Inhoudsopgave
Ter inleiding
3
1
Doelgroepen en vormen van prostitutie
5
DOELGROEPEN VORMEN VAN PROSTITUTIE
5 9
2
Inventarisatie van het veld
12
DE OPBOUW VAN HET VELD INVENTARISATIE VAN ORGANISATIES INVENTARISATIE VAN MOGELIJKHEDEN VOOR SOA-ONDERZOEK HET BELANG VAN SAMENWERKING
3
Wetten en regelgeving
16
DE OPHEFFING VAN HET ALGEMENE BORDEELVERBOD DE WET COLLECTIEVE PREVENTIE VOLKSGEZONDHEID HET GEMEENTELIJK BELEID NA DE WETSWIJZIGING HET VEILIGE-SEKSBELEID
4
Voorlichting met betrekking tot prostitutie
Veilige sekstechnieken VEILIGE SEKS SADOMASOCHISME (S.M.)
6
16 16 17 18
22 22 24 26
KENNIS VAARDIGHEDEN HOUDING EN GEDRAG
5
12 13 14 15
28 EN 'KINKY SEX'
Condooms, glijmiddelen en het gebruik ervan KWALITEIT CONDOOMS BEFLAPJE GLIJMIDDELEN ADVIEZEN EN VOORLICHTING OVER CONDOOMGEBRUIK EN CONDOOMBREUK
28 30
34 34 34 36 36 36
1
7
Soa en soa-onderzoek REDENEN VOOR REGELMATIG SOA-ONDERZOEK KWALITEIT FREQUENTIE SOA-ONDERZOEK: WAAR EN DOOR WIE EEN SOA HEBBEN EN TOCH WERKEN HEPATITIS B
8
Voorlichting en migrantenprostituees DE WET VOORLICHTING AAN MIGRANTENPROSTITUEES VOORLICHTERS IN DE PROSTITUTIE (VIPS )
9
Voorlichting en exploitanten VERWACHTINGEN HET VEILIGE-SEKSBELEID DE CONSEQUENTIES VAN HET VEILIGE-SEKSBELEID OVERIGE ASPECTEN
10
Anticonceptie en seksuele hygiëne ANTICONCEPTIEMIDDELEN EN PROSTITUTIE ZWANGERSCHAP SEKSUELE HYGIËNE OVERIGE GEZONDHEIDSRISICO'S
11
Planning, uitvoering, verslaglegging en evaluatie PLANNING PRIORITEITEN BEPALING UITVOERING DE EERSTE KEER… VERSLAGLEGGING EVALUATIE
41 41 42 42 43 44 46
47 47 48 49
52 52 53 55 55
58 58 60 61 62
65 65 66 66 67 69 70
Bijlagen 1 2 3 4 5
IK GA OP PROSTITUTIEBEZOEK EN IK NEEM MEE… EVALUATIEFORMULIER CLUBBEZOEK ADRESSEN EN SITES OVERZICHT VAN MATERIALEN EN BESTELWIJZE GEDETAILLEERDE INHOUDSOPGAVE
71 73 76 86 89
2
Ter inleiding
Soa-preventie in de prostitutie Prostitutie is het enige vak waarbij het oplopen van een soa een beroepsrisico is. Het is dan ook van belang om (voorzorgs)maatregelen te treffen die het risico van soa zoveel mogelijk beperken. Belangrijkste ingrediënten van die maatregelen zijn veilige seks en regelmatig onderzoek op soa. Door veilige seks wordt de kans op overdracht van soa zeer klein. Met behulp van regelmatig soa-onderzoek kunnen soa vroegtijdig worden opgespoord en behandeld en kan eventuele verspreiding van soa zoveel mogelijk worden tegengegaan. Het aantal seksuele contacten dat prostituees hebben, is relatief hoog. Om ervoor te kunnen zorgen dat de seks veilig is en het risico van het oplopen van een soa zo gering mogelijk, moeten prostituees weten wat veilige seks inhoudt en die kennis ook in de praktijk toe weten te passen. Daarnaast is het ook nodig dat exploitanten van prostitutiebedrijven informatie krijgen over veilige seks en aanverwante zaken. Zij zijn immers vaak degenen die materialen zoals condooms en glijmiddel inkopen en ze moeten weten waarop ze moeten letten. Veldwerk in de prostitutie Hoewel prostituees en exploitanten in principe gebaat zijn bij informatie over soa en veilige seks, zullen ze zelden de stap nemen om zelf naar die informatie op zoek te gaan. Dat kan zijn omdat ze het risico van onveilige seks niet groot vinden. Een andere reden is dat ze wel voorzorgsmaatregelen nemen tegen soa en dat ze ervan uitgaan dat het de goede zijn. Ook kan er gêne bestaan om actief informatie te gaan zoeken en vragen. Omdat prostituees en exploitanten over het algemeen niet zelf om informatie komen vragen, moet de informatie naar hen toe worden gebracht. Concreet betekent dit dat de voorlichting op de werkplek, in de clubs, privé-huizen en achter de ramen wordt gegeven. Het bezoeken van de verschillende locaties voor prostitutie om voorlichting te geven, wordt veldwerk genoemd. Bij het doen van veldwerk komt heel wat kijken. Veldwerk is tijdrovend. De wereld van de prostitutie heeft een specifieke cultuur en je moet je daarbinnen een houding weten te geven. Ook zul je verschillende aspecten van veilige seks op een heldere manier moeten kunnen belichten. Dit handboek is daarbij een hulpmiddel. Er komen verschillende aspecten aan de orde waarmee je tijdens het veldwerk rekening moet houden, zoals de wijze waarop het prostitutieveld kan worden geïnventariseerd; veilige sekstechnieken; methoden van voorlichting en het belang van evaluatie van veldwerk. Het gebruik van het Handboek soa-preventie in de prostitutie Voor diegenen die nog niet veel weten over soa-preventie in de prostitutie is het raadzaam om het hele handboek door te nemen. Het Handboek soa-preventie in de prostitutie geeft praktische informatie voor het doen van veldwerk en het geven van voorlichting in de prostitutiesector. Aan anderen met meer ervaring biedt dit handboek de mogelijkheid om de kennis op te frissen en wellicht nieuwe ideeën op te doen. Er is gekozen voor een losbladig systeem. Dat biedt je de mogelijkheid om zelf informatie toe te voegen zoals bijvoorbeeld regels die de gemeente eventueel heeft 3
gesteld op het gebied van soa-preventie in de prostitutie. Daarnaast geeft dit systeem de mogelijkheid om gedateerde informatie te vervangen door nieuwe, die we vanuit de Stichting soa-bestrijding zonodig zullen aanbieden. Opbouw van het handboek De inhoud van het boek omvat 11 hoofdstukken en 5 bijlagen. Bij de indeling van hoofdstukken hebben we onze keuze gebaseerd op het idee dat je stapsgewijs door de hoofdstukken heengaat. Op die manier kun je een duidelijk overzicht vormen van de activiteiten in en rond het veld en kennis vergaren over soa-preventie. Elk hoofdstuk begint met een korte omschrijving van het onderwerp, waarna in overzichtelijke korte alinea’s de relevante onderwerpen aan de orde komen. In de hoofdstukken 1, 2 en 3 staat hoe je een regionale inventarisatie kunt maken van de doelgroepen, de organisaties die met prostitutie te maken hebben en de weten regelgeving. In hoofdstuk 4 wordt uit de doeken gedaan wat er bij voorlichting aan prostituees zoal komt kijken. Specifieke kennis over veilige sekstechnieken vind je in hoofdstuk 5. Vervolgens wordt in hoofdstuk 6 'alles' over condooms en condoomgebruik beschreven. Vragen en antwoorden rond soa-onderzoek komen in hoofdstuk 7 ter sprake. De specifieke aspecten van voorlichting aan de migrantenprostituees vind je in hoofdstuk 8. Over omgang met exploitanten en wat zij kunnen verwachten van de GGD, lees je meer in hoofdstuk 9. Tijdens het veldwerk zul je merken dat er behalve het onderwerp soa, een scala aan (gezondheids)onderwerpen aan bod komt. In hoofdstuk 10 geven we daar informatie over. Tenslotte geeft hoofdstuk 11 een handreiking voor de planning, uitvoering, verslaglegging en evaluatie van je activiteiten in het prostitutieveld. In de bijlagen zijn allerlei praktische zaken opgenomen, zoals een opsomming van onmisbare zaken die je mee dient te nemen als je veldwerk gaat doen, een formulier voor evaluatie clubbezoek, adressenlijsten en websites, een materialenoverzicht en een zeer gedetailleerde inhoudsopgave. Dit Handboek soa-preventie in de prostitutie is met name gericht op voorlichting in de prostitutie waar mannelijke klanten seks hebben met vrouwelijke prostituees. Voor voorlichting in de jongensprostitutie zijn bepaalde aspecten wel van toepassing. Voor meer gerichte aandacht voor de jongensprostitutie kan je je wenden tot de Schorerstichting. Voor meer gerichte vragen omtrent voorlichting aan (druggebruikende) prostituees op de tippelzone, verwijzen we je naar het Handboek soa-preventie in de huiskamer, eveneens uitgegeven door de Stichting soa-bestrijding. Als er in dit boek gesproken wordt over ‘prostituee’ of ‘zij’, dan doelen we op de vrouwelijke prostituees. De exploitant wordt benoemd als ‘hij’, hoewel we ervan bewust zijn dat er ook vrouwelijke exploitanten zijn. Tot slot: we staan open voor reacties, vragen, opmerkingen en commentaar.
Team prostitutie Stichting soa-bestrijding
4
1
Doelgroepen en vormen van prostitutie
Het prostitutieveld bestaat uit verschillende subgroepen: prostituees, klanten, exploitanten en partners van zowel prostituees als klanten. Ook zijn er verschillende vormen van prostitutie zoals raam, straat, clubs en privé-huizen.
Doelgroepen Prostituees Alle prostituees moeten goed geïnformeerd zijn over veilige seks, risico's van infectie met soa en hiv, het vakkundig gebruik van preventiemiddelen en regelmatig soa-onderzoek. De mate waarin ze voorlichting nodig hebben, de wijze waarop de voorlichting wordt gegeven en specifieke onderwerpen lopen per doelgroep uiteen. Prostituees kunnen onder meer onderscheiden worden naar leeftijd, ervaring, hun eigen benadering van de prostitutie (zien ze het als een beroep of een overlevingsstrategie) en land van herkomst. In de voorlichting worden de volgende doelgroepen onderscheiden: Nederlandse prostituees 'algemeen' De Nederlandse prostituees vormen een grote groep binnen de prostitutie. Met de toevoeging 'algemeen' wordt bedoeld dat zij niet vallen onder de specifieke groepen die hieronder worden genoemd. Aandacht voor die specifieke groepen gaat soms ten koste van die van de Nederlandse prostituees. Toch is ook voor deze groep voorlichting van belang, zij moeten immers ook op de hoogte zijn. Pas ingetreden prostituees Prostituees die nog maar net in het vak zitten hebben vaak (nog) niet voldoende kennis en vaardigheden om de seks veilig te houden. Bij pas ingetreden prostituees gaat het om een dwarsdoorsnede uit hieronder genoemde doelgroepen als migranten en jongensprostituees, maar natuurlijk ook om Nederlandse prostituees. Jonge of minderjarige prostituees (jonger dan 18 jaar) Jonge of minderjarige prostituees hebben vaak minder toegang tot betrouwbare informatie over soa en veilige seks en de drempel om hulp te zoeken of soaonderzoek te laten doen is hoger. Bij minderjarige prostituees is het eveneens belangrijk om te proberen hen in contact te brengen met de hulpverlening die hen eventueel kan begeleiden bij uittreding uit de prostitutie. Migrantenprostituees Migrantenprostituees kun je onderscheiden naar land van herkomst, cultuur van herkomst, moedertaal, mate waarin zij de Nederlandse taal beheersen, hoe lang ze al in Nederland wonen etc. Kennis over veilige seks en opvattingen over prostitutie en seksualiteit kunnen aanzienlijk verschillen van die van Nederlandse en andere West-Europese prostituees. Om het bereik onder migranten te vergroten kun je een beroep doen op de zogenaamde VIP-pool (zie hoofdstuk 8).
5
Illegale prostituees Een deel van de migrantenprostituees verblijft illegaal in Nederland en beschikt niet over een werkvergunning. Deze illegale prostituees mogen niet in de gelegaliseerde prostitutiebedrijven werken. Omdat de omstandigheden in de illegale bedrijven en andere plaatsen waar zij werken slecht kunnen zijn, is aandacht voor deze groep noodzakelijk. Ook na de wetswijziging zijn er nog veel illegale prostituees werkzaam, de mate waarin verschilt per regio. Druggebruikende prostituees Bij druggebruikende prostituees moet je, behalve aan veilige seks, ook aandacht besteden aan zo veilig mogelijk druggebruik. Vaak hebben deze prostituees wel kennis over veilige seks en veilig gebruiken, maar de behoefte aan drugs kan soms zo groot zijn, dat ze geen voorzorgsmaatregelen nemen. Snel geld verdienen om drugs te kopen heeft dan prioriteit. Er zijn klanten die hiervan misbruik maken. Ze dingen af op de prijs of bedingen een contact zonder condoom. Jongensprostitués Van de jongens en mannen die in de prostitutie werken is een deel migrant, een ander deel is verslaafd aan drugs. Jongensprostitués moet je speciale aandacht geven, omdat ze vaker aan anale seks doen. Bij de voorlichting onder jongensprostitués moet je er rekening mee houden dat de jongens en mannen met een dubbel taboe te maken hebben: dat van de prostitutie en van de homoseksuele contacten. Voor meer informatie over jongensprostitutie kun je je wenden tot de Schorerstichting (zie adressen). Travestiet- en transseksuele prostituees Onder travestiet- en transseksuele prostituees zijn veel migranten. Zij hanteren risicovolle seksuele technieken (relatief veel anale seks). Uiteraard hebben ook travestiet- en transseksuele prostituees te kampen met dubbele taboes en het stigma op travestie en transseksualiteit. Om het bereik onder deze groep te vergemakkelijken kun je een beroep doen op de VIP-pool, waarin ook enkele travestiet- en transseksuele prostituees zijn opgeleid om voorlichting te geven. Onvrijwillig werkende prostituees In alle boven vermelde groepen kunnen prostituees zijn die onder dwang en onvrijwillig werken, bijvoorbeeld via internationale vrouwenhandelaren of ‘loverboys’. Deze situatie kan zowel psychisch als lichamelijk grote negatieve gevolgen hebben voor de prostituees. Het onderhandelen over veilige seks is vaak moeilijk of onmogelijk. Als je vermoedt dat je bij je veldbezoeken vrouwen ontmoet die onvrijwillig werken, kun je hen verwijzen naar hulpverleningsinstanties die zich specifiek op dit probleem richten (zie adressen). Klanten (prostituanten) De klanten van prostituees zijn niet te onderscheiden naar bijvoorbeeld leeftijd, afkomst of opleiding. Voor hun omgeving houden ze het prostitutiebezoek veelal verborgen. Daardoor is het vaak alleen duidelijk dat een man een klant is, als hij zich in de buurt van de prostitutie ophoudt of zich bij bezoek een GGD of polikliniek als klant bekend maakt. Onderzoek naar achtergronden en de houding van klanten van prostituees en ook gegevens over de prevalentie van soa maken duidelijk dat er binnen de populatie van klanten specifieke aandachtsgroepen zijn.
6
Vaste klanten De seksuele relatie met vaste klanten kan eerder onveilig zijn dan die met eenmalige, onder meer door de emotionele betekenis van het contact of uit oogpunt van klantenbinding. Omdat het praktisch onmogelijk is om met name vaste klanten te benaderen, kun je hieraan in de voorlichting aan prostituees speciaal aandacht besteden. Als er specifieke voorlichtingsactiviteiten gericht op klanten worden georganiseerd, kan het onderwerp ook aan de orde komen. Allochtone klanten Bij allochtone klanten, zo blijkt uit onderzoek, komt relatief vaker een soa voor dan bij Nederlandse. Je kunt speciale voorlichting geven aan allochtone klanten op locaties voor raam- en straatprostitutie, waarbij je ook Voorlichters in de Eigen Taal en Cultuur (VETC-ers) kunt inschakelen. Daarnaast kun je bij voorlichting aan mannelijke migranten speciale aandacht besteden aan prostitutiebezoek en veilige seks. Website prostituanten Sinds enige tijd heeft de Stichting soa-bestrijding een speciale internet-site voor prostituanten. De site www.prostitutie.nl bevat informatie over soa/hiv, een nieuwsrubriek, feiten en getallen over prostitutie, links naar andere organisaties, een column en een 'persoonlijkheidstest', waarmee de klant kan bepalen wat voor soort klant hij is. Het is voor klanten ook mogelijk om via een forum mee te doen met discussies over actuele onderwerpen in de prostitutie. Exploitanten Sinds de exploitatie van een prostitutiebedrijf is verbonden aan een vergunning kunnen de gemeenten ook eisen stellen op het gebied van de soa-preventie. In gemeenten waar sprake is van een veilige seksbeleid – of een variant daarop – wordt er veelal ook informatie over dit thema aan exploitanten gegeven (uitleg over het veilige-seksbeleid volgt in hoofdstuk 3). Exploitanten kunnen worden onderscheiden naar het soort bedrijf, bijvoorbeeld een bedrijf voor raamprostitutie, een escortservice of een seksclub. Ook kan er een onderscheid worden gemaakt naar de relatie die zij tot de prostituees hebben. Exploitant van een 'facilitair bedrijf' De relatie tussen exploitant en prostituees kan een relatie tussen zelfstandigen zijn. De exploitant verhuurt dan een ruimte en eventueel andere faciliteiten aan de prostituees. Prostituees die in zo'n facilitair bedrijf werken zijn zelfstandig ondernemer en bepalen zelf wat voor diensten zij leveren en wat zij daarvoor vragen. Ook exploitanten van facilitaire bedrijven moeten van relevante informatie worden voorzien. Zij kunnen als vraagbaak voor prostituees fungeren en soms kopen zij ook materialen zoals condooms in. Ze moeten dan beschikken over de juiste productinformatie. Exploitant als werkgever Tussen exploitanten en prostituees kan ook een gezagsverhouding bestaan en dan heeft de exploitant wel invloed op de dienstverlening en de prijs die daarvoor wordt berekend. Dan is de exploitant in principe werkgever en de prostituee werknemer. Hoe groter de invloed is van de exploitanten op de werkwijze van de prostituee, hoe groter het belang van voorlichting aan de exploitant is.
7
Legaal of illegaal bedrijf Sinds de opheffing van het algemene bordeelverbod is er ook een onderscheid gekomen in legale en illegale bedrijven. Na de wetswijziging bestaan er bedrijven die geen exploitatievergunning hebben en illegaal zijn. Je kunt er niet van uitgaan dat illegale prostitutiebedrijven een veilige-seksbeleid voeren. Gemeenten zullen wellicht proberen dergelijke bedrijven alsnog aan een exploitatievergunning te verbinden, of ze te dwingen tot sluiten. Vanuit het perspectief van de WCPV (Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid, 1990) hebben gemeenten ook een verantwoordelijkheid voor de preventie van soa en aids in de illegale bedrijven. Voorlichting- en preventieactiviteiten moeten daarom ook openstaan voor illegale circuits. Exploitanten van illegale bedrijven zijn – net als de prostituees die daar werken – lastig te bereiken voor de voorlichting. Het is wel van belang om naar mogelijkheden te zoeken om contact met hen te leggen – bijvoorbeeld via de telefoon – en hen van informatie te voorzien. Privé-partners Over de partners van prostituees is weinig meer bekend dan dat het seksueel contact met hen vaker onveilig is, door het emotionele onderscheid tussen werk- en privé-contacten. Niet alle prostituees zijn zich altijd bewust van de risico's, die onbeschermd contact in hun privé-relatie met zich mee brengen. Soms nemen ze deze risico's ook bewust, omdat ze vanwege emotionele of financiële afhankelijkheid of door (de dreiging van) geweld in de relatie niet over condoomgebruik durven onderhandelen. In de voorlichting in het prostitutiewerk is de privé-relatie niet altijd onderwerp van gesprek. Het is nodig dat je er aandacht aan besteedt, ook omdat de doelgroep 'privé-partners' moeilijk direct te bereiken is. Pooiers en loverboys Een pooier is iemand die profiteert van de verdiensten van de prostituee, waarvoor hij als haar ‘beschermer’ optreedt. Pooiers, vroeger souteneurs genoemd, ‘beschermen’ vaak meer dan één prostituee. Soms is er sprake van een intieme relatie, soms alleen van een zakelijke, waarbij de prostituee haar geld (gedeeltelijk) afdraagt aan haar ‘beschermer’. Een loverboy is eigenlijk hetzelfde als een pooier, met dát verschil, dat hij jonge meisjes werft, hen emotioneel afhankelijk van hem maakt en ze vervolgens in de prostitutie laat werken. De relatie prostituee - pooier/loverboy is niet gemakkelijk bespreekbaar. Voor voorlichting zijn ze over het algemeen niet makkelijk bereikbaar. Het is soms echter ook mogelijk om de vrouwen juist via hun pooier te bereiken. Houd in gedachten dat een pooier niet persé haar vriendje hoeft te zijn en dat haar vriendje niet automatisch een pooier is. Privé-partners van klanten Uit onderzoek naar seksueel gedrag van klanten blijkt, in tegenstelling tot wat vaak aangenomen wordt, dat klanten meestal één of meerdere (seks)partners hebben. Deze partners zijn in de regel niet op de hoogte van het prostitutie bezoek. In een recent onderzoek naar klanten van transgenderprostituees bleek dat klanten met meerdere partners vaker hoge risico's nemen met prostituees en de (losse) partners. Privé-partners van klanten zijn daarom misschien wel de meest onzichtbare doelgroep met een relatief hoog risico op soa.
8
Vormen van prostitutie Seksclubs De seksclubs hebben kamers waarin de prostituees zich met de klanten terugtrekken en er is meestal een bar aanwezig, waar prostituees de klanten animeren en werven. De prostituees kunnen verdienen door 'mee te drinken' met de klanten. Verder vind je in een club vaak meer of minder uitgebreide badmogelijkheden zoals sauna en whirlpool en soms worden er shows opgevoerd. De klanten betalen veelal voor een tijdseenheid, een uur of een half uur. De prijs daarvoor is mede afhankelijk van de mate van luxe van de kamer en natuurlijk afhankelijk van de club. Meestal wordt er ook entreegeld geheven. Clubs kunnen hun bedrijfsvoering op twee manieren definiëren en organiseren. Zij kunnen werken met prostituees in loondienst of zij kunnen als facilitair bedrijf kamers verhuren aan zelfstandig opererende prostituees. Privé-huizen Een privé-huis is vaak gevestigd in een gewoon woonhuis en er werken over het algemeen minder prostituees dan in een club. In een privé-huis worden de prostituees meestal één voor één aan de klant voorgesteld en maakt hij een keuze. Er is geen bar en ook geen andere uitgebreide faciliteiten. In privé-huizen betalen klanten voor een tijdseenheid of voor een bepaalde afgesproken seksuele dienst. Er is meestal een gezagsrelatie tussen exploitant en prostituee. Escortservice: bemiddelingsbureau De eigenaar van een escortbureau bemiddelt tussen klant en prostituee en ontvangt daarvoor een vast percentage of bedrag van de verdiensten van de prostituees. In de praktijk kan een escortbedrijf een kantoortje zijn, maar ook een telefooncentrale of een website op Internet. Het sekscontact vindt plaats bij de klant thuis of in een hotel. Het escortbedrijf zorgt voor vervoer en probeert ook de veiligheid van de prostituees te garanderen. Escorts worden ook wel ingehuurd voor een avondje uit. Veel clubs en privé-huizen hebben er vaak ook een escortservice bij. Vóór de opheffing van het bordeelverbod was de escortservice een vorm waarin de prostituees een hoge mate van zelfstandigheid hadden. Sinds 1 oktober 2000 is de markt van de escortservices groter geworden omdat een deel van de exploitanten, die niet aan regels willen of kunnen voldoen zijn heil heeft gezocht in deze vorm van aanbod. Omdat escortservices moeilijk controleerbaar zijn, kunnen ook illegale prostituees werkzaam zijn in dit circuit. Het is maar de vraag hoe zij zelfstandig zijn hun werk kunnen invullen. In de legale escortbedrijven bemoeit de exploitant zich in de regel weinig met de wijze van werken. Toch kunnen ook escortservices wel degelijk een veiligeseksbeleid voeren. Exploitanten kunnen in een bemiddelingsgesprek met klanten benadrukken dat er alleen veilige seks wordt geboden. Prostituees die zich laten bemiddelen kun je vaak moeilijk direct bereiken, omdat in verband met privacy de namen en adressen van de werknemers zelden worden doorgegeven. Exploitanten van escortservices zijn belangrijke intermediairs, omdat zij informatie aan de prostituees kunnen doorgeven. Raamprostitutie De prostituees betalen een bedrag per dag of dagdeel voor de kamerhuur. In principe werken ze verder onafhankelijk van de exploitant van de raambordelen. De
9
prostituee onderhandelt zelf over prijs en de diensten. Vaak is er een alarmbel in het kamertje aanwezig, waar collega's of de exploitant op kunnen reageren. Raamprostitutie komt niet overal in Nederland voor, er zijn een paar buurten in diverse steden. Werken 'achter het raam' geeft prostituees een relatief grote vrijheid. Ze kunnen zelf de prijs bepalen en zijn niet afhankelijk van de exploitant. Maar de raamhuur is, afhankelijk van de werkplek, redelijk hoog en de verdiensten achter het raam zijn per klant laag. Het 'open en bloot' achter het raam zitten en het verlies van anonimiteit, is niet voor iedere prostituee aantrekkelijk. Er werken relatief veel migrantenprostituees achter de ramen. De zelfstandigheid van deze vrouwen lijkt de laatste jaren wat af te nemen, met de toename van het aantal pooiers en 'vriendjes' die bij de raambordelen rondhangen. Er bestaat ook een vorm van raamprostitutie, verbonden aan een club, met inpandige ramen. De exploitant stelt regels op en de prostituees hebben minder vrijheid over bijvoorbeeld de prijsstelling. Thuiswerkers Een thuiswerkende prostituee ontvangt haar klanten bij haar thuis en hier is in de regel geen tussenpersoon bij betrokken. Thuiswerkers adverteren soms in bladen, maar beschikken vaak over een vaste klantenkring die zich uitbreidt langs informele weg. Ze werken zelfstandig en bepalen zelf de prijzen en de diensten. Thuiswerkers kun je moeilijk bereiken. Adressen zijn niet zo gemakkelijk te achterhalen. Ze willen graag zo anoniem mogelijk hun gang gaan en hebben weinig behoefte aan inmenging van buitenaf. Je kunt het proberen door hun 06-nummers in huis-aan-huisbladen te bellen. Straatprostitutie (tippelen) De prostituees werven hun klanten op straat en het contact wordt in de auto of in een (uur)hotel afgewerkt. In het laatste geval moet de huur van de kamer betaald worden. In principe is straatprostitutie de meest vrije vorm van prostitutie, omdat prostituees zelf de klanten werven, de regels bepalen en de inkomsten niet af hoeven te dragen aan derden. Daar tegenover staat soms de afhankelijkheid van drugs en dealers. Ook is straatprostitutie relatief risicovol, omdat er weinig bescherming is tegen klanten die zich misdragen. In plaatsen waar straatprostitutie veel voorkomt, concentreert deze activiteit zich vaak op een 'gedoogzone': een zone waar straatprostitutie gedoogd wordt. Op de meeste gedoogde tippelzones is een 'huiskamer' gevestigd. Dit is een ruimte op of vlakbij de gedoogzone, waar prostituees zich even kunnen terugtrekken, douchen, condooms kopen, een arts of maatschappelijk werkster bezoeken. De huiskamers zijn belangrijk in de voorlichting aan straatprostituees. Werk je in een huiskamer, raadpleeg dan ook het ‘handboek soa-preventie in de huiskamer’, eveneens uitgegeven door de Stichting soa-bestrijding . Straatprostituees zijn vaak wel persoonlijk bereikbaar, omdat de werving van klanten op straat plaatsvindt. Maar doordat de onderhandelingen tussen klant en prostituee in korte tijd moeten plaatsvinden en de werksituatie niet altijd veilig is, is de machtspositie van klanten relatief groot. En die wordt nog versterkt omdat een deel van straatprostituees drugs gebruikt. Vooral als er geen gedoogzones zijn of huiskamerprojecten, is de werksituatie voor deze groep onveilig. Massagesalon Niet elke massagesalon biedt erotische massages. In de meeste gemeentelijke verordeningen staat de erotische-massagesalon onder het kopje 'seksinrichting' en
10
moet de exploitant dan ook een vergunning aanvragen. In een erotischemassagesalon verlenen de masseuses 'body-to-body-massage' en 'verzorgen handmatige hoogtepunten'. Sommige masseuses hebben ook 'intieme' seks met de klanten. Zowel exploitanten als de masseuses die werkzaam zijn in de erotische massagesalons kunnen het vervelend vinden om met prostitutie te worden geassocieerd. Om hen niet voor het hoofd te stoten is het daarom ook beter om hen niet als zodanig aan te spreken. Om hun vak veilig uit te kunnen oefenen, moeten zij natuurlijk wel informatie krijgen over veilig werken. Parenclub In een parenclub komen paren die seks met elkaar of met anderen hebben. De commerciële handel zit vaak in de omzet van de bar en de toegangsprijs. In de ene club zijn 'losse' personen ook welkom, in anderen moet je per paar komen. Geregeld zijn er ook de zogenaamde 'prostitutie-avonden', waarbij de bezoekende vrouw geld kan verdienen door als prostituee klanten te werven en bedienen. Om niet als commercieel seksbedrijf te worden beschouwd, zijn parenclubs soms besloten. Open seksclub In een open seksclub zijn zowel klanten als prostituees grotendeels naakt aanwezig in een bar of huiskamer. De mogelijkheid bestaat om seks te hebben terwijl anderen toekijken, seks met trio's of seks hebben in een besloten kamertje. Sekswinkel In een sekswinkel worden hoofdzakelijk goederen van erotisch-pornografische aard verkocht aan particulieren. In sommige sekswinkels in het mogelijk een cabine te huren om video te bekijken. Ook wordt een sekswinkel regelmatig gecombineerd met een klein bordeel en zijn er kamers waar de klant zich met een prostituee terug kan trekken.
11
2
Inventarisatie van het veld
Voorlichting in de prostitutie is arbeidsintensief en je kunt die beter goed plannen en organiseren. De keuzes en prioriteiten die je stelt moeten gebaseerd zijn op de stand van zaken in het veld. In hoofdstuk 1 gaven we een overzicht van de vormen van prostitutie. Op basis hiervan kun je een overzicht maken van jouw regio. Deze kennis is noodzakelijk om soa-preventie activiteiten te kunnen opzetten en uitvoeren. De 1. 2. 3.
inventarisatie van het prostitutieveld bestaat uit drie delen: Inventarisatie van de opbouw van het veld. Inventarisatie van organisaties die zich met prostitutie bezighouden. Inventarisatie van mogelijkheden voor soa-onderzoek.
De opbouw van het veld Wellicht is binnen de GGD de 'regionale soa-wijzer' gebruikt om het soa-veld in jouw regio in kaart te brengen en kun je uit deze informatie putten. Het kan een handig hulpmiddel zijn om een volledig beeld te krijgen. Je zult in ieder geval inzicht moeten verkrijgen in de volgende aspecten: - welke vormen van prostitutie kun je onderscheiden (straat, raam, club, escortservice); - hoeveel prostitutie is er in de regio (hoeveel bedrijven, hoeveel prostituees, hoeveel exploitanten) en welke bedrijven hebben een vergunning; - wat is de aard van de prostitutie (hetero, homo, travestie, migranten, minderjarigen, illegalen); - zijn er nog andere vormen van seksindustrie (sekswinkels, massagesalons, seksbioscopen); - zijn er vermoedens van bedrijven zonder vergunning of van illegale of minderjarige prostituees? Hoe verzamel je informatie? - vraag informatie bij de gemeente op. Daar is namelijk precies bekend welke bedrijven een vergunning hebben en waar ze gevestigd zijn; - neem de advertenties van de prostitutiebedrijven in (dag)bladen of op websites door; - ga af op signalen van derden; - zijn er bedrijven gevestigd zonder vergunning? - op welke manier wordt er in jouw gebied nog meer prostitutie bedreven? - werven prostituees via mobiele nummers of werken ze misschien vanuit cafés en koffiehuizen? Doe voorbereidend veldwerk. Het in kaart brengen van het veld kan niet helemaal 'van achter het bureau' gebeuren. Een beschrijving van de doelgroepen en hun werksituatie is nauwelijks mogelijk als de verschillende locaties voor prostitutie nog niet zijn bezocht. Daarom wordt een oriënterend bezoek aan een aantal locaties aangeraden.
12
Inventarisatie van organisaties Als er in je regio al langer prostitutie plaatsvindt, dan is het zeer aannemelijk dat er andere instanties of organisaties zijn die op de een of andere manier al contact hebben met het prostitutieveld. Het is van belang om te inventariseren welke organisaties zich met prostitutie bezighouden en wat ze doen. Sinds het bordeelverbod is opgeheven en een deel van de prostituees werknemer is geworden, hebben steeds meer instanties te maken met prostitutie zoals bijvoorbeeld het GAK, de Arbo-dienst en de Sociale Dienst. Instanties die zich met prostitutie bezig (kunnen) houden zijn onder meer: Gemeente en gemeentelijk instanties De gemeente verleent vergunningen aan de prostitutiebedrijven en verschillende gemeentelijke instanties, zoals bouw- en woningtoezicht en de brandweer, dragen toezicht op naleving van de regels.
Politie De politie heeft een controlerende taak waar het gaat om naleving van regels. Daarnaast controleert de politie bijvoorbeeld of er geen minderjarigen of illegalen in de bedrijven werkzaam zijn. Er zijn soms verschillende afdelingen binnen de politie die zich met prostitutie bezighouden, zoals Jeugd- en Zedenzaken of de Vreemdelingendienst. Hulpverlening Er is een scala aan hulpverlenende instanties die zich met prostitutie bezig kunnen houden zoals kerkelijke organisaties, organisaties voor maatschappelijk werk en gezondheidsinstanties. 13
Landelijke organisaties Er zijn verschillende landelijke organisaties die zich met prostitutie bezighouden en waar je terecht kunt met vragen om informatie en advies, waaronder: Stichting soa-bestrijding Mr. A. de Graafstichting: instituut voor prostitutievraagstukken. Stichting tegen Vrouwenhandel Schorerstichting Ook zijn er enkele belangenorganisaties zoals: Rode Draad (voor prostituees) Prostitutie Informatie Centrum: PIC (voor prostituees, klanten en algemeen publiek) Vereniging Exploitanten Relaxbedrijven (VER) en de Excellentgroep (voor exploitanten) M/V-prostitutie (voor klanten). In de bijlage vind je contactinformatie van deze organisaties.
Inventarisatie van mogelijkheden voor soa-onderzoek Idealiter gaan in de prostitutie voorlichting over veilige seks en soa hand in hand met regelmatig soa-onderzoek. Voor kosteloos en anoniem onderzoek en behandeling kun je mensen verwijzen naar de drempelvrije soa-poliklinieken (verwijsbrief niet nodig) in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag of Utrecht. Ze kunnen ook terecht bij laagdrempelige soa-poliklinieken in de overige grote steden (verwijsbrief huisarts niet nodig; wel verwijsbrief van de sociaalverpleegkundige soa/aids van de GGD). Bij de inventarisatie van de mogelijkheden is het goed om na te gaan of de onderzoeken plaatsvinden volgens de 'richtlijnen soa-onderzoek bij prostituees' (Stichting soa-bestrijding, Utrecht 2001). In een aantal gemeenten is in het vergunningstelsel opgenomen dat beide aspecten een taak zijn van de GGD en zal de GGD hierin voorzien in de vorm van een curatief soa-spreekuur. Wanneer dit niet het geval is, moet worden geïnventariseerd welke mogelijkheden er in de regio bestaan voor kwalitatief goed soa-onderzoek. Is er een laagdrempelige of drempelvrije soa-polikliniek in de buurt? - Waar gaan mensen heen wanneer ze zich op soa laten onderzoeken? - Zijn er prostitutiebedrijven die gebruik maken van de diensten van een zogenaamde 'clubarts'? - Zijn er huiskamerprojecten of inloopspreekuren waar soa-onderzoek mogelijk is? - Zijn er doorverwijsmogelijkheden naar dermatologen van het algemeen ziekenhuis? - Zijn er huisartsen die regelmatig volledig soa-onderzoek uitvoeren? - Is het gebruik van de VOMIL-regeling mogelijk (voor zolang deze regeling nog bestaat)? Ga na of binnen de eigen regio de prostituees ook gebruik maken van de bestaande voorzieningen. Zoek vervolgens uit welke mogelijkheden er bestaan om de onderzoeksmogelijkheden toegankelijker en laagdrempeliger te maken.
14
Het belang van samenwerking Afstemmen van beleid Met andere organisaties in het veld kun je proberen om tot gemeenschappelijke beleidsafspraken en eenduidige adviezen te komen op het gebied van veilige seks en soa-preventie. Het kan nodig zijn om af te spreken wie op welk moment het veld bezoekt. De exploitanten en prostituees kunnen bezoek van uiteenlopende instanties binnen bijvoorbeeld één week als bedreigend of controlerend ervaren. Doorverwijzen Het kan voorkomen dat je tijdens de voorlichting in de prostitutie met problemen van een prostituee wordt geconfronteerd, waarvoor je het best een andere organisatie kunt inschakelen. Door contact te leggen en te houden met organisaties en mensen die zich met prostitutie bezighouden, kun je ook meer informatie over het veld zelf krijgen. Ook is het belangrijk te weten waar je terecht kunt met vragen en advies of informatie wilt.
15
3
Wetten en regelgeving
Voor de uitvoering van de soa-preventie is het handig om iets over wetten en regels te weten. Sinds de opheffing van het bordeelverbod heeft een groot aantal gemeenten soa-preventie in de prostitutie formeel onderdeel gemaakt van het prostitutiebeleid. In die gemeenten heeft de GGD bevoegdheden op dit gebied gekregen. De regels kunnen echter per gemeente verschillen.
De opheffing van het algemene bordeelverbod Sinds 1 oktober 2000 is in Nederland het algemene bordeelverbod opgeheven. Dat houdt in dat bedrijven voor prostitutie legaal zijn mits ze voldoen aan regels die gesteld zijn door gemeentelijke overheden en ze een vergunning voor exploitatie hebben. De Rijksoverheid verbond zes doelstellingen aan de wetswijziging: 1. Het beheersen en reguleren van de exploitatie van prostitutie (onder andere door het invoeren van een gemeentelijk vergunningenbeleid). 2. Het verbeteren van de bestrijding van exploitatie van onvrijwillige prostitutie. 3. Het beschermen van minderjarigen tegen seksueel misbruik. 4. Het beschermen van de positie van prostituees. 5. Het ontvlechten van prostitutie en criminele randverschijnselen. 6. Het terugdringen van de omvang van prostitutie door illegalen (personen zonder geldige verblijfstitel). Met de opheffing van het algemeen bordeelverbod is een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de verschillende vormen van exploitatie: vrijwillige prostitutie en onvrijwillige prostitutie en de prostitutie door minderjarigen. Exploitatie van vrijwillige prostitutie is onder bepaalde voorwaarden toegestaan, mits men een vergunning heeft. De exploitatie van onvrijwillige prostitutie en prostitutie door minderjarigen, wordt nu zwaarder bestraft. Vóór de opheffing van het algemene bordeelverbod werden bedrijven voor prostitutie zoals clubs, privé-huizen en ramen, op veel plaatsen gedoogd. Maar omdat het in feite geen legale bedrijven waren, had de overheid nauwelijks instrumenten om de sector aan regels te binden. Nu hebben (gemeentelijke) overheden dat wel. Zo moet een prostitutiebedrijf bijvoorbeeld passen binnen het bestemmingsplan. Verder kunnen er verschillende eisen worden gesteld aan de bedrijven op bouwkundig gebied en brandveiligheid. Ook kan de gemeente eisen stellen op het gebied van de gezondheidsbevordering zoals bedrijfshygiëne en soapreventie.
De Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid Ook vóór de opheffing van het algemeen bordeelverbod was de preventie van aids en soa een taak van de gemeenten. Dit is bepaald in de Wet Collectieve Preventie 16
Volksgezondheid (WCPV). In artikel 3 van deze wet zijn gemeentelijke taken op dit gebied genoemd. Het gaat hierbij om 'begeleiding en voorlichting van patiënten, specifieke groepen en hulpverleners' en 'controle van specifieke groepen'. Gezien de aard van het beroep van prostituees en de kans op soa kan de soa en aidspreventie onder prostituees als een gemeentelijke taak worden gezien.
Taken van de gemeente zoals verwoord in de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (wet van 25 mei 1990): Par. 2.Taken, Artikel 2: De gemeenteraad bevordert de totstandkoming en de continuïteit van en de samenhang binnen collectieve preventie alsmede de onderlinge afstemming tussen deze collectieve preventie en de curatieve gezondheidszorg. Ter verwezenlijking van het bepaalde in het eerste lid draagt de gemeenteraad in ieder geval zorg voor: het verwerven van, op epidemiologische analyse gebaseerd, inzicht in de gezondheidssituatie van de bevolking; het bewaken van gezondheidsaspecten in bestuurlijke beslissingen met gevolgen voor het leefmilieu; het bevorderen van de hygiëne en de psychohygiëne; het bijdragen aan opzet, uitvoering en afstemming van preventieprogramma's, met inbegrip van gezondheidsvoorlichting en –opvoeding. Bij algemene maatregel van bestuur kunnen de in het tweede lid, onder d, vermelde werkzaamheden nader worden uitgewerkt. In de algemene maatregel van bestuur van 12 oktober 1992 zijn de volgende taken opgenomen: 1. De gemeenteraad draagt zorg voor de uitvoering van de collectieve preventie die betrekking heeft op tuberculose, seksueel overdraagbare aandoeningen, Aids of een epidemie van infectieziekten. 2. De in het eerste lid genoemde taak omvat in ieder geval de volgende werkzaamheden: a. passieve opsporing; b. actieve bron- en contact-opsporing; c. begeleiding en voorlichting van patiënten, specifieke groepen en hulpverleners; d. controle van specifieke groepen; e. bij de preventie van tuberculose: bronbehandeling; f. in het kader van een epidemie van infectieziekten, het zonodig aanbieden van vaccinatie aan specifieke groepen. 3. In afwijking van het bepaalde in het tweede lid omvat de preventie van aids: a. de begeleiding en voorlichting van patiënten, specifieke groepen en hulpverleners; b. de coördinatie van de activiteiten van het regionale samenwerkingsverband waarbinnen de samenwerking tussen groeperingen, organisaties en instellingen die op lokaal of regionaal niveau een rol spelen bij de bestrijding van aids, vorm krijgt.
Het gemeentelijk beleid na de wetswijziging Met de opheffing van het algemeen bordeelverbod stelde de Rijksoverheid de wettelijke kaders voor de legalisering van de prostitutiesector. Die wettelijke kaders zijn omschreven in de doelen van de wetswijziging zoals een verbod op exploitatie van onvrijwillige en minderjarige prostitutie. Binnen de grenzen van die wettelijke kaders konden en kunnen gemeenten plaatselijk een eigen beleid ontwikkelen en uitvoeren. Een aantal gemeenten heeft geen beleid opgesteld. Redenen hiervoor zijn bijvoorbeeld dat er bij hen nooit sprake was van prostitutie, of ze weigeren uit
17
principiële gronden om een beleid op te stellen voor iets wat ze afkeuren. Het nadeel van het niet opstellen van een gemeentelijk beleid kan zijn dat die gemeenten een vrijplaats kunnen worden voor prostitutiebedrijven. Nederland telt rond de 500 gemeenten en op een enkele uitzondering na, hebben die gemeenten reeds een prostitutiebeleid geformuleerd. In een deel van de gemeenten is dat beleid gebaseerd op de 'modelverordening' (Model-APV seksinrichtingen, sekswinkels, straatprostitutie e.d.) van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). Dit model is beschreven in deel 4 van het Handboek Lokaal Prostitutiebeleid (Den Haag, 1999) een uitgave van de Ministeries van Justitie en Binnenlandse Zaken en de VNG. Andere, vooral grotere, gemeenten die veel prostitutie binnen hun grenzen hebben, ontwikkelden een eigen beleid met een eigen vergunningenstelsel. Ook zijn er gemeenten die in regionaal verband (bijvoorbeeld binnen de politieregio) een beleid en vergunningenstelsel ontwikkelden. Resultaat van deze decentralisatie is, dat in verschillende gemeenten andere regels voor de exploitatie van prostitutie kunnen gelden. Het aantal GGD-en in de 500 Nederlandse gemeenten is rond de 50. Het werkterrein van een GGD beslaat dus gemiddeld tien gemeenten. Je kunt er dus niet zonder meer van uitgaan dat het beleid van alle gemeenten in de GGD-regio hetzelfde is. Eén GGD kan dus in verschillende taken hebben in verschillende gemeenten. Zo kan het voorkomen dat in de ene gemeente wel specifieke regels zijn rondom soa-preventie en hygiëne in de bedrijven en in de andere niet. Omdat het gemeentebeleid invloed heeft op je veldwerk en voorlichting, moet je de gemeentelijke voorwaarden rond soa-preventie in de prostitutie kennen. Als gegevens daarover niet (direct) binnen de GGD te vinden zijn, kun je bij de gemeente het beleid opvragen. Dat beleid is meestal verwoord in een verordening met bijlagen. Als een gemeente de modelverordening van de VNG heeft overgenomen, dan zijn de voorwaarden rond soa-preventie terug te vinden onder artikel 3.3.2 (weigeringsgronden) of bij de 'nadere regels' die volgens artikel 3.1.3 kunnen worden opgenomen. Bij gemeenten die de modelverordening niet hebben gebruikt, kan de taak soa-preventie op een andere plaats staan.
Het veilige-seksbeleid De Stichting soa-bestrijding formuleerde in de aanloop op de opheffing van het algemeen bordeelverbod het zogenaamde veilige-seksbeleid. De Stichting wilde dat soa-preventie onderdeel werd van de eisen die worden gesteld aan de exploitatie van een prostitutiebedrijf. Het veilige-seksbeleid kreeg een plaats in het eerder genoemde Handboek Lokaal Prostitutiebeleid van de VNG. In gemeenten die de modelverordening van de VNG hebben overgenomen, is over het algemeen het veilige-seksbeleid van kracht. Veel andere gemeenten hebben het veilige-seksbeleid ook overgenomen. In sommige gevallen gebeurde dat integraal en in andere gevallen met enkele wijzigingen of toevoegingen.
18
Wat zijn de regels van het veilige-seksbeleid? In het kort: 1. prostitutiebedrijven dienen een veilige-seksbeleid te voeren; 2. prostitutiebedrijven dienen toegankelijk te zijn voor voorlichting over soa; veilige seks en aanverwante onderwerpen, 3. prostitutiebedrijven dienen prostituees de mogelijkheid te bieden zich periodiek op soa te laten onderzoeken. Dit onderzoek dient volgens de 'richtlijnen voor soa-onderzoek bij prostituees' te worden uitgevoerd.
1. Het voeren van een veilige-seksbeleid Veilige seks bij wisselende seksuele contacten is een maatschappelijke norm. Veilige seks zou dan ook een huisregel van alle prostitutiebedrijven moeten zijn en gelegaliseerde prostitutiebedrijven mogen geen onveilige seks aanbieden. Dat prostitutiebedrijven een veilige-seksbeleid moeten voeren, is geen waarborg voor veilige seksuele contacten. Wel zal het veilige seks bevorderen. Een deel van de klanten (maar zeker niet allemaal) is op zoek naar seksueel contact zonder condoom. Sommige bedrijven boden deze mogelijkheid meer of minder openlijk aan om hun concurrentiepositie te verstevigen. Over het algemeen kun je ervan uitgaan dat prostituees veilig willen werken. Zij willen hun gezondheid en daarmee hun inkomen niet riskeren. Anderzijds willen zij ook klanten naar zich toetrekken. In een bedrijf waar onveilig seksueel contact tot de mogelijkheden behoort, is het voor individuele prostituees moeilijk om normen op het gebied van veilige seks te handhaven. Zij kunnen klanten verliezen aan collega's die onveilige seksuele diensten aanbieden. Door het stellen van een veilige-seksbeleid kan dat risicovolle gedrag worden vermeden, en kunnen prostituees veilige seksuele diensten aanbieden.
19
Wat houdt een veilige-seksbeleid in? - het prostitutiebedrijf heeft als huisregel dat alle seksuele contacten veilig zijn in relatie tot de preventie van soa; - veilige seks als huisregel moet als reminder duidelijk kenbaar worden gemaakt aan de klandizie; - in de public relations en advertenties van de bedrijven mag geen melding worden gemaakt van het veilige-seksbeleid. Veilige seks is immers een algemeen maatschappelijke norm en niet specifiek voor het aanbod van een bepaald prostitutiebedrijf. 2. Prostitutiebedrijven moeten toegankelijk zijn voor voorlichting Voor het uitoefenen van veilige seks en de preventie van soa hebben prostituees kennis en vaardigheden nodig. Voorlichters van GGD-en moeten toegang hebben tot de prostitutiebedrijven om die kennis en vaardigheden over te dragen. De voorlichting moet zich ook richten op de exploitanten. Zij kopen vaak materialen in. Het is daarom van belang dat zij, bijvoorbeeld, weten welke condooms geschikt zijn voor welke seksuele technieken. 3a. Prostitutiebedrijven moeten prostituees de mogelijkheid bieden zich periodiek op soa te laten onderzoeken. Soa-preventie in de prostitutie bestaat uit verschillende onderdelen. Via de voorlichting krijgen prostituees de benodigde kennis en vaardigheden om veilige seks uit te oefenen. Met behulp van het veilige-seksbeleid worden de voorwaarden gecreëerd. Daarnaast is het van belang dat prostituees zich regelmatig laten onderzoeken, zodat eventuele soa tijdig worden opgespoord en behandeld. Prostitutiebedrijven moeten prostituees die mogelijkheid bieden en daarvoor tijd beschikbaar stellen. Het soa-onderzoek kan echter geen verplichtend karakter hebben en exploitanten hebben niet het recht om de bij hen werkende prostituees tot soa-onderzoek te dwingen. Het soa-onderzoek blijft dus een vrijwillig karakter dragen. 3b. Richtlijnen voor soa-onderzoek bij prostituees Het is van belang dat de kwaliteit van het soa-onderzoek goed is en dat het voor prostituees duidelijk is wat zo'n onderzoek inhoudt. Om de kwaliteit van het soaonderzoek te bevorderen en het onderzoek te standaardiseren, ontwikkelde de Stichting soa-bestrijding 'richtlijnen voor soa-onderzoek bij prostituees' (Utrecht, herzien in 2001). Standaardisering is van belang omdat prostituees regelmatig van werkplek wisselen en daarom met wisselende artsen te maken hebben. De richtlijnen voor soaonderzoek zijn verwerkt tot een richtlijn van de Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding (LCI) en zijn daarmee de professionele norm voor artsen die soa-onderzoek bij prostituees uitvoeren. Over de frequentie waarmee soa-onderzoek idealiter wordt uitgevoerd bestaan in de huidige situatie nog vragen. In de communicatie met exploitanten en prostituees over het soa-onderzoek en de frequentie daarvan is het van belang een eenduidige en heldere norm te stellen. Het advies om viermaal per jaar een soaonderzoek te laten doen, is zo'n duidelijke en aanvaardbare norm. Uiteraard kan in individuele gevallen van die norm worden afgeweken. Als er bijvoorbeeld sprake is geweest van een condoombreuk, kan het nodig zijn tussentijds een soa-onderzoek te doen. Als bij een bepaalde prostituee regelmatig
20
een soa wordt geconstateerd, kan het ook nodig zijn vaker te onderzoeken. Overigens is dan extra voorlichting op zijn plaats. Regelmatig soa-onderzoek bij prostituees is niet alleen bevorderlijk voor de gezondheid van prostituees, maar draagt ook bij aan de volksgezondheid. Het verdient aanbeveling om, als de faciliteiten in de regio niet aanwezig zijn, te proberen om er in samenwerking met andere GGD-en of ziekenhuizen regionaal in te voorzien.
21
4
Voorlichting met betrekking tot prostitutie
Goede voorlichting gaat verder dan kennisoverdracht alleen. Elke keuze en mening moet je respectvol benaderen. Het belangrijkste uitgangspunt van je voorlichting moet zijn: prostituees doen aan veilige seks. Om uiteindelijk iemands gedrag te beïnvloeden - en daar gaat het vaak om - is het belangrijk om aandacht te besteden aan vaardigheden, houding en gedrag. De voorlichting over soa in de prostitutie richt zich vooral op prostituees. Of de seks uiteindelijk veilig gedaan wordt, is ook afhankelijk van de houding, gedrag en kennis van klanten. Als groep zijn zij nogal lastig te bereiken met voorlichting. Bij het geven van voorlichting en het ondernemen van andere activiteiten op het gebied van soa-preventie is het van belang af en toe stil te staan bij de eenzijdige gerichtheid daarvan op prostituees. Alle prostituees moeten over ongeveer dezelfde kennis en vaardigheden beschikken om veilig te kunnen werken. Dat betekent niet dat voorlichting over soa-preventie voor alle prostituees hetzelfde moet en kan zijn. Beginnende prostituees bijvoorbeeld hebben soms meer informatie nodig dan vrouwen die al langer in het vak zitten. Ervaren prostituees kunnen veel meer kennis hebben op het gebied van veilige seks dan de voorlichter. Wel kunnen zij geïnteresseerd zijn in bijvoorbeeld nieuwe soorten condooms. Voorlichten is een dynamisch proces waarbij je steeds alert moet kunnen reageren op opmerkingen en vragen van prostituees en exploitanten. Omdat het vooraf niet duidelijk is welke informatie voor bepaalde prostituees op zijn plaats is, moet je eerst te weten komen aan wat voor soort informatie behoefte bestaat.
Kennis Prostituees moeten veel weten om de seks veilig in de praktijk te brengen en de kans op soa zo laag mogelijk te houden. Bijvoorbeeld wat voor technieken risicovol zijn; wat voor condooms geschikt zijn voor welke technieken; wat de voordelen zijn van het gebruik van glijmiddel; hoe ze het best kunnen handelen als een condoom kapot is gegaan en waarom regelmatig onderzoek op soa van belang is. Informatiebehoefte Een deel van de prostituees staat direct open voor informatie. Zeker als ze goede ervaring hebben met voorlichting en weten dat er duidelijke antwoorden komen op bepaalde vragen die ze stellen, vinden prostituees het prettig regelmatig over soapreventie te worden geïnformeerd. Hoewel prostituees gebaat kunnen zijn bij goede voorlichting over veilige seks en aanverwante onderwerpen, komt het voor dat ze daar in aanvang niet zeer voor open staan. Daarvoor hebben ze uiteenlopende redenen die met elkaar samenhangen. Om er een aantal te noemen: - Prostituees zien voorlichting als een vorm van controle. Ze zijn bang dat bepaalde gegevens over hen aan andere instanties – bijvoorbeeld politie of belasting – worden doorgegeven.
22
-
-
-
Een deel van de prostituees kan behoefte hebben aan informatie maar wil dit niet laten blijken. Reden kan zijn dat zij zich groot willen houden ten opzichte van collega's. Het komt ook voor dat een prostituee zich wat geneert voor het onderwerp (veilige) seks en het onderwerp zeer intiem vindt. Onder prostituees rust een taboe op soa. Als een prostituee wel eens een soa heeft gehad, dan zal zij dat niet gemakkelijk toegeven. Een soa wordt namelijk gezien als een teken dat er onzorgvuldig is gewerkt en geldt als een teken van non-professionaliteit. Een prostituee kan van een collega hetzelfde verwijt krijgen als zij publiekelijk laat merken met nogal wat vragen te zitten over hoe de seks veilig te houden. Waar het gaat om seks, en ook het in praktijk brengen van veilige seks, ziet een deel van de prostituees zich als expert. Mogelijk vragen ze zich af wat ze eigenlijk kunnen 'leren' van een voorlichter waarvan zij het vermoeden hebben, dat die aanzienlijk minder ervaring heeft dan zijzelf.
Weerstand verkleinen Een paar tips om eventuele weerstand te verminderen. - Voorlichting over soa-preventie en aanverwante onderwerpen heeft niets met controle te maken. Zo is het niet nodig om personalia van prostituees aan de weet te komen. Vraag daar dan ook niet naar. Maak juist duidelijk dat alle informatie en gesprekken vertrouwelijk behandeld zullen worden en dat personalia niet geregistreerd zullen worden. - Het bespreken in groepsverband van persoonlijke ervaringen met soa is vaak een taboe voor prostituees. Vermijd daarom te diep op de situatie van een individu in te gaan als daar anderen bij zitten en probeer het thema meer in algemene zin of via de "mijn vriendin heeft een soa" methode te bespreken. - Als een prostituee laat weten dat ze alles al weet en dat ze niet verwacht van jou iets nieuws te horen, dan kun je eens vragen wat voor maatregelen zij neemt om de seks veilig te houden. Haar werkwijze op dit gebied kan ook leerzaam zijn voor de collega's. - Het kan voorkomen dat prostituees kans op een soa willen uitsluiten door maatregelen te nemen die te ver gaan en soms juist risicovol of schadelijk zijn. Om erachter te komen of dat zo is, kun je eens doorvragen bij prostituees die aangeven zeer veilig te werken. Hierbij komen soms misverstanden aan het licht. Zo kan het voorkomen dat een prostituee, om ieder risico te vermijden, bij haar klanten twee condooms over elkaar heen aandoet. Als je vraagt naar kapotte condooms, krijg je vaak allerlei praktijkervaringen te horen, waar je op in kan springen met je voorlichting. Over wat te doen als een condoom kapot is gegaan bestaan nogal wat misverstanden (zie het hoofdstuk over condooms). Thematische voorlichting Om soa te voorkomen moeten prostituees zeer veel weten over veilige seks en seksuele hygiëne. Het is vrijwel onmogelijk om alle informatie op dit gebied in één keer te geven en over het algemeen is het ook niet wenselijk. Bij een teveel aan informatie bestaat de kans dat een deel daarvan weer wordt vergeten of dat ze zaken door elkaar halen. Daarom kun je beter systematiek in de voorlichting brengen en verschillende aspecten van de soa-preventie thematisch aanpakken. Dat houdt in dat je tijdens een bezoek aan prostituees niet alle informatie in een keer geeft, maar dat je per keer een thema neemt. Dat thema kun je bepalen aan de hand van gesprekken die je al eerder hebt gehad. Als daaruit bleek dat de vrouwen extra informatie nodig hebben over bijvoorbeeld het gebruik van verschillende soorten condooms, over
23
glijmiddelen, over soa-onderzoek of bijvoorbeeld over werken tijdens menstruatie en het gebruik van sponsjes, dan kun je een van die onderwerpen als hoofdthema nemen. Je kunt een thema kiezen dat op dat moment actueel is. Je kunt andere informatie verstrekken, bijvoorbeeld over tbc. Soms komen er nieuwe producten op de markt, waar je wat over wilt vertellen. Het kan ook voorkomen dat er een verandering is gekomen in mogelijkheden voor soa onderzoek. Het spreekt voor zich dat je de prostituees daarover informeert. Zo'n gegeven kun je meteen aangrijpen om dieper in te gaan op het belang van regelmatig soa-onderzoek en zonodig vertel je wat zo'n onderzoek inhoudt. Het is goed om voorlichtingsbrochures in verschillende talen te verspreiden onder de prostituees, zodat zij na afloop alles nog eens kunnen nalezen.
Vaardigheden Voor het in de praktijk brengen van veilige seks moeten prostituees naast kennis ook over een aantal praktische- en onderhandelingsvaardigheden beschikken. Praktische vaardigheid Het aanbrengen van een condoom is een praktische vaardigheid, die goed te oefenen valt. Tips hieromtrent vind je in het hoofdstuk over condooms en glijmiddelen. Onderhandelen Prostituees moeten ook kunnen onderhandelen en hun eigen grenzen kunnen aangeven. Als een klant bijvoorbeeld aandringt op een contact zonder condoom, dan moeten zij in staat zijn hem daarvan af te brengen. 24
Er zijn een paar belangrijke aspecten bij de onderhandelingen. Prostituees bepalen zelf hun persoonlijke grenzen in de diensten die ze aanbieden. Als een prostituee die grenzen niet duidelijk voor zichzelf bepaald heeft, is haar onderhandelingspositie zwakker. Voor pas beginnende prostituees is het bepalen van de grenzen vaak heel moeilijk. Ze zijn geneigd om op alle vragen en eisen van klanten in te gaan. Een paar punten die je kunt bespreken: - welke handelingen doet ze wel met klanten, eventueel wel (onder welke voorwaarden) en persé niet; - heeft ze haar prijs duidelijk; - veilige seks is haar uitgangspunt; - de prostituee is de baas, zij bepaalt wat er gebeurt; - maakt ze vooraf duidelijke afspraken met de klant ; - het belang van een zelfverzekerde houding en overtuigend woordgebruik. Humor en verleiding zijn instrumenten die ze goed kunnen inzetten in de onderhandeling. Als een klant om een handeling vraagt die de prostituee niet doet, kan zij een andere 'spannende' handeling voorstellen als alternatief. Deze afleidingsstrategie waarbij ze haar eigen grenzen bewaakt, werkt vaak goed. Natuurlijk blijven er altijd klanten die zonder condoom willen. Bespreek met de prostituees dat veilige seks in basis niet onderhandelbaar zou moeten zijn. Uitgangspunt is: alles met condoom. Als klanten toch seks zonder condoom willen, kan ze verschillende dingen doen: De klant weigeren en dit doorgeven aan de exploitant (die een veilige-seksbeleid voert); Collega's waarschuwen dat betreffende klant geweigerd moet worden omdat hij 'zonder' wil; Onderhandelen en bijvoorbeeld benadrukken wat de risico's zijn voor beiden; Verleiden en toch het condoom omdoen, bijvoorbeeld 'spannend' met de mond; Het vrouwencondoom gebruiken. Ook kun je een gesprek met een klant oefenen over de noodzaak van veilige seks en condooms. Het gaat er niet alleen om inhoud, maar ook om de toon en houding. Een niet op een duidelijk manier uitgesproken 'nee', wordt helaas maar al te vaak als een 'ja' geïnterpreteerd. Communicatie en de manier waarop iemand iets aan een ander duidelijk weet te maken is ook zeer persoonsgebonden. Het oefenen van gespreksvaardigheden is dan ook veel lastiger dan het oefenen van bijvoorbeeld condoomgebruik waar prostituees vrij eenvoudig de kunst van elkaar kunnen afkijken. Bij de ene persoon kan een bepaald woordgebruik heel overtuigend zijn, maar als een ander dat na wil doen en precies dezelfde taal gaat gebruiken kan dat heel anders overkomen. Tijdens je voorlichtingsbezoek kunnen prostituees onderling ook informatie uitwisselen. Dit onderwerp komt anders misschien nooit ter sprake. Hoewel je tijdens het veldwerk niet een training gespreksvoering kunt geven, kun je wel bovenstaande thema's aan de orde brengen. Het blijkt vaak een eye-opener te zijn dat houding en een besliste manier iets naar voren brengen zoveel uitmaakt. Probeer te stimuleren dat prostituees ook tips met elkaar uitwisselen over strategieën om met klanten te onderhandelen.
25
Houding en gedrag In principe kun je er van uitgaan dat prostituees positief staan tegenover soapreventie. Zij hebben er een beroepsmatig en persoonlijk belang bij soa te voorkomen. Kennis over soa en veilige seks en het in de praktijk sterk staan in de onderhandeling met klanten zijn cruciale punten voor prostituees. Maar een positieve houding ten aanzien van soa-preventie is ook noodzakelijk. Over het algemeen zullen prostituees die ook hebben. Er zijn echter factoren die een negatieve invloed kunnen hebben. Belemmerende factoren Werken onder dwang Sommige prostituees hebben grote problemen, bijvoorbeeld omdat zij onvrijwillig werken. In het licht van die problemen kan soa-preventie iets zijn waarvoor ze geen energie meer kunnen opbrengen, of het gevoel hebben machteloos te staan. Als een prostituee onder dwang van bijvoorbeeld een pooier werkt, die haar bedreigt of mishandelt als zij te weinig verdient, kan zij geneigd zijn diensten zonder condoom te bieden, omdat zij daardoor haar inkomen kan vergroten. Normen in de werkomgeving De houding kan ook worden beïnvloed door normen van anderen, bijvoorbeeld collega's. Een positieve houding ten opzichte van soa-preventie in het bedrijf kan de houding van een individuele prostituee positief beïnvloeden. In prostitutiebedrijven wordt de norm voor een belangrijk deel ook bepaald door de houding van de exploitanten. Als die geen helder en ondersteunend beleid voeren op het gebied van soa-preventie, dan kan het voor individuele prostituees moeilijk zijn haar eigen normen en grenzen te handhaven. Sociaal-economische factoren Drugverslaafde prostituees, bijvoorbeeld, kunnen hun behoefte aan drugs laten gaan boven veilige seks, omdat ze onmiddellijk geld nodig hebben om die drugs te kopen. Migrantenprostituees die een familie in eigen land economisch onderhouden, kunnen bijvoorbeeld gemakkelijker ingaan op wensen van klanten om zonder condoom seks te hebben als dit meer geld oplevert. Vaste klanten Net als in relaties buiten de prostitutie, wordt condoomgebruik in de prostitutie nogal eens achterwege gelaten, als de sekspartners - prostituee en klant – elkaar langer kennen en er een gevoel van vertrouwdheid en intimiteit ontstaat. Dit is nogal eens het geval bij 'vaste klanten' van prostituees. Hoewel er zeker sprake kan zijn van een gevoel van vertrouwen en intimiteit tussen een prostituee en haar vaste klanten, lijkt het er ook op dat vaste klanten het als hun voorrecht zien om seksueel contact zonder condoom te hebben. Omdat ze hun klanten - een vaste bron van inkomsten - niet willen verliezen, gaan sommige prostituees op hun wensen in. Aard en duur van het contact Aan de ene kant van het spectrum zijn er de kortlopende contacten die (vrijwel) uitsluitend bestaan uit seksuele dienstverlening. Aan de andere kant zijn er de langlopende contacten waar de dienstverlening ook bestaat uit animeren en/of het functioneren als gezelschapsdame. Tijdens de langlopende contacten kan er een
26
gevoel van vertrouwdheid en intimiteit ontstaan, waardoor condoomgebruik gemakkelijker achterwege blijft. Ondersteunende factoren Het veilige-seksbeleid Als het voor de prostituees duidelijk is dat de exploitant vasthoudt aan het veiligeseksbeleid, is het voor haar makkelijker klanten te weigeren die zonder condoom willen. Zij kan immers terugvallen op de huisregels en zich gesteund voelen door de omgeving. Normen Als de norm onder prostituees 'alles met' is, is het voor de individuele prostituee makkelijker zich hierbij aan te sluiten. Het werken zonder condoom is dan niet een concurrerend gegeven. Professionaliteit Als een vrouw het werk in de prostitutie ook als 'een vak' beschouwt, zal het voor haar aantrekkelijk zijn een professionele werkhouding aan te nemen. Hier zal zij 'alles met condoom' en regelmatig soa-onderzoek zeker onder verstaan.
27
5
Veilige sekstechnieken
Wat betreft de meest voorkomende seksuele technieken is de boodschap simpel: de seks moet met condoom. In de prostitutie echter komt een ruim scala aan technieken voor, waaraan niet altijd een condoom te pas komt. Bij deze vormen kan soms risico bestaan op de overdracht van soa of andere infecties. Lang niet al de prostituees bieden de verschillende technieken aan. Het is daarom niet altijd nodig om het hele rijtje bij iedereen door te lopen. Wel heb je een overzicht nodig van de verschillende technieken, om advies te kunnen geven over hoe die technieken zo veilig mogelijk te houden.
Veilige seks Veilige seks is een verzamelnaam voor seksuele technieken waarbij de kans op overdracht van ziektekiemen zoveel mogelijk wordt beperkt. Omdat die kans nooit voor 100 procent is te beperken, spreekt men ook wel van veiliger seks. Veilige seks adviezen kan je terugvoeren op een paar basisprincipes. - Voorkom dat er lichaamssappen, zoals bloed, speeksel, vaginaal vocht, sperma en voorvocht, worden uitgewisseld. - Voorkom direct contact tussen de slijmvliezen van vagina, penis, mond en anus. - Zorg ervoor dat lichaamssappen van de één niet in contact komen met de slijmvliezen van de ander. Dat geldt voor bovengenoemde slijmvliezen en in sommige gevallen ook voor de ogen. Dat betekent: Vaginale seks (intiem, neuken) Het advies ter preventie van soa en andere infecties is: vaginale seks met condoom. Orale seks (pijpen, Frans, afzuigen van de penis) Veel prostituees hebben vragen over pijpen. Het advies is: gebruik een condoom. Dat beschermt namelijk tegen soa zoals gonorroe, chlamydia, syfilis, hepatitis B en wratten in de mond of keel. Orale seks (beffen, likken van de clitoris) Bij beffen dient er een beflapje gebruikt te worden. Het advies is dat er beter niet gebeft kan worden als de prostituee menstrueert, of als de klant een koortslip heeft. Opmerking: Bij zowel pijpen als beffen is het van belang dat er geen sprake is van blaasjes, zweertjes of wratjes op de mond of geslachtsdelen van de klant en prostituee. Orale -maar ook vaginale en anale- seks is dan af te raden, omdat het condoom niet altijd goed de zweertjes of blaasjes bedekt.
28
Anale seks (kontneuken, Grieks) Anale seks geeft een groot risico op besmetting met hiv en soa, omdat de anus sterk doorbloed is en het slijmvlies kwetsbaar. Het advies bij anale seks is: gebruik een extra sterk condoom en voldoende glijmiddel op waterbasis op het condoom en in de anus. Opmerking: Als er gewisseld wordt van anale naar vaginale seks of omgekeerd, dient er een nieuw condoom gebruikt te worden. Aftrekken Als de prostituee een wondje aan de hand heeft, dit afdekken met een pleister. Besmet sperma kan via de handen in contact komen met de slijmvliezen. Advies: na het aftrekken handen wassen. Vingeren Als de klant een wondje aan de hand heeft, dit afdekken met een pleister. De klant moet eerst zijn handen wassen. Lichaamsmassage Er zijn geen speciale voorzorgsmaatregelen nodig. Alleen indien na de massage een techniek wordt gebruikt waaraan een condoom te pas komt, moet worden aangeraden de massageolie zorgvuldig te verwijderen van de handen en geslachtsdelen. Door massageolie kan het condoom sneller kapot gaan. Tussen de borsten (Russisch) De klant wordt gestimuleerd door zijn penis tussen de borsten te bewegen. Er zijn geen speciale voorzorgsmaatregelen nodig. Alleen moet de prostituee goed oppassen dat er geen sperma in haar ogen of mond komt. Zoenen Raad zoenen af als de prostituee blaasjes, zweertjes of korstjes (signalen van herpes oftewel koortslip) op de lippen van de klant ziet of zelf deze klachten heeft. Hepatitis B kan, bij hoge virulentie, door zoenen worden overgedragen. Raad vaccinatie tegen hepatitis-B aan. Gebruik van seksspeeltjes (dildo's, vibrators en dergelijke) Als de speeltjes met verschillende partners worden gebruikt, moet er elke keer een schoon condoom om worden gedaan. Ook als de dildo of vibrator eerst anaal en dan vaginaal wordt gebruikt, raad dan aan er elke keer een nieuw condoom om te doen. Na gebruik moeten de seksspeeltjes worden gereinigd (zie richtlijnen van de Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding voor reiniging materialen). De klant kan natuurlijk ook zijn eigen seksspeeltjes meenemen, ook dan een condoom gebruiken. Trio's Bij seks met meer dan twee personen moeten in principe dezelfde voorzorgsmaatregelen worden genomen als bij twee. Er moet met name op gelet worden dat bij elke nieuwe seksuele handeling en partner een nieuw condoom gebruikt wordt.
29
Sadomasochisme (s.m.) en 'kinky sex' Hier volgt een overzicht van een aantal technieken met adviezen over veiligheid en hygiëne. De opsomming is beslist niet uitputtend; er zijn vele variaties mogelijk. Naast orale, vaginale en anale seks kan het aanbod aan seksuele technieken veel ruimer zijn. Zo zijn er bijvoorbeeld speciale clubs waar diensten op het gebied voor sadomasochisme worden geboden. Onder sadomasochisme kan een breed scala aan handelingen en technieken vallen. In principe wordt er bij sadomasochisme in de prostitutie voor de duur van de dienstverlening een machtsrelatie afgesproken tussen prostituee en klant. In de meeste gevallen is de prostituee de meesteres die de bevelen geeft, die de klant de onderworpene of slaaf - moet opvolgen. De meesteres kan daarbij de fysieke en mentale controle krijgen over haar klant. Overigens kunnen de rollen worden omgedraaid, waarbij de prostituee de slavin is en de klant de meester. Bij sadomasochisme is het van belang te weten dat de relatie tussen meesteres en slaaf (of andersom) op vrijwillige basis wordt aangegaan. In beginsel gebeurt er niets tegen iemands wil. Daarnaast worden er codes afgesproken waarmee de onderworpene kan aangeven dat de meester(es) op een (pijn)grens zit die niet mag worden overschreden. Met behulp van een dergelijke code kan ook worden aangegeven dat het spel moet worden beëindigd.
Hoewel sadomasochisme in principe bijdraagt aan de lustbeleving, komt er niet per definitie een seksuele handeling aan te pas. Zo kan het puur verbaal zijn, waarbij mondelinge bevelen eventueel leiden tot de bevrediging van de klant. Maar het kan
30
ook gepaard gaan met een uitgebreid instrumentarium. Voor het gebruik van dat instrumentarium zijn beslist deskundigheid en vaardigheden nodig. Anders bestaat de kans dat er grote fysieke schade wordt aangebracht. Over het algemeen zijn die kennis en vaardigheden in clubs met een specifiek aanbod op sadomasochisme aanwezig. Er zijn tenminste geen gevallen bekend waarbij tijdens sadomasochisme (ernstige) verwondingen zijn aangericht. Zoals gezegd valt onder sadomasochisme een ruim scala aan handelingen dat niet duidelijk is af te bakenen van seksuele technieken die bijvoorbeeld kinky seks, of 'doktersspel' worden genoemd. Voor de voorlichter is het van belang dat je de verschillende technieken kent zodat je voorlichting kunt geven over hygiëne en preventie van soa en andere infectieziekten. Fisten (vuistneuken: de sekspartner brengt vuist en eventueel onderarm in anus of vagina) Bij anaal vuistneuken is er risico op infectie met onder andere hepatitis-A vanwege contact met ontlasting. Het is aan te raden om een latex handschoen te gebruiken om het risico hierop te verkleinen. Om penetratie te vergemakkelijken is het van belang veel glijmiddel aan te brengen, op de handschoen en bij de anus of vagina. Door het inbrengen van de hand is er een grote kans van letsel, wondjes, scheurtjes in het slijmvlies van de endeldarm of de vagina. Hierdoor is er een groter infectierisico (ook voor hiv). Er worden vaak vettige glijmiddelen gebruikt bij fisten. Dat betekent wel dat anale of vaginale seks tot één dag na het fisten zeer risicovol is, omdat vettige glijmiddelen condooms aantasten. Ook de latex-handschoen kan er door worden aangetast. Golden shower (pisseks) Risico op infectie met onder andere hepatitis-A. Raad de prostituee aan om het contact met de urine op plaatsen waar zich slijmvliezen bevinden te vermijden (neus, ogen, anus, vagina en mond). Raad ook aan om de huid na de seks met zeep te wassen. Scat (poepseks) Poepseks geeft risico op infectie met hepatitis-A en B. Het eten van ontlasting is sterk af te raden vanwege de bacteriën en parasieten die erin voorkomen, die ziekteverwekkend zijn. Contact met slijmvliezen moet ook voorkomen worden. Rimming (kontlikken) Bij kontlikken is er geen gevaar voor hiv-overdracht, maar wel voor hepatitis-A (via de ontlasting) of hepatitis-B (via slijm en bloed uit de anus). Als er iemand gelikt wordt die een anale gonorroe heeft, dan is de kans op een keelinfectie met gonorroe groot. Met behulp van een beflapje is kontlikken wel een veilige seksuele handeling. Zo ook bij het likken van de ballen. Spanking (slaan) Raad de prostituee aan er zorg voor te dragen dat er geen bloedende wonden ontstaan, waarin besmet bloed of sperma zou kunnen komen. Eventuele voorwerpen die tijdens deze techniek worden gebruikt dienen goed te worden gereinigd (zie richtlijnen LCI).
31
Klysma (het spoelen van de darmen met lauw water) Het lauwe water wordt in de anus en darmen ingebracht met een klysmaspuit of – sproeier. Ook worden hiervoor rubberen slangen gebruikt. Er is een grote kans op contact met ontlasting waardoor er risico is om bijvoorbeeld hepatitis-A op te lopen. Er kunnen beter geen laxerende of andere middelen aan het water worden toegevoegd, omdat deze kunnen irriteren en de darmflora aantasten. De klysmaspuit dient na gebruik goed gereinigd en gedesinfecteerd te worden. Een klysma na onveilige seks is af te raden. De kans dat sperma of bloed dieper de darm wordt ingespoeld is groter dan dat het er wordt uitgespoeld. Katheteriseren (met behulp van slangetje de blaas leegmaken) Katheteriseren is een ingewikkelde handeling, waar vaardigheid en nauwkeurigheid bij komen kijken. De handeling moet steriel worden uitgevoerd met steriele materialen. Bij ondeskundig inbrengen van een katheter is er een grote kans op overdracht van virussen en bacteriën. Bovendien kunnen er makkelijk inwendige beschadigingen ontstaan. Het is een af te raden handeling in de prostitutie, vanwege het hoge risico op beschadiging van de urinebuis en de overdracht van bacteriën. Piercen Tijdens het seksspel worden soms tijdelijke piercings aangebracht, of met injectienaalden geprikt. Dit is absoluut af te raden. Piercen moet vakkundig worden uitgevoerd in een daarvoor ingerichte shop. Dubbele flash (samen coke gebruiken) Het kan opwindend zijn om samen (in dit geval klant en prostituee) coke te gebruiken en dit komt regelmatig voor in de prostitutie. Het risico is dat het aspect van veilige seks hierbij vergeten wordt en/of dat de prostituee haar eigen grenzen overschrijdt. Bondage (vastbinden of vastgebonden worden) Bij bondage speelt wederzijds vertrouwen een grote rol. Een prostituee zou zich niet moeten laten vastbinden door een klant die ze niet kent of niet vertrouwt. Ze moet haar eigen grenzen ook goed in de gaten houden. Voorafgaand aan de bondage moeten er wel duidelijke afspraken worden gemaakt over veilige seks. Ook moet erop gelet worden dat de touwen niet te strak worden aangetrokken. Het is beter om touw van natuurlijk materiaal te gebruiken. Nylontouw striemt snel. Scheren Scheren kan een onderdeel van het seksspel zijn. Er moet altijd een nieuw wegwerpmesje gebruikt worden. De gebruikte mesjes moeten zorgvuldig verpakt weggegooid worden, zodat niemand zich eraan kan verwonden. Mochten er wondjes ontstaan, dan moet contact met het bloed en wondvocht vermeden worden. De wondjes moeten worden gedesinfecteerd met betadine en afgedekt met een pleister. Het belangrijkste is dat er voor elke klant een nieuw, schoon mesje gebruikt wordt. Bij het gebruik van een tondeuse, moeten de verwisselbare bladen goed schoongemaakt worden.
32
33
6
Condooms, glijmiddelen en het gebruik ervan
Veilige seks is niet alleen afhankelijk van de vraag óf er een condoom wordt gebruikt, maar ook of het juiste condoom op de juiste manier gebruikt wordt. Niet alle condooms zijn geschikt voor alle seksuele technieken. We geven hieronder informatie over condooms, glijmiddel, beflapjes en het gebruik daarvan. Met deze informatie kun je de meeste vragen over condooms beantwoorden en je kunt beoordelen of bedrijven die een veilige-seksbeleid voeren, daarvoor de juiste middelen in huis hebben.
Kwaliteit Er is een uitgebreid assortiment condooms op de markt. Niet alle condooms zijn van goede kwaliteit. In de voorlichting moet je erop wijzen, dat condooms moeten voldoen aan de Europese norm. In prostitutiebedrijven horen alleen condooms te worden gebruikt die aan die norm voldoen. Om de kwaliteit van condooms te kunnen beoordelen, moet je op het volgende letten: De CE-code. Alle goedgekeurde condooms hebben een CE-code. Deze bestaat uit de letters CE en een cijfer. De CE-code garandeert dat condoom en verpakking voldoen aan de Europese norm. Het cijfer achter CE is bij de beoordeling van de kwaliteit niet van belang. Dat cijfer namelijk heeft alleen betrekking op de fabrikant van het condoom (CE 0086 betekent bijvoorbeeld dat het condoom afkomstig is van Durex). De uiterste gebruiksdatum. Condooms die over de uiterste datum zijn, mogen niet meer worden gebruikt. De wijze waarop condooms worden bewaard. Condooms behoren op kamertemperatuur te worden bewaard en mogen niet aan zonlicht worden blootgesteld. Uiteraard is het ook van belang na te gaan of er zorgvuldig met de verpakking wordt omgegaan. Als een condoomverpakking kapot is, kan dat de kwaliteit van het condoom negatief beïnvloeden. De Condomerie in Amsterdam is erg goed op de hoogte van condooms en glijmiddelen. Zij kunnen ook nagaan of condooms van een onbekend merk betrouwbaar zijn (zie adressen).
Condooms Condooms verschillen in: - materiaal: latex (rubber) of polyutheraan (kunststof); - dikte van het materiaal: condooms voor anaal gebruik zijn over het algemeen dikker dan die voor vaginaal en oraal gebruik; - vorm: met of zonder zaadreservoir of ribbels; - maat: groot, normaal, klein; - toevoeging: met of zonder glijmiddel.
34
Latex condooms De meest gangbare condooms in de prostitutie zijn gemaakt van latex. Latex is een natuurproduct (rubber). Voor mensen met een rubberallergie moet het latexcondoom worden afgeraden. Aan hen kunnen de polyurethaancondooms worden aangeraden, die overigens wel duurder zijn. Rubber lost op in oliën of vetten. Glijmiddel moet daarom op waterbasis zijn. Ook is het van belang te vertellen dat na massage met olie de penis en handen weer goed vetvrij moeten zijn (of anders een polyurethaan condoom gebruiken). Latex condooms zijn er in drie soorten, voor: - Vaginale seks: voor vaginale seks zijn er condooms die variëren in dikte, kleur en pasvorm (o.a. Glyder Ambassador, Chess, Bene-luxe Glyder). Op de meeste condooms zit een beetje glijmiddel. Veel prostituees geven de voorkeur aan een bepaald soort condoom of gebruiken het soort dat in het bedrijf aanwezig is. Als die voldoet aan de CE-norm is daartegen geen bezwaar, zolang de condooms de goede pasvorm hebben. Comfort, van Durex, is een condoom met een ruimere pasvorm. - Anale seks: voor deze techniek moet een steviger condoom worden gebruikt. Deze condooms worden meestal verpakt met glijmiddel. Hot Rubber en Gay Safe zijn geschikt voor anaal gebruik. Belangrijk bij anale seks is vooral: voldoende glijmiddel. Het condoom kan ook voor vaginale seks gebruikt worden. - Orale seks: deze condooms zijn dunner dan anale en vaginale condooms. Ze zijn verkrijgbaar met allerlei smaakjes, zoals Fiësta van Durex en Tutti Frutti van Concep. Deze condooms zijn ook geschikt voor vaginaal gebruik. Overigens zijn alle condooms die geschikt zijn voor vaginaal en anaal contact, in principe ook geschikt voor orale seks. De smaak van glijmiddel wordt door lang niet iedereen op prijs gesteld. Als er geen speciale condooms voor orale seks aanwezig zijn, kan die vieze smaak prostituees weerhouden om orale seks met condoom te doen. Als er veel oraal contact is geweest met glijmiddel, kan dat de keel irriteren. Irritatie kan verminderd worden door het glijmiddel voor de orale seks van het condoom te vegen, of door de speciale orale condooms te gebruiken. Polyurethaan condooms Polyurethaan is een kunststof. Polyurethaan condooms zijn geschikt voor mensen met een allergie voor rubber. Polyurethaan lost niet op in vet. Bij deze condooms kan men dus wel een vethoudend glijmiddel gebruiken. Ook kunnen ze direct worden gebruikt na een erotische massage waarbij massageolie is gebruikt. Er zijn verschillende soorten polyurethaan condooms, zoals Avanti en eZ-on. Avanti ziet er uit als een gewoon vaginaal condoom. Het eZ-on condoom heeft een andere pasvorm. Het condoom is wat ruimer en wordt door een strakkere ring aan de wortel van de penis op zijn plaats gehouden. Vrouwencondoom Femidom, ook wel het vrouwencondoom genoemd, is een condoom van polyurethaan,. Het vrouwencondoom kan in de vagina worden ingebracht voordat de seks plaatsvindt. Het inbrengen van dit condoom vergt enige vaardigheid. Er zijn prostituees die het vrouwencondoom gebruiken wanneer een klant zonder condoom wil.
35
Beflapje Een beflapje is een lapje van dun rubber, dat gebruikt kan worden bij orale seks bij de vrouw (beffen). Een beflapje kan ook gemaakt worden van een gewoon condoom door het af- en open te knippen. Het lapje wordt voor de vagina en de schaamlippen gehouden tijdens de orale seks. De prostituee kan het lapje zelf vasthouden, maar kan het ook de klant laten doen.
Glijmiddelen In de prostitutie is voorlichting over glijmiddelen van belang. Glijmiddel vergemakkelijkt de penetratie. Ook heeft het condoom dan minder te lijden, waardoor nog minder risico bestaat dat het kapot gaat. Aan de meeste condooms voor vaginale seks is overigens wat glijmiddel toegevoegd, maar het kan geen kwaad extra glijmiddel te gebruiken. Bij anale seks is het zeker nodig een glijmiddel te gebruiken. De anus is stroever en produceert geen vocht. Glijmiddel op waterbasis In de voorlichting over glijmiddel moet je benadrukken dat het glijmiddel op waterbasis moet zijn en geen vet mag bevatten. Vet namelijk tast het latex aan waardoor de kans op condoombreuk sterk wordt vergroot. Het gebruik van hand- of gezichtscrème bijvoorbeeld is dus uit den boze. Goede glijmiddelen op waterbasis zijn: Beneluxe Jelly, Top Gel, The Hot Rubber Lubricant, KY Jelly, Sensilube en Wet Stuff. Er zijn ook twee glijmiddelen op basis van siliconen: Eros en Slik. Deze glijmiddelen voelen, door de toevoeging van siliconen, vettig aan. Toch bevatten ze geen vet en kunnen dus met latex condooms worden gebruikt. Het aanbrengen van glijmiddel Bij vaginale seks: wat glijmiddel op het condoom en ook in de vagina aanbrengen Bij anale seks: wat glijmiddel op het condoom en ook in de anus aanbrengen Ter bevordering van de hygiëne kun je adviseren dat iedere prostituee haar eigen tube of doseerpompje glijmiddel gebruikt. Ook kunnen sachets voor éénmalig gebruik worden aanbevolen.
Adviezen en voorlichting over condoomgebruik en condoombreuk Prostituees geven vaak de voorkeur aan een bepaald soort condoom of gebruiken de condooms die in het bedrijf voorradig zijn. Zolang het om betrouwbare condooms gaat, is hier in de meeste gevallen geen bezwaar tegen. Omdat niet alle condooms even geschikt of zelfs ongeschikt zijn voor bepaalde seksuele technieken is het van belang met prostituees door te nemen welke seksuele technieken zij hanteren en welk condoom zij daarvoor (kunnen) gebruiken. De 'condoom showmap' Om prostituees en exploitanten een goed overzicht te kunnen geven van verschillende condooms, kan je voorbeeldmateriaal te laten zien. Daartoe kan je 36
een 'condoom showmap' samenstellen. Verschillende condooms kunnen op foliobladen worden geplakt – met daarover eventueel cellofaan. De map met voorbeelden kun je dan met de prostituees doornemen. Durex heeft een dergelijke map, met alleen hun eigen producten, die bij hen te bestellen is. Ook kun je een setje verschillende condooms meenemen, om het verschil te laten zien en voelen tussen bijvoorbeeld een anaal en vaginaal condoom. Oefenen van condoomgebruik In de voorlichting over condooms is het van groot belang ook het juiste gebruik van die condooms aan de orde te stellen. Als een condoom niet op goed wordt aangebracht – er zit bijvoorbeeld nog lucht in het reservoir – dan is er een veel grotere kans dat het kapot gaat. Als een prostituee regelmatig te kampen heeft met condoombreuk (klapper), kun je met haar nagaan of zij de condooms inderdaad op de juiste wijze aanbrengt. Ook in minder specifieke gevallen kun je de manier waarop je een condoom aanbrengt aan de orde stellen. Het beste kun je dit doen door middel van een 'condoomdemonstratie': een condoom over een dildo aan doen. Doe het eerst zelf voor en laat eventueel daarna een prostituee het doen. Je kunt dan kijken of dit op een correcte manier gebeurt. Vaak gebeurt dit in een groepje en kan je met de aanwezige prostituees voor- en nadelen van de verschillende gebruikte technieken doorspreken. Om het de klanten zo aangenaam mogelijk te maken en om ervoor te zorgen dat het condoomgebruik zo erotisch mogelijk blijft, brengen sommige prostituees het condoom met de mond aan. Ook deze techniek, die wat meer vaardigheid vereist, kan worden geoefend. Bedenk bij het oefenen van condoomvaardigheden dat het omdoen van condooms in de praktijk gecompliceerder kan zijn dan in een oefensituatie. Prostituees die een klant in een auto afwerken bijvoorbeeld, hebben weinig bewegingsruimte, dat terwijl ze ook veel op de tast moeten doen. Een sociaalverpleegkundige van de GG&GD van Amsterdam bedacht een manier om het omdoen van een condoom in een moeilijker situatie na te bootsen. Het condoom moet daarbij worden omgedaan om een dildo die in een afgesloten kartonnen doos staat, waarin openingen voor de armen zijn gemaakt. Daardoor kan degene die het condoom omdoet niet zien wat ze doet en moet alles op het gevoel gaan. Door aan de voorkant van de doos een kijkgat te maken, kunnen anderen wel volgen wat er gebeurt. Dergelijke dozen ('condo-box') zijn overigens te leen bij de Stichting soa-bestrijding. Zorg er als voorlichter voor dat je de verschillende manieren waarop je een condoom om kunt doen zelf goed onder de knie hebt. Als je voor het eerst een condoomdemonstratie geeft, of als je dat een tijd niet hebt gedaan, oefen dan van tevoren. Het om- en afdoen van het condoom Bij het oefenen van condoomgebruik met behulp van een dildo, kun je vooral aandacht besteden aan het omdoen van een condoom. Belangrijk is dat er geen lucht in het topje zit en dat het condoom tot op de wortel van de penis wordt afgerold. Omdat het condoom niet beschadigd mag worden kun je ook kijken naar de manier waarop de verpakking wordt opengemaakt. Dit kan beter niet met een schaar, scherpe nagels, of tanden gebeuren. Het correct afdoen van een condoom speelt ook een rol in de veilige seks, maar dit kan minder gemakkelijk worden geoefend. Geef prostituees in dit verband het advies om als de klant na de ejaculatie terugtrekt, de condoomrand vast te houden,
37
zodat deze niet in de vagina achterblijft. Vervolgens moeten ze het condoom van de penis halen, het dichtknopen en weggooien. Misverstanden rond condoomgebruik De voorlichting kan het best aansluiten bij de praktische gang van zaken. Om daar een beeld van te krijgen, kun je aan de prostituees vragen wat zij doen om de seks zo veilig mogelijk te houden. Op deze manier kunnen misverstanden aan het licht komen, waarmee je misschien helemaal geen rekening houdt. Zo komt het voor dat prostituees denken dat seks extra veilig is, als ze twee condooms over elkaar doe. Het tegendeel is waar. Bij gebruik van twee condooms over elkaar is de kans op condoombreuk of afglijden groter, omdat het rubber van de twee condooms gaat schuren en eerder kapot gaat. Wellicht bestaan er nog andere misverstanden over correct condoomgebruik en veilige seks. Nogmaals: om daarachter te komen moet je eerst in een gesprek achterhalen op welke wijze de prostituees met veilige seks omgaan. In de voorlichting kun je dan hierop ingaan. Adviezen rond condoombreuk Het kan gebeuren dat een condoom scheurt of afglijdt. Condoombreuk kan een schrikreactie veroorzaken die prostituees naar middelen doet grijpen, die contraproductief en soms zelfs schadelijk zijn. Een veel voorkomende reactie is, dat de prostituee haar vagina hard uitspoelt met de straal van een douchekop. Een nadeel is dat het sperma zo dieper in de vagina wordt gespoeld. Een andere reactie is, dat de prostituee een ontsmettend of bijtend middel in haar vagina doet, met de bedoeling het sperma, bacteriën en virussen onschadelijk te maken. Risico hiervan is dat het slijmvlies van de vagina wordt aangetast, terwijl het gewenste effect niet zonder meer wordt bereikt. Genoemde reacties op condoombreuk zijn op zich niet bevreemdend. Er blijkt een behoefte uit om zo effectief mogelijk verlost te raken van het sperma en ongewenste effecten daarvan. Het advies bij condoombreuk staat dan ook haaks op wat de prostituees in paniek kunnen doen. Het advies is namelijk niet ingrijpen en het sperma zoveel mogelijk op natuurlijke wijze uit de vagina te laten vloeien. Om dit te bevorderen kan geadviseerd worden om naar het toilet te gaan om te plassen en daarna wat te lopen, zodat de zwaartekracht zijn werk kan doen. Om enigszins aan de behoefte van de prostituee tegemoet te komen 'om iets te doen', kun je haar adviseren eerst goed uit te plassen en vervolgens de vagina voorzichtig uit te wassen met lauw water. Condoombreuk en vaginale crèmes Er zijn verschillende crèmes op de markt waarvan het gebruik na condoombreuk wordt aangeprezen ter preventie van soa en zwangerschap. Als deze crèmes werkelijk voor 100 procent bescherming zouden bieden, dan zouden ze condoomgebruik in feite overbodig maken. Dit is absoluut niet zo en het is dan ook de vraag wat het gebruik van deze crèmes toevoegt. Veelvuldig gebruik van dergelijke crèmes is waarschijnlijk ook schadelijk voor het slijmvlies van de vagina. Sommige vaginale medicijnen en crèmes bevatten ook vet en zijn schadelijk voor het condoom. Als een prostituee een vaginaal medicijn gebruikt, zou ze bij arts of apotheek moeten nagaan of dit schadelijk is voor het condoom. Condoombreuk en soa-onderzoek Welke maatregelen ook worden getroffen als een condoom kapot gaat, er blijft een risico op soa bestaan. Hoewel prostituees de behoefte kunnen hebben om meteen
38
na te gaan of zij een soa hebben opgelopen, moet je uitleggen dat het zinloos is om direct een soa- onderzoek te laten doen. Het duurt immers enige tijd voor soa kunnen worden aangetoond. Voor de meeste soa is een wachtperiode van twee weken voldoende. Daarom kun je adviseren om twee weken na de condoombreuk een soa-onderzoek te laten doen. Afhankelijk van de onrust van de prostituee kan er soms eerder een afspraak gemaakt worden, juist als iemand nog nooit eerder soa-onderzoek liet doen, in verband met de hoge drempel. Dan is het goed om op haar hulpvraag in te gaan, met eventueel de kanttekening dat ze nogmaals terug moet komen voor verder onderzoek. Zoals bekend duurt het veel langer om aan te tonen of er sprake is van een hivinfectie, namelijk drie maanden. Het heeft dus geen zin om vlak na een condoombreuk een hiv-test te laten doen. Condoombreuk en hiv-preventie Het kan gebeuren dat een prostituee na condoombreuk het vermoeden of grote angst heeft met hiv te zijn geïnfecteerd en in verband daarmee om advies vraagt bij de voorlichter. Samen met de prostituee kan worden overwogen of zij in aanmerking wil komen voor een profylactische behandeling met PEP (post exposure profylaxe). Ga na of de GGD beleid heeft geformuleerd over hoe om te gaan met seksaccidenten in de prostitutie in relatie met PEP. Ontbreekt dit beleid, probeer er dan voor te zorgen dat er een duidelijk beleid opgesteld wordt.
Condoombreuk en zwangerschapspreventie Als de prostituee geen andere voorbehoedsmiddelen gebruikt dan het condoom, kan condoombreuk ook leiden tot ongewenste zwangerschap. Dit vraagt om snelle
39
actie. Advies is om binnen 72 uur de morning-afterpil te halen, via een recept van de huisarts of soa-polikliniek of abortuskliniek. In de praktijk gebeurt het erg veel dat prostituees geen extra anticonceptie gebruiken, dus vraag er zeker naar bij condoombreuk en bespreek de anticonceptie. Condoombreuk als alibi Het is inmiddels een sociale norm dat prostituees tijdens seks met de klanten een condoom gebruiken. Ondanks deze sociale norm en het veilige-seksbeleid in prostitutiebedrijven, kan het voorkomen dat een individuele prostituee niet altijd in staat is om deze norm in de beslotenheid van het seksuele contact met de klant te handhaven. Juist omdat het taboe op onveilige seks – ook tussen prostituees onderling – groot is, kan het voorkomen dat de betrokken prostituee er moeite mee heeft de onveilige seks met de voorlichter te bespreken. Dat betekent niet dat de prostituee niet bang is om bijvoorbeeld soa op te lopen. Ze kan je daarover vragen stellen. Om te maskeren dat ze (regelmatig) zonder condoom werkt, kan ze haar vragen stellen vanuit het perspectief dat ze met een kapot condoom te maken had. Ook al heb je een vermoeden ze vaak geen condooms gebruikt dan is het waarschijnlijk niet verstandig dat vermoeden direct te uiten. Reactie van de prostituee kan zijn dat ze in haar schulp kruipt en niets meer van je wil weten. Het is beter om een op haar persoon toegesneden advies te geven over bijvoorbeeld soa-onderzoek. Daarnaast kan het alibi een opstap zijn om voorlichting en advies te geven over de onderhandeling en omgang met de klant.
40
7
Soa en soa-onderzoek
Om soa tijdig op te sporen en te behandelen is regelmatig soa-onderzoek onder prostituees noodzakelijk, ook als er veilig wordt gewerkt. Het is goed om regelmatig soa-onderzoek als een soort beroepscode op te vatten: een professionele prostituee laat zich regelmatig onderzoeken. Voor informatie over de verschillende soa, is het ‘Handboek soa’ (Stichting soa-bestrijding, Utrecht 1998) een goed naslagwerk en ook de website www.soa.nl.
Soa-bestrijding omvat het geheel van preventie en curatieve en niet-curatieve zorg rondom díe infectieziekten, die altijd of meestal door seksueel contact worden overgebracht. De preventieve zorg wordt bij de soa-bestrijding op de volgende manier onderverdeeld: - primaire preventie: het geven van voorlichting (individueel, groepsgericht of algemeen) om gedrag veilig te maken of te houden om zo te voorkomen dat een soa wordt overgedragen; - secundaire preventie: ervoor zorgen dat een (mogelijke) patiënt zo snel mogelijk onder behandeling komt om a. complicaties te voorkomen en b. te voorkomen dat anderen besmet raken; - tertiaire preventie: bij aanhoudende ziekte het inzetten van de juiste therapie en nacontrole om verdere complicaties te voorkomen. Deze vorm van preventie komt alleen voor in de curatieve sector.
Redenen voor regelmatig soa-onderzoek -
Het condoom beschermt, ook bij 100 procent consequent gebruik, niet tegen alle soa; de meeste soa gaan niet vanzelf over; er wordt geregeld toch gepijpt zonder condoom. De prostituee loopt zo de kans op soa zoals gonorroe, chlamydia, syfilis, hepatitis B, herpes en wratten in de keel of mond; soa kunnen klachten geven, maar vaak merken mensen, vooral vrouwen, niet dat ze een soa hebben; ook zonder klachten kan iemand geïnfecteerd zijn en dit aan een ander overdragen; de meeste soa zijn goed te behandelen, het is zaak ze zo vroeg mogelijk op te sporen. Dit is vooral van belang voor het voorkómen van (ernstige) complicaties; alleen door onderzoek kan de diagnose van een soa gesteld worden; iemand heeft een soa nooit alleen, omdat het opgelopen wordt door onveilige seks met iemand die geïnfecteerd is. Daarom is, voor zover mogelijk in de prostitutie, partnerwaarschuwing erg belangrijk.
Een andere belangrijke reden voor regelmatig soa-onderzoek voor prostituees zijn de 'privé-contacten'. Uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken komt naar voren dat prostituees ook in hun privé-contacten risico lopen op een soa. Vaak 41
wordt tijdens die seksuele contacten niet veilig gevreeën. Voor prostituees heeft het condoom naast bescherming tegen soa nog een andere functie. Het condoom wordt beschouwd als hét onderscheid tussen commerciële seks en niet-commerciële seks, tussen werk en privé-leven. Om privé-partners niet te associëren met klanten, willen zij vaak geen condoom met die partners gebruiken. Het is een lastig onderwerp om te bespreken, maar wel goed, omdat de vrouwen vaak niet beseffen dat ze thuis ook risico (kunnen) lopen.
Kwaliteit Om de kwaliteit van het soa-onderzoek in de prostitutie te bevorderen en het onderzoek te standaardiseren, ontwikkelde de Stichting soa-bestrijding 'richtlijnen voor soa-onderzoek bij prostituees'. Standaardisering is van belang omdat prostituees regelmatig van werkplaats wisselen en daarom met wisselende artsen contact hebben. De richtlijnen zijn verwerkt tot een richtlijn van de Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding en daarmee de professionele norm voor artsen die soa-onderzoek doen bij prostituees. Het is de bedoeling dat elke arts die prostituees op soa onderzoekt volgens deze richtlijnen te werk gaat. In de richtlijnen worden voor (periodiek) soa-onderzoek twee soorten consulten onderscheiden. Eerste consult: hieronder wordt verstaan het eerste bezoek van een prostituee aan een arts voor onderzoek op soa Vervolgconsult: consult in het kader van periodiek soa-onderzoek, consult naar aanleiding van klachten ofwel gelopen risico, consult naar aanleiding van gewaarschuwd zijn of een consult in verband met de nacontrole van een recent behandelde soa. Voor beide consulten worden richtlijnen en aandachtspunten gegeven.
Frequentie Over de frequentie waarmee soa-onderzoek idealiter wordt uitgevoerd bestaan in de huidige situatie nog vragen. In de communicatie met exploitanten en prostituees kun je het best een heldere norm te stellen: viermaal per jaar is een duidelijke en aanvaardbare norm. Uiteraard kan in individuele gevallen van die norm worden afgeweken. Bij klachten of als er bijvoorbeeld sprake is geweest van condoombreuk, kan het nodig zijn tussentijds een soa-onderzoek te doen. Als bij een bepaalde prostituee regelmatig een soa wordt geconstateerd, kan het ook nodig zijn van de standaard af te wijken. Overigens is extra voorlichting dan wel op zijn plaats. Je kunt het beste de vrouwen stimuleren zorg te dragen voor hun eigen gezondheid. Prostituees moeten het zelf belangrijk vinden, het is hun eigen verantwoordelijkheid. Eén van de onderdelen van het veilige-seksbeleid is dat prostitutiebedrijven prostituees de mogelijkheid moeten bieden zich periodiek op soa te laten onderzoeken. Dat betekent niet dat de exploitant, met deze voorwaarde in de hand, de prostituees kan dwingen om zich te laten onderzoeken. Het soa-onderzoek blijft dus een vrijwillig karakter dragen.
42
Soa-onderzoek: waar en door wie Het soa-onderzoek voor prostituees is overal anders 'geregeld'. In steden waar laagdrempelige soa-poliklinieken bestaan, worden deze vaak bezocht door prostituees. In regio's waar niet zulke klinieken zijn, is het voor prostituees veel moeilijker een goed adres te vinden voor een volledig soa-onderzoek. Ze kunnen terecht bij: Huisarts In principe kunnen Nederlandse prostituees voor soa-onderzoek terecht bij de huisarts. De huisarts kan ook doorverwijzen naar een dermatoloog of gynaecoloog. Het ziekenfonds vergoedt deze behandelingen. Huisartsen zijn niet altijd op de hoogte van de richtlijnen. Veel prostituees willen echter niet naar hun eigen huisarts, omdat ze bang zijn dat bekend wordt dat ze in de prostitutie werken. Of ze vertellen de huisarts niet dat ze in de prostitutie werken. De huisarts vraagt dan niet goed door op gelopen risico's en zal waarschijnlijk een niet volledig soa-onderzoek doen. Daar komt nog bij de verwarring over 'het doen van een uitstrijkje'. Het uitstrijkje dat de huisarts normaliter doet, is het uitstrijkje op baarmoederhalskanker. Veel prostituees denken dat via dit uitstrijkje ook soa worden onderzocht. Kortom: als prostituees naar hun huisarts gaan voor soa-onderzoek, benadruk dan wel dat ze de huisarts vertellen dat ze in de prostitutie werken. Laagdrempelige of een drempelvrije soa-polikliniek Drempelvrij betekent gratis en anoniem soa- en hiv-onderzoek, ook als iemand onverzekerd is. Men kan er terecht zonder doorverwijzing. In Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht zijn drempelvrije poliklinieken. Laagdrempelig betekent dat je als sociaalverpleegkundige een verwijzing kan geven (nu nog via de VOMIL-regeling). Ook dat onderzoek is gratis en anoniem. Laagdrempelige soa-poliklinieken zijn er in Groningen, Leiden, Maastricht en Nijmegen. GGD-spreekuren Bij sommige kleinere GGD-en kan men terecht voor direct onderzoek en behandeling van soa. Ook zijn er enkele GGD-en die speciale spreekuren hebben voor prostituees. Bij een aantal GGD-en wordt de VOMIL-regeling zeer frequent gebruikt, met name voor prostituees. Huiskamers bij de meeste huiskamerprojecten voor straatprostituees zijn ook spreekuren voor soa-onderzoek. VOMIL-regeling De VOMIL-regeling is een gratis verwijsmogelijkheid. De regeling is in 1976 ingesteld, om het voor mensen buiten de grote steden ook mogelijk te maken om zich gratis en anoniem op soa te laten onderzoeken. Deze regeling staat al jaren op de nominatie om te verdwijnen dan wel vervangen te worden, maar is voorlopig nog in gebruik. De regeling houdt in dat je als sociaalverpleegkundige een cliënt kan doorverwijzen naar een dermatoloog in een nabij gelegen ziekenhuis. Vervolgens wordt er een verwijsbriefje gemaakt, waarop (gecodeerd) gegevens kunnen worden ingevuld. De
43
dermatoloog doet het soa-onderzoek en geeft de uitslag aan de sociaalverpleegkundige door. Via deze regeling wordt vergoed: het consult bij de dermatoloog, laboratoriumtesten en eventuele medicijnen voor behandeling. Clubartsen In een deel van de seksclubs worden prostituees op locatie onderzocht door een arts. Goede uitzonderingen daargelaten, werken de meeste clubartsen niet volgens de 'richtlijnen soa-onderzoek bij prostituees'. Het onderzoek gebeurt nogal eens met een hoge frequentie, bijvoorbeeld eenmaal per twee weken. Het afnemen van bloed voor de hiv-test, wordt vaak zonder serieuze counseling gedaan. Een aantal clubartsen geniet groot respect in de prostitutiewereld, met name ook vanwege de continuïteit en de niet al te hoge kosten. Vaak is de clubarts ook redelijk goed op de hoogte van wat er in de prostitutiewereld speelt. De vraag is of de clubarts wel een volledig soa-onderzoek uitvoert, zoals beschreven in de richtlijnen. Uit de relatief lage kosten voor het consult van de clubarts blijkt, dat het uitgevoerde soa-onderzoek, nooit volledig kan zijn. De laboratoriumkosten voor volledig soa-onderzoek zijn over het algemeen al hoger dan het honorarium wat de clubarts rekent. Prostituees zijn vaak niet op de hoogte van wat een volledig soa-onderzoek inhoudt. Ze vertrouwen er, niet altijd terecht, op de clubarts dat deze hen voldoende onderzoekt. Vraag de exploitant of in zijn bedrijf een clubarts komt en wie dat is. Laat de exploitant weten dat je contact met de clubarts op zal nemen om vragen te stellen met betrekking tot de kwaliteitsstandaard van het soa-onderzoek. Nog even ter zijde: de exploitant heeft geen recht om de uitslag van het soaonderzoek te weten. Prostituees zijn hiervan niet altijd op de hoogte. De informatie over uitslagen is privé en artsen, ook de clubartsen, hebben in principe geheimhoudingsplicht. Bij overtreding van deze geheimhouding zou een arts aangeklaagd kunnen worden door betreffende prostituee.
Een soa hebben en toch werken Indien bij een prostituee een soa is geconstateerd, is het eerste advies geen seksueel contact te hebben, ook niet met een condoom. In de praktijk blijkt dit echter om diverse redenen niet haalbaar te zijn en werken prostituees door. Het is bijvoorbeeld (nog) niet mogelijk om als prostituee de ziektewet in te gaan. Met name illegaal verblijvende prostituees voelen een financiële noodzaak om door te werken. Eventuele risico's van doorwerken tijdens de onderzoeks- en behandelfase zijn ook afhankelijk van om welke soa het gaat. Je moet extra benadrukken dat de seks veilig moet zijn (met condoom), ook tijdens contact met de privé-partner. Als een prostituee een soa heeft, zijn er naast consequent condoomgebruik, per soa de volgende aanvullende adviezen van belang in de voorlichting.
44
Uitgangspunt is veilige seks, dus alles mét condoom en/of beflapje: Infectie
Mogelijkheid tot seksueel contact
Bacteriële vaginose (geen soa)
Seksueel contact mogelijk op dag van behandeling
Candidiasis (geen soa)
Seksueel contact mogelijk op dag van behandeling. Vaginale crèmes en zetpillen kunnen condoom aantasten (vet/oliebasis).
Chlamydia
Tijdens de week van behandeling of de week volgend op eenmalige behandeling geen oraal, anaal of genitaal contact. De ander aftrekken kan geen kwaad.
Condymolata acuminata (genitale wratten)
Op de dag van de behandeling geen oraal, anaal of genitaal contact. Zolang wratten zichtbaar zijn, aanraking met geslachtsdelen van partner vermijden. De ander aftrekken kan geen kwaad.
Gonorroe
Tot de nacontrole geen oraal, anaal of genitaal contact. De ander aftrekken kan geen kwaad.
Hepatitis B, acute vorm
Geen oraal, anaal of genitaal contact. De ander aftrekken kan geen kwaad. Pas weer verder seksueel contact na toestemming van de arts.
Hepatitis B, dragerschap
Naast consistent condoomgebruik bij oraal, anaal of genitaal contact, ook oppassen met slijmvliescontacten. Dit geldt ook voor de partner, indien die nog niet gevaccineerd is of hepatitis B heeft doorgemaakt. De mogelijkheden nagaan voor andere beroepskeuze.
Herpes genitalis
Geen seksueel contact tijdens het blaasjes/wondjesstadium. De eerste 1-3 maanden na de eerste infectie is er een verhoogde kans op a-symptomatische uitscheiding van het virus. De mogelijkheden voor een andere beroepskeuze nagaan.
Hiv
Altijd condoomgebruik. Regelmatige monitoring en behandeling van hiv-infectie en andere soa. Mogelijkheden nagaan voor andere beroepskeuze.
Niet specifieke urethritis
Bij voorkeur tijdens de week van behandeling of de week volgend op éénmalige behandeling geen oraal, anaal of genitaal contact.
PID (pelvic inflammatic disease)
Geen oraal, anaal of genitaal contact tot de nacontrole (na 1 tot 2 weken).
Schaamluis
Geen seksueel contact op de dag van behandeling. Beddengoed en kleren goed wassen.
Scabiës
Geen seksueel contact op de dag van behandeling. Beddengoed en kleren goed wassen.
Syfilis
De eerste 10 dagen vanaf de start van de behandeling geen oraal, anaal of genitaal contact.
Trichomoniasis
Geen oraal, anaal of genitaal contact op de dag van behandeling. Liefst wachten tot de nacontrole.
Ulces molle
Geen oraal, anaal of genitaal contact tot de nacontrole (na 1 tot 2 weken).
45
Ander beroep? Je kunt overwegen of je met prostituees met een virale soa de mogelijkheden wilt bespreken voor een andere beroepskeuze. Het is een gevoelig onderwerp, waarbij het vooral zaak is geen stigmatiserende uitspraken te doen. Toch kan het verstandig zijn om de mogelijkheden te bekijken. Je kunt verwijzen naar maatschappelijk werk, zelfhulpgroepen of medewerkers van de diverse prostitutieprojecten. Mogelijkheden voor een andere beroepskeuze kunnen met name bij migrantenprostituees lastig zijn. De nadruk bij hen zal toch vooral liggen op goed en veilig condoomgebruik.
Hepatitis B De Gezondheidsraad beveelt vaccinatie tegen hepatitis B speciaal aan voor bepaalde risicogroepen en –beroepen. Medisch en paramedisch personeel wordt geadviseerd zich te laten vaccineren tegen hepatitis B, maar ook mensen met veel wisselende partners, waaronder prostituees. Het is een van de weinige soa waar men zich tegen kan laten vaccineren en het is dan ook goed om prostituees op de mogelijkheid te wijzen. GGD Nederland is gestart met een landelijke implementatie hepatitis B-vaccinatie voor risicogroepen. Het is een tweesporen beleid: een basisaanbod en een extra aanbod. Het basisaanbod houdt in dat in principe elke GGD een gratis hepatitis Bvaccinatie kan aanbieden voor risicogroepen. Prostituees vallen onder de risicogroepen. Het extra aanbod beperkt zich tot een vijftiental GGD-en, die extra projectgeld krijgen voor meer outreachende activiteiten. Voor meer informatie: GGD Nederland (zie adressen).
46
8
Voorlichting en migrantenprostituees
Het Nederlandse gedoogbeleid van voor oktober 2000, heeft geleid tot de toestroom van prostituees uit het buitenland. In 2000 was meer dan de helft van de prostituees niet Nederlands. In je voorlichtingswerk heb je dus te maken met veel verschillende talen en culturen. Bovendien is na de wetswijziging een deel van de buitenlandse prostituees moeilijker te bereiken: exploitanten zijn strafbaar als ze illegale vrouwen in dienst hebben.
De wet De nieuwe wet heeft ook als doelstelling: het terugdringen van de omvang van prostitutie door illegalen. Prostituees van buiten de Europese Unie, die niet beschikken over een geldige verblijfstitel, mogen niet meer in Nederlandse prostitutiebedrijven werken. Migranten uit landen van de Europese Unie (België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Griekenland, Groot-Brittannië, Noord Ierland, Italië, Luxemburg, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Zweden) en de EER (Europese Economische Ruimte: Noorwegen, Liechtenstein en IJsland) hebben, onder bepaalde voorwaarden, het recht zich vrij te vestigen in Nederland. Dat zou in principe ook voor prostituees gelden. Een voorwaarde is onder meer dat zij economisch zelfstandig zijn. Onderdanen uit Associatielanden (Polen, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Roemenië, Bulgarije, Slovenië, Estland, Letland en Litouwen) moeten aan meer voorwaarden voldoen. Het is nog de vraag of prostituees uit deze landen als zelfstandig ondernemer worden beschouwd. Rechters doen hierover verschillende uitspraken, jurisprudentie wordt aangevochten door het Openbaar Ministerie. Kortom, hierover is het laatste woord niet gezegd. Voor actuele informatie hieromtrent kan je de website van de Mr. A. de Graafstichting raadplegen (www.mrgraaf.nl). De richtlijn van de overheid is dat er streng moet worden opgetreden tegen bedrijven die illegaal verblijvende prostituees in dienst hebben. Het kan een exploitant zijn vergunning kosten. Het is zeer waarschijnlijk dat de samenstelling van de groep migrantenprostituees blijft veranderen. Ook zullen er prostituees zonder de juiste papieren blijven werken in de Nederlandse prostitutie. Als er voor de vrouwen geen mogelijkheid is om in het legale circuit werk te vinden, dan zoeken ze illegale mogelijkheden. Er zijn ongetwijfeld criminele organisaties die de vrouwen, al dan niet onder dwang, aan valse papieren helpen en/of een illegale werkplek. Het is uiteraard veel moeilijker om met deze vrouwen, of dit circuit in contact te komen. Maar gemeenten en GGD-en hebben wel een verantwoordelijkheid voor de preventie van soa en aids, ook in de illegale bedrijven. Gezien vanuit het risico van soa en aids is aandacht voor illegale bedrijvigheid zelfs extra hard nodig omdat de arbeidsomstandigheden in dergelijke bedrijven wellicht slecht zijn.
47
Voorlichting aan migrantenprostituees In je rol van voorlichter, zal je je werkwijze moeten aanpassen om verschillen in taal en cultuur te integreren. Er zijn veel aspecten en verschillen in opvatting die we onder cultuurverschillen samenvatten. Enkelen worden hier meer toegelicht, maar blijf bewust van de noodzaak om zo veel mogelijk binnen het kader van de cultuur van de prostituee te werken zonder dat dit af doet aan de preventieve boodschap. Je zult creatief te werk moeten gaan met je eigen vaardigheden op dit gebied. Verschillende talen en culturen De diversiteit aan talen en culturele achtergronden van migrantenprostituees is groot. Je kunt niet volstaan met Nederlands of Engels. Niet alleen de taal kan een probleem zijn, ook de verschillende opvattingen en kennis over seksualiteit, prostitutie, soa/hiv, anticonceptie, medicijngebruik, man-vrouw of prostituee-klant relatie lopen per cultuur uiteen. Niet iedere migrantenprostituee wil aangesproken worden als prostituee. Omdat zij zichzelf vaak niet zo ziet, kan ze zeer beledigd reageren als je haar zo aanspreekt. Voor haar is het een overlevingsstrategie voor zichzelf of de familie en kinderen in het thuisland. Ze werkt dan in ruil voor geld of goederen, maar beschouwt zichzelf niet als prostituee. Praten over seks en seksualiteit In Nederland is men vrij direct in het praten over seksualiteit en is gewend de dingen bij de naam te noemen. Zo is het b.v. een niet ongewone vraag aan een Nederlandse prostituee of ze ook aan anale seks doet. Voor veel migrantenprostituees is een dergelijke vraag veel te direct. Voor de voorlichting betekent het dat je meer moeten omschrijven of suggereren. Een indirecte manier van voorlichten kan goed werken, je presenteert je voorlichting dan in de vorm van 'een verhaal over': "ik ken een vrouw, die vroeg me eens….". Medicijngebruik In Nederland is de medische wereld relatief terughoudend in het voorschrijven van medicijnen. In andere landen, bijvoorbeeld in Latijns Amerika, bestaat die terughoudendheid veel minder, terwijl aan de medicijnen een soms te grote helende en soms ook preventieve kracht wordt toegedicht. Het komt erg veel voor dat prostituees ter preventie van soa/hiv antibiotica slikken. Er wordt, zonder doktersvoorschrift, veel aan zelfmedicatiegedaan en onderling ontstaat er soms een hele handel in pillen voor en tegen alles. In de voorlichting over en de behandeling van een soa is het van belang goed duidelijk te maken dat een medicijnkuur die wordt voorgeschreven helemaal afgemaakt moet te worden. Als de klachten over zijn, moet een vrouw niet de rest van de strip aan een collega geven, of bewaren voor als ze weer klachten krijgt. Dit kan ernstige resistentie voor antibiotica tot gevolg hebben. Misverstanden over preventie en medicijngebruik zijn vrij groot. Ook 'de pil' (als anticonceptie) wordt geregeld van elkaar gebruikt en vrouwen 'dokteren' er zelf mee. Anticonceptie Prostituees uit Midden- en Oost-Europa ondergaan relatief veel abortussen, wegens gebrek aan vertrouwen of onbekendheid met anticonceptiva. Onder hen leven veel vooroordelen over de pil: je wordt er dik van, krijgt ongewenste haargroei etc. Deze oordelen zijn gebaseerd op ervaringen met de 'eerste generatie pil', die veel hormonen bevatte en inderdaad ook veel bijwerkingen veroorzaakte. De huidige
48
generatie pillen is veel lichter en geven deze bijwerkingen minder. Ook de angst om na pilgebruik nooit meer zwanger te kunnen worden, leeft sterk onder vrouwen uit de voormalige Oostbloklanden. In de voorlichting aan deze groep vrouwen is meer nadruk nodig op de nadelen van veel abortussen en de voordelen van pilgebruik. Man-vrouw verhouding In sommige culturen geeft de bestaande man/vrouw-verhouding problemen in het werk als prostituee. In een cultuur waar de man duidelijk de baas is en alles bepaalt, is het voor een vrouw moeilijker haar eigen grenzen te stellen. Met name beginnende (migranten)prostituees gaan soms te veel mee met de wensen van klanten. Het is goed om duidelijk te maken dat je als vrouw en als prostituee duidelijk kunt zijn in wat je wel of niet wilt doen, en tegen welke prijs. Veel migrantenprostituees werken, ook onder druk van concurrentie, onder de prijs en bieden te veel seksuele handelingen tegen een te lage prijs. Wantrouwen officiële instanties Veel migrantenprostituees kennen de weg niet naar een GGD voor betrouwbaar soaonderzoek. Je zal ze, soms letterlijk, goed de weg moeten wijzen. Bovendien zullen ze, met name wanneer ze niet over de juiste papieren beschikken, bang zijn om naar een officiële instantie te gaan. De angst om tijdens een soa-onderzoek opgepakt te worden en het land te worden uitgezet, moet je weerspreken. Prinsen op witte paarden In alle culturen zijn er prostituees die de fantasie hebben dat ze via hun werk de ideale klant ‘de prins op het witte paard’ zullen tegenkomen: één van die klanten zal de ware zijn, één van de klanten zal met haar trouwen en zorgen dat ze niet meer hoeft te werken. Probeer de romantische verwachting dat een vaste klant een potentiële prins is, te bespreken. En daarbij hoef je het romantische niet zozeer te weerleggen, maar wel het idee dat hij dan zonder condoom ‘kan’. Dwang Een gedeelte van de groep migrantenprostituees werkt onder dwang. Wanneer prostituees onder dwang van anderen werken, heeft dit invloed op de manier waarop ze werken. De druk om geld te moeten afdragen kan groter zijn dan de zorg voor de eigen gezondheid. Wees hierop bedacht en heb er begrip voor. Benadruk wat de voordelen zijn van veilige seks op de langere termijn, voor zichzelf en ook voor diegene(n) voor wie ze werken. Als een migrantenprostituee jouw hulp vraagt met betrekking tot gedwongen prostitutie en vrouwenhandel, weet welke opvangmogelijkheden er in je regio zijn. De Stichting Tegen Vrouwenhandel is voor slachtoffers van gedwongen prostitutie en vrouwenhandel.
Voorlichters In de Prostitutie (VIPs ) Het is onmogelijk en ook niet nodig om al de specifieke kenmerken van de verschillende migranten op te sommen. Je hoeft ook niet alles zelf uit te vinden. Gespecialiseerde regionale of landelijke instellingen, waaronder de Stichting soabestrijding, kunnen je aan actuele informatie helpen. Om taal- en cultuurproblemen te overbruggen, kun je ook een beroep doen op de VIP-pool van de Stichting soabestrijding.
49
De VIP-pool is voortgekomen uit peer-educatie project van de Stichting soabestrijding. Bij peer-educatie geeft een groepsgenoot voorlichting aan een andere groepsgenoten. Dat betekende bij dit project dat (ex)prostituees voorlichting geven aan prostituees. Later is het concept van peer-education uitgebreid naar dat van culturele bemiddelaars (voorlichters uit zelfde taal en cultuurgebied als de prostituees) en kregen de benaming: VIPs, de Voorlichters In de Prostitutie. Deze culturele bemiddelaars hoeven niet zelf in de prostitutie gewerkt te hebben. Werken met een VIP Inmiddels werken de meeste VIPs samen met een vaste GGD. Een aantal VIPs heeft een uurcontract bij de GGD, anderen werken op freelance basis. In de praktijk zijn er een tiental GGD-en die op regelmatige basis met een VIP werken. De meeste GGD-en die met een VIP samenwerken zijn erg enthousiast over deze manier van prostituees benaderen. Het werken met een VIP biedt de volgende voordelen: - drempelverlagend door de taal en cultuurkennis; - VIP en veldwerker stimuleren elkaar en steunen elkaar in moeilijke situaties; - de voorlichting verloopt effectief en in een prettige sfeer; - de GGD-er krijgt meer achtergrond informatie over de situatie van de prostituees; - het contact met de prostituees is directer en gemakkelijk; - VIPs zijn creatief in de voorlichting. In het werken met VIPs is het van groot belang dat er voorafgaande aan de werkzaamheden goede afspraken worden gemaakt. Het blijkt in de praktijk niet te werken om 'zomaar' een losse VIP in te huren en veldwerk te gaan doen. Het is echt nodig om voorafgaand aan het veldbezoek samen met de VIP een aantal zaken door te spreken: - over de inhoud van de voorlichting In elke stad en GGD zijn bepaalde zaken verschillend geregeld, dus is het van belang dat de VIP een goed beeld heeft van de gang van zaken in de betreffende regio. Het is handig als zij weet waar prostituees heen kunnen worden verwezen voor soa-onderzoek, waar ze eventueel medische hulp kunnen krijgen etc. Het up-to-date hebben van een sociale kaart is hierbij handig. - soa-vragen Voor wat betreft gedetailleerde vragen met betrekking tot soa, is het goed dat de VIP deze ter plekke terugkoppelt aan de sociaal verpleegkundige. VIPs zijn geschoold met betrekking tot soa, maar detailvragen zijn voor de sociaal verpleegkundigen. - het belang van terugkoppelen tijdens de voorlichting Spreek met de VIP goed af welke zaken ze dient terug te koppelen. Hoewel de VIP meer is dan een tolk, is het wel goed om op de hoogte te zijn van waar het gesprek over gaat. Soms is het juist ook goed om de VIP de ruimte te geven om het gesprek te laten gaan, zodat de prostituee zich beter op haar gemak voelt, maar uiteindelijk moet je wel weten waar het gesprek over gaat. Zeker wat betreft hulpverleningszaken is het belangrijk dat de VIP dingen aan je terugkoppelt: jij bent immers op de hoogte van de gang van zaken in je regio. - de mogelijke verschillen in verantwoordelijkheden en rollen van VIP-er en sociaal verpleegkundige In principe is de sociaal verpleegkundige de eindverantwoordelijke voor wat betreft het veldwerk. Hoewel tijdens de training regelmatig aan de orde is
50
geweest dat VIPs zich niet als hulpverlener moeten opstellen, blijkt dit in de praktijk moeilijk te zijn. Het is daarom van belang om steeds samen op stap te gaan. Duidelijke afspraken en goed terugkoppelen zijn echt van belang. De VIPs werken met een vergoeding op uurbasis, naast een reiskostenvergoeding. Voor meer informatie en het maken van afspraken kan contact worden opgenomen met de projectmedewerker prostitutie van de Stichting soa-bestrijding.
51
9
Voorlichting en exploitanten
In het kader van het veilige-seksbeleid heb je als sociaal verpleegkundige altijd met exploitanten te maken, want zij verantwoordelijk voor het uitvoeren van de regels. Ook wanneer ze die regels officieel niet hebben onderschreven, zijn ze verantwoordelijk voor de arbeidsomstandigheden en voor de hygiëne in hun bedrijf.
Verwachtingen Bij je bezoeken aan de prostitutiebedrijven moet het voor de exploitant duidelijk zijn wat hij van jou en de GGD kan verwachten. Bespreek in een van de eerste bezoeken de verwachtingen van beide zijden. En vertel ook over de verschillende doelen van je bezoek(en): Exploitatievergunning Afhankelijk van het gemeentelijk beleid kan het bezoek verschillen. In sommige gemeentes rapporteert de GGD hun bevindingen met betrekking tot het veiligeseksbeleid. Ook kan het controleren van de technische hygiëne in de club een taak zijn van de GGD. In andere gemeentes behoort de GGD alleen toegang te krijgen voor het geven van voorlichting en is dat ook wat je komt doen. Kennismaking met eigenaar/exploitant en/of prostituees Het is prettig om goed contact te zien te krijgen met de eigenaar. Het vergemakkelijkt het maken van afspraken en vervolgbezoeken. Er bestaan geen recepten voor 'goed contact', maar wederzijds respect is zeker een ingrediënt. De doorstroom van prostituees is over het algemeen groot en de kans is klein dat je vrouwen twee keer treft. Probeer te achterhalen waarover de vrouwen informatie willen en ga daar zo goed mogelijk op in. (Thema)voorlichting aan de prostituees (groepsvoorlichting) Als je groepsvoorlichting geeft, kun je het hebben over soa, sekstechnieken, materialen, soa-onderzoeksmogelijkheden. De exploitant kan ervoor zorgen dat zoveel mogelijk vrouwen weten wanneer je komt. Individuele voorlichting aan prostituees Bij een afspraak met een of meer prostituees geef je gerichte voorlichting aan de hand van vragen of problemen. Het stimuleren van regelmatig soa-onderzoek kan in een persoonlijk gesprek goed toegelicht worden. Vraag de exploitant ervoor te zorgen dat dit gesprek in een aparte ruimte plaatsvindt en maak afspraken over storen. Soa-onderzoek of hepatitis B vaccinatie Het kan zijn dat je vanuit de GGD soa-onderzoek doet op locatie. De exploitant moet daarvoor misschien een bepaalde ruimte vrij maken, waar je rustig kunt vaccineren of onderzoek doen.
52
Bron- en contactopsporing Het kan zijn dat je van een klant hoort dat hij iets opgelopen heeft in een prostitutiebedrijf. Als je naar dat bedrijf gaat om 'de contacten op te sporen' is hierbij wel enige tact vereist. Informeer de exploitant dat je informatie hebt gekregen van een klant dat het om zijn club gaat. Probeer zo 'anoniem' mogelijk naar de bron op te sporen, dus zonder naam en toenaam van de klant of prostituee.
Het veilige-seksbeleid Sinds de opheffing van het algemeen bordeelverbod geven gemeenten vergunningen uit voor het exploiteren van een prostitutiebedrijf. In de meeste gemeenten zijn een aantal voorwaarden op het gebied van soa-preventie opgenomen zijn in de gemeentelijke verordening. Ook wanneer een bedrijf niet verplicht is door de gemeente om het veilige-seksbeleid uit te voeren, is het bespreken waard. 1. Prostitutiebedrijven dienen een 'veilige-seksbeleid' te voeren. Bij het voeren van een veilige-seksbeleid hoort dat de exploitant veilige seks als huisregel ook aan de klant kenbaar maakt. Dit kan hij doen door deze huisregels zichtbaar op te hangen, of door middel van 'visitekaartjes' aan de klant te geven. De exploitant moet er in ieder geval een methode voor hebben bedacht om veilige seks onder de aandacht van de klant te brengen. In advertenties mag de exploitant er in principe geen reclame voor maken dat hij een veilige-seksbeleid voert: veilige seks is namelijk een algemeen maatschappelijke norm, of zou dat moeten zijn, en niet specifiek voor het aanbod van een bepaald prostitutiebedrijf. 2. Prostitutiebedrijven dienen toegankelijk te zijn voor voorlichting (vanuit GGD-en) op het gebied van soa, veilige seks en aanverwante onderwerpen. Op zijn minst heb je toegang tot het bedrijf. En op zijn best ontstaat er een open verstandhouding met het bedrijf, waarin je je voorlichting zo goed mogelijk kunt doen. Je hebt clubs en exploitanten ook daadwerkelijk wat te bieden met jouw voorlichting, materiaal en (product)kennis. Voorlichting Ook exploitanten hebben baat bij voorlichting, ze zijn lang niet altijd goed op de hoogte wat veilige seks nu precies inhoudt. Voorlichtingsmateriaal is te verkrijgen in diverse talen. Het is voor de exploitant handig om daar een overzichtje van te hebben. Je kunt een aantal exemplaren achterlaten in verschillende talen, de exploitant kan bellen om aanvulling. Hij dient het op een plaats neer te leggen, waar prostituees het gemakkelijk kunnen inkijken en lezen. Kijk bij een volgende bezoek ook of het materiaal er ligt en vul het zonodig aan. Veilige producten Exploitanten en bedrijfsleiders dragen vaak zorg voor het inkopen van middelen als condooms en glijmiddel. Het is natuurlijk van belang dat deze van goede kwaliteit zijn en op de goede manier gebruikt worden.
53
Een belangrijk onderwerp om met de exploitant te bespreken dat er verschillende condooms bestaan voor de verschillende seksuele activiteiten. Niet iedere exploitant weet dat, vaak is er maar één soort condoom aanwezig. Bespreek ook het onderwerp 'sponsjes'. De sponsjes, gebruikt om door te werken tijdens de menstruatie, worden soms door de exploitant ingekocht. Andere exploitanten beweren dat vrouwen in hun bedrijf niet doorwerken tijdens de menstruatie. De vrouwen zeggen dan meestal dat sponsjes wel gebruikt worden, maar dat de exploitant het niet weet. Veelal worden exploitanten bezocht door vertegenwoordigers. Ze komen langs met producten die in de prostitutie gebruikt worden (condooms, glijmiddel, sponsjes, massage-olie etc). Maar ook met middelen waarvan de werking niet bewezen is, bijvoorbeeld antibacteriële vaginale crèmes. Praat hierover met de exploitant of bedrijfsleider. Vraag ze of er een vertegenwoordiger is geweest en of er nog nieuwe producten zijn aanbevolen of gekocht. Als je het idee hebt dat het een ondeugdelijk of onveilig product is, kun je contact opnemen met het prostitutieteam van de Stichting soa-bestrijding. Zij zullen het dan voor je proberen uit te zoeken, zodat je de exploitant kunt informeren. 3. Prostitutiebedrijven dienen prostituees de mogelijkheid te bieden zich periodiek op soa te laten onderzoeken. Wat betekent dit in de praktijk? Exploitanten hebben niet de plicht ervoor zorg te dragen dat prostituees zich regelmatig laten onderzoeken. Exploitanten hebben ook niet het recht om de bij hen werkende prostituees af te dwingen zich op soa te laten onderzoeken. Het soa-onderzoek is vrijwillig, prostituees moeten het zelf willen, maar de exploitant kan het natuurlijk wel stimuleren. Over hoe vaak soa-onderzoek moet worden uitgevoerd bestaat discussie. Een frequentie van eenmaal per twee weken, zoals dat nu in een deel van de bedrijven gebeurt, is overbodig veel. Het is van belang een eenduidige en heldere norm te stellen. Het advies om viermaal per jaar een soa-onderzoek te laten doen, is een duidelijke norm. Het soa-onderzoek dient volgens de 'richtlijnen soa-onderzoek bij prostituees' te worden uitgevoerd. Uiteraard kan een prostituee van die norm afwijken. Bij condoombreuk bijvoorbeeld of als een bepaalde prostituee regelmatig een soa blijkt te hebben. Soa-onderzoek is de verantwoordelijkheid en zorg van de prostituees zelf, niet van de exploitant en de exploitant heeft geen 'recht' op de uitslag. Clubartsen In een aantal prostitutiebedrijven is het gebruikelijk dat er eens in de zoveel tijd een zogenaamde 'clubarts' langskomt, op initiatief van de exploitant, die de prostituees op soa onderzoekt. Dit gebeurt vaak met een hoge frequentie, bijvoorbeeld eenmaal in de twee weken. Ook hier heeft de exploitant geen recht op de uitslag. Vraag de exploitant of in zijn bedrijf een clubarts komt en wie dat is. Laat de exploitant weten dat je contact met de clubarts opneemt om te praten over de kwaliteitsstandaard van het soa-onderzoek. Ga na of de clubarts het soa-onderzoek volgens de 'richtlijnen soa-onderzoek bij prostituees' gedaan wordt, de meesten doen dit namelijk niet. Vraag naar de prijs die de arts voor het soa-onderzoek vraagt. Als referentiekader: een volledig soa-onderzoek, uitgevoerd volgens de richtlijnen, kost alleen aan laboratoriumkosten al gauw 80 Euro.
54
De consequenties van het veilige-seksbeleid Wat doe je als de exploitant zich niet houdt aan het veilige-seksbeleid, terwijl dat wel één van de voorwaarden is waaronder hij zijn vergunning heeft gekregen? Een lastig dilemma. Natuurlijk, als een exploitant stelselmatig zijn zaken niet op orde heeft, kun je als GGD een (dwingend) advies uitbrengen over het afnemen van de vergunning. Bij bedrijven waar de 'overtredingen' minder duidelijk zijn, ligt het gecompliceerder. Niet iedere GGD heeft bij de gemeente ingestemd met een handhavende rol. Vanuit de adviserende en informatieve rol, is het moeilijker actie te ondernemen bij een twijfelachtig veilige-seksbeleid. Idealiter wordt je rol die van gesprekspartner, om het bedrijf te faciliteren in de uitvoering. Het veilige-seksbeleid heeft immers de meeste kans van slagen als zowel exploitant, prostituees, voorlichter en klanten ervan overtuigd zijn dat veilige seks voor alle partijen beter is. Overleg bij ernstige afwijkingen in de uitvoering van dit veilige-seksbeleid met je beleidsverantwoordelijke, over welke stappen je kunt ondernemen.
Overige aspecten Technische-hygiëne zorg Er zijn gemeenten die in hun verordening hebben opgenomen dat de GGD de een controlerende taak heeft op dit gebied. De GGD voert de inspecties dan uit in opdracht van de gemeente aan de hand van vastgestelde hygiëne-eisen. Op basis van 'hygiënerichtlijnen voor prostitutiebedrijven' opgesteld door de Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding (LCI), wordt een rapportage gemaakt
55
waarin bevindingen en zonodig aanbevelingen ter verbetering van de hygiënische omstandigheden worden opgenomen. Afhankelijk van de gemeentelijke vergunningseisen, wordt deze inspectie één of meerdere malen per jaar verricht. In de 'hygiënerichtlijnen voor prostitutiebedrijven', uitgegeven door de LCI, wordt een overzicht gegeven van de manier waarop gebruikte materialen gereinigd moeten worden. Voor meer informatie en vragen over technische-hygiëne zorg kun je contact opnemen met de LCI of kijk op hun website (www.infectieziekten.info). Wanneer je én preventie activiteiten uitvoert in een club én een uitvoerende rol hebt in het kader van rapportage voor de technische-hygiëne zorg, dan is het zaak dat je deze twee taken scheidt. Geef duidelijk aan de exploitant aan in welk kader je bezoek die dag is, en voer dan ook alleen die taak uit. Gezonde werksituatie Er is een onderscheid te maken tussen prostitutie met een gezagsverhouding en prostitutie zonder gezagsverhouding. Prostitutie met gezagsverhouding zijn bedrijven waarbij de exploitant de regels stelt. Voor de wetswijziging was dit het geval in de meeste seksclubs, escortservices en privé-huizen. Prostitutie zonder gezagsverhouding houdt in dat prostituees zelfstandig de dienstverlening en de prijs daarvan bepalen. Voor de wetswijziging waren dat vooral raamprostituees die alleen de kamer huurden van een exploitant. Veel exploitanten stellen hun bedrijf voor als een 'facilitair bedrijf', een bedrijf waar zij voor de faciliteiten zorgen, die de prostituees huren. Daarmee voorkomen ze de relatie werkgever-werknemer, wat hen ontslaat van een aantal financiële verplichtingen. Het is nog niet duidelijk of de overheid deze constructie accepteert. Hoe de verhouding ook is, naast het verschaffen van een prettige sfeer met de nodige voorzieningen, is er een aantal specifieke zaken waar de exploitant voor kan zorgen en die bijdragen aan veilige, hygiënische en goede werkomstandigheden. Het zal niet het eerste onderwerp zijn waar je met hem over spreekt, maar een paar tips zijn nooit weg. Alcohol en drugs In sommige bedrijven wordt alcohol geschonken. Alcohol- en/of druggebruik van klant en prostituee kan leiden tot onveilige seks. De exploitant kan er voor zorgen dat, als klanten de vrouwen een drankje willen aanbieden, ze alcoholvrije drank kunnen krijgen. Naast alcohol is cocaïne een veel gebruikte drug in de prostitutie. Sommige bedrijven staan toe dat een vrouw cocaïne gebruikt, al dan niet op verzoek van een klant. Het risico van cocaïnegebruik is dat vrouwen zich niet moe voelen en daarom te lang doorwerken, wat hun algemene gezondheidstoestand ondermijnt. Cocaïne beïnvloedt het inschattingsvermogen, waardoor mensen eerder risico’s nemen en geen veilige seks hebben. Ondersteuning in geval van nood Wanneer een vrouw in het bedrijf is aangerand, verkracht of mishandeld, kan het gebeuren dat ze de exploitant om raad vraagt. Er zijn diverse hulpverleningsinstanties, die haar kunnen begeleiden, bijvoorbeeld bij aangifte doen bij de politie. Ook kan het zijn dat een exploitant vermoedt of weet dat een (buitenlandse) vrouw onder dwang van derden in het bedrijf werkt. Hij kan de vrouw attent maken op hulpverlenende instanties, zoals de Stichting Tegen Vrouwenhandel (zie adressen achterin).
56
Ondersteuning na een geklapt condoom In veel gevallen vragen prostituees advies aan de exploitant wat ze moeten doen bij een gescheurd of afgegleden condoom. Bespreek dit met de exploitant en leer hem juist te adviseren. Over een aantal van de bovengenoemde onderwerpen, die soms op buiten het gebied van de soa-bestrijding liggen is ook meer informatie te vinden, bijvoorbeeld bij de Arbo-dienst, belastingdienst of het GAK Nederland. In gesprek met de exploitant is het handig om ook over deze zaken iets meer te weten, zodat je hem eventueel kunt verwijzen naar een andere dienst.
57
10
Anticonceptie en seksuele hygiëne
In de voorlichting aan prostituees staat veilige seks primair in het teken van de preventie van soa. Aandacht voor zwangerschapspreventie, anders dan door middel van het condoom, raakt hierdoor ondergesneeuwd. Informatie over andere anticonceptiemiddelen dan het condoom, lijkt soms ook haaks te staan op de primaire boodschap van de ‘veilige seks’ voorlichting. Toch is het van belang om in de voorlichting aandacht te besteden aan zwangerschapspreventie en anticonceptiemiddelen juist náást het condoom. Het lijkt erop dat bepaalde groepen prostituees relatief vaak gebruik maken van zwangerschapsonderbreking in de vorm van abortus. Het gaat vaak om jonge, relatief onervaren prostituees en bepaalde groepen migrantenprostituees, die niet altijd in staat zijn condoomgebruik af te dwingen. Bovendien is in sommige culturen abortus een normale vorm van geboorteregeling. Ook bij condoomgebruik is er een kans dat er wat mis gaat; het condoom glijdt af of gaat kapot. Het gebruik van andere anticonceptiemiddelen naast het condoom is dan ook aan te bevelen.
Anticonceptiemiddelen en prostitutie De anticonceptiepil De meest voor de hand liggende methode van aanvullende anticonceptie in de prostitutie is de anticonceptiepil. Zoals bekend is die bij goed gebruik zeer betrouwbaar. Uiteraard is het van belang dat een arts met de prostituee bespreekt welke pil het meest geschikt voor haar is. Onder Nederlandse vrouwen is het gebruik van de pil ingeburgerd. Het recept, gebruik van de pil, eventuele periodieke controle rond het gebruik daarvan en bijwerkingen zijn bij de meeste Nederlandse prostituees wel bekend. Bij een deel van de migrantenprostituees niet. Je kunt erop wijzen dat de pil in Nederland op voorschrift van de arts te verkrijgen is, en informeren naar welke arts ze kunnen gaan. Overigens krijgt niet iedere prostituee de pil op recept van de dokter. Met name onder Latijns-Amerikaanse prostituees komt het voor dat zij de pil kopen van bijvoorbeeld een landgenoot die een groot aantal strips heeft ingevoerd. In veel landen in Latijns Amerika is de pil zonder recept verkrijgbaar. Er is geen controle door een arts en bij de ingevoerde pillen zit lang niet altijd een bijsluiter. De 'zelfmedicatie' leidt regelmatig tot lichamelijke klachten. Als reactie daarop gaat een vrouw over op een andere pil, waarvan ook onduidelijk is of die voor haar de juiste is. Bij een deel van de Oost-Europese prostituees bestaan vooroordelen over de anticonceptiepil: je zou er onvruchtbaar van kunnen worden, en dikker en veel meer haargroei krijgen. In de voorlichting moeten deze vooroordelen besproken worden. De anticonceptiepillen die nu worden voorgeschreven zijn veel lichter, bevatten minder hormonen, en hebben veel minder nare bijwerkingen.
58
Prikpil De prikpil is eveneens een effectief anticonceptiemiddel. De prikpil wordt eens in de drie maanden toegediend. Na die drie maanden kan het nog enkele maanden duren voor de eigen cyclus weer normaal op gang komt. Een nadeel van de prikpil kan zijn, dat de menstruatie uitblijft, zeker als de prikpil voor een langere periode wordt gebruikt. Sommige vrouwen beschouwen het uitblijven van de menstruatie overigens als een voordeel. Gezien het relatief groot aantal bijwerkingen van de prikpil, is deze vorm van anticonceptie voor de meeste prostituees niet voor de hand liggend. In specifieke gevallen lijkt de prikpil wel een oplossing te bieden; bijvoorbeeld voor prostituees die de anticonceptiepil vergeten in te nemen en ook nalatig zijn in het gebruik van andere anticonceptiemethoden. Met hen kan worden besproken of de prikpil een oplossing biedt. Implanon Implanon is een nieuw anticonceptiemiddel. Het is een staafje ter grootte van een lucifer, dat in de bovenarm wordt aangebracht. Implanon wordt 1 tot 5 dagen na het begin van de menstruatie ingebracht en is na 8 uur al betrouwbaar. Het geeft dagelijks hormonen af. De werking is vergelijkbaar met die van de pil. Eenmaal ingebracht, kan het drie jaar blijven zitten. Het is een zeer betrouwbaar voorbehoedmiddel. De menstruatie kan door dit middel wel veranderen. De bloedingen zijn minder voorspelbaar en er is meer variatie te verwachten. Ongeveer 20 procent van de vrouwen wordt niet meer ongesteld. Het implantaat kan ieder moment worden verwijderd. Meestal herstelt de vruchtbaarheid zich binnen een maand. Implanon is wel op de markt, maar wordt nog niet door ziekenkostenverzekeraars vergoed. Minder betrouwbaar of niet geschikt Het spiraaltje is voor prostituees geen goede aanvullende anticonceptiemethode. Belangrijkste reden is dat het spiraaltje de kans op eileiderontsteking iets vergroot. Vrouwen met veel wisselende sekspartners lopen sowieso een iets grotere kans op eileiderontsteking. Een andere reden waarom het spiraaltje voor prostituees minder prettig kan zijn, is dat bij een gewoon spiraaltje het bloedverlies en pijn tijdens de menstruatie erger kunnen zijn dan normaal. Bij een 'Mirena'-spiraaltje, dat lokaal een bepaald hormoon afgeeft, zijn deze klachten minder. Zaaddodende pasta, - tabletten, -gelei en –schuim zijn af te raden als betrouwbare anticonceptie. Indien ze tegelijkertijd met een pessarium en condoom gebruikt worden, is het een effectief middel. Echter veelvuldig gebruik van deze producten kan het slijmvlies van de vagina aantasten, waardoor de natuurlijke afweer verstoord wordt. Het pessarium is een soepel, rubberen kapje dat voor de vaginale seks in de vagina moet worden aangebracht. Het pessarium wordt individueel aangemeten. In principe vormt het samen met een zaaddodend middel een redelijk effectief anticonceptiemiddel. Voor vrouwen, werkzaam in de prostitutie, is deze vorm van aanvullende anticonceptie niet aan te raden. Als anticonceptiemiddel is het pas betrouwbaar als het tezamen met zaaddodende middelen wordt gebruikt. Ook moet men het pessarium minstens tot 8 uur na de laatste gemeenschap laten zitten, omdat dan pas alle zaadcellen dood zijn. Het pessarium wordt door sommige prostituees wel gebruikt om tijdens de menstruatie door te kunnen blijven werken. Het pessarium dient dan als
59
opvangreservoirtje voor het menstruatiebloed. Het moet dan regelmatig verwijderd worden en schoongespoeld met stromend water. Als het condoom kapotgaat en de vrouw gebruikt geen ander voorbehoedsmiddel, dan is er een kans op zwangerschap. Om ongewenste zwangerschap te voorkomen, moet snel worden gereageerd: de morning-afterpil kan alleen binnen 72 uur na de onbeschermde seks gebruikt worden. De morning-afterpil is te verkrijgen via de huisarts, poli- of abortuskliniek.
Zwangerschap Ongewenste zwangerschap Het kan gebeuren dat een prostituee ongewenst zwanger raakt. Het is goed om te weten wat de mogelijkheden voor zwangerschapsafbreking zijn. Overtijdbehandeling Als een vrouw tussen de 10 en 16 dagen 'over tijd' is (rekenend vanaf de dag dat ze eigenlijk ongesteld zou moeten worden), kan ze kiezen voor een overtijdbehandeling. Bij deze behandeling wordt met een dun buisje de inhoud van de baarmoeder afgezogen. De behandeling vindt plaats in een ziekenhuis of in een abortuskliniek. Na de behandeling kan de vrouw direct naar huis. Voor een overtijdbehandeling is geen speciale procedure nodig. Abortus Wanneer een vrouw langer dan 16 dagen 'over tijd' is kan ze via een huisarts of een andere arts een verwijzing krijgen voor een abortus naar een ziekenhuis of abortuskliniek. Ze kan zich ook direct wenden tot een abortuskliniek. Ze moet rekening houden met de wettelijk verplichtte wachttijd van vijf dagen tussen het eerste contact met de arts en de afbreking van de zwangerschap. Doel van deze wachttijd is om de vrouw (en haar eventuele partner) de tijd te geven de beslissing goed te overwegen. Ook bij de abortusingreep wordt de inhoud van de baarmoeder weggehaald. De behandeling, die onder plaatselijke verdoving van de baarmoedermond plaatsvindt, duurt enkele minuten. Na de behandeling krijgt de vrouw de gelegenheid om uit te rusten, waarna een ontslaggesprek plaatsvindt. In de regel wordt er voor de behandeling ook een gesprek gevoerd over anticonceptie. Als de zwangerschap verder gevorderd is dan 12 weken wordt de ingreep ingewikkelder. Tussen de 13 en 22 weken zwangerschap wordt het een late abortus of tweede trimesterbehandeling genoemd. Dit is een andere behandeling, omdat de zuigcurettage gecombineerd wordt met het gebruik van een tangetje. Doorgaans wordt er geen abortus uitgevoerd als men langer dan 22 weken zwanger is. Voor een abortus en overtijdsbehandeling hoeft men in principe niet te betalen. Abortus in het ziekenhuis wordt vergoed door het ziekenfonds of de particuliere verzekering. Abortus in een speciale kliniek wordt vergoed op basis van de AWBZ. Wanneer een vrouw illegaal in Nederland verblijft, zijn er voor haar wel kosten aan de abortus verbonden. Deze variëren per kliniek.
60
Abortuspil Op dit moment is de abortuspil (Mifepriston) in Nederland nog niet overal verkrijgbaar. De pil mag sowieso alleen worden voorgeschreven in abortusklinieken of ziekenhuizen die een vergunning hebben voor het afbreken van zwangerschappen. De abortuspil is bedoeld voor vrouwen die maximaal 3 weken over tijd zijn (dwz: 49 dagen zwanger, gerekend vanaf de eerste dag van de laatste menstruatie). De behandeling werkt als volgt: eerst is er in de abortuskliniek een intakegesprek met medisch onderzoek. Vervolgens krijgt de vrouw drie tabletten Mifepriston. Twee dagen later krijgt ze een tweede medicijn (prostaglandine) en blijft ze 6 uur in de kliniek, waarbinnen de abortus moet plaatsvinden. Na drie weken is er een nacontrole. Mocht de behandeling niet geslaagd zijn, dan wordt de gebruikelijke abortusmethode (zuigcurettage) toegepast. Gewenste zwangerschap In de prostitutie zullen ook vrouwen werkzaam zijn die gewenst zwanger zijn. Een aantal van hen zal door willen werken, andere vrouwen zullen (tijdelijk) stoppen met werken. Het is lastig hieromtrent een goed advies te geven. In ieder geval is het zo dat seksueel verkeer op zich niet schadelijk is voor de ongeboren vrucht. De zwangere vrouw zelf kan veelvuldig seksueel contact als belastend ervaren en ze zal haar werktempo misschien aan moeten passen. En misschien de handelingen en standjes situatie. De bovenliggende positie zal bij vaginale seks voor haarzelf het minst belastend zijn, zeker bij een verder gevorderde zwangerschap. Het is belangrijk dat ze veilig blijft werken, dus met condooms, omdat sommige soa ook via de moeder op de foetus kunnen worden overgedragen. Bij bloedverlies, in welke termijn ook van de zwangerschap, is het beste advies: direct (tijdelijk) stoppen en naar een arts of verloskundige voor onderzoek. Verlof Een onderwerp om met de zwangere prostituee te bespreken is dat het ook voor haar goed zou zijn om een zwangerschapsverlof aan te houden, dat wil zeggen: een periode voor en na de geboorte niet meer te werken. Dit heeft financiële consequenties, waarop de betreffende vrouw zich wel moet voorbereiden: zijn er alternatieve inkomstenbronnen; is het verstandig geld ervoor opzij te leggen; wat kan er geregeld worden?
Seksuele hygiëne Sponsjes, wassen en vaginale douches zijn onderwerpen die vaak aan de orde komen tijdens voorlichtingsbezoeken. Hier volgen een aantal basisprincipes omtrent lichaamshygiëne en prostitutie. Het gebruik van sponsjes tijdens de menstruatie: Vanuit het oogpunt van hygiëne zou er wat voor te zeggen zijn als prostituees tijdens de menstruatie niet werken. Het zou kunnen dat tijdens de eerste zware dagen van de menstruatie de seksuele dienstverlening zwaarder valt. Omdat een paar dagen minder werken direct derving van inkomen betekent, werkt een groot deel van de prostituees tijdens de menstruatie door. Om te voorkomen dat de klant er iets van merkt, brengen prostituees een sponsje in de vagina in, dat het menstruatiebloed absorbeert. De voorlichtster kan adviseren over soorten sponsje en het gebruik.
61
Aanbevolen kan worden om sponsjes te gebruiken die speciaal voor dit doel zijn gemaakt. Goede sponsjes zijn: de Gynotex-spons en de Beppie-spons. De Gynotex en de Beppie zijn 'droge' sponsjes waaraan geen middelen zijn toegevoegd. De -
sponsjes moeten zorgvuldig worden gebruikt. eenmalig gebruiken, dus niet uitspoelen en weer inbrengen; nooit langer dan acht uur inhouden; als de vrouw het sponsje er niet meer uitkrijgt, dan moet ze naar een arts. Een sponsje dat te lang vastzit kan ontstekingen veroorzaken; sponsjes nemen vocht op, waardoor de vagina droger wordt. Het gebruik van extra glijmiddel voorkomt scheuren van het condoom.
Er zijn ook sponsjes op de markt waaraan sperma-, virus- en bacteriedodende middelen zijn toegevoegd. Er bestaat een kans dat de huid van de vagina geïrriteerd raakt, dus die kun je beter niet gebruiken. Keukensponsjes en natuursponsjes zijn onhygiënisch. Natuurspons heeft ook als risico dat er stukjes van de spons in de vagina achterblijven, hetgeen tot infectie kan leiden. Er wordt ook gebruik gemaakt van het pessarium om het menstruatiebloed op te vangen. Hiervoor is handigheid vereist. En ook omdat het pessarium speciaal moet worden aangemeten, ligt het minder voor de hand het pessarium voor dit doel aan te raden aan prostituees die er niet mee bekend zijn. Wassen Prostituees kunnen de behoefte hebben zich na ieder seksueel contact met zeep te wassen. Als de zeep niet in de vagina komt, kan dat geen kwaad. Beter is om te wassen met gewoon water of zeepvrije was-gel. Vaginale douches Het spoelen met een (agressieve) zeepoplossing tast de zuurgraad in de vagina aan, waardoor ziekteverwekkers meer kans krijgen binnen te dringen. Hoewel spoelen eerder na- dan voordelen lijkt te hebben, is het niet zinvol het helemaal af te raden. Juist omdat de behoefte aan een vaginale douche groot kan zijn. Het beste advies: niet te vaak, niet met een te harde straal, gebruik lauw water, of een mild middel, bijvoorbeeld Lactacyd, en geen gewone zeep.
Overige gezondheidsrisico's Het is belangrijk om naast soa-preventie, ook aandacht te besteden aan andere gezondheidsaspecten. De mate waarin prostituees over hun gezondheid kunnen waken en risico's weten te vermijden, houdt verband met de mate waarin zij hun werkstijl zelf kunnen bepalen. In het algemeen zijn de ervaren Nederlandse prostituees, die niet verslaafd zijn, daartoe het best in staat. Zij hebben ook het gemakkelijkst toegang tot de gezondheidszorg, al is het alleen maar omdat zij weten waar ze wat kunnen vinden. Spanningsklachten Naast soa brengt het werken in de prostitutie een groot aantal andere gezondheidsrisico's en problemen met zich mee die het gevolg kunnen zijn van slechte arbeidsomstandigheden, zoals rugklachten, hoofd-, nek- en schouderpijn. Door onregelmatig dag en nachtritme kunnen er slaapproblemen ontstaan en als
62
gevolg van onregelmatig eten hebben prostituees nogal eens maagklachten. Ook lopen prostituees risico op (schimmel)infecties en bijvoorbeeld blaasontsteking. Veel prostituees hebben aan stress gerelateerde klachten. Deze worden mede veroorzaakt door het dubbelleven dat prostituees nogal eens leiden. Op het vak rust een taboe en prostituees verzwijgen voor hun omgeving dat ze in het vak zitten. Doordat ze de eigen werkelijkheid steeds moeten verzwijgen of verdraaien, moeten ze voortdurend opletten 'tegen wie ze wat zeggen'. Ook zijn ze bang dat het toch ontdekt wordt. Probeer er met hen over te praten en bespreek of ze aanvullende hulp nodig hebben om de spanningen te laten afnemen. Illegaliteit Het aantal migranten in de Nederlandse prostitutie is de laatste jaren erg hoog en de mobiliteit groot. Prostituees – en zeker de illegale migranten onder hen – wisselen zeer vaak van werkplaats. Het merendeel is niet verzekerd tegen ziektekosten. Daarom vermijden zij een bezoek aan een arts zoveel mogelijk. Ter preventie van verschillende aandoeningen doet een deel aan zelfmedicatie en slikt antibiotica. Illegaal verblijvende prostituees rapporteerden ook een hoog aantal abortussen. Het is vrijwel niet mogelijk om prostituees aan een verblijfsvergunning te helpen. Het enige wat je kunt doen, is de vrouwen goed voorlichten over diverse aspecten van het werk, zodat ze zelf keuzes kunnen maken. Benadruk dat het soa-onderzoek anoniem is en dat je niet samenwerkt met de Vreemdelingenpolitie. Drugs De gezondheidsrisico's bij druggebruikende prostituees zijn eveneens groot. Als gevolg van hun levensstijl en druggebruik heeft een deel van hen te kampen met een scala aan lichamelijke ongemakken zoals bijvoorbeeld een slecht gebit, abcessen als gevolg van het injecteren van drugs en blaasontsteking. Daarnaast is er het risico van infectie van de lever door het hepatitis C-virus. Bij vrouwen die cocaïne basen (roken) komen in toenemende mate ernstige longklachten voor. Op straat werkende verslaafde prostituees lopen ook een verhoogd risico op fysiek geweld, waaronder verkrachting. Ondersteun en stimuleer vrouwen om hiervan aangifte te doen. Probeer vrouwen te begeleiden naar de hulpverlening of verslavingszorg. Alcohol In de prostitutie is sprake van een (hoog) gebruik van alcohol en drugs. Het gebruik van verschillende middelen kan het prostituees gemakkelijker maken hun vak uit te oefenen. Alcoholgebruik wordt soms ‘aangemoedigd’, omdat prostituees in de sommige seksclubs commissie krijgen over de drank die klanten voor hen bestellen. Het hoge gebruik van alcohol en drugs levert niet alleen directe gezondheidsrisico's op, maar ook indirecte. Onder invloed van drank of drugs wordt het gebruik van condooms gemakkelijker achterwege gelaten, waardoor het risico van soa hoger wordt. Bespreek met de exploitant de mogelijkheid voor vrouwen om alcoholvrije drank geschonken te krijgen. Breng de vrouwen zo nodig in contact met de verslavingszorg. Dwang Het onder dwang werken van een pooier of 'bemiddelaar' kan ook als een risicofactor voor de gezondheid worden gedefinieerd. Dwang en chantage leiden tot spanning en psychische problemen. Als er ook fysiek geweld wordt uitgeoefend, kan lichamelijk letsel ontstaan. Ondersteun prostituees in hun zelfstandigheid,
63
benadruk de 'vrije keuze', of breng ze in contact met andere hulpverleners uit je netwerk (Stichting Tegen Vrouwenhandel, Blijf van mijn lijf huis, aangifte doen bij politie) Omstandigheden Verschillende gezondheidsbedreigende factoren staan niet los van elkaar. De invloed van alcohol en drugs op condoomgebruik is al genoemd. Het onder dwang werken, van bijvoorbeeld een pooier, kan ook als gevolg hebben dat prostituees extra risico's nemen. Ze werken bijvoorbeeld te veel of verwaarlozen hygiënische maatregelen. De complexe situatie waarin een deel van de prostituees kan verkeren, heeft als gevolg dat zij het nemen van preventieve maatregelen tegen soa niet altijd voorrang geven. Soa-preventie is daarom gebaat bij goede sociale omstandigheden en arbeidsomstandigheden in de prostitutiebedrijven. Nu prostitutiebedrijven gelegaliseerd zijn, bestaat er in principe ook de mogelijkheid voor het oprichten van een vorm van bedrijfsgezondheidszorg waarbij aandacht wordt besteed aan de specifieke risico's. De wetswijziging en het nieuwe gemeentebeleid kunnen de gezondheid bevorderen. Het kan een begin zijn van een proces waarbij arbeidsomstandigheden geleidelijk verbeteren en gezondheidsrisico's zoveel mogelijk teruggedrongen. De GGD kan hier een belangrijke rol in spelen.
64
11
Planning, uitvoering, verslaglegging en evaluatie
De meeste GGD-en werken met een jaarplan, werkplan of productplan. Als je voorlichting verzorgt in de prostitutie, zorg er dan voor dat het opgenomen is in het werkplan. Maak in ieder geval een eigen werkplan met prioriteiten.
Planning Afhankelijk van het aantal prostitutiebedrijven, de eisen vanuit GGD en gemeente en je beschikbare tijd, zul je een (jaar)planning moeten maken voor de prostitutiebezoeken aan clubs, ramen en/of straatprostitutie/huiskamers. Houd bij het maken van een planning ook rekening met de tijd die je moet besteden aan voorbereiding van veldwerk en zeker ook met verslaglegging en evaluatie van je activiteiten. Afhankelijk van de club en de zaken die er spelen, reken je ongeveer een uur voor het maken van een afspraak, voorbereiding van het gesprek en reistijd. Het eigenlijke voorlichtingsbezoek neemt in het algemeen 1 à 2 uur in beslag (dit is exclusief eventuele technische-hygiënezorg). Voor evaluatie en verslaglegging zul je meestal aan een half uur genoeg hebben. Dus als je per clubbezoek ongeveer 3 à 4 uur incalculeert, kun je een redelijke planning maken. Voorbeeld Stel, er zijn in jouw regio twaalf clubs en privé-huizen. Daarnaast is er nog een gebied met raamprostitutie (20 ramen). De tijd die je kunt besteden aan prostitutie is beperkt: 3 uur per week, dus ongeveer 12 uur per maand. In je jaarplanning kun je bedenken wanneer je welke clubs gaat bezoeken. In dit rekenvoorbeeld kun je elke maand twee clubs bezoeken (ongeveer 7 à 8 uur) en in het jaar kun je bij alle twaalf clubs tweemaal op bezoek. Je houdt dan nog voldoende tijd per maand over om het raamprostitutiegebied te bezoeken, namelijk 4 á 5 uur. Als de gemeente eist dat je naast voorlichting ook de technische-hygiënezorg uitvoert, tel je dit op bij de uren in je jaarplanning. Misschien blijkt dat de GGD je uren voor prostitutie moet uitbreiden, of de technische-hygiënezorg bij een ander moet onderbrengen, of moet je je bezoeken drastisch inkorten. Dat heeft natuurlijk consequenties voor de kwaliteit en het bereik van je voorlichting. Als je in de loop van de tijd een speciale actie wilt uitvoeren, bijvoorbeeld voorlichting aan klanten in het raamprostitutiegebied, houd daar dan ook rekening mee.
65
Prioriteiten bepaling Aan de hand van de inventarisatie die je maakt van het werkveld, kun je je prioriteiten bepalen. Dat helpt je bij het opstellen van je werkplan. Verschillende factoren zijn van invloed. Veilige-seksbeleid Gemeenten, die het 'veilige-seksbeleid' hebben opgenomen als voorwaarde voor een vergunning, verwachten van de GGD dat deze de bedrijven bezoekt. Roulatie van prostituees In het ene bedrijf is de roulatie van prostituees hoger dan in andere. Je kunt beslissen om wat vaker voorlichting te geven in bedrijven of op plaatsen waar steeds nieuwe prostituees werken. Herkomst van prostituees Als er op een bepaalde plaats veel migrantenprostituees werken kun je extra aandacht aan de voorlichting geven of bijvoorbeeld een voorlichter in de prostitutie (VIP-er) inschakelen. Contacten die al gelegd zijn Misschien heb je tijdens de inventarisatiefase al afspraken gemaakt. Ook kan het handig zijn om voort te borduren op contacten die in het verleden al gelegd zijn. Mogelijk verhoogd risicogedrag Er wordt, bijvoorbeeld, opeens bijvoorbeeld veel syfilis geconstateerd in je regio, met een link naar prostitutie. Of via de 'huiskamer' hoor je dat er veel anaal gewerkt wordt zonder condooms. Deze informatie kun je gebruiken om te bepalen aan welke onderwerpen je extra aandacht wilt besteden. Illegaliteit en 'moeilijk doordringbare circuits' Sinds de opheffing van het bordeelverbod mag een deel van de migrantenprostituees niet meer in legale bedrijven werken. Sommigen werken nu in illegale bedrijven of escortservices die moeilijker controleerbaar zijn of werven klanten via 06-nummers. De positie van deze prostituees is kwetsbaar omdat ze afhankelijk zijn van bemiddelaars. Voorlichting aan deze groep is daarom juist van belang. Randvoorwaarden Voor de voorlichting moeten de randvoorwaarden goed zijn. Als er ergens erg veel onrust is, buurtbewoners demonstreren bijvoorbeeld tegen op straat werkende prostituees, dan heeft het investeren in voorlichting niet altijd zin. De prostituees kunnen zich opgejaagd voelen en zullen weinig aandacht hebben.
Uitvoering Het afleggen van preventiebezoeken kun je het best met zijn tweeën doen. Dat heeft verschillende voordelen: je kunt minder snel in een compromitterende situatie verzeild raken en je kunt op elkaar terug vallen. Als je voor onverwachte situaties komt te staan is het prettig om met een collega te overleggen. Bijvoorbeeld als een vrouw vertelt dat ze tot prostitutie gedwongen wordt en je om hulp vraagt. 66
Het heeft meer voordelen: als je samen bent, kan de een met de exploitant praten en de ander met de vrouwen. Zo kun je meer vrouwen spreken en heb je een grotere kans dat je individuele voorlichting kunt geven. Afspraak maken? Bedrijven In het kader van het nieuwe vergunningstelsel moet je alle bedrijven met vergunning in ieder geval bezoeken. Moet je nu een afspraak maken of kun je gewoon langsgaan voor een bezoek? Afhankelijk van eerdere bezoeken weet je of een club graag op afspraak werkt of niet. Wil je voor het eerst naar een (nieuwe) club gaan, stuur dan een aankondigingbrief, waarbij je vraagt of ze contact met je willen opnemen voor een afspraak. Bij geen reactie kun je dan zelf bellen en een afspraak maken. Als je een afspraak wilt maken om alleen de exploitant te spreken, hoeft het bedrijf niet 'open' te zijn. Wil je prostituees spreken, bespreek dan of je juist beter vóór de openingstijd (zodat je niet 'gestoord' wordt door klanten) of tijdens de werktijden langs kunt komen. Ramen Over het algemeen is het niet nodig om met raamprostituees een afspraak te maken. Ga langs en kijk of je haar kunt spreken. Eventueel laat je je een visitekaartje achter. Tippelzones Meestal doe je preventieactiviteiten in overleg met het personeel van de huiskamer. Zorg ervoor dat de prostituees weten wanneer je komt, bijvoorbeeld door op een vaste dag en een vaste tijd veldwerk te doen. Als je spreekuur wil houden in (bij) de huiskamer, doe dit dan ook op een vaste tijd en raak niet ontmoedigd als de eerste paar weken niemand verschijnt. Veldwerk doen is ook op de tippelzone een kwestie van voldoende tijd en energie investeren gedurende een langere tijd. Het duurt even voordat de prostituees weten wanneer je er bent en wat je komt doen. Zorg er, zo mogelijk, voor dat het spreekuur gewoon doorgaat ook als jij er niet bent.
De eerste keer… Het kan een spannende ervaring zijn om de eerste keer het veld in te gaan en voor de eerste keer contact te leggen met prostituees, exploitanten en andere mensen die zich in het veld bewegen. Voor iedereen is die ervaring, en gevoelens die daarbij horen, anders. De één vindt het vooral interessant om een club of privéhuis binnen te kunnen gaan en met eigen ogen te kunnen zien hoe de dingen daar reilen en zeilen. De ander is vooral nerveus en is bang zich geen houding te kunnen geven. Vaak gaat het om een combinatie van verschillende gevoelens en verwachtingen. Een simpel advies: loop de eerste keer dat je een bedrijf bezoekt met iemand mee. Dat kan een ervaren collega zijn van je eigen GGD, maar ook iemand van een buur-GGD. Het is ook leuk om van elkaar te leren. Bedenk ook dat je ervaren collega's er ook ooit net zo onwennig tegenover stonden als jij. Opvallend is dat veel voorlichters het veldwerk een zeer leuk en afwisselend onderdeel van hun takenpakket vinden.
67
Als je nooit eerder in een prostitutiebedrijf bent geweest, ben je misschien nieuwsgierig hoe het er uitziet. Om een beeld te krijgen van de omstandigheden waaronder prostituees werken, is het handig om eens rond te kijken. Over het algemeen vinden exploitanten het goed als je een kijkje in de verschillende ruimtes neemt en normaal gesproken leiden ze je met plezier rond als je daarnaar vraagt. Hoe gedraag je je nu in een club? Het antwoord is vrij simpel: gewoon zoals je bent. Als je dat prettig vindt, kun je je er speciaal voor kleden. Het is belangrijk om verzorgd uit te zien, maar tut je niet teveel op als je je er niet happy bij voelt. Blijf jezelf, wees zakelijk en begripvol. Het zal geregeld voorkomen dat er in de ruimte waar je bent porno vertoond wordt op grote videoschermen: blijf er rustig onder en laat het je niet afleiden. Wat verder nog prettig is om te weten Een gesprek op de werkvloer kan wat rommelig verlopen. Voorlichtingsbezoeken aan prostitutiebedrijven, vinden in het algemeen plaats tijdens de openingsuren van het bedrijf. Op dat moment zijn degenen die je wilt spreken immers aanwezig. Bij het leggen van contact met prostituees en ook tijdens gesprekken moet je er rekening mee houden dat de aandacht van prostituees primair gericht is op klanten die binnenkomen. Stel je duidelijk voor aan de aanwezigen en vertel waarvoor je komt. Als je met prostituees in gesprek bent en er komen klanten binnen, dan is de kans groot dat het gesprek abrupt wordt onderbroken. De prostituees spreken de klanten aan – of andersom – en zonderen zich met hen af. Met de prostituees die op dat moment geen klant hebben, kun je het gesprek na de korte onderbreking weer voortzetten. Ook prostituees die zich met een klant hebben afgezonderd, kunnen zich nadat het contact is afgerond weer in het gesprek mengen.
68
Verslaglegging Een belangrijk aspect van je werk is verslaglegging. Om naderhand te kunnen aantonen wat je hebt bereikt met je prostitutiebezoek is het goed om zo volledig mogelijk verslag te leggen. Dit vergemakkelijkt het voorbereiden van vervolgbezoeken en maakt je werk beter overdraagbaar aan collega's. Bovendien krijg je zo meer zicht op de omvang, invulling en uitvoering van prostitutie in de regio. Dit verschaft jouw dienst de nodige gegevens om het vervolgbeleid op af te stemmen. Noteer na elk prostitutiebezoek de volgende zaken, met behulp van een verslagformulier (zie bijlage 2): - naam bedrijf en persoon die je hebt gesproken; - hoeveel prostituees gesproken/voorgelicht; - welke nationaliteiten; - gewerkt met een VIP; - welke onderwerpen besproken; - hoe ben je ontvangen; - contact met exploitant; - eventuele vervolgafspraken; - welk materiaal gebruikt/uitgedeeld; - eigen observatie (sfeer, ontvangst, ruimte voor vrouwen etc.); - condoomdemonstratie gedaan of niet; - welke vragen werden er gesteld; - onderwerpen/vragen voor toekomstige bezoeken. Ook als je speciale voorlichtingactiviteiten onderneemt, is het verstandig daar een verslag van te maken. Het invullen van het formulier kun je beter niet in het bedrijf zelf doen: dit geeft teveel het idee van 'inspectie'. Vul het formulier onderweg in of bij de GGD. Met behulp van je verslag kun je een dossier samenstellen van elk bedrijf. Let er op dat dit dossier alleen toegankelijk is voor jezelf en collega's. Het kan ook zijn dat de gemeente een verslag van je bevindingen verwacht. Houd bij deze rapportage rekening met privacy-gevoelige zaken. Bij een (uitgebreid) ramengebied is goede systematiek in je verslag handig. Houd er rekening mee dat er veel gerouleerd wordt in de ramen. Niet iedereen heeft een vaste stek en soms kom je op de ene plaats een vrouw tegen die je vorige week in een ander raam aantrof. Probeer aan de hand van (werk)namen en nationaliteit te werken. Nationaliteit en of het een eerste of vervolgcontact is, zijn belangrijke gegevens voor je verslaglegging en verantwoording van je werk. De verslaglegging van de bezoeken aan de tippelzone kan uit meerdere delen bestaan: maak een (geanonimiseerd) verslag van de individuele gesprekken die je hebt gehad, met nationaliteit en of het gaat om eerste of vervolgcontact. Neem in je verslag ook mee: hoeveel vrouwen er waren per avond, hoe de sfeer is en interactie tussen de verschillende 'groepen', is er aan groepsvoorlichting gedaan, welke zaken speelden er. Ook knelpunten, escalaties of problemen goed noteren.
69
Evaluatie Om een beter overzicht te krijgen van de specifieke context van je activiteiten, je doelstellingen te evalueren en als basis voor je volgende planning, is het nodig om je activiteiten vast te leggen in een (evaluatie)verslag. Punten die hierbij aan de orde kunnen komen zijn: Omschrijving van de doelgroep, doelstelling Beschrijving van de geplande en uitgevoerde activiteiten Resultaten en bereik Reacties van doelgroep en anderen (collega's) Welke en hoeveel materialen zijn verspreid Met welke instanties en organisaties is samengewerkt en hoe is dat verlopen Zijn er (onbedoelde) neveneffecten opgetreden Zijn er knelpunten geconstateerd. Zo ja: welke en welke strategieën voor de toekomst? (Tijds)investering door GGD: is dit voldoende, meer nodig? kosten van de activiteiten Conclusies en aanbevelingen: aandachtspunten voor je volgende planning Op basis van je evaluatieverslag kun je vervolgstappen formuleren en een nieuw (jaar)plan schrijven.
70
Bijlage 1
Ik ga op prostitutiebezoek en ik neem mee…
In de loop der jaren heeft de Stichting soa-bestrijding veel brochures geschreven op het gebied van prostitutie. De informatie in de brochures heeft niet alleen betrekking op soa, hiv/aids en veilige seks. Aspecten als werkomstandigheden, hygiëne en anticonceptie zijn net zo goed van belang. Het materiaal is in nauw overleg met (ex-)prostituees ontwikkeld. In de meeste brochures en folders is ruimte gereserveerd voor een stempel of sticker van de plaatselijke organisatie. Van de folders die niet in het Nederlands zijn uitgegeven, is de Nederlandse tekst wel op aanvraag beschikbaar bij de Stichting soa-bestrijding. In bijlage 4 volgt een opsomming van de brochures, ingedeeld per doelgroep, met een korte beschrijving van de inhoud ervan. Naast de brochures is het prettig om ook nog andere zaken bij je te hebben om de voorlichting tot een succes te maken. Afhankelijk van de prostituees, de tijd en de aandacht die je krijgt, gebruik je andere materialen. Het ideale prostitutie-bezoek-koffertje bevat brochures in de verschillende talen en bovendien: •
Visitekaartje van je werk met adres en telefoonnummer waar en wanneer je te bereiken bent. Het is belangrijk dat mensen je weten te vinden, ook na de voorlichting. Niet iedereen durft ter plekke alle vragen te stellen. Ook de exploitant moet weten waar je te bereiken bent. • Legitimatiebewijs (waarop staat dat je voor de GGD werkt). Soms wordt er naar gevraagd door een exploitant of gastvrouw. Het staat dan een beetje slordig als je niet kunt aantonen dat je bezoek beroepsmatig is. • Adressen/verwijzingsmogelijkheden voor soa-onderzoek Een veelgestelde vraag is: 'waar kan ik in de buurt terecht voor soa-onderzoek'. Als er vanuit de plaatselijke GGD geen mogelijkheden zijn, is het handig om andere adressen bij je te hebben, bijvoorbeeld van de dichtstbijzijnde drempelvrije poli. •
Adressen/verwijsmogelijkheden voor maatschappelijk werk/hulpverlening Regelmatig kom je in aanraking met vragen en problemen waarvoor specialistische hulp nodig is. Weet dan waarnaar je kan verwijzen. • Dildo en condooms om te oefenen Hoewel de meeste prostituees ervaring hebben met het aanbrengen van condooms, blijkt het voordoen, of voor laten doen, een onmisbaar onderdeel in je voorlichting. Veel klappers in de prostitutie zijn gevolg van een foutieve aanbrengtechniek. Een ander voordeel van een dildo is dat het altijd reactie oproept (gegiechel, hilarisch
71
gelach, vragen, commentaar op grootte, kleur en vorm) en in die zin als een goede 'ijsbreker' kan fungeren. • Condoom-show-map Dit is een map, die je zelf kunt samenstellen, waarin je de meest gebruikte condooms laat zien en er wat meer informatie over geeft (naam, prijs, lengte, dikte, geschikt voor welk contact, smaak). Prostituees gebruiken vaak maar één soort condoom en zijn niet altijd op de hoogte van de verschillende mogelijkheden. Dit geldt ook voor exploitanten. • Verschillende losse condooms Neem condooms van een betrouwbare kwaliteit als voorbeeld. Men vindt het soms prettig om verschillen te kunnen voelen. Het kan aanleiding zijn om eens te praten over bijvoorbeeld anale seks. • Vrouwencondoom Het vrouwencondoom heeft in de prostitutiesector, net als daarbuiten overigens, voor- en tegenstanders. Het wordt niet op grote schaal gebruikt in de prostitutie. Men is er meestal wel nieuwsgierig naar en het laten zien ervan geeft opening voor gesprek. • Beflapje Het beflapje wordt niet op grote schaal gebruikt en hebben meestal heeft men het nooit in handen gehad. Het kan een aanleiding zijn om te praten over orale seks. Neem een schaar mee om te demonstreren hoe je van een condoom een beflapje maakt, namelijk door het condoom af- en open te knippen. • Glijmiddelen Neem als voorbeeld kleine sachets glijmiddel op waterbasis mee. • Verschillende sponsjes (Gynotex, Beppie's) Het laten zien van een sponsje kan leiden tot een gesprek erover: wordt het hier veel gebruikt, kennen jullie het, hoe gebruik je het en wat zijn hygiënische aspecten. • Plaatjes van diverse soa Hiermee kan je uitleg over soa geven, of juist laten zien dat een soa niet altijd zichtbaar is. • Presentje als 'lokker' of als 'bedankje' voor de aandacht In de prostitutiesector wordt het echt gewaardeerd als je iets 'leuks' meeneemt, bijvoorbeeld aan een leuk verpakt zeepje, een grappige cartoon-kaart, safe sexposter of display of een bodylotion. Ook orale condooms, met smaakje, zijn vaak een gewild cadeautje. Voor alle materialen geldt, dat je ze op een geschikt moment, of met een bepaald doel uit je tas kan halen. Soms loopt een gesprek niet en krijg je het weer op gang door een vrouwencondoom te laten zien. Een condoomdemonstratie kan erg stimulerend werken voor het creëren van een open gesprek, maar kan de boel ook weer doodslaan. Je eigen creativiteit, flexibiliteit en fingerspitzengefühl voor wat kan en wat niet kan, zijn onmisbaar.
72
Bijlage 2
Evaluatieformulier clubbezoek
Algemene gegevens Naam Club Adres Postcode en plaats Naam bezoekers (verpleegkundige) Datum en tijdstip Duur van het bezoek Bezoektijd gegevens Was het tijdstip van bezoek geschikt? Zo nee, welk tijdstip was beter geweest? Aanwezigen Wie waren tijdens het bezoek aanwezig in de club? naam eigenaars(s): naam barkeeper: vrouwen Aantal: ……………
Nationaliteiten: ……………………………………………. ……………………………………………. …………………………………………….
overigen: …………………………………………………………………………………………………………...
Met wie zijn er gesprekken gevoerd:
Inhoud van de gesprekken: Welke punten zijn tijdens het gesprek aan de orde gekomen? Condooms Glijmiddelen Sekstechnieken/risico’s Massageoliën Klappers Sponsjes Spoelen Periodiek onderzoek soa/hiv Onderzoeksmogelijkheden Huisregels Informatie soa/hiv Anticonceptie Veiligheid Onderhandelingstechnieken Klanten weigeren Gebruik seksattributen Druggebruik Sm Hygiëne Veiligheid Andere onderwerpen:
Dit formulier is ontwikkeld door de Stichting soa-bestrijding
73
Indruk van de gesprekken: Wat is de algemene indruk van de gesprekken?
Werksituatie Geldt het veilige seksbeleid of ander beleid op het gebied van veilige seks.
Welke condooms zijn er aanwezig -Soorten -Gratis verstrekking? -condoomdemonstratie gedaan? Welke glijmiddelen zijn er aanwezig? -Soorten -Iedereen eigen flacon/tube
Is er sprake van periodiek soa-onderzoek? Nee Ja
door wie/waar? ……………………………………….…………………………… hoe vaak? …………………………………………………………………….…… welke soa worden onderzocht? …………………………………………………..
Opvallende vragen Welke opvallende vragen werden er gesteld over soa, veilige seks, condoomgebruik etc?
Materialen Welke materialen zijn er verstrekt
Vervolgafspraken:
74 Dit formulier is ontwikkeld door de Stichting soa-bestrijding
Opmerkingen:
Dit formulier is ontwikkeld door de Stichting soa-bestrijding
75
Bijlage 3
Adressen en sites
Soa/hiv preventie: Stichting soa-bestrijding Postbus 8198 3503 RD UTRECHT tel. 030 – 234 37 00 www.soa.nl www.prostitutie.nl Het prostitutieteam van de Stichting coördineert de soa- en aidsvoorlichting in de prostitutiesector. Daarbij richt zij zich op alle betrokkenen: de prostituees, hun klanten, de exploitanten van clubs en bordelen en de medewerkers van organisaties die (mede) verantwoordelijk zijn voor voorlichting en hulpverlening aan prostituees. De voorlichting is gericht op verschillende doelgroepen binnen de prostitutie, zoals: migrantenprostituees, drugsgebruikers en transseksuele prostituees. Schorerstichting Postbus 15830 1001 NH AMSTERDAM tel. 020 – 573 94 44 www.schorer.nl Landelijk expertisecentrum op het gebied van hulpverlening en hiv-preventie voor homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Ook voor vragen over jongensprostitutie kun je hier terecht. Stichting Aids Fonds Keizersgracht 390-392 1016 GB AMSTERDAM tel. 020 – 626 26 69 www.aidsfonds.nl / www.allagainstaids.nl Het Aids Fonds houdt zich bezig met de bestrijding van aids en ondersteuning van mensen met hiv of aids. Naast fondsenwerving en – besteding heeft Stichting Aids Fonds als taken: dienstverlening en voorlichting, belangenbehartiging van mensen met hiv/aids en het bevorderen van een gunstig klimaat voor de aids-bestrijding. Hiv Vereniging Nederland 1e van der Helmstraat 17 1054 BX Amsterdam Postbus 15847 1001 NH AMSTERDAM tel. 020 – 616 01 60 www.hivnet.org Vereniging voor mensen met hiv en betrokkenen. Werkgroep Verpleegkundig Aids consultenten Heidelberglaan 100 3584 CX UTRECHT tel. 030 – 250 74 43 www.wvac.nl 76
Herpes informatie & Support Organisatie (HISO) Postbus 4343 2003 EH HAARLEM www.hiso.nl Patiëntenvereniging
Hulpverlening: Stichting prostitutie projecten Herengracht 20 2511 EH DEN HAAG tel. 070 – 361 47 47 Hulpverlening en ondersteuning aan (ex-)prostituees in de regio Den Haag. Zowel degenen die willen stoppen met prostitutie als degenen die willen werken zijn welkom. Humanitas, prostitutie Pieter de Hoochweg 110 3024 BH ROTTERDAM tel. 010 – 425 01 20 www.humanitas-rotterdam.nl Hulpverlening en ondersteuning aan (ex-) prostituees in Rotterdam Vertrouwensvrouw migrantenprostituees Amsterdam GG&GD Amsterdam Groenburgwal 44 1011 HW AMSTERDAM tel. 020 – 555 5715 Hulpverlening en ondersteuning aan prostituees in Amsterdam Prostitutie en Passanten polikliniek Postbus 2200 1000 CE AMSTERDAM tel. 020 – 555 58 50 Hulpverleningsproject van de GG&GD in Amsterdam. Sociaal medische zorg aan verslaafde prostituees. De polikliniek biedt laagdrempelige medische hulp, methadonverstrekking en psychosociale hulpverlening. AMOC/DHV Stadhouderskade 159 1074 BC AMSTERDAM tel. 020 - 672 11 92 www.amoc-dhv.org www.enmp.org AMOC/DHV richt zich op hulpverlening aan buitenlandse druggebruikers in Amsterdam. Vanuit AMOC wordt sinds 1997 het European Network for Male Prostitutes (ENMP), waaraan hulpverleningsorganisaties uit 13 landen deelnemen, gecoördineerd.
77
Project Pretty Women Achter Clarenburg 25 3511 JH UTRECHT tel. 030 – 231 71 00 Preventie en hulpverlening voor jonge prostituees Asja Postbus 848 8901 BP LEEUWARDEN tel. 058 – 256 36 66 Opvangvoorziening voor jeugdige prostituees (16 -23 jaar) Stichting Tegen Vrouwenhandel Postbus 1455 3500 BL Utrecht Kromme Nieuwegracht 7 3512 HC UTRECHT tel: 030 - 271604 De stichting tegen Vrouwenhandel is het Landelijk Meldpunt voor Vrouwenhandel. Een van haar taken is het geven van ondersteuning aan (mogelijke) slachtoffers van vrouwenhandel. De STV ondersteunt slachtoffers en behartigt de belangen tijdens hun verblijf in Nederland.
Belangenbehartiging Stichting de Rode Draad Kloveniersburgwal 47 1011 BX AMSTERDAM tel. 020 – 624 33 66 www.rodedraad.nl De Rode Draad is een landelijke organisatie die de belangen van (ex)- prostituees behartigt. De Stichting streeft naar de erkenning van prostitutie als een beroep van gelijke rechten voor prostituees. De Rode Draad heeft een samenwerkingsverband met de FNV dienstenbond. In Rotterdam heeft de Rode Draad een lokaal steunpunt voor prostituees opgezet (010 - 4653808). Vakwerk Vakbond voor prostituees Te bereiken via het kantoor van de Rode Draad. PIC (Prostitutie Informatie Centrum) Enge Kerksteeg 3 1012 GV AMSTERDAM tel. 020 – 420 73 28 www.pic-amsterdam.com Informatiecentrum midden in het Amsterdamse "Red Light District" voor toeristen, studenten, prostituees en klanten. Het PIC geeft informatie, voorlichting en advies met betrekking tot de prostitutie. De doelstelling van het PIC is het actief informeren en bewust maken over de positie van de prostituee met de bedoeling deze te verbeteren en streeft naar acceptatie en organisatie van de prostitutie als beroep.
78
Stichting Man/Vrouw en Prostitutie (MVP) Dunantstraat 4 9406 CG ASSEN tel. 0592 – 357 268 Sinds 1986 zet deze organisatie zich in voor het destigmatiseren van prostitutie. Zij streeft naar het bespreekbaar en aanvaardbaar maken van prostitutie en prostituanten Op www.hookers.nl kun je het prostitutieveld beleven via de ogen van klanten.
Landelijke organisaties met betrekking tot prostitutie Mr. A de Graafstichting Westermarkt 4 1016 DK AMSTERDAM tel. 020 – 624 7149 www.mrgraaf.nl De Mr A. de Graaf Stichting is het Instituut voor prostitutievraagstukken in Nederland. De Stichting geeft advies over prostitutiebeleid, stimuleert de discussie over prostitutie, doet wetenschappelijk onderzoek, voert projecten uit in opdracht van derden, en heeft een breed informatie- en documentatiecentrum opgebouwd. Landelijk Coördinatiestructuuur Infectieziektebestrijding Postbus 85300 3508 AH UTRECHT tel. 030 – 25 25 099 www.infectieziekten.info De LCI verstrekt informatie aan de deelnemende instellingen (GGD'en, VWS, RIVM, IGZ, GGD Nederland en VNG).De LCI heeft het protocol opgesteld ' technische hygiënezorg in prostitutiebedrijven. De protocollen zijn via hun website down te loaden. Stichting Alternatieve Relatiebemiddeling (SAR) Postbus 875 3700 AW ZEIST tel. 03404 – 60 390 Seksuele dienstverlening voor gehandicapten.
Allochtonen Te vinden via website: www.allagainstaids.nl SIDA VIDA P/a HIV VN Postbus 15847 1001 NH AMSTERDAM tel. 020 – 61 60 160 tel: 06 - 10 52 11 40 (ma t/m vr van 10.00 tot 17.00 uur) e-mail:
[email protected] Voor Portugees- en Spaanstaligen met hiv.
79
AFAPAC (African Foundation for Aids Prevention and Counseling) Postbus 12389 1100 AJ AMSTERDAM tel. 020 - 600 34 54
Transseksualiteit Algemene informatie over travestie www.travestie.org Informatie over transseksualiteit: Genderteam Vrije Universiteit (VU) Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit Polikliniek Andrologie De Boelelaan 1117 Postbus 7057 1007 MB AMSTERDAM Tel. 020 - 444 06 27 of 020 - 444 05 42, circa 10:30–16:00 uur op werkdagen www.wgtrans.nl Humanitas werkgroep Transsexualiteit en Genderdysforie* Humanitas Sarphatistraat 4 1017 WS AMSTERDAM E-mail:
[email protected] Transact Postbus 1413 3500 BK UTRECHT tel. 030 – 23 26 500 Op het terrein van seksespecifieke zorgvernieuwing, steeds zijn in het werk van TransAct vier kernfuncties te onderscheiden: beleidsbeïnvloeding, het geven van voorlichting en informatie, het stimuleren en (mede) opzetten van innovatie en onderzoek en het aanbieden van scholing en advies.
Exploitanten VER Postbus 10272 7301 GG APELDOORN tel: 055 – 522 41 97 of mobiel 06 - 22 388 264 e-mail:
[email protected] Deze vereniging behartigt de belangen van de ca 300 aangesloten relaxbedrijven in Nederland.
80
Excellent Groep Rijksweg 12 6067 AB LINNE tel. 0475 – 46 53 98 De Excellent groep bestaat uit een aantal ondernemers die een gezamenlijk kwaliteitsmerk uitdragen. Samenwerkend Overleg Raamprostitutie (SOR) Raamgracht 11 1011 KH AMSTERDAM tel. 020 – 62 52 490 In vrijwel alle steden waar raamprostitutie voorkomt hebben de raamexploitanten zich verenigd in een Samenwerkend Overleg Raamprostitutie (SOR). SOR Nederland is het landelijk netwerk van lokale overleggen van raamexploitanten.
Zwangerschap, anticonceptie, abortus Stichting Anticonceptie Nederland (SAN) www.anticonceptie-online.nl Stichting ambulante FIOM Centraal Bureau Kruisstraat 1 5211 DT 's-Hertogenbosch Postbus 1019 5200 BA 's-HERTOGENBOSCH tel. 073 - 612 88 21 www.fiom.nl De Fiom helpt vrouwen en mannen die vragen of problemen hebben op het gebied van onbedoelde zwangerschap, abortus, afstand ter adoptie, ongewenste kinderloosheid, adoptie, zoekacties, seksueel misbruik, verkrachting, incest en geweld in de relatie. Stisan Herenweg 211-215 2106 MJ HEEMSTEDE tel. 023 – 528 78 35 www.stisan.nl StiSAN is de Nederlandse koepel van abortusklinieken. StiSAN betekent: Stichting Samenwerkende Abortusklinieken Nederland. Vijftien van de zeventien abortusklinieken in Nederland maken deel uit van StiSAN.
Landelijke informatie Nederlands Instituut voor Gezondheidszorg en Ziektepreventie (NIGZ) Postbus 500 3440 AM WOERDEN tel. 0348– 437 600 www.nigz.nl Expertise- en informatiecentrum op het gebied van gedragsgerichte gezondheidsbevordering en ziektepreventie. 81
RutgersNissoGroep Postbus 9663 3506 GR UTRECHT tel. 030 – 231 34 31 / informatielijn seksualiteit tel. 0900-9398 (€0,50 p/m) www.rutgers.nl De RutgersNissoGroep biedt informatie, educatie en advies over relaties, geboorteregeling en seksualiteit en adviseert bij het opzetten van voorlichtingsactiviteiten. Trimbos-instituut Postbus 725 3500 AS UTRECHT tel. 030 – 297 11 00 www.trimbos.nl Het Trimbos-instituut is het landelijke kennisinstituut voor psychische problemen en verslaving Mainline Postbus 58303 1040 HH AMSTERDAM tel. 020 – 682 26 60 www.mainline.nl Mainline streeft naar verbetering van de gezondheid en kwaliteit van leven van druggebruikenden. GAK Nederland BV Bos en Lommerplantsoen 1 1055 AA AMSTERDAM tel. 020 – 475 21 98 www.gak.nl Arbeidsinspectie Regio Midden Oudenoord 6 3513 ER UTRECHT tel. 030 – 230 56 00 www.arbo.pagina.nl VNG (Vereniging Nederlandse Gemeenten) Postbus 30435 2500 GD DEN HAAG tel. 070 – 373 83 93 www.vng.nl De VNG voert uit belangenbehartiging, dienstverlening en platformfunctie voor alle gemeenten. Daarnaast voert de VNG (vaak samen met departementen of maatschappelijke organisaties) projecten uit die een gemeentelijk belang dienen.
82
NIGZ Postbus 500 3440 AM WOERDEN tel. 0348 – 43 76 00 www.nigz.nl Expertise- en informatiecentrum op het gebied van gedragsgerichte gezondheidsbevordering en ziektepreventie. Condomerie Warmoesstraat 141 1012 JB AMSTERDAM tel. 020 – 62 74 174 www.condomerie.com De Condomerie is een condoomspeciaalzaak en groothandel- en postorderbedrijf met een zeer uitgebreid assortiment geteste condooms. Zij investeert veel in research, waardoor zij beschikt over grote productkennis. Men kan er terecht voor advies en alle vragen over condooms aangaande maten, merken, allergieën of wat dan ook.
Infolijnen Aids Soa Infolijn 0900–204 204 0 (10 eurocent per minuut) Voor meer informatie over veilig vrijen, soa en hiv/aids; 24 uur per dag bereikbaar voor informatie en op maandag t/m vrijdag van 14.00 tot 22.00 uur voor een persoonlijk gesprek. De hiv-plus lijn 020– 685 00 55 Als men met iemand wil praten die ook seropositief is of aids heeft. Landelijke Hepatitis Vereniging 030– 25 02 372 Voor informatie en voorlichting over hepatitis. www.hepatitis.pagina.nl Stichting Korrelatie 0900 -14 50 (€0,10 p/m) Voor informatie, advies en hulp op het gebeid van gezondheid en welzijn.
Informatie betreffende de GGD GGD Nederland Postbus 83500 3508 AH UTRECHT www.ggd.nl www.ggdkennisnet.nl
83
GGD Nederland, Landelijk Service Bureau MOA Postbus 85.300 3508 AH UTRECHT tel. 030 – 252 50 88 fax. 030 – 251 18 69 Email:
[email protected] LVSVGGD Postbus 3135 3502 GC UTRECHT tel. 030 – 291 90 00
Drempelvrije soa-poliklinieken Amsterdam Soa-polikliniek GG&GD Groenburgwal 44 1011 HW AMSTERDAM tel. 020 – 555 58 22 Rotterdam Academisch Ziekenhuis Rotterdam (AZR), lokatie Dijkzigt Afdeling dermatologie Dr. Molewaterplein 40 3015 GD ROTTERDAM tel. 010 – 463 58 77 Sociaalverpleegkundige soa: tel. 010 – 463 37 98 Rotterdam Haven Ziekenhuis Afdeling dermatologie Haringvliet 2 3011 TD ROTTERDAM tel. 010 – 404 34 17 Sociaalverpleegkundige soa: tel. 010 – 433 99 33 Den Haag Medisch Centrum Haaglanden Lijnbaan 32 2512 VA DEN HAAG tel. 070 – 330 24 34 Sociaalverpleegkundige soa: tel. 070 – 330 24 34 en bij GGD, tel. 070 – 361 92 43
84
Leyenburg Ziekenhuis Leyweg 275 2545 CH DEN HAAG tel. 070 – 359 25 32 / 359 20 39 Sociaalverpleegkundige soa: bij GGD, tel. 070 – 361 92 43 / 359 20 39 / 359 25 25 Utrecht Universitair Medisch Centrum Heidelberglaan 100 3584 CX UTRECHT tel. 030 – 250 74 43 Sociaalverpleegkundige soa: tel. 030 – 250 74 14
Niet drempelvrije-poliklinieken Maastricht Academisch Ziekenhuis Maastricht P.Debyelaan 25 6229 HX MAASTRICHT tel. 043 – 387 50 00 Sociaalverpleegkundige soa: tel. 043 – 382 17 95 / 043 – 382 17 98 Groningen Academisch Ziekenhuis Hanzeplein 1 9713 GZ GRONINGEN tel. 050 – 361 80 25 Sociaalverpleegkundige soa: bij GGD, tel. 050 – 361 80 25 Nijmegen Universitair Medisch Centrum St. Radboud René Descartesdreef 1 6225 GL NIJMEGEN tel. 024 – 361 32 80 Sociaalverpleegkundige soa: tel. 024 – 329 71 20 Leiden Leids Universitair Medisch Centrum Albinusdreef 2 2333 ZA LEIDEN tel. 071 – 526 26 29 / 526 26 30 Sociaalverpleegkundige soa: Telefonisch spreekuur tel. 071 – 516 33 33
85
Bijlage 4
Overzicht van materialen en bestelwijze
Voorlichtingsmaterialen In de loop der jaren heeft de Stichting soa-bestrijding een verscheidenheid aan brochures geschreven op het gebied van prostitutie. De informatie in de brochures heeft niet alleen betrekking op soa, hiv/aids en veilige seks. Aspecten als werkomstandigheden, hygiëne en anticonceptie zijn evenzeer van belang voor de vrouwen. Het materiaal is in nauw overleg met (ex-)prostituees ontwikkeld. Van de folders die niet in het Nederlands zijn uitgegeven, is de Nederlandse tekst wel op aanvraag beschikbaar bij de Stichting soa-bestrijding. Hieronder volgt een opsomming van de brochures, ingedeeld per doelgroep, met een korte beschrijving van de inhoud ervan. De brochures zijn te bestellen bij de Stichting soa-bestrijding. Dat kan op de volgende manieren: - Via de website van de Stichting soa-bestrijding: www.soa.nl bij materialenoverzicht - Via het distributiebedrijf van de Stichting soa-bestrijding, Euromail. Voor deze schriftelijke manier van bestellen heb je de bestelnummers van het materiaal, die in een overzichtsboekje staan. Dit boekje kun je aanvragen bij de Stichting soabestrijding
Prostituees 'Safe sex' een boekje over veilige seks in werk en privé Een handzaam boekje over soa en hiv-infectie, (on-)veilige seksuele technieken, anticonceptie, sponzen, spoelen en hygiënisch werken. Het is vrij uitgebreid en kan heel goed dienen als een ‘naslagwerkje’ voor prostituees. Er is ook een ‘quiz’ in opgenomen, met enkele plaatjes van soa. ‘Safe sex’ is verkrijgbaar in het Nederlands en Engels. Stripboekje 'Trabajo y salud' In het stripverhaal 'Werk en gezondheid' over raamprostituees wordt expliciet ingegaan op veilige sekstechnieken om soa en hiv-infectie te voorkomen. Het stripverhaal is met name bedoeld voor vrouwen die niet gewend zijn veel te lezen. 'Werk en gezondheid' is verkrijgbaar in het Spaans, Portugees en Engels. Brochure 'Werk en gezondheid' In de brochure worden stapsgewijs soa, aids en safe sex behandeld. Er is extra aandacht voor anticonceptie en vreemdelingenrecht omdat veel migrantenvrouwen vragen om heldere informatie over dit onderwerp. De brochure bevat veel tekst en een enkele illustratie. Deze uitgave van 'Werk en gezondheid' is verkrijgbaar in het Pools, Russisch, Tsjechisch, Hongaars, Servo-kroatisch en Thai. De Nederlandse tekst van deze brochure is op aanvraag beschikbaar bij de Stichting soa-bestrijding.
86
'Safety' Zes 'flyers' voor prostituees die harddrugs gebruiken. Onderwerpen: onderhandelen met klanten; informatie over soa voor partners; seks in je privé-leven; pijpen en anale seks; informatie over soa; veilig gebruik; hiv en aids; gekookte coke. De flyers zijn verkrijgbaar in het Nederlands, Duits, Engels en Frans. 'Trabajar seguro' Travestie en transseksuele prostituees zijn de hoofdpersonen in een stripverhaal. De brochure gaat in op veilige sekstechnieken, soa en hiv-infectie. Daarnaast er is informatie over het gebruik van hormonen en siliconen. De brochure is verkrijgbaar in het Spaans. ’Soa-onderzoek, vragen en antwoorden’ Folder voor prostituees waarin ze attent worden gemaakt op het bestaan van ‘Richtlijnen soa-onderzoek bij prostituees’. Daarnaast geeft de folder antwoord op veel gestelde vragen over soa-onderzoek zoals: ‘Mag een arts aan een exploitant vertellen dat je een soa hebt?’ en ‘Hoe vaak is soa-onderzoek nodig?’. Alleen verkrijgbaar in het Nederlands 'Werk en liefde' Foto-roman die informatie biedt over veilige seks, aan jonge prostituees met een 'loverboy'. De brochure stimuleert de reflectie op de relatie tussen prostituees en hun loverboy. 'Werk en liefde' is verkrijgbaar in het Nederlands.
Prostituanten 'Langs de ramen en op straat' In deze folder op zakformaat worden bezoekers van prostituees door andere prostituanten aangemoedigd om condooms te gebruiken. Informatie over soa en condoomgebruik wordt afgewisseld met anekdotes en citaten van prostituanten, die voor andere prostituanten herkenbaar kunnen zijn. ‘Condoomverpakking voor prostituanten’ Het condoom voor vaginaal contact is bestemd voor klanten van prostituees. De gebruiksaanwijzing is gedrukt in het Nederlands, Duits, Engels, Spaans, Turks en Arabisch.
Exploitanten Poster en display ‘Top sex = safe sex’ Poster met de tekst ’top sex = safe sex. Er zijn dingen waar je niet om hoeft te vragen’. Zowel de poster als de display zijn bedoeld om klanten van prostituees te herinneren aan het belang van condoomgebruik tijdens het prostitutiebezoek. Het beeldmateriaal van de poster, display en brochure is op elkaar afgestemd.
87
Overige brochures prostitutie ‘Richtlijnen soa-onderzoek bij prostituees’ De richtlijnen voor soa-onderzoek bij prostituees bieden een praktisch handvat voor artsen die soa-onderzoek uitvoeren in de prostitutiesector. De richtlijnen behandelen het eerste consult, het vervolgconsult en de procedure bij periodiek onderzoek. De uitgave geeft een helder overzicht van (laboratorium)onderzoek en therapie per soa. De Stichting soa-bestrijding ontwikkelde de richtlijnen in samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Dermatologie en Venerologie (NVDV) en de Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziekten (LCI). De uitgave is ook verkrijgbaar in de reeks protocollen van het LCI. De richtlijnen zijn in 2001 herzien en opnieuw uitgebracht. ‘Prostitutie, soa-preventie en gemeentelijk beleid’ In deze brochure wordt het belang onderstreept van het opnemen van voorwaarden rond de preventie van soa in de exploitatievergunning, die gemeenten kunnen gaan verlenen. Allereerst wordt een kort overzicht gegeven van de opbouw van het prostitutieveld en het voorkomen van soa en hiv in de prostitutie. Vervolgens zijn de vergunningvoorwaarden op het gebied van soa-preventie nader uitgewerkt. Website prostituanten Sinds 1999 heeft de Stichting soa-bestrijding een speciale internetsite voor prostituanten. De site bevat informatie over soa/hiv, een nieuwsrubriek, feiten en getallen over prostitutie, links naar andere organisaties, een column en een ‘persoonlijkheidstest’, waarmee de klant kan bepalen wat voor soort klant hij is. Uit de statistieken blijkt dat de site goed wordt bezocht. De site wordt voortdurend uitgebreid en aangevuld. Zo is het ook mogelijk om via een forum mee te doen met discussies over actuele onderwerpen in de prostitutie. (www.prostitutie.nl ).
88
Bijlage 5
Gedetailleerde inhoudsopgave
INLEIDING
3
1.
DOELGROEPEN EN VORMEN VAN PROSTITUTIE Doelgroepen Prostituees Nederlands algemeen Pas ingetreden Jonge of minderjarige Migrantenprostituees Illegale prostituees Druggebruikende prostituees Jongens prostituees Travestie- en transseksuele prostituees Onvrijwillig werkende prostituees Klanten Vaste klanten Allochtone klanten Website klanten Exploitanten Exploitant van een facilitair bedrijf Exploitant als werkgever Legaal of illegaal bedrijf Privé-partners Pooiers en loverboys Privé-partners van klanten Vormen van prostitutie Seksclubs Privé-huizen Escortservice Raamprostitutie Thuiswerkers Straatprostitutie Massagesalon Parenclub Open seksclub Sekswinkel
5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 8 8 8 8 9 9 9 9 9 10 10 10 11 11 11
2.
INVENTARISATIE VAN HET VELD Opbouw van het veld Inventarisatie van organisaties Gemeente Politie Hulpverlening Landelijke organisaties Inventarisatie van mogelijkheden voor soa-onderzoek Het belang van samenwerking Afstemmen Doorverwijzen
12 12 13 13 13 13 14 14 15 15 15 89
3.
WETTEN EN REGELGEVING Opheffing van algemene bordeelverbod De WCPV Gemeentelijk beleid na wetswijziging Het veilige-seksbeleid Wat zijn de regels 1. het voeren van een veilige-seksbeleid 2. prostitutiebedr. moeten toegankelijk zijn 3. prostitutiebedrijven mogelijkheid bieden 3b. richtlijnen voor soa-onderzoek
16 16 16 17 18 19 19 20 20 20
4.
VOORLICHTING MET BETREKKING TOT PROSTITUTIE Kennis Informatiebehoefte Weerstand verkleinen Thematische voorlichting Vaardigheden Praktische vaardigheden Onderhandelen Houding en gedrag Belemmerende factoren Dwang Normen Sociaal-economische factor Vaste klanten Aard en duur van contact Ondersteunende factoren Veilige-seksbeleid Normen Professionaliteit
22 22 22 23 23 24 24 24 26 26 26 26 26 26 26 27 27 27 27
5.
VEILIGE SEKSTECHNIEKEN Veilige seks Vaginale seks Orale seks Anale seks Aftrekken Vingeren Lichaamsmassage Tussen de borsten Zoenen Speeltjes Trio’s
28 28 28 28 29 29 29 29 29 29 29 29
90
Sadomasochisme en ‘kinky sex’ Fisten Golden shower Scat Rimming Spanking Klysma Katheteriseren Piercen Dubbele flash Bondage Scheren
30 31 31 31 31 31 32 32 32 32 32 32
6. CONDOOMS, GLIJMIDDELEN EN HET GEBRUIK ERVAN Kwaliteit CE-code Uiterste gebruiksdatum Wijze waarop het bewaard moet worden Condooms Latex Polyurethaan Vrouwencondoom Beflapje Glijmiddelen Glijmiddelen op waterbasis Aanbrengen van het glijmiddel Adviezen over condoomgebruik en condoombreuk Condoomshowmap Oefenen van condoomgebruik Het om- en afdoen van het condoom Misverstanden rondom condoomgebruik Adviezen rond condoombreuk Vaginale crèmes en condoombreuk Condoombreuk en soa-onderzoek Condoombreuk en hiv-preventie Condoombreuk en zwangerschapspreventie Condoombreuk als alibi
34 34 34 34 34 34 35 35 35 36 36 36 36 36 36 37 37 38 38 38 38 39 39 40
7. SOA EN SOA-ONDERZOEK Redenen voor regelmatig soa-onderzoek Kwaliteit Frequentie Soa-onderzoek: waar en door wie Huisarts Poliklinieken GGD-spreekuur Huiskamers VOMIL-regeling Clubartsen
41 41 42 42 43 43 43 43 43 43 44
91
Een soa hebben en toch werken Ander beroep? Hepatitis B
44 46 46
8. VOORLICHTING EN MIGRANTENPROSTITUEES De Wet Voorlichting aan migrantenprostituees Verschillende talen en culturen Praten over seks en seksualiteit Medicijngebruik Anticonceptie Man/vrouw-verhouding Wantrouwen officiële instanties Prinsen op witte paarden Dwang Voorlichters In de Prostitutie (VIPs) Werken met een VIP
47 47 48 48 48 48 48 49 49 49 49 49 50
9. VOORLICHTING EN EXPLOITANTEN Verwachtingen Exploitatievergunning Kennismaking Themavoorlichting Individuele voorlichting Soa-onderzoek/hepatitis b Bron en contactopsporing Veilige-seksbeleid 1 het voeren van een veilige-seksbeleid 2 prostitutiebedrijven moeten toegankelijk zijn 3 prostitutiebedrijven mogelijkheid bieden 3b. richtlijnen voor soa-onderzoek Consequenties van het veilige-seksbeleid Overige aspecten Technische-hygiëne zorg Gezonde werksituatie Alcohol en drugs Nood Bij klappers
52 52 52 52 52 52 52 53 53 53 53 54 54 55 55 55 56 56 56 57
10. ANTICONCEPTIE EN SEKSUELE HYGIËNE Anticonceptiemiddelen en prostitutie Pil Prikpil Implanon Minder betrouwbaar of niet geschikt Spiraaltje Zaaddodende middelen Pessarium
58 58 58 59 59 59 59 59 59
92
Zwangerschap Ongewenste zwangerschap Overtijdsbehandeling Abortus Abortuspil Gewenste zwangerschap Verlof Seksuele hygiëne Sponsjes Wassen Vaginale douches Overige gezondheidsrisico’s Spanningsklachten Illegaliteit Drugs Alcohol Dwang Omstandigheden 11.
PLANNING, UITVOERING, VERSLAGLEGGING EN EVALUATIE Planning Prioriteitbepaling Veilige-seksbeleid Roulatie van de prostituees Herkomst van de prostituees Contacten reeds gelegd Verhoogd risicogedrag Illegaliteit Randvoorwaarden Uitvoering Afspraak maken? Bedrijven Ramen Tippelzone De eerste keer… Wat verder nog prettig is om te weten Verslaglegging Evaluatie
Bijlagen 1. Ik ga op prostitutiebezoek en ik neem mee… 2. Evaluatieformulier clubbezoek 3. Adressenlijst en websites 4. Overzicht voorlichtingsmateriaal voor de prostitutie 5. Gedetailleerde inhoudsopgave
60 60 60 60 61 61 61 61 61 62 62 62 62 63 63 63 63 64 65 65 66 66 66 66 66 66 66 66 66 67 67 67 67 67 68 69 70
71 73 76 86 89
93
94
