Thuisloosheid. Activering: mensen in beweging krijgen. Waarover gaat het? Waarom is het belangrijk? Praktijkboek herankering

Thuisloosheid Praktijkboek herankering

Activering: mensen in beweging krijgen

Waarover gaat het? In dit hoofdstuk benaderen we het onderwerp activering zeer ruim. We hebben het niet alleen over tewerkstelling, maar ook over dagdagelijkse bezigheden en het verwerven van competenties om ( meer) volwaardig deel te kunnen nemen aan de samenleving. De insteek is degene van het welzijnswerk. Wat kunnen we vanuit het welzijnswerk doen om mensen ( terug) in beweging te krijgen? Hoe kunnen we de thuislozenzorg (meer) uitbouwen als een lerende, activerende omgeving?

Waarom is het belangrijk? Veel thuislozen hebben een groter of kleiner deel van hun leven doorgebracht in instellingen. Instellingsverblijf kan een aantal negatieve gevolgen hebben op mensen:  vermindering van verantwoordelijkheidsgevoel  verwaarlozing van persoonlijke hygiëne  toename van passiviteit  afhankelijkheid t.a.v. anderen  shelterization / desaffiliatie ( het gewoon worden om in een instelling te leven) Thuisloze vrouwen die slachtoffer zijn van intrafamiliaal geweld hebben vaak te maken met:  eenzaamheid en sociaal isolement  gezondheidseffecten  verlieservaring  lage arbeidsparticipatie  heeft te maken met persoonskenmerken en sociale vaardigheden Thuisloosheid leidt ook vaak tot een negatief zelfbeeld. Mensen hebben ook geen ondersteunende netwerken.

Praktijkboek herankering: Activering mensen in beweging krijgen - 1

Methodische aandachtspunten. 1. Hoe leren mensen? Om vanuit het welzijnswerk activerend bezig te zijn, hebben we inzicht nodig hoe mensen leren. Je kan hierbij een onderscheid maken tussen:  Het formele leren: bijvoorbeeld het volgen van een opleiding.  Het informele leren: leren op basis van ervaringsuitwisseling. Bijvoorbeeld in een leefgroep ervaringen uitwisselen.  Het niet formele leren: het leren al doende, in de praktijk of op de werkplek. Met vallen en opstaan. Omdat veel competenties die mensen nodig hebben om mee te kunnen in de samenleving via niet-formeel leren worden verworven gaan we hieraan vooral aandacht besteden.

2. Competenties om mee te kunnen in de samenleving. In het begeleiden van thuislozen is het werken rond competenties erg belangrijk. Het begrip competentie is ruimer dan het begrip vaardigheid. Competentie wordt als volgt omschreven: ‘De bekwaamheid om op een succesvolle manier tegemoet te komen aan complexe behoeften, die zich voordoen in een specifieke context en dit door mobilisatie van psychosociale hulpmiddelen die zowel van cognitieve als niet-cognitieve aard zijn’. De focus ligt op resultaten die een individu realiseert via actie, keuzes, handelwijze in een werksituatie, sociale rol of persoonlijk project. Mensen moeten complexe vragen aankunnen in het werk, de samenleving en privé. Competenties hebben zowel maatschappelijke en individuele relevantie. Ze bestaan uit: kennis, cognitieve en praktische vaardigheden, bekwaamheid op vlak van besluitvorming, emoties, waarden en motivatie Competenties zijn te verwerven via leerprocessen. Ze zijn ruimer dan vaardigheden. Voorbeelden : taalcompetentie, kritisch kunnen denken,… De OESO heeft onderzocht welke competenties mensen nodig hebben om in onze WestEuropese samenleving volwaardig mee te kunnen. Ze kwam tot volgende bevindingen: 

Sociale competenties - actief participeren in een samenleving met respect voor multiculturaliteit en gelijke kansen. - communicatieve competenties ( met inbegrip van assertiviteit, weerbaarheid, mondigheid) - kunnen samenwerken

Praktijkboek herankering: Activering mensen in beweging krijgen - 2

*

Beschikken over een positief zelfbeeld met oog voor zelfontplooiing ( met inbegrip van zelfvertrouwen).

• • • •

Informatieverwervings- en verwerkingscompetenties ( met inbegrip van ICT) Probleemoplossingscompetenties Zelfsturing en zelfregulatie ( met inbegrip van verantwoordelijkheidszin en keuzebekwaamheid) Kritisch en reflectief denken en handelen

• • • •

Durven exploreren en leergierig zijn Zin voor initiatief Creativiteit en inventiviteit Flexibiliteit en aanpassingsvermogen

• •

Taalcompetenties Vak(technische) competenties

3. Veel voorkomende fouten bij activering van mensen. • • • •

Jou opvattingen als begeleider opdringen: lokt verzet uit Te snel oplossingen aandragen: je slaat fasen van gedragsverandering over ( zie hoofdstuk motiverende gespreksvoering). Gaan discussiëren, is zelden effectief. Geen rekening houden met balans tussen kennis, gevoelens en gedrag: is voor cliënt zeer onaangenaam

4. Vaak voorkomende cliëntsituaties • •

Mijn cliënt kan geen doelen bedenken: komt frequent voor bij langdurig werklozen of mensen die lang inactief zijn geweest. Mijn cliënt onderschat of overschat zijn competenties: frequent bij mensen met psychische beperkingen

Toeleiding naar tewerkstelling vergt samenwerking met de trajectbegeleider van de VDAB. Deze mensen kunnen beter dan wij inschatten welke de tewerkstellingskansen en mogelijkheden iemand heeft. Wat kunnen wij doen? - Op een concrete en praktische manier werken rond sociale vaardigheden en assertiviteit. - De (leef)groepwerking biedt hier veel mogelijkheden. - Onbenutte kwaliteiten van cliënten exploreren. Wat deed hij bv. Graag in het verleden, wat kon hij goed. Bij cliënten met psychische problemen is het belangrijk hen te leren hun beperkingen te accepteren en mogelijkheden te benoemen. Via ervaringsgericht leren binnen de ( veilige) (leef)groep kun je werken rond sociale vaardigheden

Praktijkboek herankering: Activering mensen in beweging krijgen - 3

Praktijkvoorbeelden. • • • • •

• • • • • • • • • •

Eten: alles zelf doen of samenwerken met sociaal restaurant gekoppeld aan werkervaringsplek voor cliënten? Was en strijk: zelf of met een strijkatelier samenwerken? Klussen en schoonmaak. Vergeet de randvoorwaarden niet : vrijwilligersvergoeding, kinderopvang,… Hebben we een volledig zicht op het educatieve en vrijetijdsaanbod in onze regio: basiseducatie, vdab, centra voor migranten, sociaal cultureel werk,…? Zijn er financiële ondersteuningsmogelijkheden ( zie hoofdstuk rechtenverkenning)? Cliënten van residentiële werkingen actief toeleiden naar een inloopcentrum voor ontmoeting, vorming,… Toeleiding naar OCMW- tewerkstellingsinitiatieven, interimkantoren Cliënten regelen zelf de aankopen en beheren het budget. Geregelde ontmoetingsmomenten tussen bewoners en ex-bewoners. Cliënten leren elektronisch bankieren. Snuffelstages in de sociale economie: cliënt gaat kijken en meedoen, zodat hij beeld krijgt wat het werk hem kan opleveren. Bijverdienen op de uitkering onderhandelen met OCMW of VDAB. Maatjes, buddy’s en lotgenoten: doorbreken van isolement via ontmoeting en inzet van vrijwillers, zie ook hoofdstuk sociale netwerken. Ons als CAW inschakelen in de werk-welzijnstrajecten. Toeleiden naar één van de voetbalploegen van de Belgian Homeless Cup.

Bronnen en meer lezen. • • • • • • • • • • • • •

Motiverende gespreksvoering, cursusmateriaal leren activeren, NIZW,2002 Linders, L., Eenzaamheid in de digitale stad, Fontys agogische webessys,1994 Vercruyse, A., ABC-gids levenslang en levensbreed leren, VCOB, Ministerie Vlaamse Gemeenschap,2005 Burns,S., The outcomes Star+ training course, London Housing Foundation, 2006, www.homelessoutcomes.org.uk NIZW, Activeren met zorg en welzijn, 2006 VCOB, Trendnota levenslang&levensbreed leren, 2006 Werken aan perspectief voor dak-en thuislozen, Implementatie van sociale activering vanuit de maatschappelijke opvang, nizw,2003 Gielen, H., Succes door leren : het argument voor effectiever werkplekleren, Europees sociaal Fonds,VOV, 2004 Van Leeuwen, P., Activeringstraject voor daklozen, Een stap op de ladder, NIZW, 2006 Grunberg,M., Shelterization, How the homeless adapt to shelter living, Community Psychiatry,41,1990 Gortworst, j., Sociale activering in de maatschappelijke opvang, Federatie opvang, 1999 Lescrauwaet, D., Arbeidszorgen voor morgen, De sociale werkplaats als arbeidsmodel, Koning Boudewijnstichting, 1990 Lescrauwaet,D., Bollen,L., Niet iedereen heeft een methode: nieuwe patronen in het werken met laaggeschoolde werklozen, Vitamine W, 1990 Praktijkboek herankering: Activering mensen in beweging krijgen - 4

• • • •

www.wordwatjewil.be : portaalsite leren www.aandeslag.be: portaalsite tewerkstellingsmaatregelen www.sst.be : sociale economie www.vdab.be

Praktijkboek herankering: Activering mensen in beweging krijgen - 5

Thuisloosheid  

Praktijkboek  herankering  

Huisdieren                                                                                                                                                  

Waarom  zijn  huisdieren  belangrijk?     • •

 

• • • • •

Het  niet  toelaten  van  huisdieren  vormt  een  echte  drempel  tot  de  hulpverlening.   Mensen  blijven  op  straat,  omdat  ze  geen  opvang  voor  hun  huisdier  vinden.   Het  ligt  ook  gevoelig  bij  zelforganisaties  voor  daklozen.  Ze  vinden  dat  de   hulpverlening  te  kort  schiet,  als  er  geen  opvangmogelijkheden  zijn  voor  daklozen  met   huisdieren.   Huisdieren  kunnen  het  verblijf  aangenamer  maken.   Huisdieren  zijn  van  groot  emotioneel  belang  voor  cliënten.   Cliënten  zorgen  voor  hun  dier  en  dus  voor  zichzelf  (minder  depressies,  minder  drugs).   Huisdieren  bevorderen  sociale  contacten.   Huisdieren  zijn  goed  voor  het  zelfwaarde  gevoel.  

Methodische  aandachtspunten Enkele  richtlijnen:     • • • • • • • • • • • •

•

Er  moet  een  regel  zijn:  wat  wel,  wat  niet,  wanneer  wel,  wanneer  niet?   Werk  met  een  door  de  cliënten  ondertekend  afsprakenkader.   Vermeld  ook  bij  verhuur  van  studio’s  en  CAW-­‐appartementen  in  het  huurcontract   wat  wel  en  niet  kan  m.b.t.  huisdieren.   Hou  een  verblijfsregister  bij  van  de  honden  en  hun  eigenaars,  met  contactgegevens   ingeval  van  nood.   Probeer  het  toelaten  van  honden  uit  gedurende  een  drietal  maanden,  om  zo  tot  een     beleid  te  komen  en  reglementen  aan  te  passen.   Teveel  honden  tegelijk  zorgt  voor  problemen.  Begin  met  enkele  en  neem  er  daarna   wat  meer  in  functie  van  de  beschikbare  ruimte.   Kijk  na  of  de  hond  geschikt  alvorens  hem  binnen  te  nemen.   Geef  honden  en  hun  bazen  een  kamer  dicht  bij  de  uitgang,  om  anderen  minder  te   hinderen.     Probeer  één  leefruimte  hond-­‐vrij  te  houden.   Honden  moeten  uit  de  keuken  blijven  en  liefst  ook  uit  de  eetkamer.   Als  je  ruimte  hebt,  overweeg  het  plaatsen  van  kennels  binnen.   Vlooien  kunnen  ook  een  tijd  overleven  buiten  het  dier.  De  eieren  en  larven  van   vlooien  leven  in  de  omgeving  en  niet  op  het  dier.  Alle  ruimten  moeten  daarom   regelmatig  grondig  gereinigd  worden.   Zorg  voor  info-­‐folders  over  het  verzorgen  van  honden.   Praktijkboek  herankering:  huisdieren  -­‐  1  

 

• • •

• •  

Zorg  voor  een  hondentoilet  in  de  nabije  omgeving.   Zorg  voor  opkuismateriaal.   Stel  een  medewerker  aan  om  toe  te  zien  op  de  huisdieren.  Hij  kan  op  alle   dierenkwesties  aanspreekbaar  zijn  en  kan  de  eigenaars  aanspreken  over  hun  zorg   voor  hun  huisdier.   Werk  samen  met  een  huisarts,  dierenarts  en  eventueel  een  dierengedragspecialist.   Honden  moeten  een  chip  hebben  én  een  naamkaartje  met  het  OC  adres.    Hou  deze   klaar.  

Omgaan  met  honden  in  het  opvangcentrum:   • • • • • • • • •  

Gebruik  geen  kennels  buiten  (geluidoverlast).   Familiale  verzekering  is  de  verantwoordelijkheid  van  de  eigenaar.  Kijk  na  of  dit  in   orde  is.   Pas  de  buitendeuren  en  omheiningen  desnoods  aan.   Kijk  of  er  geen  kabels  blootliggen  waarop  geknabbeld  kan  worden.   Honden  zijn  meestal  proper,  maar  bij  ziekte  of  angst  kan  er  al  een  ongelukje   gebeuren.  De  eigenaar  moet  dit  opkuisen  met  Dettol.   Vlooien:  veel  honden  maken  al  het  al  eens  mee,  maar  er  kan  preventief  wel  wat   gedaan  worden:  om  de  3  maanden  behandelen  met  ‘frontline  spot  on’   Wormen:  belangrijk  om  elke  3  maanden  te  ontwormen  want  wormen  kunnen   overgaan  naar  de  mens.   Best  ook  vaccineren:  rattenkoorts  (leptospirose)  is  overdraagbaar  naar  de  mens.   Bij  vlooien  moeten  tapijten,  gordijnen,  kussens,  en  beddengoed  behandeld  worden   en  de  hond  zelf.    Voor  mensen  zijn  hondenvlooien  onschadelijk  maar  lichtjes  irritant.  

Gedrag  van  honden:   •

•

• •

 

Lawaai:  honden  die  slecht  zijn  opgevoed  kunnen  overmatig  blaffen.  Ga  na  wat  de   oorzaak  is  (te  weinig  beweging,  verveling,…)  en  laat  de  eigenaar  er  iets  aan  doen.  Als   het  is  om  aandacht  te  vragen,  moet  de  eigenaar  hem  anders  aanpakken  (rustig   gedrag  belonen  en  negeren  bij  blaffen).  Laat  de  eigenaar  advies  vragen  aan  de   dierenarts  of  een  dierengedragspecialist.   Janken  is  meestal  een  teken  van  eenzaamheid.  Vraag  de  eigenaar  dat  hij  zijn  dier   meer  gezelschap  houdt  of  dat  er  spelletjes  of  dergelijke  gekocht  worden  waarmee  de   hond  zich  kan  bezig  houden  op  momenten  dat  de  eigenaar  weg  is.   Vechten:  gebeurt  vrij  weinig.  Honden  die  op  straat  hebben  geleefd,  zijn  gewoon  om   andere  honden  om  zich  heen  te  hebben.  Een  hond  is  een  groepsdier.   Bij  een  gevecht:   De  eigenaar  probeert  de  hond  af  te  leiden.   Indien  de  dieren  moeten  gescheiden  worden,  gooi  nooit  met  water.   Best  honden  afleiden  door  plotse  luide  geluiden.   Trek  ze  niet  uit  elkaar.   Pak  de  hond  bij  zijn  nekvel,  breng  de  twee  naar  elkaar  toe  en  til  ze  dan  op  

Praktijkboek  herankering:  huisdieren  -­‐  2    

Allergieën:   • • • • • • •  

Honden  veroorzaken  minder  allergieën  dan  katten.     Hou  honden  uit  de  zetels  en  gordijnen.   Reinig  regelmatig  de  zetels  en  verlucht  dagelijks  grondig.   Vraag  de  eigenaars  hun  hond  proper  te  houden  en  buiten  te  borstelen.   Zorg  dat  allergische  personen  zo  min  mogelijk  met  de  honden  in  aanraking  komen  en   vaak  hun  handen  wassen.   Zorg  dat  niet-­‐dierenliefhebbers  contact  met  dieren  kunnen  vermijden.   Zorg  dat  allergische  personen  zo  min  mogelijk  met  de  honden  in  aanraking  komen  en   vaak  hun  handen  wassen.  

Alternatieven Bekijk  in  de  regio  in  welke  opvangcentra  één  of  meerdere  huisdieren  kunnen  opgevangen   worden.   Is  het  toch  nergens  haalbaar,  ga  dan  samenwerkingsverbanden  aan  met  één  of  meerdere   dierenopvangcentra.  Mogelijk  kunnen  zij  aan  cliënten  die  graag  met  dieren  omgaan  ook  een   dagbezigheid  aanbieden.     Danny  Lescrauwaet  m.m.v.  Helen  Blow    

Bronnen  en  meer  lezen   Brochure  ‘Welcoming  Dogs’,  National  Canine  Defense  League,  UK,  2002   Dierenarts  Elke  Mauws  en  dierengedragsspecialist  Dieter  Everaert      

Praktijkboek  herankering:  huisdieren  -­‐  3    

Thuisloosheid  

Praktijkboek  herankering  

Huishoudelijk  reglement                                                                                                                                                  

Waarover  gaat  het?     Een  reglement  is  een  geheel  van  voorschriften  die  bepaalde  personen  in  acht  moeten   nemen.  Om  het  samenleven  in  een  centrum  in  goede  banen  te  leiden  is  het  wenselijk  om   over  een  kwalitatief  goed  reglement  te  beschikken.  In  dit  hoofdstuk  leggen  we  uit  aan  welke   kwaliteiten  een  reglement  dient  te  beantwoorden  om  kwaliteitsvol  te  zijn.       Een  reglement  is  geen  onthaalbrochure  waarin  de  gehele  werking  van  een  centrum  voor  de   gebruikers  wordt  uitgelegd.  Een  reglement  bevat  alleen  voorschriften.  Je  kan  het  reglement   wel  in  een  onthaalbrochure  opnemen.    

Belang  van  een  goed  huishoudelijk  reglement  

  Een  niet  kwaliteitsvol  reglement  is  een  bron  van  conflicten  en  ondermijnt  de  effectiviteit  en   de  efficiëntie  van  de  werking.   We  werken  in  de  thuislozenzorg  met  volwassen  mensen  die  vaak  al  heel  wat  levenservaring   achter  de  rug  hebben.  Een  slecht  reglement  kunnen  ze  als  te  streng  of  te  betuttelend   ervaren,  waardoor  ze  afhaken.      

Methodische  aandachtspunten    

1. Huisregels  moeten  tot  een  minimum  beperkt  worden.  Dit  voorkomt  dat  je   voortdurend  moet  corrigeren.  Een  goed  en  overzichtelijk  reglement  kan  je  meestal   beperken  tot  een  tiental  regels.     2. Regels  moeten  eenvoudig  en  verstaanbaar  zijn.  Eenvoudige  zinnen  en  woorden  die   iedereen  begrijpt  en  waar  iedereen  hetzelfde  onder  verstaat.     3. Huisregels  moeten  doelgericht  zijn.  Ze  moeten  bijdragen  tot  het  realiseren  van  het   doel  van  het  centrum.  Bij  elke  regel  moet  een  duidelijk  antwoord  kunnen  gegeven   worden  op  de  vraag  ‘wat  willen  we  met  deze  regel  bereiken?’  Als  dat  moeilijk  is,  zijn   de  centrumdoelstellingen  misschien  te  onduidelijk,  onvoldoende  gedragen  of  niet   haalbaar.  In  dat  geval  zal  je  ook  aan  je  doelstellingen  moeten  werken.     4. Regels  dienen  door  iedereen  in  het  centrum  gekend  te  zijn  en  gevolgd  te  worden:   zowel  cliënten,  bezoekers,  vrijwilligers  als  personeel.    

Praktijkboek  herankering:  huishoudelijk  reglement  -­‐  1  

 

5. Regels  dienen  schriftelijk  opgesteld  te  zijn  en  publiek  zichtbaar  te  zijn.  Een   ondertekening  door  de  cliënt  bij  opname  of  een  eerste  contact  biedt  een  extra   garantie.     6. Regels  moeten  consistent  toegepast  worden:  gelijke  situaties  worden  gelijk   behandeld.  Om  zorg  en  hulp  op  maat  te  bieden,  is  het  aan  te  bevelen  een   onderscheid  te  maken  tussen  ‘A-­‐regels’  waarover  niet  kan  onderhandeld  worden  en   ‘B-­‐regels’  die  onderhandelbaar  zijn  (bvb.:  uren  van  binnenkomen  voor  werkende   cliënten,  weekendregelingen,  de  verblijfsduur).       7. Regels  moeten  aanvaardbaar  en  redelijk  zijn.  Anders  worden  ze  veelvuldig   overtreden  of  tracht  men  er  onderuit  te  komen.     8. Regels  moeten  uitdrukkelijk  uitgelegd  worden  aan  elke  cliënt.  Zo  kan  je  toetsen  of  ze   begrepen  worden.     9. Regels  moeten  regelmatig  op  hun  doeltreffendheid  en  andere  aspecten  geëvalueerd   worden.  Bijvoorbeeld  door  jaarlijks  met  team  en  cliënten  het  reglement  te  evalueren.     10. Regels  moeten  toepasbaar  en  controleerbaar  zijn.  Hou  er  rekening  mee  dat  er  in  het   opvangcentrum  niet  altijd  personeel  aanwezig  is.    

Aandachtspunten    

• Niet  elke  regelovertreding  hoeft  aanleiding  te  geven  tot  een  sanctie.  In  heel  wat   gevallen  is  het  aangewezen  om  de  overtreder  de  schade  of  het  nadeel  te  laten   herstellen.  Een  herstelgerichte  benadering  zal  ook  het  aantal  uitzettingen  en  het   herval  doen  dalen.   • Bij  discussies  over  toepassingen  van  het  reglement,  kan  je  voorzien  dat  de  cliënt  zich   door  iemand  kan  laten  bijstaan.  Uiteraard  is  er  ook  nog  altijd  de  klachtenprocedure.   • Kamercontroles  doe  je  best  in  aanwezigheid  van  de  cliënt,  zodat  je  later  discussies   voorkomt.  Indien  die  aanwezigheid  niet  mogelijk  is,  doet  dit  best  met  twee   personeelsleden  en  je  verwittigt  de  cliënt  zo  snel  mogelijk.  

    Danny  Lescrauwaet      

Praktijkboek  herankering:  huishoudelijk  reglement  -­‐  2  

Thuisloosheid    

 

Praktijkboek  herankering  

Omgaan  met  ingrijpende  gebeurtenissen                                                                                                                                                    

Poging  tot  zelfdoding,  abortus,  adoptie,  incest  (dader  en  slachtoffer),  automutilatie,     kindermishandeling,  ouderenmishandeling,  diefstal,  (acute)  toxicomanie,  partnerkeuze   (moordenaar,  pedofiel),  moordenaar  (kinderen),  verlies  van  decorum,  wanen,  in  aanraking   komen  met  besmettelijke  ziektes  (schurft,TBC,..),  uitgescholden  of  bedreigd  worden,   confrontatie  met  onmachtige  familieleden,  zelfmoord,  verlies  partner/familielid,   levensbedreigende  ziekte,  delicate  operaties,  ondragelijk  psychisch  leed,  onmenswaardig   leven,  situaties  van  schade  aan  integriteit,…     Deze  opsomming  is  een  greep  uit  ervaringen  waar  je  als  hulpverlener  mee  in  aanraking  kan   komen  gedurende  het  werken  met  cliënten.  Het  zijn  situaties  die  als  ’ingrijpend’  bestempeld   kunnen  worden.  Het  zijn  stuk  voor  stuk  zaken  die  een  mens  uit  evenwicht  kunnen  brengen.   Naast  de  intensiteit  waarmee  dergelijke  situaties  gepaard  gaan,  is  er  ook  de  frequentie   waarmee  je  als  hulpverlener  te  maken  krijgt.  Een  hulpverlener  wordt  immers  vaker  met   ingrijpende  voorvallen  geconfronteerd,  dan  in  het  normale  dagelijkse  leven.       Belang  van  aandacht  voor  ingrijpende  gebeurtenissen     Elke  ontmoeting  die  een  hulpverlener  heeft  met  een  cliënt,  zet  iets  bij  de  hulpverlener  als   persoon  in  beweging.  Thema’s  van  cliënten  kunnen  eigen  inhouden  (aan)raken  of  stoten  op   grenzen  en  de  waarden  en  normen  bij  de  hulpverlener.  Uit  rationeel  oogpunt  kunnen  heel   wat  inhouden  in  een  theoretisch  kader  geplaatst  en  begrepen  worden.  Maar  soms  is  een   dergelijk  kader  ontoereikend  en  blijkt  dat  het  gegeven  rationeel  toch  niet  te  bevatten  is.   Sommige  thema’s  of  incidenten  raken  hulpverleners  ook  emotioneel  en  kunnen,  acuut  of   sluipend,    energierovend  zijn  en  leiden  tot  burn-­‐out.     Methodische  en  inhoudelijke  aandachtspunten     Kijken  we  naar  het  werkveld,  dan  zijn  er  preventief  verschillende  maatregelen  of  afspraken   inzake  veiligheid  en  dit  op  diverse  vlakken.  De  veiligheid  voor  iedereen  is  hier  prioritair.   Als  hulpverlener  is  het  belangrijk  op  de  hoogte  te  zijn  van  wat  er  voor  handen  is.       • Een  veilige  infrastructuur.   Welke  invloed  heeft  het  gebouw  op  de  mensen?  Is  het  uitnodigend,  kindvriendelijk,   net,  onderhouden?  Kortom  alles  wat  te  maken  heeft  met  een  positieve  sfeer,  met  zo     Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  1    

•

•

•

•

min  mogelijk  gebreken  die  voor  spanning  zouden  kunnen  zorgen.   Voorzien  van  lichtpunten  op  donkere  plaatsen,  een  alarmknop.       Transparantie.     Open  en  duidelijk  overleg  tussen  teamleden.   Een  huisreglement  dat  een  kader  van  veiligheid  biedt  voor  cliënt  en  hulpverlener.   Een  verblijfsverklaring  en  brochure  waarin  duidelijke  afspraken  genoteerd  staan.   Een  infobrochure  die  cliënten  een  eerste  antwoord  kan  geven.       Permanente  vorming  en  versterken  van  zelfkennis.     Conflicthantering  (vorming  in  het  voorkomen  en  omgaan  met  agressie),  EHBO,   brandveiligheid,  deontologie,  supervisie,  (motiverende  )gespreksvoering,…   Even  belangrijk  is  zelfkennis:  kennis  over  de  eigen  blinde  vlekken,  gevoeligheden,   allergieën,  grenzen  (ook  hoe  omgaan  met  normen  van  de  organisatie  en  jezelf),   dominante  interactiepatronen  (o.a.  hoe  je  omgaat  met  acute  stresssituaties),   krachten  en  vaardigheden,  zwaktes,  intuïtie.   Morele  dilemmatraining.     Interne  en  externe  afspraken.     Gedeelde  werkafspraken  omtrent  veiligheid.     Externe  afspraken:  samenwerkingsverbanden  met  politie,  deelwerkingen  binnen  het   CAW  (bv.  slachtofferhulp),  huisarts,  ziekenhuis,…     Procedures  en  verzekeringen.     Een  traumaprotocol  dat  beschrijft  hoe  en  door  wie  er  bij  ingrijpende  gebeurtenissen   gehandeld  dient  te  worden.     Procedure  schade  aan  integriteit.   De  arbeidsongevallenverzekering  dekt  lichamelijke  schade.  Denk  ook  aan  de   verzekering  voor  materiële  schade  (bv.  gebroken  bril).    

Wat  ingrijpend  is  verschilt  van  persoon  tot  persoon  

  Hoe  een  voorval  of  situatie  je  raakt  en  in  welke  mate,  varieert  van  persoon  tot  persoon.     Maar  het  gebeuren  kan  zodanig  aangrijpen,  dat  het  denken  en  doen  er  minimaal  één  of   twee  dagen  door  wordt  beheerst.  De  emotionele  en  lichamelijke  reacties  kunnen  intens,   verwarrend  of  zelfs  angstaanjagend  zijn.  Kenmerkend  zijn  acute  posttraumatische   lichamelijke  en  psychische  symptomen  zoals  vermoeidheid,  spanningspijnen,   concentratieproblemen,  slaapproblemen,  stemmingswisselingen,  veelvuldige  herbeleving   van  de  gebeurtenis,  proberen  vermijden  of  wegdrukken  en  een  verhoogde  prikkelbaarheid.     Het  zijn  normale  reacties  op  een  abnormale  gebeurtenis.    

  Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  2    

Een  ingrijpende  gebeurtenis  kan  licht  of  ernstig  zijn,  maar  het  is  enkel  de  hulpverlener  zelf   die  kan  aangeven  of  een  situatie  licht  of  ernstig  wordt  ervaren.  Wat  ingrijpend  is  voor  de   ene,  hoeft  dit  niet  noodzakelijk  te  zijn  voor  de  andere     Even  belangrijk  om  te  vermelden  is  dat  een  gebeurtenis  zich  kan  herhalen  en  een  zeer   ondermijnend  effect  kan  hebben  op  lange  termijn.     Aandacht  voor  alle  betrokkenen     Zowel  cliënten  als  teamleden  kunnen  ook  getuige  zijn  van  een  ingrijpende  gebeurtenis.  Deze   gebeurtenissen  kunnen  bij  getuigen  angsten  en  spanningen  oproepen.     Tevens  moet  er  rekening  gehouden  worden  met  de  afwezige  teamleden  en,  in  residentiële   voorzieningen,  de  afwezige  cliënten.  Ook  zij  zijn  een  deel  van  het  gebeuren.     Belang  van  herstel     Het  is  onontbeerlijk  dat  er  in  een  team  ruimte  en  tijd  genomen  wordt  voor  debriefing  en  dat   dit  kan  gebeuren  in  een  atmosfeer  van  respect,  vertrouwen  en  ondersteuning  (elkaar   bijstaan).  Dit  impliceert  een  werkcultuur  waarin  er  voldoende  veiligheid  is  en  schuld  en  angst   om  fouten  te  maken,  geweerd  wordt.  Hulpverleners  zijn  nu  eenmaal  ook  mensen  en  kunnen   fouten  maken,  zeker  in  situaties  waar  de  factor  stress  reëel  is.  Aandacht,  betrokkenheid  en   blijvende  belangstelling  zijn  van  vitaal  belang  voor  herstel.  Het  is  essentieel  dat  deskundige   en  effectieve  opvang  en  begeleiding  kan  geboden  worden  wanneer  het  nodig  is.         Uit  de  praktijk  blijkt  dat  de  kans  tot  herstel  van  de  gebeurtenis  of  de  situatie  groter  is,  als  er   de  mogelijkheid  is  om  achteraf  in  communicatie  te  treden  met  de  cliënt  of  diens   nabestaanden.  Indien  gewenst  gebeurt  dit  door  de  hulpverlener(s).     Net  zoals  in  andere  hulpverleningsituaties  kunnen  we  ingrijpende  gebeurtenissen  bekijken   vanuit  het  perspectief  om  er  structureel    mee  om  te  gaan.  Het  kan  een  aanzet  betekenen  tot   beleidsmaatregelen,  zoals  bvb.  de  verhoging  van  bepaalde  veiligheidsaspecten.  Het  kan  een   mogelijkheid  bieden  om  handvaten  aan  te  reiken,  ook  al  zijn  die  misschien  ontoereikend  en   is  er  regelmatig  bijsturing  nodig.    

Moeilijkheden  en  valkuilen   Het  incident  of  de  situatie  kan  voor  de  hulpverlener  zo  ingrijpend,  dat  de  impact  op  de   hulpverlener  als  persoon  grensoverschrijdend  is.  Geroutineerde  hulpverleners  kunnen  op   den  duur  een  eeltlaag  gekweekt  hebben  -­‐  een  soort  gewenning  -­‐  waardoor  men  het  risico   loopt  cynisch  te  worden,  onverschillig  te  zijn  of  minder  betrokken  te  zijn  op  cliënten.  

  Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  3    

In  bepaalde  situaties  -­‐  bijvoorbeeld,  als  hypotheses  werden  getoetst,  vermoedens  werden   besproken  -­‐    kunnen  we  als  hulpverlener  niet  meer  doen  dan  vertrouwen  op  het  woord  van   een  cliënt.   Een  hardnekkig  of  langdurig  verschil  in  visie  tussen  de  cliënt  en  hulpverlener,  hulpverleners   onderling  of  hulpverlener  en  organisatie  kan  op  den  duur  evenzeer  ingrijpen  op  de  persoon   van  de  hulpverlener.  Dit  is  dan  niet  zozeer  een  direct  voorval,  maar  een  eerder  sluipend   proces.  

Samenvatting  en  tips   • Wat  ingrijpend  is  of  niet,  is  een  persoonlijke  beleving.   • Heb  zowel  aandacht  voor  preventie  als  opvang.   • Zorg  dat  beginnende  hulpverleners  vaardigheidstraining  kunnen  volgen  en  dat   ervaren  hulpverleners  deze  vaardigheden  kunnen  onderhouden.   • Werk  een  traumaprotocol  uit,  zodat  je  op  het  moment  zelf  niet  moet  gaan   improviseren.   • Zorg  voor  een  open  werkcultuur  waarin  veiligheid  is  om  ingrijpende  gebeurtenissen   bespreekbaar  te  stellen.  

Praktijkvoorbeelden   Voorbeeld  1   In  een  vrouwenopvangcentrum  werd  een  hoogzwanger  meisje  van  25  jaar  begeleid.  Met  A  is   in  de  loop  van  de  begeleiding  intensief  gewerkt  aan  de  voorbereiding  van  de  bevalling.  De   nodige  instanties  werden  ingeschakeld  voor  verdere  begeleiding,  van  zodra  het  kindje   geboren  is.  Het  eerste  kind  van  A  werd  reeds  geplaatst  in  een  pleeggezin,  omwille  van  haar   drugproblematiek.  A  gaf  steeds  aan  dat  ze  het  deze  keer  anders  wou  doen  en  haar  kind  bij   haar  wilde  hebben,  met  de  nodige  ondersteuning.     Hoe  dichter  de  uitgerekende  bevallingsdatum  naderde,  hoe  enthousiaster  A  werd.  Ze  begon   volop  de  geboortekaartjes  en  doopsuiker  te  regelen  en  vertelde  vol  trots  over  haar  nog   ongeboren  kind.  Ze  had  wel  enkele  vragen,  maar  werd  steeds  gerustgesteld  door  de   diensten  rondom  haar.     Enkele  dagen  voor  de  uitgerekende  bevallingsdatum  gaat  A  naar  een  vriendin  en  laat  ze  niets   meer  weten  aan  het  opvangcentrum.  Soms  hadden  we  nog  telefonisch  contact,  maar  ze  liet   ons  niet  veel  weten.  Tot  A  plots,  enkele  dagen  nadien,  opnieuw  in  het  kantoor  van  het   centrum  staat.  Ze  was  de  dag  ervoor  bevallen  van  haar  kindje  en  had  beslist  haar  kind   meteen  af  te  staan  aan  het  pleeggezin  waar  ook  haar  eerste  kindje  opgevangen  werd.  Ze  had   hiertoe  ook  zelf  contact  genomen  met  de  jeugdrechtbank  om  dit  te  regelen.  Ze  gaf  aan  de   zorg  niet  aan  te  kunnen  en  wenste  dan  ook  op  die  manier  zorg  te  dragen  voor  haar  kind.  A   zat  vol  verdriet,  kreeg  ook  zeer  negatieve  reacties  van  de  buitenwereld.  Drie  dagen  later     Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  4    

vertelt  A  dat  ze  dit  weekend  naar  een  fuif  wil  gaan.  Ze  is  bezig  over  de  outfit  die  ze  zal   aandoen  en  welke  jongens  ze  zal  tegenkomen.     Als  hulpverlener  was  dit  voor  mij  een  ingrijpende  gebeurtenis.  Gedurende  de  hele   begeleiding  ben  je  bezig  met  voorbereiding  van  de  geboorte  van  haar  kindje.  Je  staat  stil  bij   de  angsten  en  verwachtingen  die  hier  bij  komen  kijken.  Het  feit  dat  A  het  niet  wilde   proberen,  mits  de  nodige  ondersteuning  en  in  een  veilige  setting,  was  moeilijk  te  begrijpen.   Als  hulpverlener  kon  ik  dit  uiteindelijk  wel  volgen  en  steunde  ik  A,  hoewel  dit  botste  met   mijn  eigen  waarden  en  normen.  Wat  voor  mij  de  gebeurtenis  ingrijpend  maakt,  is  de   onverschilligheid  die  A  enkele  dagen  later  toont.  Je  volgt  de  weg  van  je  cliënt  als   hulpverlener  maar,  als  mens  bots  je  ook  op  grenzen.   Voorbeeld  2   M  is  een  vrouw  van  middelbare  leeftijd  die  uit  een  turbulente  relatie  komt.  Ze  heeft  drie   volwassen  dochters.  Op  het  moment  van  opname  in  het  opvangcentrum  is  M  al  geruime  tijd   clean.  Ze  had  kampte  met  een  alcoholverslaving.  Ze  wordt  nog  opgevolgd  door  twee   ambulante  diensten  en  haar  huisarts.  Ze  neemt  Antabuse,  een  ondersteunend  geneesmiddel   bij  ontwenning  van  alcohol.   In  het  opvangcentrum  geldt  de  regel  dat  men  naar  studio-­‐opvang  kan  gaan  als  men  eerst   een  maand  in  de  groep  verbleven  heeft.  Deze  studio’s  zijn  op  een  andere  locatie  dan  het   opvangcentrum.  Er  doen  zich  geen  problemen  voor  in  de  groep  en  na  enige  tijd  kan  M  naar   een  studio  verhuizen.  Ze  is  uiterst  tevreden.     Twee  dagen  na  haar  vertrek  naar  de  studio,  word  ik  ‘s  morgens  opgebeld  door  een  dienst,   die  bezorgdheid  uit  over  een  cliënte  van  ons,  die  op  dat  moment  bij  hen  zit.  Uit  de   beschrijving  kan  ik  eerst  niet  opmaken  dat  het  over  M  gaat.  M  is  onder  invloed  en  serieus   over  haar  toeren.  En  ze  heeft  nog  alcohol  bij  zich.  Er  wordt  besloten  om  haar  te  gaan   ophalen.  Bij  aankomst  blijkt  M  inderdaad  erg  over  haar  toeren,  hysterisch.  Ze  heeft  bericht   gehad  dat  haar  dochter  gestorven  is  aan  een  overdosis  drugs.  Haar  dochter  heeft  jaren   gekampt  met  een  verslaving  en  was  clean.  M  is  er  het  hart  van  in  en  kan  niet  gekalmeerd   worden.  Ze  lijkt  radeloos  overstelpt  door  verdriet.   Terug  in  het  centrum  wordt  met  haar  toestemming  de  huisarts  gecontacteerd  en  ook  het   ziekenhuis  om  indien  nodig  over  te  gaan  tot  een  crisisopname.  We  krijgen  echter  niet   meteen  toestemming  om  contact  op  te  nemen  met  een  andere  dochter  om  zo  duidelijkheid   te  krijgen  in  de  praktische  zaken.  Maar  eerst  is  het  noodzakelijk  dat  M  wat  kalmeert.   De  huisarts  schrijft  medicatie  voor.  In  eerste  instantie  hadden  we  voorgesteld  om  een  nacht   in  het  opvangcentrum  te  verblijven.  Maar  gezien  het  vermoeden  van  herval  en  het  lijden  van   M  -­‐  met  andere  woorden:  voor  haar  veiligheid  en  deze  van  de  medebewoonsters  -­‐  wordt  na   weloverwogen  bespreking  met  de  aanwezige  teamleden  aan  M  een  opname  voorgesteld.  Zij   stemt  hiermee  in.  M  wordt  naar  het  ziekenhuis  gebracht  voor  opname  door  medewerkers,   ze  laat  zich  opnemen,  maar  verdwijnt  er.     Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  5    

M  wil  niet  meer  opgenomen  worden  in  het  ziekenhuis.  De  GSM-­‐permanentie  wordt  ’s   avonds  laat  door  haar  opgebeld  als  ze  terug  in  haar  studio  is.  Gezien  de  ernst  in  de  situatie   besluit  de  medewerkster  van  wacht  ook  de  teamverantwoordelijke  in  te  lichten.  Samen  gaan   ze  naar  de  studio,  die  in  twee  dagen  tijd  herschapen  is  tot  een  stort.  Ze  blijven  er  quasi  gans   de  nacht.  M  kan  gekalmeerd  worden,  maar  ’s  morgens  moet  de  dokter  terugkomen.  Mijn   collega  en  ik  zijn  er  bij.  M  wil  zich  niet  laten  opnemen,  maar  ze  wil  wel  naar  haar  zus.     Beetje  per  beetje  worden  de  onuitgesproken  vermoedens,  die  mijn  collega  en  ik  hebben,   versterkt.  We  besluiten  haar  te  vragen  of  het  echt  waar  is,  dat  haar  dochter  gestorven  is.                           Wanneer  ze  hiermee  geconfronteerd  wordt,  loopt  M  weg  en  verdwijnt  ze.  Ze  heeft  niets   mee  van  persoonlijke  bezittingen.  Het  blijkt  inderdaad  dat  de  dochter  niet  gestorven  is  en  de   huisarts  oppert  de  mogelijkheid  voor  collocatie.  De  dochters  blijken  bereid  een   spoedprocedure  aan  te  vragen  want  ze  schatten  net  als  wij  de  situatie  als  ernstig  in.  Er  wordt   ook  een  aangifte  bij  de  politie  gedaan.  Net  voordat  er  tot  collocatie  zou  kunnen  overgegaan   worden,  krijg  ik  de  boodschap  dat  M,  na  dagen  dolen  niet  meer  verder  kan  en  dat  ze  zich  zal   laten  opnemen.  Dat  gebeurt  dan  ook.   Nadien  heb  ik  haar  nog  gesproken  en  doorgegeven  dat  ik  gechoqueerd  was  door  haar   verhaal  over  de  dood  van  haar  dochter.  Ik  had  er  immers  vaak  aan  gedacht  en  kon  er  niet  bij   hoe  je  tot  een  dergelijke  leugen  kan  komen.  Ik  heb  zelf  dochters  en  dit  kwam  te  dichtbij.   Maar  er  zijn  nog  andere  grenzen  die  overschreden  werden.  Zij  heeft  mensen  schrik   aangejaagd  door  haar  gedrag  toen  ze  onder  invloed  was.  Tevens  bleek  ze  dan   onbetrouwbaar  en  leek  ze  in  de  verste  verte  niet  op  de  M  die  we  in  de  groep  hebben   meegemaakt.  Zij  heeft  letterlijk  ‘een  vuile  boel’  achtergelaten.    Er  zijn  nog  andere  zaken   besproken  tijdens  dit  gesprek,  maar  voor  mij  was  het  belangrijk  dat  ik  met  haar,  in  nuchtere   toestand,  over  bovenstaande  kon  praten.   Ik  was  niet  de  enige  van  het  team  die  met  haar  gedrag  geconfronteerd  werd  en  gechoqueerd   was.  Gelukkig  werd  er  ruimte  gelaten  om  steeds  te  debriefen.  Er  was  de  mogelijkheid  om  er   met  de  teamverantwoordelijke  over  te  praten  en  er  was  een  aanbod  om  met  een  externe  te   praten.  Dat  laatste  vond  ik  niet  nodig.  Door  het  gesprek  met  M  heb  ik  het  gebeuren  een   plaats  kunnen  geven.   Voorbeeld  3     N  is  een  vrouw  achter  in  de  veertig  en  doet  haar  aanvraag  om  opgenomen  te  worden  in  een   vrouwenopvangcentrum.  Ze  woonde  27  jaar  in  Nederland  en  heeft  er  steeds  gewerkt  als   actrice  en  regisseur.    Ze  besliste  om  terug  haar  toevlucht  te  nemen  tot  België,  omdat  ze   terug  wil  keren  naar  haar  familie.  Ze  heeft  er  een  gebroken  huwelijk  op  zitten  en  haar   carrière  zit  in  het  slop.  Ze  geniet  een  ziekteuitkering  en  ze  heeft  heel  wat  administratieve   vragen.  Ze  wil  opvang  en  begeleiding.      

  Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  6    

Eerder  was  ze  een  drietal  dagen  opgenomen  in  de  psychiatrie.  De  behandelende  arts  zond   haar  op  ontslag,  omdat  de  depressie  te  wijten  was  aan  de  situatie  waarin  ze  verkeerde  en   feitelijk  te  licht  bevonden  werd.  Ze  kreeg  antidepressiva  voorgeschreven.  Ze  woonde  een   drietal  weken  in  bij  haar  moeder.  Die  woont  echter  in  een  sociale    bejaardenwoning  en  N   kan  er  niet  langer  verblijven.  Voor  N  was  de  stap  naar  het  centrum  groot.     We  ervaren  haar  in  het  centrum  als  een  heel  frêle,  punctuele,  dankbare  dame.  Wat  ons   niettemin  verontrust  zijn  de  momenten  van  complete  paniek  bij  haar,  geen  overzicht  kunnen   houden  op  haar  situatie,  momenten  van  duizeling  en  complete  verzwaktheid  en  intens   verdriet.  Wanneer  dit  in  communicatie  gebracht  wordt,  wuift  ze  onze  bezorgdheden  weg.   Naar  eigen  zeggen  eet  ze  voldoende,  ze  let  er  speciaal  op  dat  ze  calorierijk  voedsel  eet.   Zelfmoord  wordt  besproken,  maar  N  geeft  aan  dat  ze  dit  haar  moeder  nooit  zou  kunnen   aandoen.  Opname  wordt  voorgesteld,  maar  N  wil  hierover  niets  horen.     Daags  achter  de  confrontatie  komt  ze  zich  excuseren  en  belooft  zich  te  herpakken  en  voor   zichzelf  te  zorgen.  Het  spijt  haar  verschrikkelijk  dat  ze  ons  bezorgd  doet  voelen.  Niets  uit   haar  gedrag  of  wat  ze  zegt,  kan  wijzen  op  enige  agitatie  of  verontrusting.  Op  maandag   neemt  ze  in  het  centrum  deel  aan  een  activiteit  ‘juwelen  maken’  en  doet  ze  er  eveneens   haar  taak.  Ze  neemt  daarna  de  bus  naar  het  station  en  springt  er  van  een  hoog  gebouw.   De  reacties  van  de  betrokkenen  zijn  ongeloof,  verdriet,  kwaadheid,  onbegrip,  berusting.  Het   traumaprotocol  van  het  CAW  wordt  opgevolgd.  Uit  het  gesprek  na  het  gebeuren  met  de   naaste  familie  blijkt  dat  N  al  jaren  met  deze  zelfmoordgedachten  rondliep.  Op  zich  heeft  dit   gesprek  heel  herstellend  gewerkt,  daar  de  betrokken  hulpverleners  aanvankelijk  bij  zichzelf   ten  rade  gingen  of  ze  de  situatie  niet  compleet  verkeerd  hadden  ingeschat.  De  familie  gaf   aan  ‘het  was  niet  een  kwestie  of  ze  het  ging  doen,  maar  wanneer…’    Samen  met  de   bewoners  en  de  hulpverleners  werd  op  het  kerkhof  een  afscheidsgroet  gebracht  aan  N.  Er   werden  bloemen  gelegd  met  een  persoonlijke  boodschap.  Ook  in  naam  van  de  afwezige   teamleden  en  bewoonsters  werden  bloemen  bijgelegd.  Nadien  werd  in  het  centrum  een   koffietafel  gehouden.  Deze  rituelen  bleken  helend  voor  alle  betrokkenen.     Hilde  Baes  

Bronnen  en  meer  lezen   • Kwaliteitshandboek  van    het  CAW  Regio  Brugge   • Dealing  with  serious  incidents  -­‐  Homeless  Link  Handbooks   • Danneels,  R.,  Ghaye,  M.,  Agressie  in  hulp-­‐en  dienstverlening,  Van  impact  op   medewerkers  naar  een  gedragen  beleid,  Acco,  2012.  

  Praktijkboek  herankering:  ingrijpende  gebeurtenissen  -­‐  7    

 

 

Thuisloosheid    

Praktijkboek  herankering  

Motiverende  gespreksvoering  

                                                                                                                                               

Wat  is  motiverende  gespreksvoering?     Motivationele  gespreksvoering  is  een  methodiek  uit  de  geestelijke  gezondheidszorg  en  de   verslavingszorg  die  gericht  is  op  het  stimuleren  van  groei  en  verandering  bij  de  cliënt.  De   methodiek  kan  ingezet  worden  bij  elke  dialoog  tot  verandering,  maar  hier  spitsen  we  toe  op   problematisch  gebruik  van  alcohol  of  drugs.   Deze  gespreksmethodiek  is  geïnspireerd  op  het  ‘motivationeel  interview’  van  Miller  &   Rollnick  en  het  ‘transtheoretisch  model  van  verandering’  van  Prochaska  &  Diclimente  met  de   bekende  ‘motivatiecirkel’.  Daarnaast  is  zeker  ook  de  ‘zelf-­‐determinatie-­‐theorie’  (ZDT,   Deci&Ryan)  van  belang  voor  het  werken  met  thuislozen,  omdat  deze  benadering  een   onderscheid  maakt  tussen  verschillende  intrinsieke  en  extrinsieke  motivaties  ook  oog  heeft   voor  een  ‘motiverende  omgeving’.   ‘Gebrek  aan  motivatie’  is  een  subjectieve  inschatting,  die  vaak  als  reden  aangehaald  wordt     om  een  bepaald  hulpaanbod  niet  toegankelijk  te  maken.  Al  of  niet  willen  veranderen  is   echter  geen  stabiele  eigenschap  of  ‘karaktertrek’  van  iemand,  maar  het  resultaat  van  een   interactie  tussen  de  omgeving  en  de  betrokken  persoon.  De  ‘oplossingsgerichte  benadering’   leert  ons  dat  weerstand  ook  kan  uitgelokt  worden  door  de  hulpverlener.  De  gehanteerde   begeleidingsstijl  en  het  gecreëerde  klimaat  in  een  werking  hebben  een  grite  invloed.  De   neiging  tot  ontkenning  is  een  deel  van  de  problematiek  van  de  thuisloze.  Daarom  is  het  niet-­‐ bedreigend  bespreekbaar  maken  ervan  een  grote  uitdaging.  

Motivatie,  meervoudige  kwetsbaarheid  en  problematisch  middelengebruik   De  meervoudig  gekwetste  mens  manifesteert  zich  steeds  meer  in  zijn  combinatie  van   problemen  en  afhankelijkheidsrisico’s,  met  een  hoog  onmachtsgehalte.  Bij  afhankelijkheid     van  alcohol  en  drugs  botst  ook  de  krachtgerichte  kijk  vaak  op  onmacht.  Drugs  zijn  krachtige   middelen  en  bieden  vaak  onmiddellijke  bevrediging.  Personen  die  kampen  met     problematisch  gebruik  zijn  veelal  tegelijkertijd  wel  en  niet  gemotiveerd  om  het  probleem  te   erkennen  en  er  iets  aan  te  veranderen.  Een  laag  gevoel  van  eigenwaarde  en  weinig   vertrouwen  in  eigen  kunnen,  zijn  barrières  die  het  gevoel  van  onvermogen  en  demotivatie   kunnen  vergroten.       Om  het  enigszins  onder  controle  te  krijgen,  zullen  er  voor  de  functies  van  het  gebruik   alternatieven  moeten  gevonden  worden,  net  als  bij  andere  overlevingsstrategieën.  Starten   bij  de  functies  van  het  gebruik  -­‐  wat  er  leuk  aan  is  en  welk  positieve  aspecten  er  mee   verbonden  zijn  -­‐  zal  een  gesprek  over  de  nadelen  ervan  ook  mogelijk  maken.  Het  zegt  ons     Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  1      

ook  iets  over  de  vereisten  van  alternatieven:  overlevingsstrategieën  neem  je  niet  zomaar  af,   alternatieven  voor  de  functies  ervan  zijn  soms  onontbeerlijk  om  niet  weg  te  zakken.   Vele  hulpvragers  hebben  al  een  hele  weg  afgelegd,  vooraleer  ze  een  hulpvraag  durven   stellen.  Dit  maakt  dat  de  vraag  of  men  deze  mensen  al  dan  niet  de  hand  reikt  omdat  ze  als   ‘niet  gemotiveerd’  ervaren  worden,  de  ‘problematiek  te  zwaar’  lijkt    of  ‘het  aanbod  niet   passend  is’  een  ethische  kwestie  is.  Elk  contact  heeft  hier  inderdaad  risico’s.  De  multi-­‐ problematiek  en  de  onmacht  van  de  hulpverlening  verhoogt  de  kans  op  uitsluiting  en   doorverwijscarrousels,  waarbij  men  van  het  kastje  naar  de  muur  verwezen  wordt.  De   hulpvrager  verdient  minstens  (niet  enkel  op  de  eerste  lijn)  een  actieve  zoektocht  in  dialoog   naar  (alternatieve)  passende  ondersteuning  met  oog  voor  de  basisrechten  (harm-­‐reductie),     een  motivationeel  aanbod  en  indien  nodig  een  ‘warme’  doorverwijzing.      

Inbedding  in  drugbeleid,  maatzorg  en  medewerkerszorg   Om  naast  begrenzing  ook  voldoende  ruimte  tot  motiverend  werken  te  kunnen  bieden,  is  op   de  eerste  lijn  een  cliëntgericht  en  doordacht  drugsbeleid  nodig  en  een  basisdeskundig  en   voldoende  divers,    gefaseerd  of  flexibel  (opvang)aanbod.  Men  hoeft  het  daarom  niet   allemaal  zelf  aan  te  bieden,  het  kan  ook  lokaal  in  goede  afstemming  met  belendende   sectoren  en/of  in  gedeelde  zorg.  Het  algemeen  welzijnswerk  draagt  minstens  de   medeverantwoordelijkheid  om  te  zoeken  naar  laagdrempelige  werkvormen  waarbij  men   naast  present  zijn  ook  op  mensenmaat  actief  motiverend  aan  de  slag  kan.  Anderzijds  is  het   ook  onze  taak  de  drempels  naar  de  tweede  lijn  in  afstemming  te  effenen  of  minimaal   problemen  hierbij  actief  te  signaleren.         Dit  betekent  niet  dat  elk  aanbod  vrij  toegankelijk  moet  zijn  voor  problematische  gebruikers   of  acuut  verslaafden,  want  dit  kan  de  veiligheid  voor  anderen  in  het  gedrang  brengen.  In  een   opvangsetting  is  structuur,  begrenzing  en  diversiteit  nodig  om  aan  iedereen  zowel  veiligheid   als  kansen  tot  groei  te  bieden.  Dit  is  telkens  weer  een  moeilijke  evenwichtsoefening  waarbij   macht,  voorwaardelijkheid,  dwang  en  strijd  tot  een  minimum  herleid  worden.  Om  zo  te   komen  tot  ‘haalbare  druk’  in  functie  van  voldoende  prikkelende  maatzorg.  Al  te  veel  regels,   voorwaarden  en  taboes  leiden  mogelijk  tot  een  onbespreekbaar  (ondergronds)  circuit  waar   veiligheid  en  bespreekbaarheid  volledig  zoek  is.  Werken  met  plastesten  is  bijvoorbeeld  een   sterk  controlerend  en  confronterend  middel,  maar  kan  ook  mogelijk  maken  dat  men  in  een   groepssetting  toch  een  kans  krijgt.  Het  kan  enkel  de  bespreekbaarheid  vergroten  indien   ‘gebruik’  niet  als  norm  gehanteerd  wordt  voor  verwerping.       Maatzorg  en  betrokkenheid  kan  ook  betekenen  dat  actief  en  daadkrachtig  moet  ingegrepen   worden  wanneer  de  fysieke  en  geestelijke  integriteit,  of  het  leven  op  zich,  ernstig  bedreigd   wordt.  Wanneer  de  hulpverlening  dit  ‘overneemt’  bij  mensen  die  doorschieten  in   destructieve  gerechtigdheid  en  volledig  de  greep  op  zichzelf  kwijt  zijn,  is  het  belangrijk  dat   het  vervolg  een  niet-­‐aflatende  zoektocht  is  om  opnieuw  in  verbinding  te  staan.  Goede   medewerkerszorg  is  hier  onontbeerlijk.         Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  2      

Methodische  aandachtspunten   1. De  zelf  determinatie  theorie  (ZDT)   De  ZDT  stelt  dat  iedere  persoon  in  zich  de  kracht  draagt  om  op  een  constructieve  wijze  aan   zijn  probleem  te  werken,  gegeven  dat  er  voldoende  ondersteuning  komt  vanuit  de   omgeving.  Dit  betekent  dat  elke  begeleider/hulpverlener  een  rol  kan  spelen  in  het  motiveren   tot  duurzame  gedragsverandering.  Motivationele  gespreksvoering  kan  hierbij  een  steunend   kader  zijn.  Naast  het  onderscheid  in  ‘moeten’  en  ‘willen’  en  het  kwalitatieve  onderscheid  in   extrinsieke  en  intrinsieke  motivaties  heeft  men  vooral  oog  voor  een  aantal  basisbehoeftes   tot  groei.   Kwalitatief  onderscheid  in  motivaties.   • Extrinsieke  motivatie  komt  van  buitenaf:  men  stelt  een  bepaald  gedrag  om  er  iets   anders  mee  te  bekomen.  Er  zijn  drie  types  van  extrinsieke  motivatie,  waarvan   sommige  onder  ‘willen’  vallen  en  andere  onder  ‘moeten’.   Externe  verplichting:  ‘moeten’  omwille  van  vermijden  van  straf  of  externe     verwachtingen  of  voorwaarden  die  opgelegd  worden  vanuit  justitie,  JRB,  huisregels.   Ook  in  het  vooruitzicht  van  een  mogelijke  beloning.  Deze  motivatie  kan  gepaard  gaan   met  heel  wat  stress  en  druk.   Interne  verplichting:  ‘moeten  van  zichzelf’  vanuit  schuldgevoelens,  schaamte,  angst,   trots.  Om  anderen  en  zichzelf  te  tonen  dat  men  het  toch  kan.  Er  is  een  gedeeltelijke   aanvaarding  maar  ook  dit  geeft  druk  en  stress.   Persoonlijk  belang:  ‘willen  vanuit  aanvaarding’,  een  besef  dat  men  de  controle  kwijt   is.  Er  is  een  eigen  keuze,  omdat  men  er  het  nut,  de  noodzaak  van  inziet:  iets  bekomen   of  dreigen  te  verliezen  (vb.  dreigend  verlies  van  vrienden  door  onbetrouwbaarheid   en  leugens).     • Intrinsieke  motivatie  tot  verandering  zou  ‘goed’  zijn,  omdat  de  motivatie  vanuit  de   persoon  komt,  de  verandering  is  zelf  gewild.  Bij  intrinsieke  motivatie  stelt  men  een   gedrag  omdat  men  er  plezier  aan  beleeft.  Het  gedrag  is  het  doel  op  zich.  Er  is  een   zekere  passie  of  spontane  geboeidheid:  de  activiteit  zelf  en  het  plezier  en  de   voldoening  die  de  activiteit  verschaft,  is  de  reden  om  de  activiteit  uit  te  voeren,  veel   meer  dan  een  of  andere  externe  reden.   Bij  de  drie  types  van  extrinsieke  motivatie  (externe  verplichting,  interne  verplichting,  en   persoonlijk  belang)  wordt  de  activiteit  uitgevoerd  om  iets  anders  te  bekomen.  De  drie  types   van  extrinsieke  motivatie  kunnen  gesitueerd  worden  op  een  (ontwikkelingspsychologisch)   continuüm  van  toenemende  persoonlijke  aanvaarding.     Motiverend  werken  en  noodbevredigende  context  en  basisnoden.   Motiverend  werken  is  een  procesmatig  werk  in  dialoog,  om  de  persoonlijke  overtuiging  van   de  nood  aan  verandering  te  verhogen:  een  verschuiving  van  hopeloosheid  of  ‘moeten’   veranderen  naar  een  ‘willen’  veranderen.    Cliënten  vinden  ‘in  therapie  gaan’  zelden  tot  nooit   plezant,  laat  staan  dat  ze  er  door  gepassioneerd  zouden  geraken.           Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  3      

Het  is  dan  ook  niet  de  taak  van  de  individuele  begeleider  om  een  verplichting  tot   verandering  aan  te  praten,  noch  in  te  spelen  op  interne  schuldgevoelens  om  de  druk  om   ‘therapie’  vol  te  houden,  omdat  dit  vooral  enkel  druk  en  stress  meebrengt.  Opgeven  kan  dan   de  betekenis  krijgen  dat  men  zwak  is  en  geen  karakter  heeft,  wat  alleen  maar  de   hulpeloosheid  verhoogt.  Men  verliest  het  zelfvertrouwen,  waardoor  men  passief  wordt.  Als   een  cliënt  denkt  een  bepaald  vooropgesteld  doel  niet  te  kunnen  bereiken,  zal  hij  ook  niet   starten  met  het  langdurig  en  intensief  leerproces.   Wat  kan  deze  neerwaartse  spiraal  dan  wél  helpen  doorbreken?  Dit  is  een  proces  van  lange   adem,  wat  tijd,  geduld  en  heel  veel  energie  vraagt.  Volgens  de  ZDT  is  een  noodbevredigende   context  de  brandstof  die  men  nodig  heeft  om  zich  in  positieve  zin  te  herstellen.  Deze   brandstof  wordt  aangeleverd  door  de  externe  omgeving,  die  voortdurend  in  interactie  staat   met  de  cliënt.  Die  noodbevredigende  context  bestaat  volgens  de  ZDT  uit  drie  (herkenbare)   psychologische  basisnoden  waarvan  de  vervulling  essentieel  is  voor  welzijn  en  groei:  nood   aan  autonomie,  relationele  verbondenheid  en  competentie.  Men  kan  die  context  zelf   aanbieden  of  suggesties  doen  en  samen  nagaan  hoe  cliënt  in  het  dagelijks  leven  kan   proberen  om  meer  noodbevredigende  activiteiten  te  gaan  uitvoeren.   • Autonomie:  psychologische  vrijheid,  keuzevrijheid.     Belang  van  een  autonomie  ondersteunende  interactie  én  klimaat:  aanbieden  van   keuze  en  inspraak,  aanbieden  van  een  of  andere  motivationele  fase  waar  men  nog   niet  ‘moet’,  maar  waar  met  motivationele  gesprekvoering  de  mensen  aan  het  denken   gezet  worden.  Met  nadien  ook  weer  ruimte  om  te  kiezen.  Deze  autonomie   verhogende  maatregelen  staan  in  schril  contrast  met  controlerende  maatregelen:     belonen  en  straffen  voor  gedrag,  kritisch  evalueren,  opleggen  doelstellingen  en   deadlines.   • Relationele  verbondenheid:  een  gevoel  van  gedragenheid  en  intimiteit  ervaren.   De  basishouding  van  medewerkers  is  empathisch  en  respectvol,  ook  bij  rebellie  en   verzet.  Aandacht  is  onvoorwaardelijk,  ook  niet  alleen  wanneer  er  een  probleem  is  en   men  als  cliënt  benaderd  kan  worden  of  als  hulp  succesgarantie  heeft.  Door  een   respectvolle  en  empathische  houding  te  behouden,  ook  op  momenten  dat  het   moeilijker  loopt,  voelt  de  cliënt  zich  ondersteund  en  begrepen  en  zal  hij  of  zij  ook   openstaan  om  de  therapeutische  veranderingen  persoonlijk  te  aanvaarden.   Van  belang  is  ook  een  krachtgerichte  kijk  naar  mensen  en  groepen:  onderlinge   verbondenheid  en  groepssfeer  stimuleren  via  groepsactiviteiten,   ontmoetingsmomenten,    ervaringsuitwisseling,  weten  dat  men  niet  alleen  staat  met   zijn  probleem,  meter-­‐  of  peterschap  van  oudere  groepsleden  (win-­‐win  situatie).  Ook   een  leefgroep  kan  een  nieuwe  context  worden  die  steun  geeft  en  waar  men  kan   leren  van  elkaar.  Er  is  ook  aandacht  voor  krachten  en  restanten  van  vertrouwen  in  de   natuurlijke  context.     • Gevoel  van  competentie:  kennis,  kunnen,  ‘het  kan’-­‐ervaring.     Competentie  is  noodzakelijk  voor  elke  vorm  van  motivatie.  Psycho-­‐educatie  verhoogt   de  kennis,  maar  als  men  het  gevoel  heeft  dat  men  het  niet  zal  kunnen,  dat  men  er   niet  toe  doet,  er  niemand  in  gelooft,  zal  men  hulpeloos  worden/blijven.   Bouwen  aan  zelfwaarde  is  op  zich  een  motiverende  activiteit:    vertrouwen  geven,     positieve  bekrachtiging,  realistische  maar  toch  uitdagende  doelen  met     Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  4      

tussenstappen,  met  aanreiken  van  tips  en  in  dialoog  zoeken  naar  haalbare   werkpunten.       De  ZDT  wijst  in  dit  motiverend  werk  ook  op  het  belang  om  in  directe  communicatie  meer   ‘autonomie  ondersteunende  interactie’  te  voeren  dan  controlerende  interactie.  Deze  laatste   wordt  gekenmerkt  door  dwingende  taal  (moeten,  verwachten,  regels,  plichten,   ontgoocheling,  dreigen)  die  het  persoonlijk  aanvaarden  van  verandering  eerder  belemmert.     Een  meer  autonomie-­‐ondersteunende  interactie  zorgt  ervoor  dat  de  cliënt  beter  begrijpt   waarom  de  opgedragen  regels  of  activiteiten  van  belang  zijn,  waardoor  hij  er  ook  sneller  van   overtuigd  geraakt.  Hierdoor  kan  de  cliënt  deze  regels  op  een  authentieke  of  autonome   manier  naleven,  zonder  gevoelens  van  dwang  of  verplichting  te  ervaren.  Een  open,   gelijkwaardige  en  dialogische  stijl  kan  ook  helpen  om  regels  en  noodzakelijke  structuur  in   een  setting  te  duiden  (bv  i.v.m.  groepssfeer,  elkaar  steunen  i.p.v.  meesleuren  in   destructiviteit)  en  via  inspraak  cliënten  mee  te  laten  denken.       2.  Motivationeel  interview  en  reflectief  luisteren.   Reflectief  luisteren,  een  techniek  die  naar  voren  wordt  geschoven  in  de  werkwijze  van  het   ‘motivationeel  interview’  (Miller  &  Rollnick,  2002)  en  sluit  aan  bij  de  autonomie  verhogende   interactie.  Interviewen  wijst  op  ‘vragen  stellen’  en  reflectief  luisteren  is  verwant  aan  actief   luisteren.   De  begeleider  kaatst  het  verhaal  van  de  cliënt  terug,  waardoor  het  zelfbewustzijn  en  inzicht   in  het  eigen  functioneren  bij  de  cliënt  toenemen,  waardoor  men  zelf  beter  geïnformeerde  en   weloverwogen  keuzes  kan  maken.             Centraal  in  deze  niet-­‐directieve  en  cliëntgerichte  gesprekstechniek  staat:     • De  hulpverlener  onthoudt  zich  van  suggesties,  analyses  en  het  aanbrengen  van   oplossingen;  weerstand  wordt  immers  uitgelokt  door  keuze-­‐onvrijheid.     • Onvoorwaardelijke  acceptatie:  positieve  betrokkenheid,  respect  voor  eigen  keuzes   • Uitgaan  van  het  feit  dat  er  niet  ‘  één  waarheid’  bestaat.   • Open  vragen  en  openheid  voor  eigenheid,  verduidelijking  vragend  over  eigen   gezichtspunten,  verlangens,  keuzemogelijkheden  en  voordelen/nadelen  van  huidig   gedrag  en  alternatieven.     • Constructieve  (zelf)confrontatie:  scherp  luisteren  naar  uitspraken,  werken  met  stiltes,   concretiseren,  oog  voor  non-­‐verbale,  hulpverlener  parafraseert  en  ‘papegaait’,     presenteert  feedback  en  empathische  hypotheses  over  achterliggende  (goede)   bedoelingen.   • Bewustwording  van  discrepanties:  spiegelen  van  tegenstellingen  in  uitspraken.   Deze  methodiek  sluit  nauw  aan  bij  mensen  die  problemen  hebben  met  autoriteit  en  een  laag   zelfwaardegevoel  hebben.  Dit  sluit  ook  aan  bij  het  afstemmen  van  hulpvraag  en  hulpdoelen   en  het  opmaken  van  een  hulpverleningsplan.     Al  doende  zal  de  hulpverlener  ook  empathisch  het  perspectief  van  de  cliënt  proberen  in  te   nemen,  waardoor  de  cliënt  zich  beter  begrepen  voelt  en  op  een  meer  welwillende  wijze  aan   zijn  problemen  wil  werken.     Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  5      

Deze    gesprekshouding  sluit  nauw  aan  bij  Rogers  en  de  ‘human  social  functioning’  methodiek   van  Eugene  Heimler  (cfr.  de  ‘Heimler-­‐schaal  met  frustraties  én  satisfacties  de  verschillende   levensdomeinen).  De  cliënt  wordt  gevraagd  verhalen  te  concretiseren,  zelf  kernen  of  rode   draden  te  benoemen  en  uiteindelijk  keuzes  af  te  wegen  en  concreet  te  maken.  Hierbij   onthoudt  de  hulpverlener  zich  van  interpretatie  (en  als  hij  het  al  doet  in  vraagvorm)  en   waarom-­‐vragen  (te  causaal)  waardoor  het  gesprek  aan  de  gang  gehouden  wordt.     3.  Model  van  Prochaska  &  Di  Clemente   Het  model  van  Prochaska  &  Di  Clemente  beschrijft  de  verschillende  fasen  in  het   motivatieproces.  Het  model  onderscheidt  vijf  stadia  van  verandering,  een  zesde  (terugval)  is   later  toegevoegd.  Dit  model  wordt  ook  de  ‘motivatiecirkel’  genoemd  :  men  kan  alle  fases   doorlopen,  eruit  stappen  of  de  cirkel  opnieuw  doorlopen  doorheen  de  tijd.    

 

 

 

 

 

 

    De  eerste  drie  stadia  gaan  over  de  ontwikkeling  van  de  motivatie  tot  verandering:  er  wordt   (telkens)  gestart  bij  voorbeschouwing,  daarna  kunnen  overpeinzing  en  beslissing  volgen.     Het  vierde  en  vijfde  stadium  bevatten  de  effectieve  actie  en  stabilisatie  of  consolidatie  van   verandering.       Het  zesde  stadium  is  de  mogelijke  terugval,  wat  vaak  integraal  deel  uitmaakt  van  verslaving   of  afhankelijkheid  en  gededramatiseerd  kan  door  dit  te  zien  als  een  mogelijk  leermoment:     wat  hebben  we  uit  het  oog  verloren?       In  de  hulpverlening  komt  het  er  in  dit  model  op  aan  te  herkennen  in  welke  fase  de  cliënt  zich   bevidt  en  zich  hierbij  passend  in  te  voegen.     Voorbeschouwing  (precontemplatie):     • Er  is  nog  geen  motivatie  tot  verandering  en  geen  bewustzijn  van  het  probleem.  Het  is   doorgaans  de  omgeving  die  het  probleem  ervaart  en  op  de  persoon  druk  uitoefent   om  te  veranderen.  Doorgaans  is  er  ook  weerstand  tegen  de  erkenning  van  het   probleem  en  tegen  pogingen  om  verandering  in  gang  te  zetten.     • De  hulpverlener  investeert  in  contact  en  relatie,  echtheid,  eigenwaarde,  geeft   erkenning,  bevestigt  inzet,  biedt  medische  verzorging,  vraagt  indien  mogelijk  naar  de   voordelen  nadelen  of  last  en  functies  van  gebruik,  werkt  provocatief,  heeft  humor.         Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  6      

Overpeinzing  (contemplatie):   • Hier  is  de  persoon  zich  bewust  dat  hij  een  probleem  heeft.  Hij  bedenkt  wat  de   verandering  kan  opleveren.  De  motivatie  om  er  iets  aan  te  doen  is  aanwezig,  maar  de   persoon  onderneemt  nog  geen  actie.  Hij  staat  open  voor  interventies  die  een   bewustmaking  van  probleem/alternatieven  bevorderen.         • De  hulpverlener  stimuleert  zelfobservatie,  biedt  neutrale  info  en  psycho-­‐educatie,   heeft  oog  voor  het  intern  conflict  en  dissonantie  en  maakt  dit  bespreekbaar,  biedt   keuzevrijheid,  gaat  in  op  ‘externalisatie’  (men  is  geen  gebruiker,  men  heeft  last  van)   en  doet  langzaam  aan  wikken  en  wegen.   Beslissing  (besluitvorming  ,  voorbereiding):     • De  cliënt  is  overtuigd  van  het  probleem:  er  moet  iets  gebeuren,  er  is  motivatie  maar   nog  geen  actie.     • De  hulpverlener  onderhandelt,  werkt  aan  gedeelde  inzichten,  overloopt  verschillende   keuzemogelijkheden  met  pro’s  en  contra’s,  kiezen  is  ook  verliezen,  wat  zijn   alternatieven?.  Hij  vergroot  de  dynamiek  naar  perspectieven,  dit  kan  ‘gecontroleerd   gebruik’  zijn  en  hij  bevraagt  ‘plotse  beslissingen’.     Actie  (actieve  verandering,  poging  tot):     • Positieve  bekrachtiging  in  leefomstandigheden  en  context  is  vaak  nog  niet  zichtbaar.   • Daarom  heeft  de  hulpverlener  de  belangrijke  taak  om  alternatieven  aan  te  reike:n:   ontspanning,  sport,  zingeving,  dagbesteding,  satisfacties.       Consolidatie  (stabilisatie):     • Pogingen  om  verandering  te  verankeren,  relatieherstel  in  context,  nieuwe  rollen   opnemen,  sociale-­‐  en  probleemoplossingsvaardigheden  aanscherpen,  welke   gedachten  gevoelens  leiden  tot  trek  (goesting)  en  welke  kunnen  we  daartegenover   zetten?   • Terugvalpreventie:  risicosituaties  leren  herkennen  en  hoe  er  mee  omgaan,  omgaan   met  trek  en  sociale  druk,  noodplan,  is  een  uitglijder  automatisch  herval?   Terugval:     • Contact  houden,  dedramatiseren  en  ombuigen  naar  leermomenten  (wat  hebben  we   over  het  hoofd  gezien)?     Ook  in  dit  model  zijn  er  een  aantal  voorwaarden  tot  groei  en  verandering.  Zo  is  het  gevoel   van  keuzevrijheid  in  individuele  hulprelaties  essentieel  (druk,  dwang,  macht,  controle  niet  in   de  relatie  leggen).  Er  moet  ook  voldoende  kennis  en  lijdensdruk  zijn.  Zorgen  voor,   overnemen  zonder  prikkels/uitdaging  en  ontslaan  van  zelfverantwoordelijkheid  kan  dus   nefast  zijn.  Ook  hier  wijst  men  op  het  belang  van  interne  attributie  van  succes,  belang  van   zelfwaarde  en  waardering,  gevoel  van  competentie..       Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  7      

Samenvatting  en  tips   • Motivatie  is  het  gevolg  van  interactie  tussen  de  persoon  en  zijn  omgeving.   • Start  bij  de  functies  en  positieve  aspecten  van  gebruik.  Dit  maakt  een  gesprek  over  de   nadelen  ook  mogelijk.   • Praat  cliënten  geen  verplichting  tot  verandering  aan.  Dit  brengt  enkel  druk  en  stress   teweeg.   • Motivationeel  werken  vergt  tijd  en  verloopt  in  fases.  Het  gras  groeit  niet  door  er  aan   te  trekken.   • Keuzemogelijkheden  aanbieden  werkt  beter  dan  controlerende  maatregelen.   • Leer  de  juiste  vragen  te  stellen.  Overdonder  de  cliënt  niet  met  je  eigen  oplossingen.   • Leer  te  herkennen  waar  de  cliënt  zit  op  de  motivatiecircel  en  pas  je  tussenkomsten   daaraan  aan.   • Zie  terugval  als  een  leermoment  om  het  opnieuw  te  proberen.     Luc  Dekyvere    

Bronnen  en  meer  lezen   Movisie,  Methodebeschrijving  motiverende  gespreksvoering,  databank  effectieve  sociale   interventies.  www.movisie.nl    

  Praktijkboek  herankering:  motiverende  gespreksvoering  -­‐  8      

 

Thuisloosheid    

 

Praktijkboek  herankering  

Participatie  

                                                                                                                                               

Waarover  gaat  het?     • •

Participatie  is  deelname  aan  het  maatschappelijk  leven.   Inspraak  is  de  gelegenheid  om  zijn  mening  of  wensen  kenbaar  te  maken  in  een  zaak   waarbij  men  betrokken  is.  

 

Belang  van  participatie   Omdat  het  moet  (vanuit  de  kwaliteitseisen  in  de  regelgeving):   • • • •

‘Het  centrum  hanteert  een  hulpverleningsconcept  dat  een  zorg  op  maat  en   aangepaste  methodieken  toelaat  en  dat  in  samenspraak  met  de  gebruiker  de  meest   aangewezen  en  minst  ingrijpende  zorgvorm  aanwendt’.   ‘Het  centrum  pleegt  op  geregelde  tijdstippen  extern  overleg  met  het  oog  op  de   participatie  in  een  ruimer  welzijnsbeleid’.   ‘Cliënten  hebben  toegang  tot  hun  cliëntdossier’.   ‘Cliënten  hebben  inzagerecht  op  de  delen  die  uitsluitend  op  hen  betrekking  hebben’.  

  Omdat  het  niet  anders  kan:   • •

Diensten  vragen  om  participatie!  Je  kan  geen  hulpverlening  bieden  zonder  dat  de   cliënt,  hoe  beperkt  ook,  meewerkt.   De  cliënt  is  de  medeproducent  in  de  hulpverlening:  hij  dient  ook  zaken  te   ondernemen.  

 

Vanuit  visie  en  effectiviteit:     • • • • • •

Het  democratische  burgerschap  als  principiële  keuze.   Participatie  verhoogt  de  effectiviteit,  efficiëntie  en  de  kwaliteit  van  dienstverlening.   Het  garandeert  meer  toegang  tot  de  grondrechten.   Participatie  bevordert  het  zelfvertrouwen  van  de  cliënt.   Hulpverleners  krijgen  meer  begrip  bij  problemen  omdat  de  cliënt  aan  de   hulpverlening  meewerkt.   Het  is  positief  voor  de  groepsdynamiek  omdat  deelnemers  meningen  en  ervaringen   kunnen  uitwisselen.  

  Praktijkboek  herankering:  participatie  -­‐  1  

De  participatieladder   Participatie  neemt  verschillende  gradaties  aan.  Deze  noemt  men  de  participatieladder.  Van   hoog  naar  laag  ziet  die  er  als  volgt  uit:   Zelfbesturen   Meebeslissen   Adviseren   Raadpleging   Reageren   Medeweten   Niet  iedereen  en  niet  in  elke  situatie  zal  of  dient  men  de  hoogste  trap  te  bereiken.  Dit  moet   situationeel  bekeken  worden.   Participatie  als  situationeel  proces.       H O O G

  participeren

overtuigen

RELATIEGERICHTHEID L A A G

delegeren

dirigeren

LAAG

HOOG TAAKGERICHTHEID

 

Mensen  die  in  een  nieuwe  context  terecht  komen  doorlopen  een  proces  waarbij  ze  mogelijk   in  toenemende  mate  gaan  participeren.  Een  nieuwe  cliënt  in  een  opvangcentrum  zal  eerst   de  situatie  moeten  leren  kennen.  De  hulpverlener  zal  hem  uitleggen  (dirigeren)  hoe  de  zaken   verlopen.  Geleidelijk  kan  de  cliënt  (meer)  taken  in  het  centrum  op  zich  nemen.  Bijvoorbeeld   bij  het  koken:  van  wat  en  hoe  er  gekookt  wordt  tot  het  zelfstandig  doen.  

 

• • • •

fase  van  dirigeren:  medeweten   fase  van  overtuigen:  reageren  en  raadplegen   fase  van  participeren:  adviseren   fase  van  delegeren:  meebeslissen  en  zelf  doen  

Je  dient  met  deze  fases  rekening  te  houden  bij  het  opzetten  van  participatieprocessen.  En   niet  iedereen  dient  of  zal  de  laatste  stap  bereiken.   Praktijkboek  herankering:  participatie  -­‐  2  

Methodische  aandachtspunten   Individueel  of  in  groep?   In  groep:   Wanneer  dezelfde  klachten  regelmatig  terugkeren.   Als  er  gedeelde  belangen  zijn  bij  hulpvragers.   Als  de  bundeling  van  hulpvragen  de  kracht  van  de  cliënt  kan  verhogen.   Wanneer  de  cliënt  de  problematiek  als  zeer  individueel  beleeft.  Via  de  groep  ervaart   hij  dat  ook  andere  mensen  deze  problematiek  ervaren.   • Als  de  groep  het  sociaal  netwerk  kan  versterken.   • Wanneer  het  belangrijk  is  dat  de  cliënt  meerdere  reacties  hoort.   • Wanneer  de  cliënt  zich  té  afhankelijk  opstelt.   • Wanneer  een  individuele  benadering  té  bedreigend  is.     Individueel:   • • • •

 

• • • • • • •

Wanneer  de  cliënt  nog  geen  verwachting  of  doelstelling  kan  formuleren.   Als  de  cliënt  niet  wil  aansluiten  bij  de  doelgroep.   Wanneer  de  cliënt  zeer  op  zichzelf  gericht  is.   Als  de  cliënt  de  individuele  relatie  met  de  hulpverlener  nodig  heeft.   Wanneer  de  cliënt  te  verward  is  en  groep  té  veel  prikkels  zou  opleveren.   Bij  een  vermoeden  van  suïciderisico.   Bij  een  overheersende  psychiatrische  problematiek.  

Aandachtspunten  voor  bewonersvergaderingen:     • • •

 

• • • •

Voorzie  er  voldoende  tijd  en  personeelsmiddelen  voor.   Zorg  voor  een  informele  benadering.   Zorg  voor  een  gezamenlijke  agenda:  punten  vanuit  cliënten  en  punten  vanuit  de   voorziening.   Doe  geen  valse  beloftes.   Volg  besluiten  nauwgezet  op.   Hou  persoonlijke  conflicten  er  buiten.   Zorg  voor  een  eenvoudig  verslag  en  hang  dit  ergens  op  waar  iedereen  het  kan  lezen.  

Praktijkvoorbeelden   • • • •

CAW  Middenkust  (nu  CAW  Noord  West-­‐Vlaanderen),  regionale  actie  over   thuisloosheid  samen  met  cliënten.   CAW  De  Papaver  (nu  CAW  Centraal  West-­‐Vlaanderen),  vertalen  van  interne   documenten  door  bewoners.   CAW  De  Poort  (nu  CAW  Noord  West-­‐Vlaanderen),  Jongeren  zelf   bewonersvergadering  leren  leiden.   CAW  Welzijnshuis  (nu  CAW  Mechele-­‐Lier-­‐Willebroek),  interne  studiedag  samen  met   cliënten.   Praktijkboek  herankering:  participatie  -­‐  3  

  • • • •

CAW  Sonar  (nu  CAW  Limburg,  lokaal  cliëntoverleg  met  aanwezigheid  cliënt.   CAW  Stimulans  (nu  CAW  Zuid  West-­‐Vlaanderen),  groepsbudget  in  opvangcentrum,   beheerd  door  cliënten.   CAW’t  Verschil  (nu  CAW  Limburg)  en  andere  ILC,  werken  met  vrijwilligers  en   ervaringsdeskundigen  uit  de  doelgroep.   CAW  Leuven  (nu  CAW  Oost-­‐Brabant),  behoefteonderzoek  bij  cliënten  en  meting   tevredenheid.  

  Danny  Lescrauwaet    

Bronnen  en  meer  lezen   • • • • •  

Lescrauwaet  D.,  module  cliëntparticipatie,  steunpunt  algemeen  welzijnswerk,  2002   Verbeek,  G.,  Wat  zeggen  onze  cliënten?,  gebruikersraadpleging  als  middel  voor   kwaliteitsbevordering,  NIZW,  1993   www.groepsmaatschappelijkwerk.nl  :  interessante  site  over  groepsmaatschappelijk   werk   www.féantsa.org,  workgroup  participation,  Engelstalige  site  over  cliëntparticipatie   met  thuislozen,  zie  participation  toolkit.   www.samenlevingsopbouw.be:  site  met  info  over  participatie-­‐methodes  aan  het   lokaal  sociaal  beleid  

 

Praktijkboek  herankering:  participatie  -­‐  4  

Thuisloosheid    

 

Praktijkboek  herankering  

Presentie,  of  een  nabije  houding                                                                                                                                                  

Wat  is  ‘presentie’?    

Presentie  staat  voor  een  informele,  cliëntgerichte  benadering.  Het  informele  hoort  hier  wel   degelijk  thuis  onder  de  noemer  professionalisme.   Deze  benadering  concentreert  zich  op  de  betrekking,  de  relatie  tussen  de  cliënt(en)  en   hulpverlener(s).  Uitgangspunt  is  dat  iedereen  recht  heeft  op  sociaal  contact,  liefde,  veiligheid   en  zekerheid,  waardering  en  erkenning,  met  andere  woorden:  het  vervullen  van   fundamentele  behoeften.  Bovenal  staat  de  aandacht  voor  de  cliënt  in  deze  benadering   centraal.  Men  denkt  niet  ‘over’  de  cliënt,  men  denkt  ‘aan’  de  cliënt  en  er  wordt  samen  op   stap  gegaan.  Dit  laatste  is  ook  letterlijk  op  te  vatten.     De  hulpverlener  is  er  voor  de  cliënt  en  aanvaardt  deze  met  haar/zijn  mogelijkheden  en   beperkingen.     Waarom  is  presentie  belangrijk?     Talloze  onderzoeken  en  sociale  studies  wijzen  uit  dat  niet  zozeer  het  methodisch  kader  is   ‘wat  werkt’  in  de  hulpverlening,  maar  eerder  de  kwaliteit  van  de  relatie  en  de   vertrouwensband  tussen  de  hulpverlener  en  de  cliënt.   De  meerwaarde  in  deze  alles  omvattende,  generalistische  manier  van  hulpverlening  is  het   aftasten  en  zoeken  in  welke  stijl  er  met  elkaar  kan  omgegaan  worden  en  hoe  men  kan   aansluiten  op  de  leefwereld  van  de  cliënt.  De  kracht  ligt  net  in  het  ‘gewone’,  het  dagelijkse.   Dit  vertaalt  zich  onder  meer  in  het  samen  dingen  doen  en  delen  waarbij  een  verbondenheid   tot  stand  kan  komen.       Door  aansluiting  bij  de  leefwereld  van  de  cliënt  wordt  de  focus  niet  alleen  gelegd  op  de   problemen  en  wat  minder  goed  verloopt,  maar  komen  ook  de  successen,  de  krachten,   dromen  en  verlangens  aan  de  oppervlakte.  Deze  mix  maakt  het  mogelijk  om  naar  een  meer   bevredigende  balans  te  zoeken  in  het  leven.     De  benadering  is  geen  vast  omlijnd  kader  waarbinnen  er  gewerkt  wordt  met  mensen.  Op  het   eerste  zicht  lijkt  het  ook  niet  zo  compatibel  met  het  planmatige,  het  methodische  en  het   doelgerichte  van  de  probleemoplossende  hulpverlening.  Toch  sluit  het  ene  het  andere  niet   uit.  De  manier  van  aanpak  biedt  een  enorme  vrijheid  en  heel  wat  mogelijkheden  om  op  maat   en  tempo  van  de  hulpvrager  samen  op  weg  te  gaan.         Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  1    

Het  belang  van  presentie  in  de  thuislozenzorg   Vooral  in  de  thuislozenzorg  is  presentie  belangijk,  omdat  gewerkt  wordt  met  de  meest   kwetsbaren  in  de  maatschappij.  Dit  vraagt  om  een  specifieke  benadering  in  het  omgaan  met   mensen  met  complexe  en/of  chronische  problemen  en  soms  met  onaangepast  gedrag.  Het   geloof  van  de  hulpverlener  in  de  ontwikkelingsmogelijkheden  en  de  persoonlijke   groeikansen  van  mensen  is  een  uitgangsbasis  te  zijn  in  het  werken  naar  herankering  en   herintegratie  van  de  cliënt  (en  zijn/haar  systeem).  Dit  is  noodzakelijk  om  de  kwaliteit  van  het   leven  van  de  cliënt  te  helpen  verbeteren.     Bij  mensen  die  al  te  vaak  ‘met  hun  hoofd  tegen  de  muur  zijn  gebotst’,  kunnen  deze   laagdrempelige  en  minder  bedreigende  hulpverleningscontacten  een  manier  zijn  om  zich   gaandeweg  meer  en  meer  open  te  stellen  voor  ondersteuning  op  verschillende   levensgebieden.  Presentie  geeft  sleutels  die  leiden  tot  toegang  tot  de  persoon  in  al  zijn/haar   facetten.      

Aandachtspunten   Presentie  biedt  een  waaier  aan  mogelijkheden  en  een  vrijheid  in  keuze  van  manier  van   werken.  Het  lijkt  op  ‘het  schijnbaar  niet-­‐hulpverlenen’.  Het  is  het  durven  loslaten  van  het   statische,  traditionele  (twee)gesprek  met  een  tafel  en  een  zitje  en  een  koffietje.  Deze   benadering  kan  zich  niet  houden  aan  vooraf  bepaalde  gespreksonderwerpen,  gesprekdoelen   en  een  strak  tijdsschema.     De  hulpverlener  kan  van  mensen,  die  doorheen  hun  leven  schade  hebben  opgelopen,  aan   stress  blootstaan  en  met  beperkingen  kampen,  niet  verwachten  dat  ze  zich  gaan   bekommeren  over  de  relatie  die  ze  hebben  met  hun  hulpverlener(s).  De  benadering  komt   neer  op  het  creëren  van  ‘betekenisoverschotten’.  De  volgende  eigenschappen  van   hulpverleners  zijn  daarvoor  van  belang:     • Bereidheid.   Willen  klaarstaan  om  cliënten  nabij  te  zijn,  ‘er  zijn  voor’.   • Verwondering.   De  bereidheid  om  tijd  te  maken  om  te  luisteren  naar  ieders  uniek  levensverhaal;  zich   openstellen  voor  het  eigene  van  ieder  individu.  Dit  veronderstelt  geen   vooringenomen  standpunten  en  een  open  basishouding.   • Betrokkenheid.   Uit  oprechte  motivatie  en  solidariteit  cliënten  bijstaan  of  om  het  met  een  ouderwets   begrip  te  zeggen:  naastenliefde.   • Voegend,  op  maat.     De  aandacht  te  richten  op  wat  er  zich  vanuit  de  cliënt  aandient.  De  keuze  van  de   gespreksonderwerpen  ligt  vooreerst  bij  de  cliënt.  Ook  de  keuze  van  activiteit  die  al   dan  niet  samen  wordt  ondernomen.  De  stijl  en  de  manier  van  omgaan  met  elkaar  is     Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  2    

eveneens  op  maat  van  de  cliënt,  dit  uit  zich  bvb.  in  het  taalgebruik.   Er  is  nabijheid  en  afstemming  op  de  eigenheid  van  de  cliënt.     • Toegewijd.   ‘Bedonderbaarheid’  kunnen  toelaten.  Rekening  houden  met  het  gegevan  dat  cliënten   kunnen  liegen  of  bedriegen,  afspraken  niet  nakomen,  …  en  dit  niet  als  een  persoonlijk   falen  zien.  Toewijding  is  nodig  om  de  communicatiekloof  te  overbruggen.  De  cliënt   moet  de  aandacht  niet  verdienen,  het  is  de  hulpverlener  die  ‘aanraakt’,  die  de   beweging  naar  de  cliënt  maakt.   • Empatisch.   Zich  niet  laten  afschrikken  of  steil  achterover  vallen  door  het  zware  leed  dat  de  mens   kan  treffen  of  wat  een  mens  medemensen  kan  aandoen.     • Persoonlijkheid  tonend.     Een  presentiebeoefenaar  wil  ook  als  mens  aanwezig  zijn.  De  verhouding  mens-­‐mens   staat  centraal.  Het  mens-­‐zijn  kan  niet  uitgeschakeld  worden.  De  hulpverlener  is  geen   robot,  die  steeds  alles  beter  weet  en  die  zelf  nooit  problemen  heeft.  Hij  kan  zich   kwetsbaar  opstellen,  het  ‘niet’  weten  en  samen  met  de  cliënt  op  zoek  gaan.  Hij  is   betrouwbaar.     • Troostend.   De  eigenschap  om  cliënten  nabij  te  staan  om  pijnlijke  gebeurtenissen  een  plaats  te   geven.  Bestaansrecht  geven  aan  verdriet  en  pijn.   • Strijdbaar.   Een  presentiebeoefenaar  is  geen  doetje  en  zal  naar  de  cliënt  toe  in  alle  integriteit   eerlijk  en  open  in  communicatie  gaan  en  zijn  mening  geven.     • Beheerst.   De  hulpverlener  is  zich  bewust  van  de  mogelijk  trage  veranderingsprocessen  van   cliënten.  Tijd  en  geduld  zijn  sleutelbegrippen  in  de  presentiebenadering.  De   hulpverlener  kan  ruimte  geven,  zodat  de  cliënt  door  het  ervaren  betekenis  kan  geven   aan  hun  relatie.      

Moeilijkheden  en  valkuilen   Deze  vorm  van  het  tegemoet  treden  van  cliënten  houdt  niet  in  dat  de  hulpverlener   onbeperkt  en  onbegrensd  meegaat  met  de  hulpvrager.  Vaak  zijn  de  hulpverleners  ook   gebonden  aan  de  grenzen  van  het  maatschappelijke,  de  moraliteit  en/of  de  organisatie.   Tevens  dient  er  rekening  worden  gehouden  met  eventuele  vooropgestelde  tijdslimieten  van   de  hulpverlening.  Evenzeer  begrenzend  zijn  de  huisregels  en  verblijfsafspraken  in   residentiële  centra.  Vaak  is  hierbij  een  hiërarchisch  optreden  van  de  hulpverlener  nodig.   Maar  alles  staat  en  valt  met  de  manier  waarop:  de  hulpverlener  kan  zich  evengoed  als  mens   tonen  in  deze  rol.       Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  3    

In  deze  benadering  is  er  een  collegiale  praatplicht  nodig.  Wie  de  presentiebenadering  ernstig   neemt,  dient  ook  serieus  te  nemen  dat  individuele  vermogens  van  de  hulpverleners  hun   grenzen  kennen.  Open  dialoog  met  collega’s  is  vereist,  feedback  en  mogelijkheid  tot   bijsturing.      

Vinger-­‐aan-­‐de-­‐pols  contacten   Door  het  informele  karakter  van  de  hulpverleningsmomenten  vraagt  deze  benadering  een   grote  flexibiliteit  van  de  hulpverlener.  De  contacten  zijn  vaak  inhoudelijk  niet  vast  omlijnd  of   vooraf  bepaald  en  kunnen  op  diverse  locaties  doorgaan.  Er  wordt  gewerkt  met  wat  er  zich   aandient,  met  doodgewone  gegevens,  met  aangrijpingspunten  of  scharniermomenten.  Het   is  een  kunst  deze  gegevens  aan  te  wenden  in  de  thema’s  die  aan  bod  komen  tijdens  het   hulpverleningsproces.  Het  vergt  een  zekere  kennis  over  hoe  intuïtief  om  te  gaan  met   mensen  en  een  gepaste  afstand-­‐nabijheid  kunnen  hanteren.  Dit  vraagt  ook  de  nodige   zelfkennis  van  de  hulpverlener.     De  effecten  van  de  presentiebenadering  laten  zich  niet  meten,  noch  zijn  ze  makkelijk  te   registreren  en  zijn  afhankelijk  van  relatie  tot  relatie.  Wat  als  waardevol  ervaren  wordt  in  de   ene  relatie,  hoeft  dit  daarom  niet  te  zijn  in  een  andere.    

Samenvatting  en  tips   • Niet  zozeer  het  methodisch  kader  bepaalt  wat  werkt  in  de  hulpverlening,  maar  vooral   de  kwaliteit  van  de  relatie  met  de  cliënt.   • Presentie  heeft  aandacht  voor  een  nabije  hulpverleningsrelatie.  Veel  thuislozen   ervaren  hulpverleners  als  té  afstandelijk.   • Laat  het  traditionele  bureaugesprek  los  en  experimenteer  met  meer  nabije   omgangsvormen.   • Presentie  is  niet  hetzelfde  als  onbegrensd  meegaan  met  de  cliënt.   • Werk  met  wat  zich  dagelijks  en  concreet  aandient.               Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  4    

 

Praktijkvoorbeelden   Praktijkvoorbeelden  in  deze  benadering  zijn  legio.  Het  kan  variëren  van  het  samen  foto’s   bekijken,  samen  gaan  wandelen,  begeleiding  naar  verschillende  diensten  (administratieve,   medische),  afwassen,  plannen  van  een  vakantie,  het  ‘bavarderen’,  samen  een  verhuis   regelen  of  effectief  helpen  verhuizen,  inkopen  gaan  doen,  koken,  samen  de  kinderen  in  bad   stoppen,  …  maar  het  ook  jezelf  als  hulpverlener  kwetsbaar  durven  opstellen  en  tonen  dat   bepaalde  zaken  je  raken  als  mens  en  zo  ‘echte’  communicatie  op  gang  te  brengen.   Voorbeeld  1   Vanuit  een  opvangcentrum  heb  ik  een  jongedame  met  een  licht  mentale  beperking  begeleid.   De  begeleiding  was  voornamelijk  gericht  op  het  zoeken  naar  een  goede  opvang-­‐  en   begeleidingsdienst  voor  na  het  verblijf  in  het  centrum,  gericht  op  haar  problematiek.  Dit   bracht  echter  veel  bezoeken  aan  diensten  met  zich  mee.  Aangezien  K.  zich  uiteindelijk  aan   de  kust  wou  vestigen,  waren  we  veel  op  de  baan.  Dit  waren  meestal  hele  gezellige  autoritjes.   De  radio  stond  aan  en  K  vertelde  over  haar  favoriete  muziek,  net  als  over  haar  nieuwe   liefdes,…     Ik  durfde  geregeld  wel  eens  mijn  weg  verliezen  in  Oostende,  omdat  ik  daar  niet  zo  thuis  ben.   De  routebeschrijvingen  van  Google  Maps  waren  steeds  een  raadsel  voor  me.  Meestal  was  ik   dan  wat  in  paniek  en  dacht  ik  dat  we  te  laat  zouden  zijn.  De  eerste  keer  heeft  K  me   aangenaam  verrast  door  me  heel  rustig  door  de  stad  te  leiden.  K  was  daar  volledig  thuis  en   kende  elk  klein  wegje.  Ze  noemde  zich  mijn  ‘gps’.  Elk  straatje  had  voor  K  wel  een  verhaal  dat   ze  me  met  plezier  vertelde.  Steeds  opnieuw  als  we  richting  de  zee  reden,  was  K  mijn  gps  en   mocht  ik  zelfs  van  haar  niet  meer  kijken  naar  mijn  eigen  uitgeprinte  routebeschrijving.  Ze   genoot  er  zelf  van  om  te  zien  hoe  ik  de  weg  kwijt  was  en  zij  me  hielp.  Dit  vertelde  ze  dan  ook   vol  plezier  aan  iedereen  die  het  horen  wou.   Voor  mij  is  dit  een  vorm  van  presentie.  Met  mijn  cliënt  op  stap  zijn  in  haar  habitat  en  me  de   weg  laten  wijzen  door  haar.  Op  die  manier  heb  ik  ook  een  krachtbon  ontdekt  van  K.  De   verhalen  die  ik  in  de  auto  te  horen  kreeg  en  de  herinneringen  die  ze  heeft  aan  die  stad,   konden  enkel  op  die  manier  gedeeld  worden.     Onder  de  medewerkers  van  het  centrum  wordt  de  wagen  die  we  voorhanden  hebben,  som   ook  wel  eens  de  ‘biechtstoel’  genoemd,  daar  we  vaak  verhalen  horen  die  in  een  formele   setting  mogelijk  nooit  aan  bod  zouden  komen.     Voorbeeld  2   A  is  een  jonge  vrouw  van  23  jaar  met  een  heel  beperkt  sociaal  netwerk.  Ze  heeft  twee  kleine   kinderen.  Bij  aankomst  in  het  opvangcentrum,  blijkt  dat  het  op  administratief  vlak  een   kluwen  is,  waardoor  ze  geen  inkomen  heeft.  Na  enkele  weken  is  haar  inkomen  in  orde,  maar   wat  later  gaat  het  terug  fout.  A  geraakt  makkelijk  aan  werk  en  stopt  er  even  gemakkelijk   mee,  zonder  overleg  met  wie  dan  ook.  De  volgende  weken  doet  ze  dat  een  aantal  keer.     Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  5    

A  wordt  aangespoord  om  haar  dossier  in  orde  te  maken.  Telkens  als  er  navraag  gebeurt  over   haar  dossier,  zegt  zij  te  doen  wat  er  van  haar  verwacht  wordt.  Samen  bellen  we   verschillende  keren  naar  de  diensten  om  te  horen  wat  er  precies  moet  gebeuren.  Maar  het   komt  niet  in  orde.   Kennelijk  gaat  A  wel  naar  de  diensten.  Verschillende  keren  wordt  het  aanbod  gedaan  om   mee  te  gaan  naar  de  diensten,  wat  steeds  vriendelijk  wordt  geweigerd.  Uiteindelijk  krijgt   mijn  aanbod  een  eisend  karakter  en  gaan  we  samen  naar  een  dienst.  In  de  wachtzaal  neem   ik  plaats  naast  een  vage  kennis.  A  gaat  naast  mij  zitten  en  zegt  geen  woord.    Ik  praat  met  de   kennis  over  de  buurt  van  vroeger,  onze  jeugd  hebben  we  in  dezelfde  woonwijk   doorgebracht.  We  hebben  het  onder  andere  over  veranderingen,  familie  en  het  ouder   worden  van  onze  moeders.   Als  de  kennis  weg  is,  blijkt  A  wat  ontdooid  en  praten  we  een  beetje  in  dezelfde  trant  verder:   familie,  kinderen,  relaties.  Sommige  dingen  zijn  herhaling,  andere  niet.  Wij  zijn  de  volgende   aan  de  beurt,  maar  het  lijkt  eindeloos  lang  te  duren.  Geërgerd  merkt    A  op  dat  de  man  voor   ons  waarschijnlijk  zijn  hele  leven  aan  het  vertellen  is.   Na  iets  meer  dan  een  uur  is  het  eindelijk  aan  ons.  En  na  meer  dan  een  uur  staan  we  terug  in   de  wachtzaal.  Op  mijn  vraag  hoe  het  was  om  haar  hele  leven  te  vertellen,  moet  ze  lachen.  A   geeft  aan  dat  het,  als  het  om  haar  administratie  gaat,  echt  wel  een  soep  is.  Het  is  niet  een   van  haar  specialiteiten.  Hoe  zal  het  verder  moeten  als  ze  alleen  gaat  wonen,  als  ze  geen   begeleiding  meer  heeft?  Begeleid  Wonen  wordt  nogmaals  besproken  als  een  optie.  Voordien   is  dit  ook  aan  bod  gekomen  in  de  begeleiding,  omdat  er  op  diverse  gebieden  werkpunten   zijn.  Nu  gaat  het  dus  over  administratie  en  het  is  een  kantelmoment.  We  laten  het   onderwerp  los.   Een  tijdje  nadien  zitten  we  terug  op  een  dienst    en  weer  zitten  we  er  ‘de  tijd  om  een  leven  te   vertellen’  binnen.  Hierdoor  geraakt  A  overtuigd  dat  er  hulp  zal  moeten  komen  eens  ze   zelfstandig  woont.  Voor  mij  geeft  dit  ruimte  om  met  ander  werkmateriaal  aan  de  slag  te   gaan.  We  hebben  het  over  haar  gedrag.  A  wordt  heel  vlug  boos  en  kan  heel  kortaf  zijn.  Wat   in  de  begeleiding  gebeurt  en  in  de  groep,  gebeurt  hier  in  een  andere  context  ook.  Door  mee   te  gaan  naar  de  verschillende  diensten,  krijg  ik  het  mandaat  om  er  over  praten.   Later  in  de  begeleiding  ben  ik  op  een  dienst  met  haar  en  wordt  haar  de  vraag  gesteld  of  ze   daar  vrijwillig  zit.  ‘Neen’,  is  haar  antwoord.  ‘Ik  moest  van  mijn  begeleidster  komen,  maar  af   en  toe  heb  ik  een  duw  in  de  rug  nodig”,  en  ze  lacht…  Deze  spontane  lach  is  opnieuw  een   ingangspoort  om  een  en  ander  te  bespreken.     We  hebben  samen  al  een  lange  weg  afgelegd  en  naast  de  informele  contacten  in  het   centrum,  blijkt  het  samen  op  stap  gaan  een  serieuze  meerwaarde  te  zijn.  Op  het  einde  van   de  begeleiding  is  A  overtuigd  dat  ze  begeleiding  nodig  heeft  bij  het  zelfstandig  wonen.     Hilde  Baes     Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  6    

 

Bronnen  en  meer  lezen   ‘Wat  Werkt?’,  De  kern  en  de  kracht  van  het  maatschappelijk  werk,  Sjef  de  Vries,  2007   Presentie  in  de  praktijk,  een  verkenning  in  de  maatschappelijke  opvang,  Frans  Brinkman,   2004   www.presentie.nl  

  Praktijkboek  herankering:  presentie  -­‐  7    

 

Thuisloosheid  

Praktijkboek  herankering  

Psychische  beleving  van  thuisloosheid                                                                                                                                                  

Thuisloosheid:  heterogeniteit  in  meervoudige  kwetsbaarheid     Dit  hoofdstuk  handelt  over  de  belevingsaspecten  van  thuislozen  en  hoe  daar  vanuit  de   hulpverlening  gepast  mee  om  te  gaan.     De  term  ‘thuisloosheid’  verwijst  naar  de  complexe  samenhang  van:   • een  gebrek  aan  middelen  tot  levensonderhoud  en  tot  bemachtigen  of  behouden  van   een    woonst  (dakloos);     • het  ontbreken  van  een  betekenisvol  sociaal  netwerk  waarop  men  terug  kan  vallen;       • de  vervreemding  en  onmacht  die  daarmee  gepaard  gaat.     In  Nederland  was  in  de  jaren  80  volgende  definitie  gangbaar:     “Thuisloosheid  is  een  ernstige  toestand  van    maatschappelijke,  persoonlijke  en  relationele   kwetsbaarheid,  waardoor  functionele  en  medemenselijke  relaties  in  de  gangbare   samenlevingsvormen  niet  of  nauwelijks  meer  mogelijk  zijn.  De  mens  die  tijdelijk  of  blijvend   in  deze  toestand  verkeert,  noemen  we  thuisloos”.     Het  erkennen  van  de  combinatie  van  maatschappelijke,  persoonlijke  en  relationele   kwetsbaarheid  vinden  we  ook  terug  in  de  literatuur  over  ‘meervoudige  kwetsbaarheid’.         Men  spreekt  in  het  verlengde  van  het  begrip  ‘maatschappelijke  kwetsbaarheid’  bij   thuisloosheid  over  ‘meervoudige  kwetsbaarheid’.               Meervoudige  kwetsbaarheid  erkent  naast  de  maatschappelijke  kwetsbaarheid  ook  het     belevingsaspect  en  daaruit  voorvloeiende  persoonlijke-­‐  en  relationele  kwetsbaarheid.     • Persoonlijke  kwetsbaarheid:   Beperkte  persoonlijke  kapitaalvormen.   Pathologie  en  persoonlijkheidsstoornissen.   Een  rugzak  aan  kwetsende  gebeurtenissen     • Relationele  kwetsbaarheid:   Gemis  aan  basisvertrouwen,  zich  ‘naakt’  durven  opstellen.   Isolement  en  beperkt,  onstabiel  of  onevenwichtig  netwerk.   Gemis  aan  bindingsfiguren  en  betekenisvolle  derden.   Afhankelijkheid  of  verziekte  relaties.   Gemis  aan  contactvaardigheden.       Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  1    

 

• Maatschappelijke  kwetsbaarheid:   Instellingsverleden.   Lage  of  onvolledige  scholing.   Gestigmatiseerd  of  geïsoleerd  milieu.   Aanraking  met  maatschappelijke  instituties  op  een  negatieve  manier   ervaren/geviseerd.   Gefragmenteerde  arbeidscarrière.     Parallel  aan  het  begrip  meervoudig  kwetsbaarheid,  zien  wij  thuisloosheid  als  een  proces  van   ontankering:  een  proces  van  verschraling  of  verregaand  verlies  van  houvast,  steunfiguren,   contactpunten  en  eigen  mogelijkheden,  wat  leidt  tot  toename  van  individuele  onmacht.       Feantsa,  de  Europese  koepelorganisatie  van  de  thuislozenzorg,  verwijst  met  ‘houselessness’   naar:     “situations  where,  despite  access  to  emergency  shelter  or  long  term  institutions,  individuals   may  still  be  classed  as  homeless  due  to  a  lack  of  appropriate  support  aimed  at  facilitating   social  re-­‐integration.”   Het  gaat  hier  om:   “people  who  are  forced  to  live  in  institutions  because  there  is  inadequate  accommodation   (with  support)  in  the  community  to  meet  their  needs  are  thus  regarded  as  homeless.  In  this   context,  homelessness  refers  as  much  to  the  lack  of  housing  as  it  does  to  the  lack  of  social   networks.”       Feantsa  wijst  hierbij  eerder  op  een  structureel  probleem:  door  het  ontbreken  van  sociale   netwerken  blijft  de  thuisloze  afhankelijk  van  opvangvoorzieningen  en  wordt  de  reïntegratie   bemoeilijkt.        

‘Uit  verbinding’  en  ‘ontankering’:  het    structurele  niveau  

  Het    stigma  en  de  psychische  beleving  van  uitsluiting  én  gebrek  aan  een  ‘thuis’,    dreigt    een   proces  van  marginalisering  in  gang  te  zetten  dat  resulteert  in  wat  Robert  Castel   ’désaffiliation‘  noemt:  uit  verbinding  zijn.         Marinus  Nuy  (‘Achtergronden  van  thuisloosheid’  1992)  legt  de  link  met  het  structureel   niveau  en  ziet  thuisloosheid  als  een  voorbeeld  van  gebrekkige  modernisering.    Achter  iedere   thuisloze  ligt  een  wereld  van  verlies.  In  hun  kindertijd  ervaarden  ze  vaak  een  onbetrouwbare   thuishaven,  waar  gebrek  was  aan  veiligheid,  vertrouwen  en  genegenheid.  Zo  missen  ze  de   opstap  naar  een  volwaardige  plaats  in  de  samenleving  en  krijgen  ze  een   buitenmaatschappelijke  status.  In  onze  samenleving  waar  individuele  vrijheid  en   zelfredzaamheid  centraal  staan,  hebben  ze  geen  rol  meer  te  vervullen.  Eenzaamheid  en   isolement  is  wat  hen  rest  in  onze  duale  risicomaatschappij,  waarin  solidariteit  en  ‘het  sociaal   systeem’  afbrokkelen.             Recent  zien  we  in  Vlaanderen  ook  kritische  reflecties  vanuit  psychotherapeutische  hoek.     Zowel  Paul  Verhaeghe  (Identiteit)  als  Dirk  De  Wachter  (Borderline  Times)  zien  een  sterk     Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  2    

 

verband  tussen  maatschappelijke  tendensen,  maatschappij-­‐organisatie  en  mentale   stoornissen.  Verhaeghe  stelt  zelfs  openlijk  de  vraag  naar  het  onderscheid  tussen  straf  en   behandeling  en  wijst  op  de  cirkelredeneringen  (machteloosheid?)  in  diagnoses  en   menswetenschappen.           We  zijn  in  een  eeuw  tijd  geëvolueerd  van  een  soort  patronaat  en  medelijden  naar  een  steeds   dominantere  ik-­‐cultuur  in  de  zin  van  ‘help  u  zelve’  en  we  zien  dan  ook  een  grote  vlucht  naar   therapie  en  medicatie.         In  een  dichotome  wereld  gaat  wederkerigheid  verloren  en  hoeft  het  ons  niet  te   verwonderen  dat  het  onbegrip  groeit  en  het  draagvlak  afkalft.  Ten  aanzien  van  wie  niet   meekan,  niet  sterk  genoeg  is,  dubieus  is  in  zijn  motivatie  of  probleem,  flirten  we  openlijk   met  het    individueel  schuldmodel;                      

Individuele  Risicofactoren  en  complexiteit  

  Een  kleine  uitglijder,  een  echtscheiding  of  verlies  van  werk  (en  aanzien)  kan  voldoende  zijn   om  niet  enkel  status  te  verliezen  maar  ook  volledig  onderuit  te  gaan.       In  ‘Verbinding  verbroken’  en  ‘Zonder  (t)huis’    worden  een  aantal  risicofactoren  aangehaald     die  het    proces  van  ontankeren  in  gang  kunnen  zetten:     • verlies-­‐  en  scheidingservaringen  in  de  jeugd   • problematische  gezinssituatie  (verwaarlozing,  verwenning,  sterke  parentificatie,  een   afwezige  ouder,  hechtingsproblemen,    vechtscheidingen,    intra  familiaal  geweld,   ouders  met  verslavings-­‐  of  psychiatrische  problemen,  incest,  …)   • verblijf  in  instellingen     • ongunstige,  materiële  omstandigheden,  armoede,  de  aansluiting  met  de   arbeidsmarkt  niet  vinden  of  verliezen   • relatiebreuken,  echtscheidingen   • een  opeenstapeling  van  negatieve  gebeurtenissen  die  leidt  tot  wanorde   • stigmatisering   • psychische  problemen     • verstrikt  in  administratieve  en  bureaucratische  netten   • verslavingsproblemen     • contacten  met  justitie     In  de  zoektocht  naar  beleving  van  thuisloosheid  is  het  dan  ook  relevant  om  deze  mogelijk   diverse  combinaties  van  complexiteiten  en  bijhorende  kwetsuren  mee  te  nemen.         De  thuisloze  is  erg  kwetsbaar,  zowel  persoonlijk,  relationeel  als  maatschappelijk.  Mensen   dreigen  zo  verstrikt  te  geraken  in  een  negatieve  spiraal  waar  ze  op  eigen  kracht  moeilijk  uit   geraken.       Ontankering  betekent  dat  een  persoon  zijn  houvast  verliest:  de  greep  op  zichzelf,  de  situatie,   én  vooral  ook  zijn  sociaal  netwerk  verliest  of  dit  zelfs  nooit  had.  Het  gevolg  is  een  groot   gevoel  van  onmacht,  wat  het  zelfbeeld  aantast.  In  ‘Bindkracht’  verwijst  men  naar  de     Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  3    

 

metafoor  van  de  vlieg  in  een  spinnenweb:  het  onmachtsgevoel  waarbij  men  hopeloos   tegenspartelt.  Onmacht,  vlucht,  zelfuitsluiting,  schaamte  en  doorschieten  in  letargie  en   boosheid,  maken  dan  ook  deel  uit  van  het  leefwereldperspectief  van  zij  die  onderaan  de   maatschappelijke  ladder  bengelen.       In  de  relatie  tussen  thuisloosheid  en  psychische  beleving  is  het  de  vraag  wat  oorzaak  of   gevolg  is.  Uit  onderzoek,  literatuur,  maar  vooral  ook  uit  levensverhalen  en  de   hulpverleningspraktijk,  kan  men  zicht  krijgen  op  ‘een  rode  draad’  die  we  hieronder  zo   accuraat  mogelijk  proberen  weer  te  geven.    

Heterogeniteit  en  beleving  

  Nadenken  over  de  psychische  beleving  van  thuisloosheid  houdt  risico’s  in  op   veralgemeningen.  Beleving  is  immers  een  individuele  subjectieve  beleving  en   betekenisgeving  van  een  individuele  situatie.  Een  denkkader  kan  ondersteunend  zijn  voor   kwalitatieve  hulp  aan  thuislozen,  maar  mag  geen  verlies  toevoegen.  Het  is  essentieel    de   doelgroep  te  ‘subjectiveren’  en  niet  te  reduceren  tot  object  van  eenzijdige  interpretaties  of   veralgemeningen.       Thuisloosheid  veronderstelt  hulp  op  maat:  vertrekkend  vanuit  de  hulpvraag,  maar  met  besef   van  mogelijke  achterliggende  kwetsuren  of  hulpvragen  en  met  aandacht  voor  het  specifieke   levensverhaal.  In  de  concrete  maatzorg  staat  de  vraag  én  de  dialoog  met  de  particuliere   beleving  van  de  thuisloze  centraal,  zodat  deze  zich  erkend  en  gezien  mag  voelen.           De  thuisloosheid  van  een  gekleurde  niet-­‐Europese  moeder  met  baby  bij  zich  en  met   onzekerheid  rond  haar  verblijfsstatus  zal  anders  beleefd  worden  dan  deze  van  een  45-­‐jarige   vader  die  al  10  jaar  zijn  kinderen  niet  meer  gezien  heeft.  Voor  de  jongvolwassene  die  na  een   instellingsverleden  probeert  zijn  weg  te  vinden  met  BZW-­‐begeleiding  zal  het  ook  weer   anders  zijn.              

Thuisloosheid,  afhankelijkheid,  onmacht  en  hulpverlening  

  Het  woonprobleem  en  de  sociaaleconomische  situatie  zijn  de  meest  manifeste  of  acute   problemen.  Ontankering  is  in  vele  gevallen  de  onderliggende  problematiek,  die  er  ook  voor   zorgt  dat  de  thuisloosheid  blijft  duren.  Deze  onderliggende  problematiek  wordt  eerder   bepaald  door  de  psychische  beleving  van  kwetsuren,  is  erg  beladen  en  zal  zelden  de  eerste   hulpvraag  zijn.         Om  de  psychische  beleving  van  thuisloosheid  in  de  hulpverlening  aan  bod  te  laten  komen,  is   het  belangrijk  om  stil  te  staan  bij  de  manier  waarop  ingegaan  wordt  op  de  aanvankelijke,   vaak  meer  materiële  hulpvraag:  een  bed,  inkomen,  administratie,  werk,…  Deze  ‘directe   hulpverlening’  riskeert  enkel  symptoomhulp  te  zijn  en  voorbij  te  gaan  aan  de   belevingsaspecten  en  individuele  onmacht,  waardoor  het  herval  soms  zelfs  al  voor  het   ‘loslaten’  ingezet  wordt.  Ten  gronde  aan  achterliggende  kwetsuren  werken  vergt  houvast  én     Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  4    

 

afstemming,  vertrouwen,  veiligheid  én  actieve,  prikkelende  betrokkenheid.  Dit  kan  het  best   gegarandeerd  worden  in  de  combinatie  van  maatzorg  en  hulpcontinuïteit,  een  traject  of   caseondersteuning  waar  volgens  evoluerende  vraag    n  groei(verwachting)  kan  geschakeld   worden.       • Maatzorg:  flexibel  en  divers  ‘modulair’  aanbod.     • Hulpcontinuïteit:  betrouwbaarheid,  veilige  terugvalbasis,  geen  verwerping,  conflict   als  kans,  aanklampende  positieve  betrokkenheid,  geduldig/overlappend,  toeleidend   naar  een  andere  begeleiding/ondersteuning,  samen  zoeken  naar  passend  loslaten   naar  ‘autonomie  in  verbinding’.       • Inspraak  en  participatie:  versterken  is  bemachtigen  (macht  geven  en  betrekken  om   de    onmacht  tegen  te  gaan).        

Uitsluiting    en  risico’s  op  nieuwe  kwetsuren    

  Achter  dakloosheid  en  woononzekerheid  schuilen  vaak  diepe  kwetsuren  en  stigma’s,     fundamentele  eenzaamheid  en  disfunctioneel  geworden  overlevingsstrategieën  en  dus  ook     hoge  risico’s  op  herval,  nieuwe  verwerping,  bevestigde  onmacht  en  nieuwe  kwetsuren.   Deze  individuele  onmacht  leidt  vaak  tot  een  ‘leefwereldperspectief’,  waarbij  men  neigt  te   denken  dat  inzet  vertonen  toch  geen  zin  meer  heeft,  wat  op  zijn  beurt    een  proces  in  gang   kan  zetten  van  verlies  aan  sociale  rollen,  zelfs  deze  van  cliënt.  Het  risico  op  verlies  van  de   verbinding  met  zichzelf,  maar  ook  met  de  ander,  de  maatschappij  en  de  toekomst,  is  niet   denkbeeldig         Net  als  andere  mensen  in  kansarmoede  kampt  de  thuisloze  met  sterke  schaamte  en   (aangeprate?)  schuldgevoelens,  die  vast  zetten  en  frustreren.  Uit    angst  voor  stigmatisering   en  door  de  druk  van  het  individueel  schuldmodel,  legt  de  thuisloze  deze    ‘binnenkant’  niet   zomaar  op  tafel.  Om  daarmee  naar  buiten  te  komen  is  veerkracht  en  veiligheid  nodig.  Je   moet  ergens  op  kunnen  terugvallen  en  er  is  vertrouwen  nodig  dat  de  ander  hier  gepast,  niet   veroordelend,  maar  steunend  en  erkennend  mee  omgaat.  Gemis  aan  ‘basic  trust’   (basisvertrouwen,  veilige  hechting)  gaat  dan  ook  vaak  gepaard  met  testgedrag.  Daarom   kunnen  crisissen  en  conflicten  ook  mooie  kansen  zijn,  zolang  je  de  mens  achter  het  gedrag   maar  niet  veroordeelt  of  verwerpt.         In  die  zin  wijst  de  vraag  naar  de  psychische  beleving  van  thuisloosheid  ons  op  onze  eigen   beleving  van  de  thuisloosheid  en  onmacht  van  de  ander.  Wanneer  we  daarmee  in  relatie   treden  ervaren  ook  wij  onmacht  en  wat  doet  dit  met  ons?               Bij  armoede  en  thuisloosheid  staat  de  uitsluitingservaring  centraal:  basisbehoeftes  komen  in   het  gedrang.  Dit  kan  gaan  over  een  gemis  aan  gepaste  zorg  in  het  gezin  van  oorsprong,   kansarmoede,  uitsluiting  in  school  wegens  leer-­‐  of  gedragsproblemen,  geen  gepast  werk   vinden,  geen  (betaalbare)  woning  bemachtigen  of  uit  huis  gezet  worden,  schorsing  van  een   vervangingsinkomen,  tot  zelfs  uitsluiting    in  de  hulpverlening  wegens  ‘gebrekkige  motivatie’,     regelovertreding,  kafkaiaanse  doorverwijzingscarrousels    of  zelfuitsluiting  wegens  trots  of     Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  5    

 

negatieve  ervaringen.  Wanneer  deze  uitsluitingservaring  blijft  aanhouden,  kan  dit  een   negatief  effect  hebben  op  alle  levensdomeinen  én  het  leefwereldperspectief.  Het  zelfbeeld   wordt  aangetast,  want  men  is  blijkbaar  niet  van  tel:  ‘niemand  heeft  me  nodig,  ik  doe  er  niet   toe’.  Uit  veerkrachtonderzoek  blijkt  dat  zij  die  er  succesvol  uit  komen,  net  wel  konden   terugvallen  op  een  sociaal  netwerk  en  hun  leven  op  één  of  andere  manier  zin  konden  geven   en  ‘ertoe  deden’  (‘mattering’).       Gemis  aan  basisrechten,  basic  trust  en  gedragenheid  leiden  er  toe  dat  men  ‘uit  verbinding’   staat.  Dit  heeft  een  effect  op  vertrouwen  en  zekerheden  (of  de  afwezigheid  ervan).  Hierdoor   wordt  ook  de  eigen  betrouwbaarheid  aangetast,  waardoor  de  cirkel  rond  is.  Het  heeft   gevolgen  op  het  in  relatie  treden  met  de  ander  (ook  de  hulpverlening)  wat  leidt  tot   relationele  problemen,  angst-­‐  schaamte-­‐  en  schuldgevoelens,  mogelijk  verlies  van  de   ouderrol  (doe  ik  het  goed?)  en  aanzien,  isolement  of  verwerping.        

Thuisloosheid  en    tijdloosheid    

  Zonder  opvang  en  steun,  zonder  het  gevoel  er  te  mogen  zijn,  zien  we  vaak  vanuit  een   continu  in  crisis  zijn  een  angstig  (psychiatrisering,  vluchtgedrag)  of  stoer  (cfr.  dé’link’wentie)   korte  termijn  denken  ontstaan.  In  dit  korte  termijn  denken  staat  dagdagelijks  ‘overleven’   centraal,  waarbij  de  thuisloze  vaak  een  grote  creativiteit  aan  de  dag  legt.  De  continue  crisis   zorgt  voor  een  gepreoccupeerdheid  waardoor  men  moeilijker  bereikt  wordt  of  afspraken   vergeten  worden.           Overlevingsstrategieën  zoals  terugtrekking,  drug  en  alcohol-­‐ge(mis)bruik,  een  uitgesproken     externe  beheersingscontrole  en/of  vlucht  in  een  fantasiewereld,  zijn  vaak  heel  efficiënt  op   korte  termijn,  maar  houden  risico’s  in  wanneer  men  erin  doorschiet  en  ze  te  pas  en  te  onpas   als  oplossingsstrategieën  gaat  hanteren.    Op  deze  manier  dreigen  ze  een  deel  van  het   probleem  te  worden  .     De  continue  crisis  en  bijpassende  maar  vaak  ook  disfunctioneel  geworden   overlevingsstrategieën,  kunnen  dus  het  zelfbeeld,  de  persoonlijkheid  en  het   leefwereldperspectief  gaan  domineren.         Dit  leefwereldperspectief  kan  zich  veruiterlijken    in  sluimerende  vormen  van  nihilisme  of   defaitisme,  een  min  of  meer  uitgesproken  vastzitten  in  de  slachtofferrol,  het  systematisch   buiten  zichzelf  leggen  van  verantwoordelijkheden,  letterlijk  leven  van  dag  tot  dag.  Liever   alleen  zijn  enerzijds  (want  elke  relatie  houdt  een  risico  op  nieuwe  kwetsuren  in,   zorgwekkende  zorgmijders)  en  anderzijds  afhankelijkheid  en  overbevraging  van  de  ander.         Het  risico  vast  te  lopen  in  vluchtgedrag  om  angstvallig  nieuwe  kwetsuren  te  vermijden  is     groot.  Door  die  gepreoccupeerdheid  dreigt  men  ook  zelf  ‘onbetrouwbaar’  te  worden,  wat   het  verlies  aan  sociale  rollen  in  de  hand  werkt.     De  combinatie  van  gebrek  aan  zicht  hierop,  ongeloof  in  eigen  krachten,  schuld-­‐  en   schaamtegevoelens  én  gebrek  aan  gedragenheid  en  erkenning,  kan  vicieuze  cirkels  van   negatieve  ervaringen  en  uitsluiting  installeren.       Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  6    

 

  En  voor  je  het  weet  maak  je  als  hulpverlener,  die  verwacht  dat  symptomen  veranderen,  mee   deel  uit  van  deze  cirkel.             Luc  Dekyvere      

Bronnen  en  meer  lezen:    

Landelijke  Stichting  Thuislozenzorg,  Beleidsnota,  1986.     Heyndricks,  P.,  e.a.,  Meervoudig  gekwetsten,  Lannoo,  2005.     Heyndricks,  P.,  e.a.,  De  meervoudig  gekwetste  mens,  Lannoo-­‐Terra,  2012.     Van  Menxel,  G.,  e.a.,  Verbinding  Verbroken,  Thuisloosheid  en  Algemeen  Welzijnswerk  in   Vlaanderen,  Steunpunt  Algemeen  Welzijnswerk,  2003.     Heydendael,  P.,  Nuy,  M.,  Achtergronden  van  thuisloosheid,  Noordhoff,  1992.     Verhaege,  P.,  Identiteit,  De  Bezige  Bij,  2012.     De  Wachter,  D.,  Borderline  Times,  Lannoo,  2012.     Van  Regenmortel,  T.,  e.a.,  Zonder  (t)huis,  Lannoo,  2006.     Unie  Vrijzinnige  Verenigingen,  Info  ‘armoede’,  nr.  6,  2007.     Deboutte,  G.,  e.a.,  Verbondenheid  als  antwoord  op  de-­‐link-­‐wentie,  Acco,  2001.  

  Praktijkboek  herankering:  psychische  beleving  van  thuisloosheid  -­‐  7    

Thuisloosheid    

Praktijkboek  herankering  

 

Rechtendetectie                                                                                                                                                

Waarover  gaat  het?   Thuislozen  beschikken  in  België  over  bepaalde  rechten  die  er  op  gericht  zijn  om  hen  te   helpen  en  te  ondersteunen  om  uit  hun  situatie  te  geraken.  De  Vlaamse  overheid  heeft  een   website  ontwikkeld  die  hulpverleners  en  cliënten  helpt  bij  het  uitoefenen  van  hun  rechten.   De  rechtenverkenner:  www.rechtenverkenner.be     Het  is  een  website  waardoor  je  informatie  bekomt  over  de  rechten  voor  bepaalde   doelgroepen.  Via  de  rechtenverkenner  kan  je  ook  zien  tot  welke  overheid  je  je  moet  wenden   om  een  bepaald  recht  te  bekomen.  

Waarom  is  het  belangrijk?   Rechten  kunnen  uitoefenen  en  bekomen  is  om  verschillende  redenen  belangrijk:   • Gewoon  al  om  te  kunnen  overleven:  wie  geen  adres  heeft  of  ambtelijk  geschrapt  is   kan  geen  enkele  uitkering  bekomen.   • Verschillende  rechten  verlenen  aan  thuislozen  een  basisinkomen  of  extra  financiële   ondersteuning,  bijvoorbeeld  een  installatiepremie  of  een  huurtoelage.   • Het  bekomen  van  rechten  bewerkstelligt  de  herankering  van  thuislozen,  bijvoorbeeld   doordat  ze  versneld  een  sociale  woning  toegewezen  krijgen.   • Het  is  de  kernopdracht  van  het  algemeen  welzijnswerk  om  cliënten  te  helpen  bij  het   uitoefenen  van  hun  rechten.   Sociaal  uitgesloten  mensen  zijn  vaak  onderbeschermd.  Alhoewel  er  bepaalde  rechten   bestaan  nemen  ze  die  niet  op,  of  verkrijgen  ze  die  niet.  De  redenen  daarvoor  zijn:   • Niet  opnemen  van  rechten  omwille  van  het  niet  ervaren  van  een  nood,  het  niet   kennen,  het  niet  willen,  niet  kunnen  of  durven.   • Niet  toekennen  van  rechten  door  wettelijke  drempels,  behandelingswijze  (drempels   en  vraagverschrikkers).         Praktijkboek  herankering:  rechtendetectie  -­‐  1  

Methodische  aandachtspunten   Rechtendetectie  betekent  dat  je  actief  gaat  handelen  om  de  cliënt  maximaal  tot  zijn  recht  te   laten  komen.  De  verschillende  gradaties  zijn:   • Responsief  handelen:  alleen  antwoorden  op  de  vraag   • Actief  handelen:  de  cliënt  krijgt  meerdere  alternatieven,  je  geeft  actieve  informatie.   Dit  kun  je  doen  met  behulp  van  de  rechtenverkenner.  Alhoewel  deze  website  up-­‐to-­‐ date  wordt  gehouden,  doe  je  best  een  dubbelcheck.  Bijvoorbeeld  via  de  website  van   de  betrokken  administratie.     • Proactief  handelen:  de  hulpverlening  start  zelf  een  initiatief  t.a.v.  cliënt  zonder  dat   deze  al  een  vraag  heeft  gesteld  heeft.  Dit  doet  men  bijvoorbeeld  in  outreachende   werkingen  of  in  preventieve  acties.   • De  automatische  toekenning  van  rechten  betekent  dat  je  zelf  geen  vraag  meer  moet   stellen  en  dat  de  overheid  nagaat  of  je  voor  een  bepaald  recht  in  aanmerking  komt.   Automatische  rechtentoekenning  vergt  wel  het  koppelen  van  verschillende   databanken  aan  elkaar.   De  wet  op  de  motivering  van  bestuurshandelingen.   • Deze  wet  stelt  dat  bestuurlijke  beslissingen  van  overheden  t.a.v.  burgers  steeds   behoorlijk  gemotiveerd  dienen  te  zijn.  De  wet  slaat  dus  enkel  op  beslissingen  t.a.v.   burgers  en  dus  niet  op  subsidiebeslissingen  t.a.v.  organisaties.   • Een  beslissing  is  behoorlijk  gemotiveerd  wanneer  de  overheid  -­‐  verwijzend  naar  de   betrokken  regelgeving  -­‐  aangeeft  waarom  iemand  wel  of  niet  een  bepaald  recht   geniet.  Zomaar  nee  of  ja  zeggen,  is  geen  behoorlijke  motivatie.   • Vraag  dus  bij  eventuele  betwistingen  of  onduidelijkheden  altijd  eerst  naar  de   schriftelijke  motivering  van  de  beslissing  vooraleer  beroep  aan  te  tekenen.   • Een  bestuurshandeling  is  een  beslissing  van  een  overheid.  VZW’s  vallen  dus  niet   onder  deze  wet.    

  Bronnen  en  meer  lezen   • De  rechtenverkenner:  www.rechtenverkenner.be     • De  website  van  de  POD  Maatschappelijke  Integratie:  www.mi-­‐is.be     • Ga  naar  informatie  voor  OCMW’s.    

Praktijkboek  herankering:  rechtendetectie  -­‐  2  

Thuisloosheid    

 

Praktijkboek  herankering  

Sociale  netwerken  

                                                                                                                                               

Waarover  gaat  het?       Het  sociaal  of  relatienetwerk  is  de  groep  mensen  met  wie  iemand  minstens  gedurende  het   afgelopen  jaar,  min  of  meer  duurzame  banden  onderhoudt  voor  de  vervulling  van   noodzakelijke  levensbehoeften.           Een  sociaal  netwerk  heeft  verschillende  functies:   • Informatief:  men  leert  van  elkaar.   • Ontladende  functie:  bij  iemand  emoties  kwijt  kunnen  heeft  een  bevrijdend  effect.   • Feedbackfunctie:  anderen  geven  corrigerende  reacties,  waardoor  we  nieuwe  wegen   ontdekken.     Een  sociaal  netwerk  levert  steun:   • Emotionele  steun:  waardering  ,  affectie,bezorgdheid,…   • Instrumentele  steun:  praktische  en  materiële  hulp.   • Gezelschap:  aanwezigheid  en  aansluiting  schept  veiligheid.   • Advies  en  informatie  bij  moeilijke  beslissingen.     Belang  van  sociale  netwerken       Het  herstellen  of  heropbouwen  van  een  sociaal  netwerk  is  één  van  de  meest  bepalende   factoren  waardoor  mensen  uit  de  thuisloosheid  geraken  en  blijven.  Hieraan  aandacht   besteden  in  de  hulpverlening  is  om  volgende  redenen  belangrijk:     • Thuisloosheid  is  een  proces  van  ontankering,  heropbouwen  van  een  sociaal  netwerk   leidt  tot  herankering.   • De  samenhang  van  thuisloosheid  en  sociaal  isolement.   • Hervalpreventie:  zonder  sociaal  netwerk  is  het  risico  op  herval  in  de  thuisloosheid   aanzienlijk.     Het  belang  dat  men  hecht  aan  herstel  en  heropbouw  van  sociale  netwerken  hangt  ook   samen  met  de  gehanteerde  hulpverleningsvisie.  Hulpverleningsvisies  die  daar  veel  belang   aan  hechten  geven  de  volgende  argumenten:     • Een  persoon  met  een  ondersteuningsnood  heeft  het  recht  om  de  regie  op  zijn  eigen   leven  te  behouden.   • Een  persoonlijk  netwerk  is  essentieel  voor  kwaliteit  van  het  bestaan.   Praktijkboek  herankering:  sociale  netwerken  -­‐  1    

 

• Thuislozen  hebben  het  recht  op  dezelfde  kwaliteit  van  leven  als  andere  mensen.   • Bij  mensen  die  in  de  zorg  terecht  komen  worden  aantal  gebieden  bedreigd:  relaties,   keuze-­‐vrijheid,  participatie,…  

Werken  met  een  ecogram         Een  ecogram  is  een  visuele  voorstelling  van  iemands  sociale  netwerk.  Een  ecogram  beperkt   zich  tot  het  hier  en  nu.  In  een  genogram  brengt  men  ook  iemands  (familiale)  historiek  in   beeld.  Er  bestaan  op  het  internet  gratis  downloadbare  online  toepassingen.     De  aard  van  de  relaties  kan  men  met  volgende  symbolen  weergeven:   • →  =  sterk  of  zwak  ondersteunend  (dikte  pijl)   • ↔  =  wederzijds  ondersteunend   • ||||→  =  stressvolle  relatie   • -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐  =  neutrale  relatie     Wat  is  het  nut  van  een  ecogram?     • Het  is  een  dynamisch  instrument  om  relaties  te  beschrijven  en  te  analyseren.   • Het  biedt  een  overzicht  van  hulp  en  spanningsbronnen.   • Het  kan  hulpbronnen  zichtbaar  maken.   • Het  toont  het  groeipotentieel  van  een  netwerk.   • Het  biedt  inzicht  voor  de  cliënt.   • Het  heeft  wel  altijd  een  voorlopig  karakter.     Een  ecogram  analyseren  en  bespreken  met  de  cliënt.     Vooreerst  is  het  belangrijk  om  aan  te  stippen  dat  je  in  een  ecogram  aangeeft  hoe  de  cliënt   zelf  de  relaties  beleeft  en  niet  jouw  interpretatie  ervan.  Je  kan  wel  nota’s  maken  in  het   dossier  van  je  bemerkingen.     Met  de  cliënt  kan  je  gaan  kijken  naar:     • De  omvang  (hoe  groot):  onbestaande,  ingekrompen,  uitgebreid.   • Differentiatie  (verscheidenheid):  de  variatie  van  netwerkleden,  homogeen  of   heterogeen.   • Densiteit  (dichtheid):  blijkt  uit  frequentie,  wederkerigheid  en  kwaliteit.   • Bereikbaarheid:  bepaalt  de  inzetbaarheid.   • Stabiliteit:  duurzaam  of  labiel.     Uit  deze  bespreking  kunnen  begeleidingsdoelstellingen  opgemaakt  worden  voor  het   begeleidingsplan.           Praktijkboek  herankering:  sociale  netwerken  -­‐  2    

Praktijkvoorbeelden      

Deelname  aan  sport  en  cultuur  stimuleren.   De  familie  stimuleren  om  in  het  opvangcentrum  op  bezoek  te  komen.   Mogelijkheid  dat  mannen  in  het  opvangcentrum  bezoekrecht  kunnen  uitoefenen.     Ouders,  partner  of  familie  uitnodigingen  voor  een  gesprek  over  contactherstel.   Stimuleren  dat  men  op  weekend  gaat  bij  familie  of  vrienden.   Werken  aan  ‘persoonlijke  toekomstplanning’  (Canada,  in  Vlaanderen:  vzw  PLAN).   Zie  voor  een  beschrijving  van  de  methodiek:  www.planvzw.be.  Een  toepassing  voor   thuislozen  vind  je  op  www.steunpunt.be,  onder  ‘inspirerende  praktijken   thuisloosheid’.   • Werken  met  buddy’s  en/of  vrijwilligers.  Bijvoorbeeld  het  ‘Homies-­‐project’.  Zie   www.steunpunt.be,  onder  ‘inspirerende  praktijken  thuisloosheid’.     • • • • • •

  Danny  Lescrauwaet                  

Bronnen  en  meer  lezen       Plan  vzw,  Herstel  en  heropbouw  van  sociale  netwerken  van  thuislozen,  Eindrapport,  2011.     Een  situatie  in  kaart  gebracht:  het  ecogram  (nota,  auteur  niet  gekend).  

Praktijkboek  herankering:  sociale  netwerken  -­‐  3    

Thuisloosheid    

 

Praktijkboek  herankering  

Zingeving                                                                                                                                                  

Wat  geeft  ‘zin’?  

Zingeving  gaat  letterlijk  over  de  vraag  wat    een  mens  ‘zin’  ‘geeft’,  over  dromen  of  wat  ons   drijft  en  ‘goesting’  doet  krijgen:  de  meerwaarde  in  het  leven,  betekenisgeving.  Wat  maakt   dat  we  tevreden  kunnen  terugkijken  op  onze  dag,  wat  maakt  dat  we  goesting  hebben  om  er   te  blijven  voor  gaan?  Ligt  het  genot  of  de  deugd  bij  onszelf,  in  de  interactie,  in  het  geven   en/of  ontvangen  of  in  de  waarde  die  we  hechten  aan  hoe  we  gepercipieerd  worden?    Hoe   realiseren  we  meerwaarde  of  zelfwaarde,  door  te  geven,  door  de  ander  die  ons  zin  geeft?       In  een  probleemgerichte  kijk  dreigt  het  actief  bevragen  van  drijfveren  over  het  hoofd  gezien   te  worden.  Een  mogelijke  valkuil  bij  een  lineair  activeringsdiscours  is  dan  ook  dat  de  cliënt   gereduceerd  dreigt  te  worden  tot  een  object  dat  geactiveerd  moet  worden.           De  zoektocht  naar  zingeving  en  subjectivering  start  bij  de  binnenkant  van  de  mens:  wat   bepaalt  welke  keuzes  gemaakt  worden  en  wat  maakt  dat  we  in  actie  schieten  of  niet?  Wat   voor  de  een  werkt,  werkt  misschien  niet  voor  de  ander.   Mensen  halen  vooral  zin  uit,  hobby’s,  talenten,  werk,  procreatie,  sociale  contacten,  iets   kunnen  doen  voor  de  ander,  iets  doen  waar  we  goed  in  zijn  en  het  goede  doen.  Als  subjecten   doen  we  allen  min  of  meer  bewust  aan  particuliere  betekenisgeving:  de  al  of  niet  bewuste,   subjectieve  waarden  die  de  prioriteiten  zullen  bepalen  in  ons  gedrag  en  het  nemen  van   keuzes.  Zo  komen  we  tot  het  existentiële  gegeven:  ’  e  pense,  donc  je  suis’.  Hoe  we  kijken,     hoe  we  leren  kijken  hebben,  met  wie  we  samen  kijken  en  wat  we  hiermee  doen,  maakt  wie   we  zijn.               Wat  zijn  onze  drijfveren  en  waaraan  hechten  we  waarde?    Men  kan  allerlei  waarden   opsommen  die  men  ontleent  aan  een  bepaalde  levensovertuiging:    hoofse,  politieke,  sociale     of  ethische  waarden  zoals  eerlijkheid,  vrijheid,    gelijkheid,  solidariteit,  respect.  Daarnaast   onderscheidt  men  ook  eerder  ‘persoonlijke’  waarden:  liefde,  een  goede  ouder  zijn,  macht,   onafhankelijkheid,  zelfverantwoordelijkheid,  carrière,…         Geven,  nemen  en  ontvangen.         In  onze  postmoderne  maatschappij  kan  het  alle  kanten  op  met  de  zingeving:  materieel  of   immaterieel;  lief,  slim,  wijs  of  de  beste  zijn;  een  goed  pittig  gesprek  voeren;  duurzaam  of   zorgzaam  wezen;  succesvol,  sportief,  sociaal  of  de  magerste  zijn;  eens  goed  kunnen  lachen,   mee  kunnen  praten  en  doen  met  de  rest;  ga  zo  maar  door.  We  zien  echter  een  teloorgang     Praktijkboek  herankering:  zingeving  -­‐  1    

van  oude  zekerheden,  lokaal  gemeenschapsgevoel  en  onderlinge  solidariteit  in  een   combinatie  van  individualisme,  professionalisme  en  globaliteit.  Dankzij  de  bankencrisis  en  de   graaicultuur  groeit  een  besef  dat  we  doorschieten  in  een  zakelijke  en  disfunctionele  ego-­‐ cultuur:  het  najagen  van  het  eigenbelang  dient  niet  automatisch  het  algemeen  belang.       Zelfs  waarden  uit  de  zogenaamde  ik-­‐  cultuur  hebben  vaak    een  relationeel  element:  we   halen  zin  uit  sociale  contacten  en  uit  wat  we  voor  elkander  betekenen,  uit  hoe  de  ander  ons   ziet,  uit  aanzien  of  status  (‘loser’  of  ‘winner’)  en  vooral  welke  zelfwaarde  we  hier  voor   onszelf  uit  halen.  Status  is  een  belangrijke  maar  daarom  niet  altijd  zo  ethische  of  bewuste   drijfveer.  Het  gaat  niet  over  ik  en  de  ander,  maar  over  ons  ego,  over  hoe  we  onszelf  zien  of   hoe  we    gezien  willen  worden.         Contextuele  kijk  en  sociale  ecologie  leren  ons  ‘het  ik’  vooral  in  zijn  context  te  zien:  het   relationele  element  staat  centraal  in  psychosociaal  welbevinden  en  zingeving.  Via  de   relationele  ethiek,  moratorium,  de  verwachting  van  actie  en  vooral  verdienste  (t.a.v.  de   ander)  kunnen  relaties  hersteld  en  wordt  individuele  groei  weer  mogelijk.  Ook  in  het   burgerschapsmodel  staat  het  relationele  centraal:    oe  groter  het  sociaal  netwerk,  het  ‘sociaal   kapitaal’,    hoe  groter  de  hulpbronnen,  hoe  groter  de  mogelijkheden  om  de  last  te   verdelen/te  dragen  én  er  bij  te  horen.           De  narratieve  benadering  (het  werken  met  levensverhalen)  leert  ons  zingeving  gehaald   wordt  uit  dat  verhalenlijnen,  ‘weg  van  het  probleem’  en  eerder  gericht  op  interesses,   hobby’s,  dromen  of  leuke  momenten  in  het  leven.         Onderzoek  over  ‘veerkracht’  wijst  uit  dat  zingeving,  sociaal  netwerk  en  gedragenheid   (‘mattering’,  er  mogen  zijn,  er  toe  doen)  de  belangrijkste  fundamenten  zijn  van  het   vermogen  om  veerkrachtig  te  reageren  in  moeilijke  omstandigheden.  Zich  gedragen  weten  is   een  dubbel  proces:  er  zijn  anderen  nodig  die  je  willen  dragen  (en  viceversa  )  en  je  moet  deze   gedragenheid  ook  willen  aanvaarden  en  erkennen.  Zingeving  ziet  men  hier  eerder  als  greep   krijgen  op,  je  eigen  plan  kunnen  trekken,  verbanden  zien,  ontdekken  van  relaties,  beseffen   dat  je  zelf  zin  kan  geven  aan  het  leven.       Betekenis  voor  hulpverlening  en  herankering         In  het  hoofdstuk  ‘psychische  beleving  van  thuisloosheid’,  wordt  gewezen  op  het  risico  op   ontankering  en  uit  verbinding  zijn.  Chronisch  thuislozen  kunnen  meervoudig  ‘uit  relatie   staan’,  ook  ten  aanzien  van  zichzelf.  Ze  kampen  met  het  gevoel  geen  greep  meer  te  hebben   op  het  leven  en  door  de  vele  negatieve  ervaringen  een  leefwereldperspectief  te  ontwikkelen     waarbij  zich  inzetten  toch  geen  zin  heeft.       Hoe  buigen  we  dit  om  tot  een  besef  van  invloed,  het  gevoel  van  opnieuw  greep  te  krijgen,   constructief  verzet,  participatie,  activering,  actieve  zingeving  en  zelfbepaling?  Zonder  dit   leefwereldperspectief  te  erkennen,  dreigen  we  in  onze  zingeving  aan  thuislozen  te  dwalen   en  zullen  we  eerst  moeten  werken  aan  verbinding.           Praktijkboek  herankering:  zingeving  -­‐  2    

Doordat  we  hen  niet  begrijpen  -­‐  wij  hen  niet  en  zij  ons  niet  -­‐  dreigen  we  hen  het  verwijt  te   maken  zelf  schuldig  te  zijn  aan  hun  situatie.  Bind-­‐Kracht  noemt  dit  de  ‘fundamentele   attributiefout’,  waardoor  men  nog  verder  in  een  vicieuze  cirkel  dreigt  terecht  te  komen.  De   onmacht  van  de  cliënt  wordt  de  onmacht  van  de  hulpverlening  en  dan  dreigt  de  tweede   klap:  de  uitsluiting  uit  de  hulpverlening  en  de  bevestiging  van  onveiligheid  en  wantrouwen  .     Vranken  en  Vettenburg  wezen  er  al  op  dat  maatschappelijk  kwetsbaren  hun  situatie  niet  op   eigen  houtje  kunnen  overbruggen.  Bij  ‘meervoudige  kwetsbaarheid’  is  het  basisvertrouwen   nog  meer  zoek.  Meervoudige  kwetsbaarheid  benadrukt  nog  meer  de  psychologische  en   relationele  gevolgen:  een  negatief  zelfbeeld  en  een  gemis  aan  ‘basic  trust’  overheersen  de   persoon.  Een  thuisloze  die  een  hulpvraag  stelt  binnen  een  ik-­‐cultuur,  heeft  al  een  hele  weg   afgelegd  en  stelt  een  verbindende  daad,  die  een  warm  onthaal  verdient.     Er  kan  productgericht  gewerkt  worden  aan  zinvolle  dagbesteding,  hobby’s,  sport   (uitlaatklep!)  en  uitbreiding  van  het  sociaal  netwerk,  maar  zingeving  vergt  ook  een  proces.     ‘Stilstaan’  bij  zingeving  geeft  ons  de  garantie,  in  een  tijd  waar  doorstroom  en  efficiëntie   centrale  thema’s  in  de  hulpverlening  zijn,  niet  te  vervallen  in  symptoom-­‐hulp.  Achter   thuisloosheid  en  woononzekerheid  schuilen  vaak  diepe  kwetsuren  en  stigma’s,   fundamentele  eenzaamheid  en  disfunctioneel  geworden  overlevingsstrategieën  en  dus  ook   een  hoog  risico  op  herval.         De  prangende  vraag  is:  welke  hulpverlening  heeft  zin  en  geeft  dus  zin?  Maatwerk  in  ‘bonding   and  bridging’  versterkt,  door  een  meer  positieve  identiteit  te  initiëren  wat  dan  weer     verbinding  kan  faciliteren  met  andere  hulpbronnen.  De  vraag  naar  particuliere  zingeving  is   altijd  een  verbindende  vraag:  verbindend  in  strikt  contextuele  zin,  maar  minstens  ook  in  de   zin  dat  de  bevraagde  als  ‘mens’,  als  subject  erkend  wordt.  Als  subject  gezien  worden,   betekent  gezien  en  gehoord  worden  als  ‘mens’  in  zijn  relaties  (ook  verbroken  verbindingen),   met  een  eigen  beleving  en  betekenisgeving,  met  erkenning  voor  de  gekwetste  binnenkant.     Het  absolute  geloof  in  de  aanwezigheid  van  krachten,    inzet  en  goede  bedoelingen  kan  hier     de  nodige  gedragenheid  bieden  naar  andere  hulpbronnen,  participatie  en  zingeving.               Bonding  en  bridging   Zingevende  hulpverlening  is  een  proces  van  ‘bonding  and  bridging’:  werken  aan  verbinding   met  zichzelf,  de  ander,  de  maatschappij  en  de  toekomst.  Dit  start  met  een  actief,  bereikbaar,   laagdrempelig  en  aansprekend  aanbod  en  een  sterke  basishouding.  Dit  vraagt  presente  en   flexibele  trajectwerkers,  die  invoegen  en  toevoegen,  kansen  bieden  op  ontmoeting  en  met   een  diversiteit  van  opvang-­‐  en  begeleidingsformules.       Deze  hulpverleners  doen  aan  maatzorg,  maar  kunnen  als  het  moet  ook  zeer  aanklampend   zijn.  Ze  zijn  er  voor  de  meest  kwetsbaren,  vechten  actief  uitsluiting  aan  en  gaan  voor  de   basisrechten  van  allen,  ze  doen  actief  aan  belangenbehartiging.   Ze  hebben  oog  voor  het  betrekkingsniveau,  voorwaardelijkheid  en  uitsluiting  en  bezondigen   zich  hier  zelf  niet  aan  door  onvoorwaardelijke  acceptatie,  warme  aandacht  en  niet-­‐   Praktijkboek  herankering:  zingeving  -­‐  3    

verwerping.  Ze  hanteren  een  open,  ontzakelijkte,  authentieke,  lerende  (‘we  weten  het  niet   beter’)  en  participatieve  basishouding,  waarbij  inspraak  en  ontmoeting  centraal  staan.       Elk  contact  is  een  opportuniteit  maar  ook  een  risico  en  elk  conflict  biedt  mogelijkheden.  Ze   zijn  supporter  en  coach  bij  sociale  en  probleemoplossende  vaardigheden.  Ze  bevragen  en   linken  naar  eigen  mogelijkheden  en  die  van  de  context,  ze  nemen  niet  over  waar  het  niet   moet  en  ze  kunnen  zich  op  maat  de  intensiviteit  en  aard  van  de  begeleiding  aanpassen  om   hier  beweging  in  te  krijgen.  Ze  hebben  oog  voor  machtsprocessen  en  leggen  beheersmatige   aspecten  bij  voorkeur  niet  bij  de  begeleider  .   Ze  focussen  op  ‘bonding  and  bridging’  en  brengen  actief  de  mogelijkheden  in  kaart  om  ‘op   bruggen  te  slaan’,  op  zoek  naar  stabilisatie,  greep,  satisfactie,  andere  rollen  en  status.    

Methodische  aandachtspunten   Werken  aan  verbinding  met  zichzelf  :   • sanering  van  crisissen,  basisveiligheid  bieden,  grensoverschrijdingen  of   schuldgevoelens  kunnen  goedmakent,  we  geloven  er  in,  blijven  vragen  stellen  en   interesse  tonen;     • sensitiviteit  en  veel  (h)erkenning  voor  de  binnenkant:  de  mens  zien  achter  het  gedrag   en  die  mens  absoluut  willen  leren  kennen;   • naar  een  positief  zelfbeeld:  een  krachtgerichte  kijk,  positieve  betrokkenheid  en  dito   bekrachtiging,  kwistig  zijn  met  complimentjes,  positief  herkaderen  waar  mogelijk,  de   inzet  of  goede  bedoelingen  achter  gedrag  zoeken  en  benoemen;   • storingen  en  tegenstellingen  hebben  voorrang,  maar  hoeven  niet  om  de  aandacht  te   krijgen;  oog  voor  kleine  succesjes  en  volgehouden  inspanning;   • oog  voor  restanten  van  veerkracht,  talenten  en  vaardigheden  benoemen,  zoeken   waar  deze  best  benut  of  aangescherpt  kunnen  worden;   • peilen  naar  oude  hobby’s  en  interesses  of  dromen;    zoeken  naar  mogelijkheden  om   naast  de  cliëntenrol  andere  (sociale)  rollen  te  kunnen  opnemen;  sport,   ervaringsgerichte  succeservaringen,  verbinding  met  de  natuur,  oude  of  nieuwe   uitlaatkleppen;   • onthouding  van  oordeel  en  interpretatie:  actief  de  dialoog  opzoeken  en  verwonderd   zijn,  de  te  causale  ‘waarom-­‐vraag’  vermijden,  vragen  om  te  concretiseren  in  de  feiten   (waar,  wie,  wanneer,  hoe)  en  vragen  om  zelf  een  rode  draad  te  benoemen;       • kritisch  bewustzijn  stimuleren:  naast  problemen  zijn  er  ook  krachten  en   keuzemogelijkheden;  actief  keuzes  helpen  afwegen,  met  balans  van  pro  en  contra’s;   werken  aan  een  brede  kijk  vanuit  verschillende  oogpunten  en  het  niet  ‘beter  weten;   inspraak  faciliteren,  werken  met  tegenstellingen,  filosoferen;   • hanteren  van  en  spelen  met  humor,  provocatieve  en  motiverende  gespreksvoering   en  de  niet  aflatende  verwachting  van  actie;     • oog  voor  afhankelijkheid  en  totaal  de  greep  verliezen  (uit  verbinding  staan);  tijdig  en   passend  durven  spiegelen  en  begrenzen;  de  controle  desnoods  overnemen,  maar   nooit  langer  dan  echt  noodzakelijk  en  achteraf  in  dialoog  nabespreken  en  er  lessen   uit  trekken;     Praktijkboek  herankering:  zingeving  -­‐  4    

• bij  terugkerende  problemen  dit  opmerken  en  vragen  naar  de  ‘rode  draad’  en  stellen   van  de  ‘uitzonderingsvraag’  of  ‘wonder-­‐vraag’,  zoeken  naar  wat  helpt  en  werkt,   concretiseer  de  veranderingswens,  de  mogelijke  eerste  stap.     Werken  aan  verbinding  met  de  ander:       • onszelf  inbrengen,  met  relationele  gelijkwaardigheid  en  actieve  dialoog;   • zelf  in  gedeelde  en  wederkerige  zorg  kunnen  werken;       • groepen  zien  als  dankbaar  oefenterrein  en  als  krachtbron;   • de  brug  leggen  naar  context,  lotgenootschap,  andere  hulpbronnen,  enabeling  niches,   zelforganisaties;     • werken  met  een  genogram  (hoeft  niet  op  papier)  en  oog  hebben  voor  kwetsuren,   loyauteiten,  parentificatie,  generationele  overdracht,  schuldgevoelens  en  verdienste;   dynamiek  brengen  dankzij  erkenning,  nuancering  (leuke  en  minder  leuke  kanten  van   iemand),  ontschuldiging  en  verwachting  van  actie;   • werken  met  het  ecogram  met  de  vier  functies  i.f.v.  ‘bridging’  en  zich  overbodig   maken;  stilstaan  bij  verschillende  rollen  die  men  inneemt,  schakelen  met  het   burgerschapsmodel.       Werken  aan  verbinding  met  de  maatschappij:       • basisrechten  helpen  afdwingen  en  maatschappelijke  regels  vertalen;   • indien  gewenst  coachen  en  mee  gaan  naar  andere  diensten;     • linken  met  buurtwerk,  cultuur,  verenigingsleven,  vrijwilligerswerk;     • participatie,  opleiding  en  tewerkstelling  actief  faciliteren.       Werken  aan  verbinding  met  de  toekomst:     • het  voorbeeld  geven:  erin  vertrouwen  dat  het  goed  komt,  nieuwsgierig  en   verwonderd  zijn,  invoegen  en  kunnen  verduren;  telkens  weer  naar  mogelijkheden   zoeken;  hoop  en  kansen,  niet  afgeven  maar  kunnen  wel  loslaten;       • oog  voor  tempo,  fasering,  gewenst  toekomstperspectief  en  angsten,  haalbaarheid,   terugvalmogelijkheden,  alternatieven;   • circulair  met  tijd  spelen  (hoe  wil  men  over  5  jaar  herinnerd  worden,  wat  wil  men   binnen  8  jaar  gerealiseerd  hebben?)  de  ‘wonder-­‐  en  droomvraag’  creatief  hanteren;   keuzes,  doelen  en  plannen  destilleren,  de  kans  bieden  om  actor  en  auteur  van  het   eigen  leven  te  zijn;   • herval  is  een  kans  om  iets  bij  te  leren,  wat  hebben  we  uit  het  oog  verloren?   • op  lange  termijn  ‘aanwezig  kunnen  zijn’,  in  een  uitdoofscenario;  een  warme   doorverwijzing  verzorgen  die  ‘terugkeer’niet  uitsluit.             Praktijkboek  herankering:  zingeving  -­‐  5    

Inspirerende  praktijken     • • • •  

Belgian  Homeless  Cup;   Inloopcentra  en  ‘basisschakel’-­‐initiatieven;   De  opleiding  tot  ervaringsdeskundige  (op  zich),  stages,  effectieve  inschakeling;   Therapiegroep  voor  thuislozen  ‘ik  en  de  ander’  te  Kortrijk,  samenwerking  tussen  CAW   Stimulans  en  GGZ  Mandel  en  Leie.    

Samenvatting  en  tips   • Vermijd  een  louter  probleemgerichte  kijk,  want  die  ziet  het  bevragen  van  drijfveren   van  de  cliënt  over  het  hoofd.     • Bespreek  met  de  cliënt  waar  hij  zin  of  goesting  uit  haalt.   • Zingeving  ervaren  is  een  belangrijk  fundament  om  met  moeilijkheden  te  kunnen   omgaan.   • Werken  aan  zingeving  vermijdt  dat  je  vervalt  in  louter  symptomatische  hulp.   • Methodische  aandachtspunten  zijn  het  werken  aan  verbinding  met  zichzelf,  de  ander,   de  maatschappij  en  de  toekomst.                                                                                 Luc  Dekyvere        

Bronnen  en  meer  lezen     Driessens,  K.,  &  Van  Regenmortel,  T.  (2003).  Bind-­‐Kracht  in  armoede,  leefwereld  en   hulpverlening.  Leuven:  Lannoo  Campus.   Heyndrickx,  P.,  Barbier,  I.,  Van  Ongevalle,  M.,  &  Vansevenant,  K.  (2011).  De  meervoudig   gekwetste  mens,  gedeelde  en  verdeelde  zorg.  Leuven:  LannooCampus.   Michielsen,  M.,  Van  Mulligen,  W.,  &  Hermkens,  L.  (1998).  Leren  over  leven  in  loyaliteit,  over   contextuele  hulpverlening.  Leuven:  Acco.   Van  Den  Eerenbeemt,  E.-­‐M.,  &  Van  Heusden,  A.  (1998).  Balans  in  beweging,  Ivan   Boszormenyi-­‐Nagy  en  zijn  visie  op  individuele  en  gezinstherapie.  Haarlem:  De  Toorts.   Van  Gennep,  A.,  &  Steman,  C.  (1997).  Beperkte  burgers,  over  volwaardig  burgerschap  voor   mensen  met  verstandelijke  beperkingen.  Utrecht:  N.I.Z.W.   White,  M.  (2008).  Narratieve  therapie  in  de  praktijk,  verhalen  die  werken.  Amsterdam:   Hogreve  uitgevers.           Praktijkboek  herankering:  zingeving  -­‐  6