken, gamen of internet kunnen deze training volgen.

Inhoud De Leefstijlstraining-PLUS is een aanpassing van de Achilles Leefstijltraining 2 van Wencke de Wildt (2006) voor mensen met LVB. Hij kan als een vervolg op de motivatietraining Bekijk 't nuchter worden gezien. Het gaat om een individueel aanbod en de training heeft een praktische en sterk gedragtherapeutische benadering. Het accent ligt op het oefenen van vaardigheden tijdens de training en in de thuissituatie. Zelfgekozen en laagdrempelige doelen, afspraken en beloningen staan centraal. Zo kan de cliënt succeservaringen opdoen, hetgeen motiverend is voor de toekomst. De training is opgebouwd uit acht thema's. De eerste vier thema's zijn gericht op ontwikkeling en motivatie en het bespreken van het middelengebruik. In het tweede deel maakt de cliënt een plan om het middelengebruik te doorbreken. Vervolgens oefent de cliënt vaardigheden die hem helpen om het plan te realiseren. De persoonlijk begeleider ondersteunt de cliënt bij de transfer van de opgedane kennis en vaardigheden naar de dagelijkse praktijk. Enkele principes van de Leefstijltraining-PLUS zijn kleine stappen, veel illustraties, een kaartspel en bordspel (TRIP), veel rollenspellen, eenvoudige tekst, flexibele indeling, beloningen, minder praten en meer doen, veel aandacht voor de transfer en generalisatie naar het dagelijks leven, grote betrokkenheid van de persoonlijk begeleider, aanpassing aan individuele mogelijkheden en beperkingen. De duur en het aantal sessies van de LVG-Leefstijltraining wordt afgestemd op de mogelijkheden en beperkingen van de cliënt.

33

Bereik Negentien cliënten van Brijder Verslavingszorg en/of Esdégé-Reigersdaal, 's Heeren Loo Noord-Holland, De Hartekampgroep, Stichting De Linde, Leekerweide, De Waerden en Queeste volgden de training in de periode najaar 2011- mei 2012.

Evaluatiegegevens De training werd in een pilot getest op bruikbaarheid en uitvoerbaarheid in een pilot van een half jaar. Negentien cliënten hebben hieraan deelgenomen. De pilot werd uitgevoerd door behandelaren van Brijder Verslavingszorg en begeleiders van Esdégé-Reigersdaal, ’s Heeren Loo Noord-Holland, De Hartekampgroep, Stichting De Linde, Leekerweide, De Waerden en Queeste. De training kreeg van de begeleiders een 7,3 als rapportcijfer en van de deelnemers een 7,2. Verdere informatie bij Froukje Wielenga, [email protected]

Randvoorwaarden voor toepassing Intensieve samenwerking tussen de gehandicaptenzorg en verslavingszorg. Een vereiste voor een effectieve leefstijltraining is verder de nauwe betrokkenheid van de persoonlijk begeleider bij de Leefstijltraining. De persoonlijk begeleider is verantwoordelijk voor de transfer van de kennis en vaardigheden naar het dagelijks leven van de cliënt. Hij gaat met de cliënt mee naar de bijeenkomsten van de Leefstijltraining om deze transfer te bevorderen. Daarnaast ondersteunt hij de cliënt bij de oefeningen voor thuis. Op www.inholland.nl is de handleiding voor de Leefstijltraining-PLUS gratis te downloaden. Een gezamenlijke scholing van persoonlijk begeleiders en behandelaren wordt geadviseerd. Het lectoraat GGZ-verpleegkunde van Hogeschool Inholland biedt scholing op maat aan. Voor meer informatie: Froukje Wielenga, [email protected]

Bronnen • •

www.lvgenverslaving.nl http://www.inholland.nl/NR/rdonlyres/10010D27-9373-44F5-B0C05DEB371C93AB/0/NieuwsbriefJaargang2nummer3.pdf

34

Minder drank of drugs

Ontwikkelaar Aveleijn (Marion Kiewik) en Tactus Verslavingszorg (Rianca den Ouden), met steun van het Nationaal Fonds Psychische Gezondheid.

Doel -

Aanleren van vaardigheden die het voor de cliënt mogelijk maken het middelengebruik te stoppen of te minderen Doorbreken van problematisch middelengebruik en verslavingsgedrag Versterken van sociale binding en ondersteuning vanuit het netwerk.

Doelgroep Cliënten met een licht verstandelijke beperking (IQ 50-70 of 70-85 met aanpassingsproblemen) die overmatig alcohol of drugs gebruiken en gemotiveerd zijn voor de cursus.

Inhoud De cursus Minder drank of drugs is mede gebaseerd op de Achilles Leefstijltrainingen van Wencke de Wildt (2006). De cursus kan als een vervolg op de motivatietraining Bekijk 't nuchter worden gezien. De cursus bestaat uit 24 bijeenkomsten. Het gaat om 12 individuele gesprekken met een cliënt en een vertrouwenspersoon d.w.z. iemand die de cliënt als ondersteunend ervaart (dit kan ook de persoonlijk begeleider van de LVB instelling zijn) en 12 groepsbijeenkomsten. De bijeenkomsten vinden tweemaal per week plaats, 1 individueel gesprek en 1 groepsbijeenkomst. Elk thema komt 3 keer aan bod binnen de volgende structuur: • Individueel gesprek: “de snapfactor” = introductie thema, op maat aanbieden van de stof, bespreken ondersteuningsmogelijkheden vertrouwenspersoon • Groepsbijeenkomst: “de applausfactor” = verwerven sociale steun, positieve bevestiging • Individueel gesprek: “de inslijpfactor” = terugblik op groepsbijeenkomst, herhaling van de stof. In de cursus wordt gewerkt met kleine stappen/haalbare doelen, creatieve en visuele werkvormen, spellen (o.a. Trip en bordspel Brein/Op tijd voorbereid), veel aandacht voor generalisatie van aangeleerde vaardigheden naar de dagelijkse praktijk, betrokkenheid van steunfiguur vanuit netwerk cliënt, aanpassing aan individuele mogelijkheden en beperkingen.

35

Bereik Er lopen sinds november 2011 vier pilotgroepen in respectievelijk Almelo, Enschede, Deventer en Markelo (locatie Aveleijn).

Evaluatiegegevens Zie hiervoor de resultaten van het haalbaarheidsonderzoek bij de vier pilotgroepen zoals vermeld in het Factsheet Minder Drank of Drugs: http://www.psychischegezondheid.nl/dynamic/media/1/files/attachment.pdf

Randvoorwaarden voor toepassing Vanaf september 2012 is de handleiding te bestellen bij Tactus via www. webwinkeltactus.nl. De ontwikkelaars adviseren echter om een train-detrainerstraject te volgen. Dit opleidingstraject bestaat uit een kennisdag, coachingon-the job gedurende de uitvoering van een eerste cursus en een terugkombijeenkomst. Het traject kan gevolgd worden door werkers vanuit verslavingszorg en gehandicaptenzorg met een HBO werken denkniveau, die bij Tactus een basiscursus LVB en Verslaving hebben gevolgd. Inschrijving voor het opleidingstraject, dat zal starten op 25 oktober 2012, kan via [email protected]. Voor meer informatie over het behandelaanbod Minder Drank of Drugs kunt u terecht bij: Rianca den Ouden, projectleider LVB, 0570-500100, [email protected] Voor meer informatie over de resultaten en het vervolgonderzoek naar Minder Drank of Drugs kunt u terecht bij: Marion Kiewik, onderzoeker en projectleider verslavingszorg, 074-2556600, [email protected]

Bronnen • • •

Folder voor cliënten Folder voor verwijzers en vertrouwenspersonen Factsheet Minder Drank of Drugs

36

7

METHODEN EN MATERIALEN DESKUNDIGHEIDSBEVORDERING

Training Verslaving en Verstandelijke handicap

Ontwikkelaar Tactus Verslavingszorg en Aveleijn

Doel Effectief leren omgaan met verslaving en middelenproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking.

Doelgroep De training is bedoeld voor MBO en HBO opgeleide medewerkers uit de gehandicaptensector, de verslavingszorg als ook binnen de reguliere GGZ. Te denken valt aan SPW’ers, SPH’ers, casemanagers, verpleegkundigen, maatschappelijk werkers.

Inhoud De training Verslaving en Verstandelijke Handicap biedt medewerkers in de gehandicaptensector, de verslavingszorg als ook binnen de reguliere GGZ basisbeginselen van behandelen en begeleiden in omgang met deze doelgroep. Tijdens de training wordt uitgebreid ingegaan op verschillende LVB- en verslavingsaspecten. Door de inzet van herkenbare praktijksituaties oefenen deelnemers vaardigheden en is er ruimte voor inbreng van casuïstiek. Onderwerpen die in de training aan bod komen zijn: Middelenkennis, signaleren van LVB bij cliënten in de verslavingszorg, kennis over de zorg rondom mensen met LVB, signaleren en bespreekbaar maken van middelengebruik, risico’s van middelengebruik bij LVB, diagnostiek van middelengebruik bij LVB, cliënttyperingen bij LVB binnen een model gebaseerd op motiverende gespreksvoering en oplossingsgericht werken, en comorbiditeit. De totale training bestaat uit twee hele dagen en een terugkomdag.

Bereik Er zijn meer dan 120 medewerkers uit zowel de gehandicaptensector als de verslavingszorg uit heel Nederland getraind.

37

Evaluatiegegevens Er zijn meer dan 120 medewerkers uit zowel de gehandicaptensector als de verslavingszorg getraind. Uit de evaluatiegegevens komt naar voren dat de cursisten de training gemiddeld waarderen met een 8,0. Inmiddels zijn diverse cursisten actief begonnen met het opzetten van een zorglijn voor mensen met een verstandelijke beperking en middelenproblematiek binnen hun eigen regio in onder andere diverse samenwerkingsprojecten.

Randvoorwaarden voor toepassing Inschrijving voor de training kan via [email protected]. De training kan ook op maat worden aangeboden.

Bronnen • • •

http://www.aveleijn.pageprocessor.nl/?docid=4000 www.aveleijn.nl www.tactus.nl

38

Training Motiverende gespreksvoering bij patiënten met een LVB

Ontwikkelaar Windesheim (Jannet de Jonge) en Stichting Trajectum - Hoeve Boschoord

Doel Toename in motiverende gespreksvoeringsvaardigheden bij hulpverleners, toegespitst op de kenmerken van LVB-cliënten.

Doelgroep De training is bedoeld voor HBO en WO opgeleide medewerkers uit de gehandicaptensector, de verslavingszorg als ook binnen de reguliere GGZ. Te denken valt aan SPH’ers, casemanagers, verpleegkundigen, maatschappelijk werkenden, psychologen, artsen en orthopedagogen.

Inhoud In deze training motiverende gespreksvoering bij LVB-cliënten krijgen medewerkers in de gehandicaptensector, de verslavingszorg als ook binnen de reguliere GGZ kennis van de principes aangereikt. Zij worden intensief getraind in de vaardigheden, aangepast aan de kenmerken van deze doelgroep. De training gaat uitgebreid in op aanpassing van 'standaard' motiverende gespreksvoering aan LVB-kenmerken. Dit gebeurt middels een variëteit aan vaardigheidsoefeningen en de inbreng van casuïstiek. Onderwerpen die in de training aan bod komen zijn: principes, vragen stellen, luisteren, informeren, uitlokken van verandertaal en omgaan met weerstand. De totale training bestaat uit 6 x 2 uur.

Bereik De training is twee keer gegeven. De derde pilot vindt momenteel plaats. De training wordt verzorgd door medewerkers van Stichting Trajectum - Hoeve Boschoord.

Evaluatiegegevens Er loopt een evaluatie- en implementatieonderzoek naar de training. Een artikel met een beschrijving en evaluatie van de training is in ontwikkeling.

39

Bronnen http://www.windesheim.nl/werk-en-studie/opleidingen-en-cursussen/gezondheid-enwelzijn/motiverende-gespreksvoering-bij-sg-lvb-clienten/

40

8

BIJLAGEN

Training Wijs op Weg - vroeginterventie

Ontwikkelaar IrisZorg Preventie en MEE Oost-Gelderland

Doel Jongeren met LVB informeren over de effecten van middelengebruik, bewust maken van het eigen middelengebruik en de bereidheid om te veranderen bij jongeren met LVB vergroten. Opvoeders informeren over de effecten van middelengebruik en handvatten bieden in het begeleiden/ondersteunen van de jongere in zijn keus ten opzichte van zijn middelengebruik.

Doelgroep De doelgroep van de training zijn jongeren met LVB tussen de 12 en 18 jaar die (problematisch) alcohol en/of drugs gebruiken, ouders/verzorgers en hun 'buddy's'.

Inhoud Wijs op weg is een groepstraining. Er zijn acht bijeenkomsten voor deze jongeren en twee bijeenkomsten voor opvoeders. Opvoeders hebben namelijk een belangrijke functie om de resultaten van de jongerentrainingen te laten beklijven. In de training komen verschillende werkvormen aan bod die zijn afgestemd op de doelgroep. De jongeren krijgen elke bijeenkomst 'doe-opdrachten' mee naar huis. Elke jongere kiest een buddy die de hem of haar ondersteunt en begeleidt tijdens en na de training, bijvoorbeeld bij de doe-opdrachten. Uitvoerders: de training wordt gegeven door een trainer van MEE (Oost-Gelderland) en een trainer van IrisZorg, afdeling Preventie.

Bereik De training wordt onder andere bij MEE Oost-Gelderland gegeven.

Evaluatiegegevens Geen gegevens

41

Randvoorwaarden voor toepassing De trainer dient de volgende competenties/ervaring te hebben: • Didactische kwaliteiten en ervaring met het geven van cursussen en trainingen • Hulpverleningservaring met jongeren en jongvolwassenen op het gebied van (problematisch) middelengebruik • Kunnen hanteren van het model van Prochaska & DiClemente (1993) Verder moeten de jongeren een contactpersoon hebben bij deelname aan de training. Voor jongeren van 12-16 jaar is dat een ouder. Jongeren vanaf 16 jaar kiezen hun eigen contactpersoon, mits een volwassene uit hun leefomgeving. Het draaiboek voor de cursus is in ontwikkeling en zal t.z.t. bij Iriszorg tegen betaling zijn te bestellen. Meer informatie: Paul Wilms, [email protected], 0886062605.

Bronnen • •

http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/t/12883/ http://www.iriszorg.nl/sites/iriszorg.nl/files/product_book_files/50._training_ WOW_inclusief_bijeenkomsten_voor_opvoeders_mei_2010_0.pdf

42

Leefstijltraining Beter omgaan met alcohol en drugs - behandeling

Ontwikkelaar Arduin (Marije Delfsma), aanvankelijk in samenwerking met Emergis (GGZ in Zeeland).

Doel Verandering van verslavingsgedrag bewerkstelligen bij mensen met LVB.

Doelgroep Jongeren en volwassenen met een lichte of matige verstandelijke beperking of zwakbegaafdheid die iets willen doen met hun alcoholen of drugsgebruik.

Inhoud De training kan als een vervolg op de motivatietraining Bekijk 't nuchter worden gezien. Het gaat eveneens om een groepstraining. In de training is primair aandacht voor motivering, doorbreken van verslavingsgedrag en terugvalpreventie. De hele training duurt veertig weken met wekelijkse sessies van 2,5 uur met veel pauzes. Na deze training zijn er terugkomsessies. Voordat een groep van start gaat met maximaal zes deelnemers, voeren de twee trainers vijf individuele intakegesprekken met iedere deelnemer. Tijdens de training wordt er relatief weinig gesproken en veel gedaan (rollenspellen, camera-inzet, oefenen in de praktijk, tekenen etc.). Een begeleider biedt ondersteuning aan de deelnemer in zijn woonsituatie gedurende de training. De onderwerpen die aan bod komen zijn onder andere voorlichting over alcohol en drugs, verslaving en voor- en nadelen van gebruik, omgaan met trek, omgaan met risicosituaties, sociale vaardigheden en omgaan met emoties.

Bereik De Academie voor Kwaliteit en Bestaan te Middelburg geeft de training. In drie jaar tijd hebben zestien jongeren met LVB de training gevolgd.

Evaluatiegegevens Uit evaluatie-interviews blijkt dat de training als zeer prettig wordt ervaren. De meeste deelnemers zijn ook veel aanwezig geweest. Het feit dat er iemand mee ging die bekend was met de woonsituatie vonden de deelnemers prettig. Iedereen is geminderd in zijn gebruik en alle deelnemers hadden het streven om dit nog verder te minderen. Op de lange termijn waren de resultaten echter minder gunstig. Daarom is een beter follow-up programma ontwikkeld waarbij de deelnemers langer intensief blijven gevolgd na afloop van de training. 43

De begeleiders waardeerden dat ze nauw bij de training betrokken waren geweest. Zo wist men beter wat er speelde en kon men de ondersteuning in de thuissituatie beter aan laten sluiten bij de ondersteuningsbehoefte van de cliënt. De grootste verandering was volgens de begeleiders dat het thema veel makkelijker bespreekbaar gemaakt kon worden met de deelnemer. De grootste winst was volgens de trainers dat het middelengebruik tijdens de trainingen open en zonder sancties bespreekbaar was. Ook bleek bij diverse evaluaties dat de training veel breder was dan alleen de thema's alcohol en drugs.

Randvoorwaarden voor toepassing De begeleider die de cliënt ondersteuning geeft in zijn woonsituatie volgt een uigebreide training over middelengebruik en motivationele gesprekstechnieken. Een train-de-trainers cursus is in ontwikkeling en zal in de loop van 2013 klaar zijn. Verdere informatie bij Sascha Pfeifer van Arduin, [email protected] (0118-434500).

Bronnen •

Artikel in Kenniskatern Markant, 2011, pag. 16-18

44

TOOLKIT LVB EN VERSLAVING

Recommend Documents