The keystone to sustainability in real estate BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

The keystone to sustainability in real estate BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

2

Bouwinvest Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen jaarverslag 2011

Visie

4

Voorwoord directievoorzitter

5

Hoofdstuk 1 Bouwinvest, feiten en cijfers

6

Hoofdstuk 2 Bouwinvest en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

10

Hoofdstuk 3 Duurzamer vastgoed

16

Hoofdstuk 4 Mens en maatschappij

24

Hoofdstuk 5 Governance en compliance

28

Cases

33

Nawoord

46

Global Reporting Initiative (GRI)

47

Bijlage GRI-index

48

Colofon

52


Inhoudsopgave

3

Visie

Als vastgoedvermogensbeheerder voor pensioenfondsen en institutionele beleggers zien wij het als onze maatschappelijke taak om op een verantwoorde manier in vastgoed te investeren en het te beheren, nationaal en internationaal. Van nature ontwikkelen en beleggen we vanuit een langetermijnperspectief. Wij zijn ervan overtuigd dat een duurzame en verantwoorde bedrijfsvoering bijdraagt aan een stabiel rendement.


Bouwinvest ziet maatschappelijk verantwoord ondernemen als een continue inspanning om de negatieve impact van ons vastgoed en onze fondsen op mens, milieu en maatschappij te verminderen en de positieve aspecten te stimuleren. We concretiseren deze aspecten in actieve dialoog met onze stakeholders.

4

Verantwoord ondernemen is direct verbonden aan onze kernactiviteiten en maakt dan ook intrinsiek deel uit van onze bedrijfsvoering. Vandaag, morgen en in de toekomst.

Voorwoord directievoorzitter

Bouwinvest heeft zich in de afgelopen jaren getransformeerd van het beleggingsonderdeel van bpfBOUW naar een vastgoedvermogensbeheerder met een aantal vastgoedfondsen in Nederland en investeringen in vastgoed in het buitenland. Daarnaast ontwikkelen we ook zelf vastgoed. Deze nieuwe structuur met eigen fondsen heeft geleid tot een meer transparante verhouding tot bpfBOUW als grootste investeerder en aandeelhouder. Met een duidelijke governancestructuur voor optimale transparantie voor het pensioenfonds en potentiële investeerders. Onze kern is het bieden van aantrekkelijke vastgoedfondsen, door het realiseren van interessante, aantrekkelijke en duurzame woon-, winkel- en werkomgevingen. Ik ben trots op onze kwalitatief goede portefeuille. Met een oorsprong in Nederland en nu ook met steeds meer internationale investeringen, vanuit het oogpunt van risicospreiding en rendement. We hebben in ons investeringsbeleid altijd gekozen voor solide regio’s en landen. Gezien de huidige economische en politieke ontwikkelingen, zeker in Europa, blijkt dit een juiste keuze te zijn. Bij het creëren van aantrekkelijke woon-, winkel- en werkomgevingen houden we rekening met wensen van verschillende stakeholders zoals huurders, beheerders en eigen medewerkers, maar ook met het milieu en de maatschappij. We zijn er namelijk van overtuigd dat een duurzame en verantwoorde bedrijfsvoering bijdraagt aan een stabiel rendement. Dat is niet altijd makkelijk, want het brengt soms dilemma’s met zich mee in het vinden van de juiste balans tussen (korte termijn) investeringen en (langere termijn) rendement.

Om richting te geven aan ons beleid voor maatschappelijk verantwoord ondernemen hebben we eind 2010 een MVO-beleidsplan opgesteld voor de periode 2011-2013. Hierin hebben we ons gecommitteerd aan concrete doelstellingen op het gebied van MVO. Wij willen u met dit jaarverslag graag op een transparante manier inzicht geven in wat we bereikt hebben en waar we nu staan. We hebben daarbij bewust gekozen voor het laten zien van concrete projecten en resultaten in de vorm van cases. Deze zijn gebundeld achter in het jaarverslag. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een proces dat vraagt om actieve aandacht en continue verbetering. We hebben belangrijke stappen gezet in 2011, maar we beseffen dat we nog een weg te gaan hebben. Daarom hebben we ook voor 2012 concrete doelstellingen geformuleerd. Ik wens u veel leesplezier en ik zie u graag volgend jaar terug als we u meenemen in de resultaten die we in 2012 bereikt hebben.

Met vriendelijke groet,

Dick van Hal Directievoorzitter Bouwinvest


Met trots presenteren wij het eerste jaarverslag Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) van Bouwinvest Real Estate Investment Management (REIM) over 2011.

5

Bouwinvest, feiten en cijfers

1

6

Met een totaal belegd vermogen van circa € 5,7 miljard is Bouwinvest Real Estate Investment Management (REIM) B.V. (‘Bouwinvest’) een van de grootste onafhankelijke vastgoedvermogensbeheerders in Nederland voor institutionele investeerders, met als grootaandeelhouder het pensioenfonds bpfBOUW.

Bouwinvest is ontstaan uit de SFB Groep, de uitvoeringsorganisatie voor het Bedrijfstak Pensioenfonds voor de Bouwnijverheid (bpfBOUW). Bij Bouwinvest werken momenteel 139 mensen. Het hoofdkantoor staat in Amsterdam, La Guardiaweg. Referentieprojecten betreffen onder meer woningen op het Java-eiland (Amsterdam), Het Kwartier (Amsterdam), de kantoorlocaties Prinsenhof en CentreCourt (Den Haag), winkelcentra zoals De Promesse (Lelystad) en Muntpassage (Weert), alsmede indirecte beleggingen in een groot aantal vooraanstaande gebouwen in Europa, de Verenigde Staten en Azië-Pacific. Vastgoed, kern van onze dienstverlening Onze kracht is dat we betrokken zijn bij en toegewijd aan vastgoed. Onze basis in de bouwsector, eigen grond- en ontwikkelposities en ruime ervaring in de exploitatie van vastgoed, maken dat we als vastgoedvermogensbeheerder brede kennis hebben van de hele vastgoedketen. Van acquisitie tot concept, van ontwikkeling tot beheer en dispositie, in binnen- en buitenland. Wat ons extra onderscheidt, is dat we weten wat er leeft en speelt in de pensioenwereld. Als oorspronkelijke dochter van het pensioenfonds bpfBOUW is dat onlosmakelijk verbonden met het DNA van ons bedrijf. Bouwinvest werkt vanuit een duidelijke visie en een helder beeld op de toekomst. Die passie en betrokkenheid zijn voelbaar in de samenwerking met ons.

Nederland De Nederlandse beleggingsportefeuille is ondergebracht in een familie van fondsen met als belangrijkste en grootste een woningfonds, een kantorenfonds en een winkelfonds. Een eigen ontwikkeltak voorziet het woningfonds van nieuw vastgoed dat aansluit op onze kwaliteitseisen. Daarnaast bestaat de portefeuille uit internationale, indirecte investeringen in Europa, de Verenigde Staten en Azië-Pacific. De Nederlandse vastgoedportefeuille van Bouwinvest bestaat uit ruim 14.000 woningen, circa 260.000 m2 kantoren, circa 180.000 m2 winkelruimte en ruim 43.000 m2 overig vastgoed (hotels en zogeheten specialties). Voor een uitgebreid overzicht van de portefeuille, de locaties en de gemiddelde rendementen van de fondsen verwijzen wij u naar de specifieke fondsjaarverslagen over 2011.


Bouwinvest

7

1

Bouwinvest, feiten en cijfers

Tabel 1: Portefeuille Nederland (kantoren, winkels, woningen) Aantal vierkante meters / objecten


Waarde

8

Kantoren

Winkels

Woningen

262.000 m2

179.000 m2

14.502

€ 515 miljoen

€ 503 miljoen

€ 2,67 miljard

Bezettingsgraad

93%

96%

97,9%

Rendement 2011

6,6%

8,1%

4,1%

Internationale investeringen

Scope

De beleggingsstrategie van Bouwinvest is gericht op een optimaal rendement en spreiding van risico’s. Dit realiseren wij onder andere door ook buiten Nederland te beleggen in vastgoed. Bouwinvest heeft ongeveer € 1,6 miljard (= ongeveer 30% van het totale belegde vermogen) belegd in buitenlandse vastgoedfondsen, zowel in Europa als in de Verenigde Staten en Azië-Pacific. Hierbij kijken we naar solide regio’s en landen, waarin verantwoord ondernomen wordt en met een goede governance. Zo hebben we voornamelijk geïnvesteerd in West-Europa, het Verenigd Koninkrijk, de VS en de ontwikkelde landen in AziëPacific (Australië). En slechts in beperkte mate in de GIPS-landen (Griekenland, Italië, Portugal en Spanje), Oost-Europa en opkomende landen als China en India.

Dit jaarverslag Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is opgesteld door de managementorganisatie Bouwinvest REIM. De inhoud van dit jaarverslag heeft niet alleen betrekking op de ambities van de managementorganisatie, maar ook van de fondsen en de inspanningen die door deze fondsen worden gedaan voor verduurzaming van het vastgoed. Daarnaast worden ook de MVO-activiteiten van de bedrijfsonderdelen Projectontwikkeling en Internationale Investeringen beschreven.

Statutaire Directie Dick van Hal (voorzitter) Roel de Weerd (financieel directeur per 1 juni 2012)

Staf Financieel

Staf Algemeen

• • • •

• • • • • •

Directeur Projectontwikkeling Eelco Siersema

Regio Zuid Jan Bruil

Director International Investments Stephen Tross

Directeur Asset Management Allard van Spaandonk

Staf Projectontwikkeling

Regio Noord Ebe Treffers

Research Investor Relations Juridische Zaken & Compliance HRM & Facilitaire Zaken Marketing & Communicatie ICT & Business Proces Management

Staf Asset Management

Asset Management Winkels Collin Boelhouwer

Asset Management Kantoren Bas Jochims

Bouwinvest en zijn stakeholders Bouwinvest heeft te maken met verschillende partijen die effect ondervinden van onze bedrijfsvoering. Door ons werkterrein en onze activiteiten kennen wij de volgende belangrijke stakeholders: onze medewerkers, huurders van onze panden, aandeelhouders en potentiële investeerders, externe fondsmanagers, overheden en instanties, beheerders en leveranciers. Wij zien het als onze maatschappelijke verantwoordelijkheid om betrokkenheid bij deze partijen te tonen en verantwoording af te leggen over aspecten waar deze stakeholders belang aan hechten. Wij zetten ons in om de belangen van onze stakeholders zo goed mogelijk te vertalen in onze bedrijfsvoering, waarbij wij vooral kijken naar de effecten op de lange termijn.

Asset Management Woningen Michiel de Bruine

Staf International Investments

Portfolio Europe Jeroen Winkelman

Portfolio Europe & Asia Jeroen de Grunt

Portfolio USA Gijs Plantinga


Corporate Control Risk Management Reporting Financiële Administratie

9

Bouwinvest en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

10

2

In een wereld waarin grondstoffen schaarser worden, met een wereldbevolking van 7 miljard inwoners nu en naar verwachting 9 miljard in 2050, is er een groeiend besef dat we op een duurzame

Duurzaamheid is een duidelijke en blijvende trend. Bij overheden, consumenten, bedrijven en zeker in de vastgoed(beleggings)branche. Circa 40% van de CO2-uitstoot in Nederland wordt namelijk veroorzaakt door de gebouwde omgeving. Bouwinvest is ervan overtuigd dat duurzaamheid niet alleen te maken heeft met duurzame nieuwbouw, maar ook met duurzame herontwikkeling en revitalisering van bestaande gebouwen en (leef)gebieden, inclusief duurzaam beheer.

Per definitie brengt MVO dilemma’s met zich mee, omdat het leidt tot overwegingen in het spanningsveld tussen financiële winst en maatschappelijke winst. Bouwinvest is ervan overtuigd dat deze twee, zeker vanuit het langeretermijnperspectief, elkaar versterken. De uitdaging is om concreet invulling te geven aan MVO op een manier die past bij Bouwinvest, die inspeelt op verwachtingen van stakeholders én die maatschappelijke meerwaarde creëert.

Wat betekent maatschappelijk verantwoord ondernemen voor Bouwinvest?

MVO-missie Bouwinvest

Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een breed begrip dat op verschillende manieren kan worden uitgelegd. MVO is voor ons meer dan alleen groen ondernemen, zoals verlagen van energieverbruik en afvalvermindering. Ook sociale aspecten, maatschappelijke betrokkenheid en governance spelen een belangrijke rol. Voor Bouwinvest betekent MVO een vorm van ondernemerschap waarbij alle medewerkers in de organisatie verantwoordelijkheid nemen voor de effecten van hun handelen op mens, milieu en maatschappij. Centraal staat hierbij dat de negatieve effecten op milieu en maatschappij zo veel mogelijk worden teruggebracht en de positieve effecten worden versterkt. De negatieve aspecten zijn bijvoorbeeld CO2-uitstoot. Met positieve effecten bedoelen we zaken als huurdertevredenheid, comfort, lagere energielasten, veiligheid en een gezond binnenklimaat. Een goede corporate governance geldt hierbij als randvoorwaarde voor ons handelen.

Bouwinvest heeft zijn MVO-missie concreet vertaald naar vier belangrijke onderdelen: 1. positieve bijdrage leveren aan de maatschappij; 2. bijdragen aan verhoogde werknemertevredenheid; 3. bijdragen aan een verlaagde milieubelasting; 4. goede corporate governance als randvoorwaarde voor handelen. MVO gaat verder dan het houden van onze organisatie aan minimale weten regelgeving. Wij verlangen van onze medewerkers een actieve houding in het zoeken naar oplossingen om MVO te bevorderen. Wij willen onze MVO-missie invullen door er concrete doelstellingen en acties aan te verbinden die door onze werknemers van de verschillende afdelingen binnen de organisatie worden opgepakt. We hebben daarom de acties over een periode van meerdere jaren gespreid en streven naar een permanente verankering in de organisatie en in het handelen van de medewerkers van Bouwinvest.


manier onze toekomst moeten vormgeven.

11

2


MVO-beleidsplan Bouwinvest 2011 – 2013 Eind 2010 heeft Bouwinvest een MVO-beleidsplan opgesteld voor de periode 2011 – 2013, waarin we onze ambities op het gebied van MVO hebben gedefinieerd. Dit beleidsplan dient als leidraad voor intern en extern handelen. Vanuit deze ambitie hebben we concrete MVO-activiteiten benoemd. De behaalde resultaten worden jaarlijks besproken en beoordeeld, waarna nieuwe initiatieven worden ondernomen tot verdere verbetering.


Gezien het belang van MVO is eind 2011 een nieuwe functie in het leven geroepen, die van projectmanager MVO. Deze functionaris is verantwoordelijk voor de centrale coördinatie van alle MVO-activiteiten en het ontwikkelen van innovatief beleid op MVO-gebied.

12

ESG-beleid en concrete invulling Om de MVO-missie bij Bouwinvest te concretiseren is gekozen voor een onderverdeling in drie aspecten: Milieu (Environment) (E), Mens en Maatschappij (Social) (S) en Governance (G), bekend onder de naam ESG. We hebben in het beleidsplan de belangrijkste Environmental, Social en Governance-aspecten benoemd, relevant voor Bouwinvest. Zoals verduurzaming van het gebouwbestand, compliance, investeringsrichtlijnen, kennis van duurzaamheid en duurzaamheidcertificering, maatschappelijke betrokkenheid, stakeholders en stakeholderbetrokkenheid en HR-beleid. Hieronder staan de prestatie-indicatoren uit het MVO-beleidsplan weergegeven.

Ambities 2011 en verder – milieu (environment) Missie

Doelstellingen

Verlaagde milieubelasting

Verduurzamen eigen organisatie

Concrete actie

Termijn

Monitoren energie- en papiergebruik kantoor

2011 – 2013

Papierverbruik terugdringen, printerpark en

2011 – 2013

printbeleid Duurzaam ontwikkelen

Energiebesparende maatregelen in kantoor

2011 – 2013

Duurzaamheid in programma van eisen voor

2011 – 2012

de ontwikkeling van vastgoed Duurzaamheid als onderdeel opnemen van de

2011 – 2012

aanbesteding, op producten fondsniveau Verduurzamen van de vastgoed-

Inzicht in huurderswensen voor MVO en

beleggingen in de fondsen

duurzaamheid verkrijgen Inzicht in initiatieven van fondsmanagers

2011 – 2013 2011 – 2013

voor verduurzaming van het vastgoed in de indirecte fondsen verkrijgen Duurzaamheid opnemen in risicorendement-

2011 – 2012

model voor vastgoedbeleggingen Concrete verduurzaming van woningen,

2011 – 2012 en

winkels en kantoren realiseren

voortzetten

Kennis van duurzaamheid

Kennis van BREEAM NL Woningbouw, Gebied

2011 – 2013

vergroten

en Bestaande Bouw vergroten Kennis van duurzame materialen vergroten

2011 – 2013

Ambities 2011 en verder – maatschappij (social) Missie

Doelstellingen

Werknemerstevredenheid

HRM-beleid

vergroten

Concrete actie

Termijn

Acties uit HRM-beleid met betrekking

2011 – 2012

tot vitaliteit Acties uit HRM-beleid met betrekking

2011 – 2012

tot diversiteit Acties uit HRM-beleid met betrekking

2011 – 2012

tot training en ontwikkeling Acties uit HRM-beleid met betrekking

2011 – 2012

tot arbeidsomstandigheden Acties uit HRM-beleid met betrekking

2011 – 2012

tot antidiscriminatie Positieve bijdrage aan

Bijdragen aan sociaal-

Sociaal-maatschappelijk

maatschappij leveren

maatschappelijke projecten

ontwikkelingsprogramma opzetten of

vergroten

aansluiten bij een bestaand initiatief

Respect voor mensenrechten

Duurzaamheidsrichtlijnen en

en milieu in bedrijfsvoering

maatschappelijke investeringsrichtlijnen

vergroten

ontwikkelen voor investeringen in

2011 – 2013

2011 – 2013

internationale fondsen Duurzaamheidsrichtlijnen en

2011 – 2013

maatschappelijke investeringsrichtlijnen hanteren bij investeringsbeslissingen in internationale fondsen Nauwere samenwerking met andere

2011 – 2013

beleggers met betrekking tot ontwikkeling en implementatie van duurzaamheidsrichtlijnen en maatschappelijke investeringsrichtlijnen

Ambities 2011 en verder – governance Missie

Doelstellingen

Concrete actie

Goede Corporate Governance

Corruptie tegengaan

Compliancebeleid uitvoeren

handhaven

Termijn

Reeds geldig en voortzetten

Compliancetraining personeel uitvoeren

Reeds geldig en voortzetten

Maatregelen uitvoeren indien

Reeds geldig en

compliancebeleid niet wordt nageleefd

voortzetten

Kennis van weten regelgeving

Kennis van weten regelgeving

2011 – 2012

MVO vergroten

vergroten over onder andere verplichte informatievoorziening op MVO-gebied

Positieve bijdrage aan

Intensiveren stakeholder-

Samenwerking met beheerders bij concrete

maatschappij leveren

betrokkenheid

verduurzaming van de fondsen intensiveren Communicatie met huurders bij concrete

2011 – 2013 2011 – 2013

verduurzaming van de fondsen intensiveren Communicatie met fondsmanagers bij

2011 – 2013


onderzoeken

implementatie van duurzaamheidsrichtlijnen en maatschappelijke richtlijnen vergroten 13

2


Het ESG-beleid betreft niet alleen de verduurzaming in de ‘periferie’ zoals het eigen kantoor en werkplekken (onder andere papier, elektriciteit, installaties, verlichting), maar ook, en belangrijker nog, het vastgoed zelf. Concreet: verduurzaming van ons vastgoed, onze MVO-richtlijnen voor internationale investeringen, stakeholderbetrokkenheid rond duurzaamheid en duurzame woon-, winkel- en werkconcepten.


Stakeholders en stakeholderbetrokkenheid bij Bouwinvest

14

MVO speelt bij alle kernprocessen van onze organisatie een rol. Bovendien raakt het onze vastgoedbeleggingen en de stakeholders met wie wij werken. Over prestaties op het gebied van MVO leggen wij verantwoording af aan de maatschappij als geheel en aan onze stakeholders in het bijzonder. Veel voorkomende onderwerpen waar onze stakeholders belang aan hechten op het gebied van MVO zijn een goede corporate governance en respect voor de mensenrechten bij investeringen, maar ook duurzaamheid van het vastgoed en een goede leefomgeving. Aandeelhouders en investeerders De grootste aandeelhouder van Bouwinvest is het pensioenfonds bpfBOUW. Sinds 2010 is er ook de mogelijkheid voor andere aandeelhouders om te participeren in de vastgoedbeleggingen beheerd door Bouwinvest. Op het gebied van MVO hechten de aandeelhouders in het algemeen belang aan een goede corporate governance van de bedrijfsvoering van Bouwinvest, duurzaam vastgoed in de fondsen en heldere richtlijnen met betrekking tot respect voor mensenrechten en milieu bij investeringen in het buitenland. Bouwinvest onderstreept deze belangen in zijn MVO-beleidsplan en met dit MVO-jaarverslag over 2011.

Huurders Bouwinvest beheert woon-, werken winkelomgevingen van huurders in Nederland. Deze huurdersgroep wordt gevormd door particulieren, bedrijven, instituten en overheden. Ook potentiële huurders zijn stakeholders. De grootste belangen van huurders op het gebied van MVO zijn gericht op de duurzame en maatschappelijke aspecten van het vastgoed dat zij huren. Naast energie en materiaalgebruik zijn voor hen ook gezondheid en veiligheid belangrijke aspecten. Bouwinvest zet zich in om de belangen van huurders op zijn netvlies te krijgen, onder andere door het uitvoeren van een jaarlijks huurdertevredenheidsonderzoek en vervolgens gericht actie te ondernemen op de punten die door onze huurders worden aangedragen. In 2011 hebben we naast het algemene tevredenheidsonderzoek ook onderzoek gedaan naar de houding van de huurder ten opzichte van duurzaamheid van een woning en de relatie met de hoogte van de huur. De resultaten van dit onderzoek leest u in hoofdstuk 3 en case 8. Medewerkers Onze medewerkers zijn onze belangrijkste asset. Zij bepalen elke dag de kwaliteit van onze dienstverlening. Zij staan dagelijks in contact met onze stakeholders, van beheerders tot (potentiële) investeerders en van maatschappelijke organisaties tot leveranciers. In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op onze doelstellingen om de medewerkers zich verder te laten ontwikkelen en op welke manier zij een bijdrage kunnen leveren aan het MVO-beleid van Bouwinvest. Externe vastgoedbeheerders en makelaars Vastgoedbeheerders zijn voor Bouwinvest actief in het dagelijks beheer van de panden en het contact met huurders. Makelaars spelen een belangrijke rol in het eerste verhuurtraject van nieuw verworven objecten. Daarmee vormen deze stakeholdersgroepen de belangrijkste schakel tussen Bouwinvest en zijn huurders.

Landelijke en lokale overheden Overheden zoals gemeenten, Provinciale Staten en de landelijke overheid zijn eveneens belangrijke stakeholders voor Bouwinvest. De belangen met betrekking tot duurzaamheid, maatschappelijke betrokkenheid, omgevingsmanagement en -ontwikkeling en veiligheid worden gedeeld. Bouwinvest zet zich in om, waar nodig, samenwerking met overheden aan te gaan om deze thema’s te bevorderen. Platformen en samenwerkingsverbanden Verder onderscheiden we een aantal initiatieven en instanties als stakeholders, denk aan de Dutch Green Building Council (DGBC), IVBN en de NEPROM. Bouwinvest is mede-initiatiefnemer van BREEAM NL, een waarderingssysteem voor duurzaamheid voor de Nederlandse vastgoedmarkt. Met deze participatie en het vicevoorzitterschap van onze directievoorzitter, onderstrepen wij het belang dat wij hechten aan meetbare duurzaamheid van de Nederlandse vastgoedmarkt. Zie hoofdstuk 3 voor informatie over hoe wij de ontwikkeling van BREEAM NL actief ondersteund hebben en blijven ondersteunen. Bouwinvest is ook aangesloten bij de Taskforce Duurzaamheid van de IVBN (de vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed Nederland), die is opgericht om de verduurzaming van de vastgoedvoorraad te ondersteunen. Bouwinvest zet zich in om, samen met collega-beleggers, gerichte acties te ondernemen om verduurzaming van de bestaande vastgoedvoorraad in praktijk te brengen.

Leveranciers van diensten en producten In de hele keten van ontwikkeling, aankoop en management tot en met verkoop van vastgoed wordt Bouwinvest ondersteund door leveranciers. Onder hen zijn adviseurs, taxateurs, makelaars, projectontwikkelaars, aannemers, installateurs en bouwers. Goede samenwerking in de keten is belangrijk om de verduurzaming van vastgoed te realiseren. Maatschappij De maatschappij bestaat uit vele stakeholders met verschillende belangen, bijvoorbeeld nongouvernementele organisaties (NGO’s) en nonprofitorganisaties. Zij komen op voor de belangen van de natuur en mens en dier in onze maatschappij. Deze stakeholders hechten onder andere belang aan integriteit, duurzaamheid en respect voor mensenrechten. Bouwinvest beantwoordt aan de vraag van de maatschappij door open en helder te communiceren over zijn MVO-beleid op deze gebieden. Met dit MVO-verslag informeren we al deze stakeholders en de maatschappij over onze inspanningen op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit rapport is opgebouwd volgens de ESG-indeling: duurzamer vastgoed (hoofdstuk 3), mens en maatschappij (hoofdstuk 4) en governance en compliance (hoofdstuk 5). Concrete activiteiten en resultaten van onze stakeholderbetrokkenheid vindt u terug in alle drie de hoofdstukken en in de cases.


De belangen op het gebied van MVO bij beheerders zijn voornamelijk gericht op het tevredenstellen en behouden van huurders in de panden. Samen met beheerders wil Bouwinvest de communicatie met huurders versterken en gerichte acties uitvoeren die leiden tot hogere tevredenheid onder huurders.

15

Duurzamer vastgoed

3

16

De kernactiviteiten van Bouwinvest zijn ontwikkeling en beheer van Nederlands vastgoed en het investeren in internationale vastgoedfondsen. Bij het uitvoeren van deze activiteiten is er een groot raakvlak met het milieu. Bouwinvest is zich bewust van zijn aandeel in de uitstoot van CO2 in de gebouwde omgeving en wil het gemiddelde energiegebruik van zijn vastgoedvoorraad en de eigen organisatie minimaliseren. In dit hoofdstuk wordt toegelicht op welke wijze wij daar op een verantwoorde manier

1. Verduurzamen eigen organisatie Bouwinvest is zich bewust van zijn eigen belasting op het milieu door de dagelijkse processen die nodig zijn voor de bedrijfsvoering, zoals het energiegebruik op kantoor. Begin 2011 hebben we ons eigen kantoor in Amsterdam verduurzaamd van energielabel E naar energielabel C. Daarbij lag de nadruk op energiezuinige maatregelen voor verlichting, ventilatie en koeling. Led-verlichting en bewegingssensoren zijn concrete maatregelen geweest bij de aanpassing van ons kantoor. Via een speciaal monitoringsysteem op de eigen installatie is het nu mogelijk het verbruik online te volgen en in te stellen met een directe aanpassing aan de buitentemperatuur. Dit voorkomt onnodig energieverlies.

belasting veel verder reiken dan alleen energieverbruik en papierverbruik op het eigen kantoor. Het woon-werkverkeer van onze medewerkers is daar een goed voorbeeld van. Zo stimuleren we al jaren het openbaar vervoer door dit voor 100% te vergoeden en eigen vervoer slechts ten dele, en vanaf 2010 door de promotie van de NS business card voor zakelijke reizen als alternatief voor de auto. Maar ook ons dagelijkse waterverbruik, dagelijkse voedselgebruik en afvalstromen van onder andere plastic en chemisch afval zijn concrete voorbeelden. Bij de selectie van leveranciers voor (facilitaire) zaken, zoals papier, energie, koffie, schoonmaak en beveiliging wordt MVO als belangrijk selectie- en (tussentijds) evaluatiecriterium meegenomen.

Tevens is een nieuw printerpark aangelegd met een printbeleid om papierverbruik te verlagen door onder andere dubbelzijdig printen, standaard zwart-wit printen en een inlogcode op de printer tegen onnodig printen. Wij zijn ons ervan bewust dat de processen die effect hebben op milieu-

Dit heeft bijvoorbeeld in 2011 geleid tot: • houtvrij printerpapier, dat is vervaardigd van bamboe: CO2-neutraal, chloorvrij, zonder pesticiden, 100% duurzame grondstof, volledig recyclebaar en geproduceerd in een fabriek die ISO 14001- (milieuzorg) gecertificeerd is;


mee omgaan.

17

3

Duurzamer vastgoed

Figuur 1: Energieverbruik Bouwinvest, hoofdkantoor 2010

kWh

2011

120.000

80.000

• het overstappen op een andere, meer duurzame koffieleverancier: zuiniger automaten en duurzaam geproduceerde koffie; • nieuwe leverancier voor sanitaire voorzieningen met biologisch afbreekbaar toiletpapier; • een samenwerking met een andere afvalverwerker, waardoor we inmiddels voorzien zijn van een Green Label. Dit houdt in dat het afval 100% CO2-neutraal wordt opgehaald en verwerkt. Wij streven ernaar om in de toekomst de milieubelasting en sociale impact van deze categorieën producten en diensten verder te verlagen.

40.000

r be

r De

ce

m

be

r

ve

m

be Ok

No

r be em

st

Se

pt

gu Au

to

us

li Ju

ni Ju

M ei

Ap ril

M aa rt

Figuur 2: Papierverbruik Bouwinvest, hoofdkantoor 2010

Aantal pakken (500 vel)

2011

200

100

r ce m

be

r De

ve

m

be

r be No

to Ok

r be em

Se

gu

pt

st us

li Ju Au

ni Ju

M ei

Ap ril

M aa rt

Fe br ua ri

nu

ar

i

0

Ja


Ja

nu

ar i Fe br ua ri

0

2. Duurzame ontwikkeling van vastgoed Op het gebied van projectontwikkeling richten we ons voornamelijk op de ontwikkeling van woningen. Bouwinvest ziet het niet alleen als een economisch belang, maar ook als zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid om niet voor toekomstige leegstand te bouwen. Daarom wordt er ontwikkeld op basis van een langetermijnvisie op de huurmarkt. Zo stellen we een periodieke marktoriëntatienota op van gemeenten en gebieden in Nederland waar de vraag naar onze nieuwbouwobjecten, met de nadruk op huurwoningen, naar verwachting de komende decennia groot zal blijven. De uitkomsten van de marktoriëntatienota worden gebruikt bij de bepaling van gebieden waar nieuwe projecten zullen worden gerealiseerd. Wij ondersteunen ook de doelstellingen van de IVBN, waarvan het hanteren van de saldomethode een belangrijke is. Dat betekent dat bij nieuwbouw de effecten op de bestaande voorraad verantwoord dienen te worden. Daarnaast worden de wensen van woninghuurders uitgewerkt in huurderssegmenten, onder andere in

18

Naast het streven om niet te bouwen voor leegstand, hecht Bouwinvest belang aan duurzame en maatschappelijk verantwoorde projectontwikkeling. De afgelopen jaren zijn in een aantal projecten van Bouwinvest innovatieve technieken voor duurzaamheid toegepast, zoals warmtekoude-opslag (WKO). Deze trend is in 2011 voortgezet. Op basis van ervaringen met deze nieuwe technieken in verschillende projecten kunnen steeds betere combinaties van maatregelen worden toegepast bij de ontwikkeling van nieuwe woningbouwprojecten. In 2011 is een aantal concrete acties uitgevoerd voor duurzame ontwikkeling. Naast het Bouwbesluit als randvoorwaarde bij projectontwikkeling hanteert Bouwinvest in veel gevallen de richtlijnen voor duurzaam bouwen (Dubo). Deze Dubo-richtlijnen zijn al jarenlang onderdeel van onze voorwaarden voor de bouw en zijn in 2011 opgenomen als vast onderdeel in het programma van eisen voor onze woningbouw. Bij iedere nieuwe projectontwikkeling werkt Bouwinvest samen met leveranciers van producten en diensten. Wij verwachten en eisen van hen dat ze zich inzetten voor duurzaamheid. In 2011 heeft Bouwinvest daarom bij aanbestedingen actief gevraagd naar duurzame alternatieven bij bestaande leveranciers voor de realisatie van nieuwbouwprojecten. De nadruk lag hierbij op duurzame houtvarianten, energie-efficiencymaatregelen en ISO 14001-certificeringen, voor bijvoorbeeld aannemers en sloopbedrijven. Het project ‘De Heelmeesters’, bestaande uit appartementen en kantoren in Amsterdam, is door ons benoemd tot pilotproject om een BREEAM‘good’ label te behalen. Hiervoor is in 2011 gestart

met het in kaart brengen van alle aspecten. Doelstelling is om het ontwerplabel in 2012 toegekend te krijgen. Zie case 1 voor ‘De Heelmeesters’ (pagina 34). In case 2 wordt Hotel Casa 400 uitgelicht. Casa 400 is ontwikkeld door Bouwinvest, waarbij sterk rekening is gehouden met duurzaamheid door bijvoorbeeld de warmte-koude-opslag voor een zuinige energievoorziening. Hotel Casa 400 heeft van het vakblad voor onder andere de hotelbranche de award van ‘Hotel Concept of the Year’ gekregen. Volgens de jury is het Amsterdamse Hotel Casa 400 een bewonderenswaardig hotelconcept dat zelfstandig – zonder subsidies en steun – bijdraagt aan een maatschappelijk belang en tevens lucratief is. Naast deze award heeft Casa 400 ook de gouden Green Key ontvangen. Dit is het internationale keurmerk voor hotels die serieus en controleerbaar bezig zijn met duurzaamheid.

3. Verduurzamen van vastgoed en vastgoedbeleggingen in de fondsen Het managen van vastgoed is onder te verdelen in commercieel en technisch management. Commercieel management is gericht op de relatie met onze huurders, zowel van woningen als van kantoren en winkels. Bouwinvest deelt belangen met huurders, bijvoorbeeld wat betreft duurzaamheid, gezondheid en veiligheid. Wij zien het als onze maatschappelijke verantwoordelijkheid om een prettige leefomgeving voor onze huurders te creëren en deze ook te behouden. Communicatie met huurders gebeurt in veel gevallen op reguliere basis door de beheerders van de woningen. Maar Bouwinvest communiceert zelf ook actief met huurders om op de hoogte te blijven van huurdertevredenheid. Sinds een aantal jaren worden hiervoor twee middelen ingezet: 1. Periodieke huurdertevredenheidsonderzoeken om te bepalen of het beheer van het vastgoed in


de vorm van een periodieke huurderssegmentatienota. Op basis van specifieke voorkeuren van vooraf gedefinieerde huurderssegmenten ontwikkelt Bouwinvest woningen die optimaal aansluiten bij deze wensen.

19

3

Duurzamer vastgoed

de fondsen (nog) aan de huurderswensen voldoet. Indien nodig worden er acties uitgevoerd om de tevredenheid te vergroten, in samenwerking met beheerders en huurdersbelangenverenigingen. 2. Een klankbordpanel van ruim 2.000 woninghuurders, dat regelmatig wordt geraadpleegd om de wenselijkheid van nieuwe en bestaande ontwikkelingen te peilen. Op basis van de reacties van het huurderspanel kan Bouwinvest gericht investeren in gewenste (MVO) verbeteringen die door de huurders worden aangegeven. Onder technisch management vallen onder andere onderhoud en renovatie van het vastgoed. Zoals gezegd hebben we de ambitie om onze bestaande voorraad te verduurzamen om daarmee het energieverbruik naar beneden te brengen en de belasting op het milieu te verlagen. Door technisch management realiseren we dit door te kiezen voor duurzame alternatieven bij vervanging van materialen en installaties. In 2010 hebben we een eigen duurzaamheidscan opgesteld (zie case 3), op basis van bestaande meetmethoden (BREEAM, GreenCalc+, GPR Gebouw). De scan bestond uit veertig vragen over duurzaamheid van het vastgoed in de fondsen op de thema’s energieprestatie, materiaalgebruik en gezond binnenklimaat. Doel van de scan was om met deze nulmeting de huidige duurzaamheidskwaliteiten van onze kwalitatief goede gebouwportefeuille in kaart te brengen, zodat bepaald kan worden welke eventuele verbeteringen in de (nabije) toekomst kunnen worden doorgevoerd. Onze beheerders hebben de scan ingevuld. In de grafieken hiernaast staan de energielabels voor de kantoren- en woningportefeuille weergegeven. In 2011 hebben we vervolgens een aantal concrete acties ondernomen voor verduurzaming van de bestaande vastgoedvoorraad. Deze acties om het vastgoed te verduurzamen zijn zo veel mogelijk in samenwerking met beheerders en huurders 20

opgezet. Zo maken we voor de portefeuille gebruik van duurzaam opgewekte stroom. Op pagina’s 37, 38 en 39 wordt met concrete cases weergegeven hoe we in de drie fondsen ons vastgoed stap voor stap verder verduurzaamd hebben. Nieuwe investeringen in nieuw en bestaand vastgoed wegen we af op basis van een risicorendementmodel. Duurzaamheid is in 2011 als belangrijk onderdeel opgenomen in dit model voor het woning-, winkel- en kantorenfonds, waardoor duurzaamheid integraal onderdeel is geworden van investeringsafwegingen en -beslissingen. Net als bij nieuwbouw werken we ook bij groot onderhoud en renovatie van het bestaande vastgoed actief samen met leveranciers. Ook van hen verwachten we dat ze zich inzetten voor duurzaamheid. In 2011 heeft Bouwinvest daarom bij aanbestedingen gevraagd om duurzame alternatieven bij bestaande leveranciers bij de realisatie van groot onderhoud en renovatie. De nadruk lag hierbij op duurzame houtvarianten en energie-efficiencymaatregelen. Een concreet voorbeeld van werken met duurzame leveranciers en oplossingen is de Groene Opstalverzekering, die we in 2011 speciaal met verzekeraars hebben ontwikkeld. In geval van schade of calamiteiten aan ons vastgoed hebben we een clausule laten opnemen dat de gebouwen hersteld of opnieuw opgebouwd worden met duurzame materialen en leveranciers. Ook al zijn deze oplossingen duurder dan conventionele methoden. Deze groene verzekering is uniek in Nederland.

0,9%

Figuur 3:

10,4%

Opbouw kantoren-

8,1%

portefeuille per

9,5%

energielabel* * 19,8% van de kantoren-

67%

4,1%

portefeuille heeft geen energielabel. Dit zijn voornamelijk

Energielabel A

monumenten.

Energielabel B Energielabel C Energielabel D Energielabel E Energielabel F Energielabel G

Figuur 4: 2011 2010

% 100 80 55,6% 54,5%

60

40 19,7% 19,5%

20

14,3% 14,4%

7,0% 6,8%

0 A

B

C

D

0,2% 0,5%

0,0% 0,1%

0,0% 0,1%

E

F

G

3,1% 4,2%

geen label toegekend


Opbouw woningportefeuille per energielabel, gebaseerd op het aantal woningen

21

3

Duurzamer vastgoed

4. Verduurzaming van de internationale vastgoedportefeuille


Internationaal neemt Bouwinvest als investeerder deel in vastgoedfondsen, waarbij wij over het algemeen slechts indirect invloed kunnen uitoefenen op de duurzaamheid van het vastgoed. Hierbij zijn wij voor een groot deel afhankelijk van de strategie voor duurzaamheid van de fondsmanagers van het fonds waarin wij investeren.

22

Bouwinvest wil bij voorkeur internationale standaarden hanteren om de verantwoordelijkheid van de bouwen vastgoedsector voor milieueffecten wereldwijd te onderstrepen. Naast de internationale UN Global Compact-standaarden en de Principles for Responsible Investments (PRI), hebben we in 2011 het Global Real Estate Sustainability Benchmark (GRESB) geanalyseerd om te bepalen of deze methodiek ons op het gebied van vastgoed verdere verdieping en betrouwbaarheid geeft voor ons investeringsbeleid. GRESB is een gezamenlijk initiatief van een aantal nationale en internationale pensioenfondsen en vastgoedbeleggers, waarbij vastgoedfondsen en fondsmanagers beoordeeld worden op basis van een groot en uniform aantal duurzaamheidsrichtlijnen en maatschappelijke investeringsrichtlijnen. Hierdoor wordt de uniformiteit bevorderd. GRESB sluit goed aan bij onze ambities op het gebied van verantwoord beleggen. We hebben op basis van onze bevindingen ten aanzien van GRESB een plan van aanpak opgesteld. In 2012 zullen we een definitief besluit nemen omtrent GRESB en eventuele aanvullende standaarden voor duurzame investeringen in internationaal vastgoed. En we zullen deze methode(n) doorvoeren in onze organisatie. Een concreet voorbeeld van het expliciet meenemen van milieufactoren bij internationale investeringen is een investering die we eind 2011 in Australië hebben gedaan in commercieel vastgoed

(zie case 7). De betreffende fondsmanagers hebben in de GRESB-analyse van 2011 een Green Starclassificatie behaald voor de best presterende fondsmanagers op het gebied van ESG-factoren wereldwijd.

5. Kennis van MVO en duurzaamheid vergroten Om duurzaamheid van gebouwen te kunnen toetsen zijn verschillende waarderingssystemen ontwikkeld die worden gehanteerd op de Nederlandse vastgoedmarkt. Bouwinvest is medeinitiatiefnemer van een van deze systemen, BREEAM NL. BREEAM NL is ontwikkeld door de Dutch Green Building Council (DGBC) in samenwerking met partijen uit de Nederlandse vastgoedmarkt. Bouwinvest zet zich actief in om de ontwikkeling van BREEAM NL te ondersteunen en te versnellen. Ook zijn reeds drie BREEAM NLexperts, onder wie een BREEAM NL-assessor, opgeleid vanuit Bouwinvest om de BREEAM NLmethode in praktijk te kunnen toepassen. We hebben de kennis van BREAAM NL in 2011 nog verder verdiept door zelf ervaring op te doen met verschillende (nieuwe) technieken en oplossingen. Zo hebben we in 2011 ons eigen gebouw en een ander kantoorgebouw in het kantorenfonds laten toetsen volgens de BREEAM Bestaande Bouwmethode (Good rating). Hiermee hebben we een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van BREEAM NL Bestaande Bouw. Ook is in 2011 in samenwerking met DGBC een onderzoek uitgevoerd via het huurderspanel van Bouwinvest naar de wenselijkheid van de richtlijnen van BREEAM NL Nieuwbouw, als vervolg op een eerder onderzoek in 2010 (zie case 8). Wij zetten in de toekomst onze BREEAM NL-kennis verder in om duurzame projecten te ontwikkelen en het bestaande vastgoed in de fondsen op een duurzame manier te renoveren.

23


Mens en maatschappij

4

24

Onze werknemers hechten belang aan een maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering en een duurzaam personeelsbeleid. Bouwinvest heeft voor de Human Resources-activiteiten het uitgangspunt om te investeren in de ontwikkeling, vitaliteit en loyaliteit van medewerkers.

1. HRM-beleid Het personeelsbeleid richt zich op: • verkrijgen en behouden van waardevolle medewerkers; • ontwikkeling van de organisatie en haar medewerkers; • eerlijke arbeidsvoorwaarden; • het stimuleren van vitaliteit. De specifiek aan MVO gerelateerde aandachtspunten voor 2011 en 2012 zijn het ontwikkelen en behouden van diversiteit binnen het bedrijf en het stimuleren van directe betrokkenheid van medewerkers bij het in de praktijk brengen van MVO. Van duurzaam vervoer en reductie van papierverbruik tot eigen maatschappelijke bijdragen. Diversiteit van het personeelsbestand is bij Bouwinvest als volgt opgebouwd:

Het totale gebied rond duurzame arbeidsparticipatie verdient nadere verkenning, denk aan levensfasebewust personeelsbeleid. In 2011 hebben we dit gedaan door onder andere workshops voor HR in duurzame arbeidsparticipatie, competentiemanagement (inclusief voortgangsmeting) en een selectie van E-learningmodules. Voor optimalisering van arbeidsomstandigheden is BHV gerevitaliseerd en is een plan van aanpak voor Risico-Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) voorgelegd aan en goedgekeurd door de ondernemingsraad. Voortgang en oplossing van knelpunten worden op kwartaalbasis gerapporteerd. Op het gebied van vitaliteit bieden we sinds een aantal jaren sportclinics, stoelmassages en

Opbouw personeelsbestand

Personeel fulltime/parttime

in 2011 (in %)

in 2011 (in %) Man Vrouw

38%

Parttime

72,6%

62%

Leeftijdsopbouw in 2011 (in %) 0,7% 11,8%

65+ 55 – 65 jaar

33,1% 23,5% 30,9%

Fulltime

27,4%


In 2011 hebben we strategische personeelsplanning geïntroduceerd. We verwachten hiervan de effecten in 2012/2013.

45 – 55 jaar 35 – 45 jaar 25 – 35 jaar

25

4

Mens en maatschappij


Tabel 2: Ziekteverzuim

26

bedrijfsfitness aan. Op 11 november 2011, de landelijke dag van de duurzaamheid, stond het thema vitaliteit centraal en zijn workshops mindfulness en lachen gegeven en was er een informatiemarkt over gezondheid, sport en stoppen met roken. Als meetinstrument van vitaliteit wordt ziekteverzuim gemonitord (zie tabel 2). Daarnaast hebben wij een gespecialiseerde partij ingehuurd voor case management van langdurig-verzuimgevallen om beter te kunnen aansluiten op de individuele behoeften van de arbeidsongeschikte medewerker met passende re-integratieactiviteiten.

Young Bouwinvest Een groep jonge werknemers van Bouwinvest heeft in 2011 Young Bouwinvest opgericht, open voor alle werknemers tot 36 jaar. Een van de doelstellingen van deze groep is inhoudelijke afstemming en sparring met directieleden in een informele setting. In 2011 is Young Bouwinvest drie keer bijeengekomen.

Het bewaken van antidiscriminatie wordt gehandhaafd door HR en twee vertrouwenspersonen.

De kern van maatschappelijke betrokkenheid bij Bouwinvest is de directe relatie met vastgoed en de maatschappij, nationaal en internationaal. In 2011 hebben we vanuit dit perspectief een aantal initiatieven ondersteund, zowel financieel als inhoudelijk.

2011

2010

Bouwinvest

3,3%

6,2%

Branche

3,8%

3,5%

Ondernemingsraad De ondernemingsraad is een vanzelfsprekende gesprekspartner voor alle onderwerpen die effect hebben op werknemers, zowel in de bedrijfsvoering als voor het personeelsbeleid. Medewerkers worden direct betrokken bij de ontwikkelingen in de organisatie door de reguliere overlegstructuur, deelname in projectgroepen en fora op intranet. In het door een extern bureau uitgevoerde medewerkertevredenheidsonderzoek hebben zij zich kunnen uitspreken over alle belangrijke aspecten van de bedrijfsvoering. Bouwinvest scoort hoger dan de benchmark (7,4 ten opzichte van 7,3) maar wel iets lager dan in 2009 (7,5).

2. Bijdragen aan sociaalmaatschappelijke projecten vergroten

Erasmus Festival Bouwinvest was in november 2011 een van de hoofdsponsors van het Erasmus Festival Brabant 2011. ‘s-Hertogenbosch, Breda, Eindhoven, Helmond, Tilburg en Leuven programmeerden in samenwerking met de stichting Erasmus Festival Brabant, culturele organisaties, onderwijsinstellingen en bedrijfsleven een divers programma voor de viering van de uitreiking van de Erasmusprijs. Omdat we graag naast een financiële ook een inhoudelijk invulling wilden geven aan ons sponsorschap, hebben we op 22 november – in samenwerking met de gemeente Tilburg – een symposium georganiseerd in de voormalige AaBetextielfabriek (een object uit de portefeuille van Bouwinvest), met de titel: AaBe in Perspective; social, public and cultural aspects of public space in Tilburg. Toonaangevende sprekers gaven hun visie op het thema van het Erasmus Festival van 2011, ‘de vormgeving van de publieke ruimte in de stad’, gekoppeld aan hun expertise, waarbij nader werd ingezoomd op de Tilburgse projecten Spoorzone en Piushaven (zie case 9).

Overige sponsoring In 2011 hebben we daarnaast de Stichting Forum voor Stedelijke Vernieuwing en de Stichting Wetenschappelijk Onderwijs en Onderzoek in de Vastgoedkunde gesponsord.

3. Respect voor mensenrechten in bedrijfsvoering vergroten Bij indirecte investeringen in buitenlandse vastgoedbeleggingsfondsen kan Bouwinvest worden geconfronteerd met andere normen en waarden dan in Nederland. Wij zien het als onze maatschappelijke verantwoordelijkheid om bij investeringen in internationale fondsen de fundamentele rechten van de mens als uitgangspunt te nemen. Corruptie, slechte arbeidsomstandigheden, kinderarbeid, discriminatie en wapenhandel zijn voor Bouwinvest onaanvaardbaar. Deze aanpak heeft ertoe geleid dat we in bepaalde landen niet investeren (zie ook hoofdstuk 1). Bij Bouwinvest leven we de volgende richtlijnen na: 1. UN Global Compact (UN GC): De Verenigde Naties heeft tien principes onder de naam ‘Global Compact (GC)’ opgesteld. Deze zijn gericht op respect voor de mensenrechten, goede werkomstandigheden, duurzaamheid en anticorruptie. Met name de principes voor mensenrechten (principe 1 en 2) en milieu (principe 7, 8 en 9) spelen een grote rol in onze ambities voor duurzaamheidsrichtlijnen en maatschappelijke investeringsrichtlijnen. 2. UN Principles for Responsible Investment (UN PRI): De Verenigde Naties heeft daarnaast zes principes voor verantwoord investeren opgesteld, genaamd de ‘Principles for Responsible Investments (PRI)’. Deze principes worden door een groot aantal investeerders in de wereldwijde markt onderschreven als de (minimale) standaard voor verantwoord investeren.


Maatschappelijke betrokkenheid: samenwerking met Stichting HomePlan Naast het MVO-beleid, dat betrekking heeft op de belangrijkste onderdelen van de bedrijfsvoering en de organisatie als geheel, wil Bouwinvest een positieve bijdrage aan de maatschappij leveren door een sociaal ontwikkelingsprogramma te steunen dat een directe link heeft met de kern van onze dienstverlening. In 2011 hebben we de mogelijkheden onderzocht om een sociaal ontwikkelingsprogramma op te zetten of aan te sluiten bij een bestaand initiatief, met als doel een positieve bijdrage aan de maatschappij te leveren. Resultaat hiervan is het steunen van de Stichting HomePlan. Deze stichting zorgt voor huisvesting van de allerarmsten in ontwikkelingslanden. In 2011 hebben we dit geconcretiseerd in de vorm van een kerstactie. We hebben besloten in 2011 geen kerstkaart of -geschenk aan te bieden aan relaties. In plaats daarvan is ervoor gekozen om met het geld dat we hiermee bespaard hebben de Stichting HomePlan te steunen. Via een e-mailactie hebben we relaties gevraagd om door te linken naar de site van HomePlan. Met de opbrengsten van deze actie worden door HomePlan in Zuidelijk Afrika huizen gebouwd voor kinderen die wees zijn geworden door aids.

27

Governance en compliance

5

28

Een goed georganiseerde governance en een goed functionerende complianceafdeling zijn belangrijke randvoorwaarden voor onze bedrijfsvoering. Governance betekent voor ons: het waarborgen van de samenhang en transparantie in het bestuur van en het toezicht op de organisatie, het beheersen van risico’s en het nemen van verantwoordelijkheid

Governance en compliance Dit hoofdstuk geeft inzicht in de wijze waarop wij sinds de vaststelling van het MVO-beleidsplan Bouwinvest in de Maatschappij invulling hebben gegeven aan de Global Reporting Initiative- (GRI) richtlijnen op het gebied van governance en compliance. De volgende drie onderwerpen worden behandeld: 1. structuur van de organisatie; 2. weten regelgeving; 3. betrokkenheid stakeholders. Een belangrijk onderdeel van onze governance is het afleggen van verantwoording over de bedrijfsvoering aan onze stakeholders. Deze verantwoording bestaat met name uit een open en heldere communicatie. Dit MVO-jaarverslag is onderdeel van deze communicatie.

1. Structuur van de organisatie De (statutaire) directie van Bouwinvest wordt in beginsel gevormd door twee statutair directeuren, de voorzitter van de directie en de financieel directeur, en vertegenwoordigt Bouwinvest in en buiten rechte. In het najaar van 2011 is een vacature ontstaan voor de financieel directeur en kende Bouwinvest tijdelijk één statutair directeur.

De verwachting is dat de positie van financieel directeur per juni 2012 weer zal zijn ingevuld. De onderneming kent ook een directieteam. Het directieteam houdt zich bezig met de coördinatie en uitvoering van de werkzaamheden van Bouwinvest en de algemene, dagelijkse gang van zaken binnen Bouwinvest. Het adviseert de directie over haar taak en bereidt de besluitvorming van de directie voor. Naast de voorzitter van de directie en de financieel directeur maken de directeur Projectontwikkeling, de directeur Asset Management en de directeur Internationale Investeringen deel uit van het directieteam. Laatstgenoemde directiefuncties corresponderen met de drie businessunits binnen Bouwinvest. Bouwinvest kent een raad van commissarissen (RvC), die toezicht houdt op de algemene gang van zaken in de vennootschap en advies geeft aan de directie. De RvC telt op dit moment vier leden. Commissies van de RvC zijn het Audit Committee en de commissie Honorering en Benoemingen. Stichting bpfBOUW is thans enig aandeelhouder van Bouwinvest. Zij vormt dan ook de algemene vergadering van aandeelhouders. Deze vergadering wordt bijeengeroepen door de directie of de RvC en wordt minstens eenmaal per jaar gehouden ter bespreking van het jaarverslag, vaststelling van de


voor de effecten van onze bedrijfsvoering.

29

5


jaarrekening, bestemming van de winst, decharge van de directie en de RvC en andere agendapunten. Voor besluiten die van wezenlijke invloed zijn op Bouwinvest en zijn risicoprofiel is de goedkeuring van de aandeelhouders vereist. De primaire structuur van Bouwinvest ziet er als volgt uit:

Algemene vergadering van aandeelhouders Raad van Commissarissen


Directie

30

Directieteam

In het kader van governance en compliance benoemen we ook de volgende organen binnen Bouwinvest. Investment Committee Het Investment Committee adviseert de directie en het directieteam met betrekking tot voorstellen tot investering of desinvestering van directe of indirecte investeringen van fondsen en vastgoedvermogens, waar Bouwinvest het vermogensbeheer over voert. Kerntaak is het uitbrengen van advies. Ondernemingsraad De ondernemingsraad binnen Bouwinvest bestaat uit acht werknemers. Hij komt op regelmatige basis

bijeen en oefent die bevoegdheden uit die de wet hem heeft toegekend. Op regelmatige basis communiceert hij de uitkomsten van zijn overleg met de medewerkers van Bouwinvest. Recent heeft hij zich namens de medewerkers onder andere beziggehouden met het samenstellen van de profielschets voor de nieuwe CFO en de collectieve zorgverzekering. Compliancefunctie Primaire taak van compliance is het toezien op de naleving van van toepassing zijnde financiële weten regelgeving. Daarnaast hebben ook de interne regelingen de aandacht en worden monitoring en testen onder deze functie geschaard. Er wordt gemonitord of de organisatie voldoet aan de regels. In verband met de groeiende hoeveelheid werkzaamheden van compliance is in 2011 een extra compliance officer aangesteld. In 2011 is de compliancefunctie gestart met de voorbereidingen op de inwerkingtreding van de Alternative Investment Fund Managers Directive, AIFMD. Op grond van deze Europese richtlijn zal Bouwinvest in 2013 een vergunning aanvragen bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM) om als beheerder fondsen in de markt te mogen aanbieden. De inwerkingtreding van deze richtlijn zal ook het komende jaar veel aandacht vragen. Een ander project van compliance in 2011 betrof de verdere ontwikkeling van de procedure toetsing zakenpartners Bouwinvest. Het belang van een dergelijke procedure in het kader van compliance is evident. Naast al deze projecten is er natuurlijk de voortdurende adviesrol van compliance. Een beheerste bedrijfsvoering wordt gewaarborgd door vastlegging van en controle op de processen van de onderneming. Controle op de bedrijfsvoering wordt periodiek uitgevoerd door de afdeling Control en de accountant. De afdeling Risk Management ziet toe op de beperking van risico’s voor de bedrijfsvoering.

Voldoen aan weten regelgeving is van groot belang. Deze paragraaf valt in twee delen uiteen, te weten interne weten regelgeving en externe weten regelgeving die op Bouwinvest van toepassing zijn. Interne weten regelgeving In verband met een transparante bedrijfsvoering waarin duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is en binnen welke grenzen hij of zij dient te opereren is een aantal reglementen en regelingen opgesteld. Hieronder staat een overzicht van deze interne regelgeving: • Procuratieregeling Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Beleid fees, courtages en bemiddelingskosten bij vastgoedtransacties Bouwinvest; • Procedure Toetsing zakenpartners Bouwinvest; • Reglement tegenstrijdige belangen Directeuren Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Reglement tegenstrijdige belangen en effectentransacties Commissarissen Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Reglement voor de statutaire directie van Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Reglement voor het directieteam van Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Reglement van het Investment Committee van Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Reglement voor de Raad van Commissarissen van Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Gedragscode voor medewerkers van Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Klokkenluidersregeling van Bouwinvest Real Estate Investment Management B.V.; • Compliance charter Bouwinvest; • Declaratiereglement; • Handleiding social media;

• • • • •

Personeelscode 2007; Procedure incidenten; Procedure integriteitsgevoelige functies; Regeling privé effectentransacties; Reglement Ongewenst Gedrag.

Bij het opstellen van deze reglementen is de Nederlandse Corporate Governance Code als uitgangspunt genomen. Hoewel de Corporate Governance Code niet op Bouwinvest – als nietbeursgenoteerde onderneming – van toepassing is, is de Code een belangrijke leidraad geweest. Slechts op (ondergeschikte) punten is uit praktische overwegingen afgeweken van dit uitgangspunt. Externe weten regelgeving Veel van de interne weten regelgeving heeft haar basis in externe weten regelgeving die in de afgelopen jaren in werking is getreden. In de afgelopen periode is in het bijzonder aandacht besteed aan het verkrijgen van de certificering onder ISAE3402. In juni 2011 zijn we geaudit en gecertificeerd voor ISAE3402, type 1, waarmee onze processen en procedures beschreven zijn. In de tweede helft van 2011 zijn we het type 2-traject gestart, dat we in 2012 afronden. Naast de ‘formele’ ISAE-systematiek, heeft Bouwinvest het Bouwinvest Real Estate Expert Center (BREEC) ingericht. Dit is een intern platform gericht op kennisborging en -deling. Hiermee wordt naast een effectiever en efficiënter (her)gebruik van kennis ook een reductie bereikt van risico’s met betrekking tot de vindbaarheid van informatie. Tot aan de implementatie van de AIFMD in de Wet op het financieel toezicht beperkt het toezicht op Bouwinvest zich tot een indirect toezicht door de Nederlandsche Bank (DNB) op basis van de pensioenwet. DNB houdt direct toezicht op de Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Bouwnijverheid (bpfBOUW).


2. Wet- en regelgeving

31

5



3. Betrokkenheid stakeholders

32

In hoofdstuk 2 zijn de verschillende stakeholders benoemd met hun specifieke MVO-belangen. Bouwinvest probeert al deze belangen zo goed mogelijk te integreren in zijn bedrijfsvoering, met als doel een positieve bijdrage aan de maatschappij te leveren tot tevredenheid van stakeholders. Concreet hebben we in 2010/2011 de volgende initiatieven ontplooid om de betrokkenheid van de stakeholder bij duurzaamheid te vergroten:

Vastgoedplatforms Ook in 2011 hebben we actief deelgenomen aan verschillende platforms en fora. Door het delen van kennis en ervaring wil Bouwinvest bijdragen aan verdere ontwikkeling van een transparantere vastgoedsector in Nederland. Enkele van deze platforms en fora zijn: DGBC, IVBN, INREV, NEPROM en EPRA. Door de positie die Bouwinvest inneemt in de vastgoedsector in Nederland ligt het wat ons betreft voor de hand dat een bijdrage wordt geleverd aan deze ontwikkeling.

Stichting bpfBOUW Verbeterde presentatie van de governancestructuur, de financiële resultaten en verwachtingen, het MVO-beleid en de internationale investeringen waardoor de inzichtelijkheid en transparantie zijn toegenomen. De aandeelhouder is daardoor beter in staat de aan hem in de vorm van de algemene vergadering van aandeelhouders toegekende taken uit te voeren en bevoegdheden uit te oefenen. Tevens heeft hij beter inzicht in wat de effecten zijn van het gevoerde beleid, ook in het kader van duurzaamheid.

In september 2011 heeft tijdens de Dutch Green Building Week op initiatief van Bouwinvest een rondleiding plaatsgevonden in het Olympisch Stadion waarvoor diverse stakeholders waren uitgenodigd (zie case 10). Bouwinvest heeft juist voor een rondleiding in het stadion gekozen, omdat hij al vanaf het begin van de herontwikkeling als belegger betrokken is geweest bij dit object. De reacties die wij naar aanleiding van deze dag hebben mogen ontvangen waren zeer positief. Het is dan ook de bedoeling een dergelijk evenement vaker te organiseren.

Nieuwe investeerders De lancering van een Investor Web, om snellere en transparantere communicatie met externe investeerders mogelijk te maken.

Fondsmanagers internationale investeringen De fondsmanagers worden meer betrokken bij de planning van activiteiten op het gebied van verduurzaming en sociale aspecten van investeringen. Door al in een vroegtijdig stadium in contact te treden met de fondsmanagers ontstaat een betere wisselwerking en een optimaler resultaat, ook waar het duurzaamheid betreft. De vroegtijdige interactie schept natuurlijk ook de verplichting om de fondsmanagers tussentijds op de hoogte houden van de status.

Huurders en beheerders • Segmentatie van huurdersgroepen; • Algemene klanttevredenheidsmeting en een presentatie van de resultaten van dit onderzoek; • Onderzoek naar de houding van huurders en beheerders ten aanzien van duurzaamheid en de bereidheid tot het leveren van een bijdrage in het kader van die duurzaamheid; • Aan de hand van een duurzaamheidscan in kaart gebracht wat de duurzaamheid van de vastgoedportefeuille is en naar aanleiding daarvan verbeteringen aangebracht en/of in gang gezet in de bestaande vastgoedportefeuille.

Cases

33

Case 1


‘In 2012 willen we met de Heelmeesters het ontwerplabel BREEAM good behalen’ Roel Roomer

De Heelmeesters, Amsterdam Doel

MVO en de Heelmeesters

Ontwikkelen van duurzaam vastgoed – BREEAM-ontwerplabel.

Het project De Heelmeesters, bestaande uit 179 appartementen en 3000 m2 kantoorruimte in Amsterdam is door Bouw-

Projectgegevens

invest benoemd als pilotproject om een BREEAM ‘good’-label

Het project De Heelmeesters maakt deel uit van het Eenhoorn-

te behalen.

gebied in Amsterdam dat gelegen is tussen de Gooiseweg en

Bouwinvest heeft de volgende maatregelen genomen om een

de Wibautstraat, in het aantrekkelijke stadsdeel Oost.

duurzaam gebouw te ontwikkelen: een WKO-installatie in com-

De ambitie is om het gebied rond het Amstelstation te laten

binatie met een lagetemperatuurverwarming en koeling in de

uitgroeien tot een stedelijk subcentrum met een menging van

vloer, waterbesparende maatregelen (douche en toilet) en

wonen, werken en voorzieningen. De Heelmeesters bestaat

groene daken. Groene daken zorgen voor een natuurlijke uit-

uit twee U-vormige blokken. In het ontwerp wordt gebruik-

straling, zijn koeler in de zomer en warmer in de winter en heb-

gemaakt van stijlelementen die zijn gebaseerd op de ‘nieuwe

ben een functie als waterbuffer voor overtollig regenwater.

Amsterdamse School’.

In 2011 is gestart met het in kaart brengen van alle aspecten in de voorlopige assessment door een externe BREEAM-expert. Doelstelling is om het ontwerplabel in 2012 toegekend te

34

krijgen.

Case 2

‘Duurzaamheid en flexibiliteit van het gebouw waren de uitgangspunten bij de nieuwbouw. Zo zit onder de binnentuin een warmte-koudeopslag.’

Casa 400, Amsterdam Doel Ontwikkelen van duurzaam vastgoed.

Hans Vugts/Roel Roomer

Hotel Casa 400 Hotel Casa 400 is een bijzonder hotel. In 1962 opende het in de James Wattstraat in Amsterdam voor het eerst zijn deuren. Stichting Casa Academica wilde met dit hotel enerzijds de woningnood onder Amsterdamse studenten helpen oplossen

citeit vergroten. Dus wisselen studenten en toeristen jaarlijks

Casa 400 en MVO

met elkaar van kamer. Van 1 juni tot 1 oktober staat het hotel

De eerste verdieping geeft een goed zicht op de lobby en de

open voor vakantiegangers en zakenmensen om de resterende

fraai aangelegde binnentuin. Daaronder bevindt zich de

acht maanden studenten te huisvesten. De stichting gebruikt

warmte-koude-opslag waardoor de energievoorziening van het

de hotelopbrengsten om deze studentenkamers betaalbaar te

hotel zeer zuinig is. Overigens was en is duurzaamheid een

houden. Een formule die staat als een huis.

uitgangspunt bij de nieuwbouw van Casa 400. Naast het Bouw-

Het nieuwe Hotel Casa 400 Amsterdam is in mei 2010 opgele-

besluit als randvoorwaarde bij projectontwikkeling heeft

verd. Architect is Van den Oever, Zaaijer & Partners architecten

Bouwinvest voor de ontwikkeling van Casa 400 de richtlijnen

uit Amsterdam-Zuidoost. De binnentuin is ontworpen door

voor duurzaam bouwen (Dubo) gehanteerd, die ook terug-

Van Empelen van Aalderen Partners uit Heemstede en Dura

kwamen in het programma van eisen. Vugts: ‘December 2010

Vermeer Bouw heeft het hotel gebouwd. In totaal meet het

hebben we de gouden Green Key ontvangen, een inter-

hotel 27.200 vierkante meter bruto vloeroppervlak, is het elf

nationaal duurzaamheidskeurmerk. Gasten vinden dit steeds

verdiepingen hoog en telt het 520 kamers, 13 vergader- en con-

belangrijker.’

greszalen en een ondergrondse parkeergarage met 88 parkeerplaatsen. Het Bouwinvest Dutch Institutional Hotel Fund is

HotAm Award 2011, gemeente Amsterdam

eigenaar van Hotel Casa 400 Amsterdam. Stichting Casa Acade-

Bouwinvest heeft met de realisatie van Casa 400 in 2011 de

mica heeft met Bouwinvest een huurcontract voor dertig jaar

HotAm Award 2011 gewonnen, de Amsterdamse prijs voor

afgesloten.

spraakmakende hotels in de stad. Bouwinvest heeft gewonnen

‘Het is een succes gebleken’, zegt Vugts, die in 2005 als direc-

vanwege ‘de multifunctionaliteit van het hotel op een niet

teur aantrad. En dat laatste is een understatement. De oude

voor de hand liggende locatie.’ Zwaarwegend voor de jury was

Casa 400 werd namelijk te klein en er ontstonden plannen voor

het criterium dat binnen het gemeentelijk hotelbeleid nadruk-

een nieuw en vooral groter onderkomen. ‘En met meer kamers

kelijk een spreiding van het aantal nieuwe hotelkamers in

ook de behoefte om Casa 400 het hele jaar door ook hotel te

andere stadsdelen dan het centrum wordt nagestreefd.

laten zijn.’ Tien jaar geleden werden de eerste plannen gelan-

Casa 400 ligt buiten het centrum van de stad. De prijs werd

ceerd.

uitgereikt op de Provada 2011 in de RAI.


en anderzijds in de zomerperiode de Amsterdamse hotelcapa-

35

Case 3

Duurzaamheidscan

Doel Verkrijgen van inzicht in de huidige duurzaamheid van de portefeuilles wonen, winkels en kantoren.

MVO – de duurzaamheidscan Om de kwaliteit van zijn portefeuille vanuit het perspectief van duurzaamheid in kaart te brengen, heeft Bouwinvest eind 2010 een onderzoek opgezet. Op basis van drie bestaande meetmethoden (BREEAM, GreenCalc+, GPR Gebouw) is een vragenlijst ontwikkeld, bestaande uit veertig vragen over duurzaamheid op de thema’s energieprestatie, materiaalgebruik en gezond binnenklimaat. De vragenlijst is op objectniveau ingevuld door de betreffende beheerders. In de rapportage zijn de resultaten van de duurzaamheidscan gecombineerd met de beschikbare gegevens over de energielabels voor de objecten in de drie fondsen. Op objectniveau en op fondsniveau is nu inzichtelijk hoe een gebouw individueel dan wel alle gebouwen samen in een fonds gemiddeld scoren op energielabel (A-G), energieprestatie (onder andere duurzame energie, duurzaamheid van de


CV-installatie en verlichting), materiaal (onder andere dak-

36

bedekking, verfsoort, kozijnen, afwerking binnen) en binnenklimaat (luchtkwaliteit, ventilatie, regelbaarheid verwarming).

Op basis van deze gegevens is bepaald welke verbeteringen in de (nabije) toekomst kunnen worden doorgevoerd. Voorbeelden van deze verbeteringen leest u in de cases 4, 5 en 6.

‘De resultaten van de scan, gecombineerd met onze gegevens over energielabels, zijn een prima basis om te bepalen welke objecten op welke manier verduurzaamd kunnen worden’ Michiel de Bruine

Case 4

‘Wij hebben ons ten doel gesteld ervoor te zorgen dat een van de grootste WKO-installaties in Nederland goed functioneert’ Chris van Bekkum (Bouwinvest), Richard de Vos (Clima Energie Management)

Prinsenhof, Den Haag Doel

andere actief met het continu optimaliseren van de installatie

Optimale inzet van duurzame energieopwekking door gestruc-

door monitoring. Richard de Vos, directeur van Clima:

tureerde monitoring en beheer.

‘De installatie van Prinsenhof is redelijk uniek aangezien deze

4.400 MWh koude en warmte) en twee aparte opwekkingsin-

• In het project Prinsenhof te Den Haag zijn wonen, werken

stallaties met vier warmtepompen met in totaal 1.200 kW capa-

en vrijetijdsbesteding op unieke wijze gecombineerd.

citeit. Het All Air-systeem met individuele naregelingen maakt

Het project omvat onder andere een kinderdagverblijf,

het optimaliseren van het binnenklimaat een extra uitdaging,

fitness, restaurant, kantoren en woningen. Daarnaast is

waardoor wij ons in de praktijk zowel met de opwekkings- als

in een van de torens een NH Hotel gevestigd.

met de afgifte-installaties bemoeien. Doelstelling is altijd

• 207 woningen en 72.000 m commercieel onroerend 2

de combinatie van optimale energie-efficiency en huurder-

goed (kantoren en hotel). Huurders zijn onder andere

tevredenheid.’

de Rijksgebouwendienst en NH Hoteles.

‘Het beheer van de installatie is helemaal apart van het regu-

• 1.000 parkeerplaatsen.

liere property management georganiseerd. Zowel binnen Bouwinvest als bij de beheerder is er voldoende inhoudelijke

Concrete MVO-maatregelen bij ontwikkeling en beheer van Prinsenhof

knowhow wat de aansturing ten goede komt. Er worden sepa-

Chris van Bekkum, senior technisch manager bij Bouwinvest

ieder verbetervoorstel wordt als businesscase met opbreng-

vertelt: ‘Een duurzame installatie goed ontwerpen en zorgvul-

sten gepresenteerd’, aldus Van Bekkum.

dig installeren is van groot belang, maar dan begint het pas.

‘Het rendement is de afgelopen periode aanmerkelijk verbe-

Niet voor niets wordt er veel geklaagd over het functioneren

terd en het aantal storingen is flink afgenomen. Met deze

rate meerjarenbegrotingen op basis van NEN2767 opgesteld en

van WKO-installaties. Uit onderzoek is gebleken dat 75% van

installatie besparen we op jaarbasis tenminste 400 ton CO2’,

de installaties die gebruikmaken van bodemopslag niet goed

zegt De Vos en voegt eraan toe: ‘Dat is uiteindelijk waar wij het

functioneert. Wij zijn de uitdaging aangegaan en hebben

voor doen, zodat ook onze kinderen en kleinkinderen een leef-

gezorgd voor een gestructureerde manier van onderhoud en

bare planeet aantreffen.’

beheer, gebaseerd op continue monitoring. Hiervoor hebben wij de installaties uitgebreid met energiemeters en hebben

WTC The Hague

een eigen dashboard voor realtimedata ontwikkeld.’

In 2012 krijgt Prinsenhof de officiële status van World Trade

Clima Energie Management is door Bouwinvest ingeschakeld

Center. De naam wordt dan WTC The Hague.

als beheerder van de energieopwekkingsinstallatie en onder


bestaat uit drie bronparen naast elkaar (capaciteit circa

Prinsenhof in het kort

37

Case 5

Verduurzaming van vier woningcomplexen

Doel

enkele overwegingen met betrekking tot toekomstige werk-

Verduurzaming van vier concrete objecten uit de woningporte-

zaamheden en financieringsstructuren in een rapportage

feuille en opgedane kennis van verschillende verduurzamings-

omschreven: Wat mag duurzaamheid kosten?’

methoden en -technieken toepassen bij andere woningen.

MVO-activiteiten

Object 1: Bomenbuurt (Den Haag) – mechanische ventilatie

Op basis van de resultaten van de duurzaamheidscan van de

• Hier is gekozen voor het plaatsen van warmteterug-

woningportefeuille uit 2010 (zie case 3), gekoppeld aan de

win-ventilatie-installaties, boven zonnecollectoren,

reeds geplande onderhouds-/vervangingswerkzaamheden

warmtepompen en PV-cellen (zonnepanelen). Vanwege

vanuit de meerjarenonderhoudsplanning is een keuze

ruimtegebrek was het soms gewoonweg niet mogelijk

gemaakt om een aantal wooncomplexen op een duurzame

de meest duurzame installaties te plaatsen.

manier te onderhouden en te verbeteren. Boven op het al

• De aanpassingen zijn in november 2011 uitgevoerd.

gereserveerde budget voor renovatie, is een speciaal budget

• Er is een gebruikershandleiding gemaakt in samenwerking

beschikbaar gesteld voor verduurzaming.

met de installateur, om de bewoners te informeren en te

Er is een projectteam samengesteld, bestaande uit twee asset-

instrueren over de werking en het gebruik van de nieuwe

managers en twee technisch managers. Projectteam: ‘We hebben gekozen voor de volgende vier

ventilatie. • Resultaat: naar verwachting zal de energierekening voor

objecten in de woningportefeuille: Bomenbuurt (Den Haag),

de bewoners tussen de 25 en 60 euro per jaar lager worden

Hoornse Meer (Groningen), Urban Villas (Diemen-Noord), Rol-

(uiteraard afhankelijk van stook- en ventilatiegedrag van

derdiephof/Dichterswijk (Utrecht). Samen met installateurs en

de bewoners).

de beheerders van de complexen hebben we de verschillende

duurzame keuze voor onderhoud op in het goedkeurings-

Object 2: Hoornse Meer (Groningen) – dakrenovatie met gerecyclede dakbedekking

formulier, waarna de werkzaamheden worden ingediend

• In het planmatig onderhoudsbudget was opgenomen dat

opties opgesteld en doorgesproken. De beheerders nemen de

ter goedkeuring.

de dakbedekking vervangen zou worden. • Er is onderzocht welke duurzame alternatieven er waren

In alle gevallen is bekeken welke alternatieven er zijn om aanpassingen op een duurzame manier door te voeren, waarbij uiteraard steeds de afweging is gemaakt wat de huidige staat is van installaties, of de investering terugverdiend kan worden in een aantal jaren en welke bijdrage het levert aan comfort en een lagere energierekening voor de huurders. Zo werd (voortijdige) kapitaalvernietiging voorkomen.

voor dakbedekking. • Uiteindelijk is gekozen voor het gebruik van Bielsodakrollen, geproduceerd van gerecycled dakmateriaal, in combinatie met het ophogen van de isolatielaag. • Ook is de optie bekeken van een sedum-/vegetatiedak, maar hierbij wogen de opbrengsten niet op tegen de hoge kosten. • Resultaat: lagere stookkosten door minder warmteverlies. • Timing : december 2011 afgerond.

Het projectteam vervolgt: ‘In dit traject hebben we geleerd dat er eigenlijk geen standaardoplossing is voor verduurzaming; de meest passende oplossing is toch echt afhankelijk van de vraag en betreffende woningen. Samenvattend is het een goede leerervaring geweest, waarbij we concreet de woningcomplexen hebben verduurzaamd en de opgedane kennis nu inzetten voor nieuwe en lopende projecten. Daarnaast zijn

38

Eric-Jan Dekkers

Emile van Doorn

‘Door op deze manier concreet met duurzaamheid aan de slag te gaan, merk je dat er duidelijk meer bewustwording in de organisatie ontstaat’

Object 3: Urban Villas (Diemen-Noord) – HR++-glas en FSC-hout

Object 4: Rolderdiephof/Dichterswijk (Utrecht) – energiezuiniger verlichting

• Er waren klachten over de staat van de kozijnen en

• Het betreft de parkeerkelder van het complex. Deze wordt

de schuiframen.

dag en nacht verlicht middels conventionele tl-verlichting:

• Gekozen om HR++-glas te laten plaatsen, in FSC-houten kozijnen.

energiekosten hoog en hoge vervangingskosten. • Drie duurzame alternatieven bekeken: led, energiezuinige

• Resultaat: geen klachten, meer comfort en lagere stookkosten.

lampen in bestaande armaturen en energiezuinige lampen in nieuwe armaturen.

• Timing: vierde kwartaal 2011 afgerond.

• Keuze: optie 3 (energiezuinige lampen en armaturen) met bovendien verminderen van het aantal lampen. • Resultaat: besparing op de energiekosten voor de huurders via lagere servicekosten. • Timing: november 2011 afgerond.

Tonny Teunissen

Joost van Wieren


Projectteam

39

Case 6

Duurzame herontwikkeling Beurspassage / Gravenstraat Amsterdam Doel

in de plannen van de stad upgraden als toegangspoort van

Duurzame herontwikkeling van twee panden aan het Damrak

Amsterdam, met kwalitatief goede retail en horeca.

en de Nieuwendijk met doelstelling om ambitieus BREEAM-

De plannen van Bouwinvest leiden onder andere tot

label te behalen.

verfraaiing van zestig meter gevelbeeld aan het Damrak met een aantrekkelijke retailinvulling.

MVO-activiteiten

• Technische duurzaamheid: tijdens de fase van de

Bouwinvest is eigenaar van twee grote panden aan het Dam-

haalbaarheidsstudie begin 2011 is als doel gesteld om de

rak en aan de Nieuwendijk. Bouwinvest heeft besloten deze

herontwikkeling een BREEAM-label very good mee te geven.

panden te herontwikkelen en hiermee de gebouwkwaliteit en

Hiervoor zijn in de tweede helft van 2011 al de nodige

de verhuurbaarheid te verbeteren. Dat betekent voor het pand

voorbereidingen getroffen. Voor de opzet en beoordeling

aan het Damrak een compleet nieuwe gevel en indeling van de

van BREEAM gaan we een onafhankelijke partij in de arm

verschillende etages, voor het pand aan de Nieuwendijk bete-

nemen, die ons ook bij het ontwerp en tijdens de bouw

kent dit nieuwbouw.

scherp houdt op de BREEAM-eisen. In samenwerking met partners wordt momenteel dit streven vertaald naar te

Wim-Jaap Eising is procesmanager voor dit unieke project.

hanteren uitgangspunten voor materialen, installaties en

‘In deze herontwikkeling wordt zeer sterk rekening gehouden

contracten.’

met het aspect duurzaamheid, in alle definities.


• Financiële duurzaamheid: het zorgen voor optimaal en duurzaam verhuurbare panden en daarmee een hoge en

genomen om deze panden een BREEAM-label mee te geven,

stabiele beleggingswaarde. Dit door de kantoorrruimten in

onze samenwerkingspartners met ons mee gaan denken.

beide panden grotendeels te vervangen door retailunits.

Intern heb ik het uiteraard niet alleen gedaan; dit is echt een

• Architectonische duurzaamheid: vervangen van de

teaminspanning vanuit de afdelingen Asset Management,

gedateerde gevels door een tijdloze architectuur waardoor

Projectontwikkeling, Technisch Management en de staf-

het ontwerp beter aansluit op het historische gevelbeeld.

afdelingen.’

• Maatschappelijke duurzaamheid: bijdragen aan het verwezenlijken van de doelstellingen van de gemeente

Wanneer het af zal zijn? ‘Dat is op dit moment nog niet met

Amsterdam. In het ambitieuze coalitieproject 1012 streeft

zekerheid te zeggen. We hebben inmiddels de architect

de gemeente naar een integrale opwaardering van het

geselecteerd en ons streven is om dit jaar nog een definitief

Damrak en de Wallen. Het postcodegebied 1012 moet zich

ontwerp gereed te hebben, zodat we in 2013 daadwerkelijk kunnen beginnen met de werkzaamheden.’

‘Dit is een unieke kans om een bijdrage te leveren aan de verfraaiing en de verduurzaming van de toegangspoort van Amsterdam’ Wim-Jaap Eising

40

Hij vervolgt: ‘Je merkt dat doordat wij het initiatief hebben

Case 7

‘Ik heb ondervonden hoe in Australië duurzaamheid hoog op de agenda staat van fondsaanbieders en huurders’ Jeroen de Grunt

Doel

afvalscheiding en -verwerking en materiaalgebruik, maar ook

Investeren in duurzaam Australisch vastgoed.

het ontwikkelen van bewustwordingsprogramma’s voor huurders en het integreren van duurzaamheid in de waardering van het vastgoed.’

MVO in internationale vastgoedinvesteringen

Ons due diligence-onderzoek bevestigde dat de fondsinveste-

Bouwinvest heeft in 2011 geïnvesteerd in drie Australische

ringen, de onderliggende vastgoedobjecten en managers zeer

vastgoedfondsen, met een focus op commercieel onroerend

goed scoren op duurzaamheid. Het substantiële deel van de

goed in Sydney en Melbourne.

objecten in deze fondsen scoort op een vijfpuntsschaal mini-

Australië loopt op het gebied van duurzaam vastgoed voorop,

maal een 4,5 of hoger in de NABERS Rating (National Australian

gestimuleerd door de eisen van zakelijke huurders. Zij vragen

Built Environment Rating System).

expliciet om gebouwen met hoge prestaties op het gebied van duurzaamheid.

De hoge duurzaamheidscores van de fondsen komen ook terug

Jeroen de Grunt, senior portfoliomanager Azië-Pacific: ‘Voor

in de scores in GRESB (Global Real Estate Sustainability Bench-

Bouwinvest is duurzaamheid een belangrijk aspect bij de

mark). GRESB is een internationale benchmark voor duurzaam-

keuze van vastgoedfondsen en -managers in Australië.

heid van commercieel vastgoed, met grote institutionele

Zo verzekeren we ons van aantrekkelijk vastgoed met een

investeerders zoals PGGM, ABP, UBS en de Universiteit van

hoge bezettingsgraad en huurdertevredenheid. Dit draagt

Maastricht als founding partners.

positief bij aan de rendementsverwachting.’ Jeroen: ‘De betreffende Australische fondsinvesteringen wor‘Een groot deel van de objecten heb ik bezocht en daar heb ik

den beheerd door de managers Investa, AMP Capital en GPT.

ondervonden hoe het thema duurzaamheid concreet wordt

Deze fondsmanagers zijn in de GRESB benchmark van 2011 alle

vertaald. Dit betreft niet alleen zaken als het monitoren en

drie Green Stars, de best mogelijke classificatie.’


Investeren in Australische fondsen

terugdringen van waterverbruik, energieverbruik, CO2-uitstoot,

41

Case 8

Onderzoek naar duurzaamheid onder huurders

Doel

Het onderzoek heeft geleid tot interessante inzichten. Uit een

Onderzoek naar de perceptie van vrije-sectorhuurders over

vergelijkbaar onderzoek dat Bouwinvest in 2008 heeft gehou-

• een duurzaamheidkeurmerk zoals BREEAM;

den, bleek dat huurders slechts een lichte belangstelling had-

• welke duurzaamheidsaspecten zij belangrijk vinden;

den voor duurzaamheid. Nu blijkt ruim 90% van de huurders

• de betalingsbereidheid voor duurzaamheid.

bereid te zijn om hun leefpatroon aan te passen. Bovendien


komt uit dit onderzoek dat 65% van de huurders een hogere

42

Samenwerking Bouwinvest en Dutch Green Building Council

huur (1-2%) acceptabel vindt zonder inzicht te hebben in even-

In opdracht van Bouwinvest en de Dutch Green Building

als duidelijk is welke besparing daar tegenover staat en welke

Council (DGBC) heeft een studente Bouwkunde, differentiatie

gedragsaanpassingen daarvoor nodig zijn. Zaken die huurders

vastgoedeconomie aan de Haagse Hogeschool, in juli 2011

als gedragsverandering bestempelen zijn onder andere korter

onderzoek gedaan naar de perceptie van een duurzaamheid-

douchen, een trui aantrekken in plaats van de verwarming

keurmerk onder de huurders van Bouwinvest. Iris Gelten,

hoger zetten en meer aandacht hebben voor het materiaal-

projectmanager Marketing, heeft haar begeleid: ‘Het onder-

gebruik. Iris: ‘Investeringen in verduurzaming van de woning-

zoek was tweeledig: enerzijds willen we als Bouwinvest weten

portefeuille kunnen zo gezamenlijk met de huurder worden

wat huurders onder duurzaamheid verstaan en of men voor

gerealiseerd.’

duurzaamheid extra huur wil betalen. Anderzijds wil DGBC

Het BREEAM-NL-keurmerk zegt de huurders nog weinig. Slechts

inzicht hebben in de waardering van de huurder ten aanzien

een beperkt aantal huurders kiest uit oogpunt van duurzaam-

van de categorieën van het BREEAM-NL-certificaat.’ Het blijkt

heid bewust voor een woning met een keurmerk. Iris: ‘Men

dat er weinig onderzoek is gedaan op dit vlak, zeker niet naar

kent het keurmerk vaak niet. De meeste aspecten waar het

de wensen over duurzaamheid van vrije-sectorhuurders.

keurmerk voor staat zijn echter wel herkenbaar. Deze hebben

In totaal hebben 724 huurders uit het Bouwinvest Huurders-

voor een deel te maken met zaken die huurders belangrijk vin-

panel deelgenomen aan het onderzoek; dat is een respons-

den zoals daglichttoetreding, veiligheid en energiebesparing.’

tuele besparingen. Een verhoging van 5% is zelfs acceptabel

percentage van zo’n 30%. Iris tot slot: ‘Inzicht in de opvattingen van huurders over het BREEAM-NL-keurmerk en de bereidheid om te betalen voor duurzaamheid geeft ons richting. Het helpt ons bij het maken van keuzes voor duurzaamheidmaatregelen die aansluiten bij huurderswensen voor woningen in de portefeuille. Denk bijvoorbeeld aan een integrale huurprijs.’

‘Gedragsaanpassing door huurders voor duurzaamheid plus de betalingsbereidheid tot iets hogere huur biedt kansen voor nieuwe huurconcepten’ Iris Gelten

Case 9

Sponsoring Erasmus Festival Brabant Doel Actief bijdragen aan cultuur- en vastgoedfestival vanuit maatschappelijke betrokkenheid en sponsorbeleid Bouwinvest.

Sponsoring Erasmus Festival Bouwinvest was in november 2011 een van de hoofdsponsors van het Erasmus Festival Brabant 2011. ’s-Hertogenbosch, Breda, Eindhoven, Helmond, Tilburg en Leuven programmeerden in samenwerking met de stichting Erasmus Festival Brabant, culturele organisaties, onderwijsinstellingen en bedrijfsleven een divers programma voor de viering van de uitreiking van de Erasmusprijs. Het thema van 2011 was: ‘de vormgeving van de publieke ruimte in de stad’. Voor Bouwinvest sluit dit zeer goed aan bij zijn kernactiviteiten en werkgebied. Brabant is bovendien tot een van de groeiregio’s benoemd.

Betrekken van stakeholders bij cultuurfestival We wilden graag een podium geven aan de duurzaamheid van

concepten, belichaamd door de Erasmusprijs-winnaar J. Busquets. Daarom hebben we op 22 november – in samenwerking met de gemeente Tilburg – een symposium georganiseerd in de voormalige AaBe-textielfabriek (een object uit de retailportefeuille van Bouwinvest), met de titel: AaBe in Perspective; social, public and cultural aspects of public space in Tilburg. Toonaangevende sprekers gaven hun visie op het thema van het Erasmus Festival van 2011, gekoppeld aan hun expertise, waarbij nader werd ingezoomd op de Tilburgse projecten Spoorzone en Piushaven: • Prof. dr. Joan Busquets, architect, stedenbouwkundige en winnaar van de Erasmusprijs 2011; • Mr. Peter Noordanus, burgemeester van Tilburg; • Prof. ir. Kees Rijnboutt, architect, stedenbouwkundige en voormalig Rijksbouwmeester; • Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar Cultuur in Brabant aan de Universiteit van Tilburg en lid van de gemeentelijke monumentencommissie; • Esther Porcelijn, stadsdichter van Tilburg, sloot het programma op passende wijze af.


de gebouwde omgeving door hoogstaande stedenbouwkundige

43

Case 10

Olympisch Stadion – Symposium Dutch Green Building Week 2011 Doel Informeren stakeholders Bouwinvest over duurzame

MVO en het Olympisch Stadion – lezing en rondleiding Green Building Week 2011

herontwikkeling Olympisch Stadion.

Bouwinvest heeft een zeer toonaangevende rol gespeeld in het renovatieproces van het Olympisch Stadion en omliggend

Projectgegevens

olympisch gebied.

Het Olympisch Stadion is gebouwd voor de Olympische Spelen

Jan-Willem Kos is bij Bouwinvest werkzaam als assetmanager

van 1928 en is een rijksmonument. De architectuur van het

voor onder andere het Olympisch Stadion. ‘We wilden graag de

Olympisch Stadion sluit aan op het door Berlage in 1915 ont-

aandacht vestigen op het belang van duurzame ontwikkelin-

worpen Plan Zuid. In de bedrijfsruimten zijn nu dertig zelfstan-

gen tijdens de Dutch Green Buiding Week. Bouwinvest heeft

dige ondernemers gevestigd, waaronder diverse organisaties

daarom als mede-initiatiefnemer en sponsor van de Dutch

op het gebied van sport en cultuur.

Green Building Week op 20 september een presentatie door

Het stadion biedt 13.397 vierkante meter vloeroppervlak,

professor Jan Rotmans laten verzorgen in het culturele erf-

kantoren, een parkeergarage met 850 plaatsen, horeca en

goed Olympisch Stadion in Amsterdam.’ Hij liet inspirerende

diverse sportvoorzieningen.

voorbeelden zien van organische gevels en drijvende wijken.

Jan Rotmans (1961) is een maatschappelijk gedreven wetenschapper met meer dan tweehonderd publicaties op zijn naam op het gebied van klimaatverandering, duurzame ontwikkeling en transitiemanagement. Hij is als hoogleraar duurzame transities verbonden aan de Erasmus Universiteit, bestuurs-


voorzitter van Urgenda en wetenschappelijk directeur van

44

Drift (Dutch Research Institute for Transitions).

Jan-Willem: ‘Na de presentatie hebben we een rondleiding verzorgd door het stadion. Met de historie, anekdotes en toekomstplannen van dit bijzondere monument. Een van die toekomstplannen is de verdere verduurzaming van het Olympisch Stadion in de periode 2012 – 2020.’

‘Bouwinvest heeft een belangrijke rol gespeeld bij de renovatie en herontwikkeling van dit unieke monument’ Jan-Willem Kos


Beeld uit de presentatie van Jan Rotmans © Ontwerp: Waterarchitect van Bueren Achtergrond Aeroview: TCC Rotterdam

45

Nawoord

Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een continu proces. Door nieuwe (technologische) ontwikkelingen kunnen het vastgoed en onze dienstverlening steeds verder verduurzaamd worden.


In lijn met de doelstellingen die we eind 2010 in ons beleidsplan MVO hebben opgenomen voor de periode 2011-2013, gaan we voor 2012 de managementorganisatie Bouwinvest REIM, de fondsen, internationale investeringen en projectontwikkeling verder ontwikkelen op het gebied van MVO.

46

We hebben onszelf gecommitteerd aan dit hogere niveau van MVO door nieuwe, concrete MVOinitiatieven voor 2012. Voor nieuw te ontwikkelen en bestaand vastgoed, door zelf het goede voorbeeld te geven in ons eigen kantoorgebouw en door HR-initiatieven zoals het verbeteren van interne ontwikkelen doorstroommogelijkheden. Volgend jaar ziet u de resultaten hiervan terug in ons jaarverslag MVO over 2012. Met vriendelijke groet,

Met vriendelijke groet,

Dick van Hal Directievoorzitter Bouwinvest

Mei 2012

Global Reporting Initiative (GRI)

Zowel het MVO-beleidsplan als dit MVO-jaarverslag is opgebouwd volgens de G3.1-richtlijnen van het Global Reporting Initiative (GRI), de internationaal gehanteerde richtlijnen voor rapportage van MVO, inclusief het sectorsupplement voor Construction & Real Estate (CRESS). Verslaglegging volgens GRI draagt bij aan uniformiteit, transparantie en integriteit van de communicatie over ons MVObeleid. Voor 2011 voldoen we aan GRI-niveau C. Een overzicht van de GRI-index is opgenomen in de bijlage.


Een deel van de gegevens voor het MVO-jaarverslag is in 2011 voor het eerst verzameld. Dit heeft tot gevolg dat in sommige gevallen slechts beperkte kwantitatieve informatie kan worden geleverd over onze prestaties. Wij streven ernaar om in de toekomst steeds beter inzicht in onze ambities en voortgang van prestaties te geven middels cijfermatige trends en ontwikkelingen.

47

Bijlage: GRI-index

Onderdeel

Beschrijving

1

Visie en strategie

1.1

Verklaring van de Management Board/Directievoorzitter over de relevantie van

Paginaverwijzing

pagina 4, 5

duurzame ontwikkeling voor de organisatie en haar strategie 2

Organisatieprofiel

2.1

Naam van de organisatie

pagina 7

2.2

Voornaamste merken, producten en/of diensten

pagina 7, 8

Operationele structuur van de organisatie, met inbegrip van divisies,

pagina 8, 9

2.3

werkmaatschappijen, dochterondernemingen en samenwerkingsverbanden 2.4

Locatie van het hoofdkantoor van de organisatie

pagina 7

2.5

Het aantal landen waar de organisatie actief is en namen van landen met

pagina 7, 8

grootschalige activiteiten of specifieke relevantie voor de duurzaamheidskwesties die in het verslag aan de orde komen 2.6

Eigendomsstructuur en de rechtsvorm

pagina 7

2.7

Afzetmarkten (geografische verdeling, sectoren die worden bediend en soorten

pagina 7, 8

klanten/begunstigden) 2.8

Omvang van de organisatie

pagina 7

2.9

Significante veranderingen tijdens de verslagperiode wat betreft omvang, structuur

n.v.t.


of eigendom 2.10

Onderscheidingen die tijdens de verslagperiode werden toegekend

3

Verslagparameters Rapportprofiel

3.1

Verslagperiode

pagina 12

3.2

Datum van het meest recente verslag

pagina 12

3.3

Verslaggevingscyclus (jaarlijks, tweejaarlijks, etc.)

pagina 5

3.4

Contactpunt voor vragen over het verslag of de inhoud ervan

pagina 12

Reikwijdte en afbakening van het verslag 3.5

Proces voor het bepalen van de inhoud van het verslag

pagina 12

3.6

Afbakening van het verslag

pagina 8, 12

3.7

Specifieke beperkingen voor de reikwijdte of afbakening van het verslag

pagina 22

Basis voor verslaggeving over samenwerkingsverbanden, dochterondernemingen

pagina 22

3.8

in gedeeltelijk eigendom, gehuurde faciliteiten, uitbestede activiteiten of andere entiteiten 3.10

Uitleg over de gevolgen van eventuele herformuleringen van eerder verstrekte

n.v.t., eerste MVO-jaarverslag

informatie 3.11

Significante veranderingen ten opzichte van vorige verslagperiodes ten aanzien

n.v.t., eerste MVO-jaarverslag

van reikwijdte, afbakening of meetmethoden die voor het verslag zijn toegepast GRI-inhoudsopgave 3.12

Tabel waarin staat waar in het verslag de standaardonderdelen van de informatievoorziening te vinden zijn

48

pagina 19, 35

pagina 48, 49, 50

Onderdeel

Beschrijving

4

Bestuur, verplichtingen en betrokkenheid

Paginaverwijzing

Bestuursstructuur 4.1

De bestuursstructuur van de organisatie, met inbegrip van commissies die vallen

pagina 29, 30

onder het hoogste bestuurslichaam en verantwoordelijk zijn voor specifieke taken, zoals het bepalen van de strategie of het overzicht over de organisatie 4.2

Geef aan of de voorzitter van het hoogste bestuurslichaam eveneens een

pagina 29

leidinggevende functie heeft 4.3

Voor organisaties met een enkelvoudige bestuursstructuur: vermeld het aantal

pagina 29

onafhankelijke en/of niet-leidinggevende leden van het hoogste bestuurslichaam 4.4

Mechanismen die aandeelhouders en medewerkers de gelegenheid geven om

pagina 29, 30

aanbevelingen te doen aan of medezeggenschap uit te oefenen op het hoogste bestuurslichaam Overleg met stakeholders 4.14 4.15

Lijst van groepen stakeholders die de organisatie heeft betrokken

pagina 9, 14, 15, 22, 32

Basis voor inventarisatie en selectie van stakeholders die moeten worden

pagina 9, 14, 15

betrokken

Directe economische toegevoegde waarden, waaronder inkomsten, operationele

pagina 17, 18, 19, 20, 21, 22

kosten, personeelsvergoedingen, donaties, ingehouden winst en betalingen aan kapitaalverstrekkers en overheden Milieuprestatie-indicatoren Materialen EN1

Totale hoeveelheid gebruikte materialen naar gewicht en volume

pagina 17, 18

Energie en water EN3

Direct energieverbruik

pagina 17, 18

EN4

Indirect energieverbruik naar bron

pagina 20, 21, 22

Producten en diensten EN26

Initiatieven ter terugdringing van de milieugevolgen van producten en diensten

pagina 18, 19, 20, 21, 22


Economische prestatie-indicatoren EC1

49

Bijlage: GRI-index

Onderdeel

Beschrijving

Paginaverwijzing

Sociale prestatie-indicatoren Medewerkers LA1

Totale personeelsbestand naar type werk, arbeidsovereenkomst en regio

pagina 25

LA7

Ziekteverzuim en eventuele ongevallen

pagina 26

LA11

Programma’s voor competentiemanagement en levenslang leren

pagina 25

LA13

Samenstelling bestuurslichamen en onderverdeling van medewerkers per

pagina 25

categorie naar geslacht, leeftijdsgroep, het behoren tot bepaalde maatschappelijke minderheid Mensenrechten HR1

Percentage en totaal aantal aanmerkelijke investeringsovereenkomsten waarin

pagina 27, 32

clausules over mensenrechten zijn opgenomen of waarvan naleving is getoetst Maatschappij SO1

Programma’s voor maatschappelijke betrokkenheid

pagina 26, 27

Productverantwoordelijkheid Bouwinvest Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen jaarverslag 2011

PR3

50

Type informatie over producten en diensten dat verplicht wordt gesteld door

pagina 31

procedures en het percentage van belangrijke producten en diensten die onderhevig zijn aan dergelijke informatie-eisen Sectorsupplement GRI, CRESS (Construction and Real Estate Sector Supplement) CRE8

Type en aantal duurzaamheidscertificerings- en labelingschema’s voor nieuwbouw,

pagina 15, 19, 20, 22, 34, 36,

management, bezetting(sgraad) en herontwikkeling

40, 41, 42

51


Colofon

Bouwinvest La Guardiaweg 4, 1043 DG Amsterdam Postbus 54045, 1040 AA Amsterdam T+31 (0)20 677 1600 F+31 (0)20 677 1700 [email protected] www.bouwinvest.nl Coördinatie en eindredactie Bouwinvest


Ontwerp C&F Report Amsterdam B.V.

52

Fotografie Bouwinvest (Frank van Delft) en C&F Report Amsterdam B.V. (Marc Dorleijn) Tekst Bouwinvest Beschikbaarheid Dit MVO jaarverslag is beschikbaar op www.bouwinvest.nl en kan in gedrukte versie worden opgevraagd bij Bouwinvest. Er is een Engelse vertaling van het MVO jaarverslag beschikbaar via www.bouwinvest.nl. Drukwerk Drukkerij Aeroprint, Ouderkerk aan de Amstel Dit MVO jaarverslag is gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

The keystone to sustainability in real estate BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

The keystone to sustainability in real estate BOUWINVEST MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN JAARVERSLAG 2011

Recommend Documents