Tegenstellingen als bron van vitaliteit en innovatie Utrechtse Managementschool 23 oktober 2008

Tegenstellingen als bron van vitaliteit en innovatie Utrechtse Managementschool 23 oktober 2008 In hoeverre bent u in staat om: -

uw oordeel uw resultaat- doel- en oplossingsgerichtheid

op te schorten? Ten gunste van: -

het onderzoeken verwondering, geraaktheid, inspiratie het opkomen van een vraag/verwarring/twijfel

Hans Alma onderscheidt twee fundamenteel menselijke verlangens in het menselijk leven: Het verlangen om de wereld open tegemoet te treden, de persoonlijke behoeftes en belangen te overstijgen en de wereld te exploreren. De mens ontwikkelt daarbij een allocentrische houding, waarbij eigen angsten en behoeften niet langer centraal staan, maar plaats maken voor de belangstelling voor dat wat vreemd en anders is. . Het open staan voor wat vreemd en anders is maakt bijzondere ervaringen mogelijk in situaties, die ons verrassen, verbazen, ontstellen of raken. Het verlangen naar de veiligheid van wat vertrouwd is. Het geborgenheidprincipe heeft een onmisbare overlevingswaarde. In veel situaties is het noodzakelijk, voldoende en geruststellend om ons te richten op wat bekend en begrijpelijk is. Mensen nemen selectief die aspecten van hun omgeving waar die van belang zijn om angsten te vermijden en behoeften te bevredigen. We verdelen de wereld dan in ‘te gebruiken zaken’ en ‘te vermijden zaken’ en zoeken naar de veiligheid van een gesloten denken gedragspatroon van een specifieke cultuur of sociale groep. Antwoorden brengen ons niet verder, geen nieuwe inzichten, omdat zij altijd gebaseerd zijn op kennis en ervaring uit het verleden. Vragen daarentegen brengen ons dichterbij het nieuwe, het nog niet geziene.

Tegenstellingen als bron van vitaliteit en innovatie © Margret van Paassen, 2008

1

Introductie Deze bijeenkomst bestaat uit workshopachtige elementen en stukjes theorie, die elkaar afwisselen. De rode draad is drie verhalen, die handelen over gebeurtenissen tijdens het ontwikkelingstraject van een MT. Na ieder verhaal gaat u zelf aan de slag met oefeningen en vervolgens licht ik een aantal zaken nader toe. Waar gaat het mij in deze bijeenkomst om? Wat zijn mijn uitgangspunten, die ik in de komende twee uur nader met u verder uit wil werken? 1. Het leven bestaat uit tegenstellingen (seizoenen, + en – pool bij electriciteit, jin en jang, man en vrouw, (denk aan tegenstellingen zoeken elkaar op in partnerrelaties), dag en nacht, rusten en werken, chinese teken voor crisis betekent kans en bedreiging (voorbeeld kredietcrisis Herman Wijffels neemt een ander standpunt in. Hij is opgetogen: Het communicsme stortte 20 jaar geleden in en nu gebeurt hetzelfde met het fundamentalistisch kapitalisme. Er is een poging gedaan om een unipolaire wereldorde te vestigen. Er is precies het tegendeel uitgekomen. We gaan naar een multipolaire wereldorde, waarin op een intelligente manier vrije ondernemingsgewijze productie en maatschappelijke regulering samengaan) etc. 2. Juist de spanning tussen deze polariteiten genereert leven/energie/vernieuwing 3. We hebben de neiging tot eenzijdigheid: de ene pool te (ver)kiezen en te waarderen ten koste van de andere pool, die we als ongewenst beschouwen. Burn-out klachten worden vaak veroorzaakt door eenzijdigheid. citaat filosofie van het tegendeel? Of Jung: Juist de paradoxie behoort tot het hoogste geestelijke goed: terwijl ondubbelzinnigheid een teken van zwakte is. Alleen het paradoxale kan de volheid van het leven bij benadering omvatten. Ondubbelzinnigheid en gebrek aan tegenstrijdigheid zijn echter eenzijdig, en daarom niet geschikt het ongrijpbare uit te drukken. 4. Ons onbewuste speelt vaak een veel grotere rol in onze reacties/besluiten/gedrag dan we ons bewust zijn (relatie naar Ap Dijksterhuis, onbewuste heeft een veel grotere verwerkingscapaciteit en kan ook niet verbale argumenten meenemen, zoals emoties; het werkt door terwijl je het niet merkt en dan komt er een intuitie) 5. In onze neiging tot eenzijdigheid hebben we ons bewustzijn (en onze gerichtheid op de buitenwereld) op een troon gezet en ons onbewuste (en onze gerichtheid op de binnenwereld) gemarginaliseerd/uitgeschakeld, waardoor de potentie die ons onbewuste heeft onbereikbaar is. In de industriële samenleving was het leiderschap directief en deden mensen wat ze werd voorgeschreven, ieder in zijn eigen hokje. Ze moesten als het ware zichzelf thuis laten. De netwerksamenleving vraagt om een leiderschap dat mensen motiveert, inspireert en de ruimte geeft. Je moet nu jezelf meenemen naar je werk. Dat vraagt om een leiderschap dat authentiek is, empathisch en motiverend. In de oude ordening werd van iedereen functioneel gedrag gevraagd; nu moet je het hebben van de mens die je bent. Waar haal je die authenticiteit vandaan? Het antwoord is simpel: die moet je zoeken in jezelf. Je moet dus naar binnen.” (Herman Wijffels, 2005) 6. Hoe kunnen we het schakelmechanisme tussen bewustzijn en onbewuste versterken, zodat zij als zeer verschillende, maar wel gelijkwaardige partners kunnen samenwerken en dat we beschikking krijgen over de potentie van ons onbewuste? 7. In mijn werkwijze (ook vandaag) gaan begrijpen en ervaren (geraakt worden) hand in hand (verbinding met werkverhalen die ik onthield (doordat ze geraakt hadden) en de vragen die dat opriep: Wat gebeurde daar? Wat zijn werkzame bestanddelen bij ontwikkeling? Wat valt hier te ontdekken en begrijpen? Zo kwam ik op een aantal Tegenstellingen als bron van vitaliteit en innovatie © Margret van Paassen, 2008

2

kenmerken van mijn manier van werken en die leidden rechtstreeks naar het werk van Jung. Het werken met tegenstellingen ‘ontdekte’ ik op deze manier en ik begon het steeds bewuster in te zetten. Enkele voorbeelden van hoe ik daar op verschillende niveaus in organisaties mee werk. Individuele ontwikkeling / leiderschapsontwikkeling • Algemeen: veel managers onder enorme druk wat allemaal moet, gericht op doelen, actiegericht. Gesprekken zijn vaak een haven waarin het voortdurend voorwaarts gaan een pas op de plaats maakt en ruimte geeft aan reflectie en het opdoemen van belangrijke vragen van dat moment. De tegenstelling actie – reflectie. Wat ben ik nou eigenlijk precies aan het doen? Waar zit ik in? Wat wil ik? Waarnemen/observeren/ ervaren. (voorbeelden Yv. Denkt veel na, maar komt niet tot actie. Ar. Is een daadkrachtig leider, loopbaan verloopt soepel, maar nu weet hij het niet – onrust. Wil het liefst weten wat te doen, maar belangrijk eerst reflectie. Teamontwikkeling • Algemeen: Bij een team kijk ik naar hoe het omgaat met de polariteit inhoud en relatie. Sommige teams hebben veel aandacht voor de onderlinge relaties, gevoelens, sfeer etc., maar daarbij is er weinig aandacht voor: waar staat deze afdeling voor, wat moet zij presteren? Andersom zijn er teams die vooral bezig zijn met de inhoud en het resultaat dat de afdeling moet leveren, maar waarbij de mens achter de functionaris schuil gaat. Organisatie ontwikkeling • Algemeen: in veranderingen wordt vaak de huidige situatie en de gewenste situatie beschreven. Veel energie gaat zitten in het zo snel mogelijk weg bewegen van de huidige situatie (die eigenlijk tot ongewenst is verklaard). Die moeten we als het ware ‘afleren’. Met als gevolg dat we de kwaliteit die zich in het huidige (en nu ongewenste) bevond, niet erkennen en niet meer in de verandering laten participeren. Daarnaast erkennen we niet de schaduwzijde van de gewenste situatie, die geheid op zal treden als we monomaan één pool nastreven. Een veel voorkomende polariteit: beheersbaarheid/maakbaarheid vs kwetsbaarheid Peter Senge schrijft bijvoorbeeld in het boek Door het oog van de naald het volgende: Ons onvermogen om de complexe menselijke systemen waarin we zijn verwikkeld te begrijpen en te beheersen is schrikbarend. De technologische ontwikkeling draagt daar vaak krachtig aan bij – versnelt en vergroot de bestaande problemen, maakt complexe systemen die we toch al niet begrijpen nòg complexer. Managers zullen met de billen bloot moeten en definitief afscheid moeten nemen van de command and control-omgeving (plannen, organiseren, controleren) waarachter ze zich verschuilen. Diep in je hart weet je dat je de dingen niet beheerst. Maar de dingen zien er goed uit. De mensen zeggen: Ja baas, alles onder controle. Dat opgeven èn naar een omgeving gaan waar mensen echt open en eerlijk zijn, voelt veel chaotischer aan. Je hebt het gevoel dat je de dingen niet meer in de hand hebt, je voelt je ongemakkelijk, je vraagt je af of je het wel gaat redden. De werkelijkheid wordt daardoor een uitdagendere plek om in te vertoeven. Je bent van je verslaving af.


3

Het leven en de psyche bestaat uit tegenstellingen Aard van de psyche, algemeen

De psyche bestaat uit twee delen, die echter tegenovergestelde eigenschappen vertonen: het bewustzijn en het onbewuste. Aan beide gebieden neemt ons ik deel. De psyche is dynamisch van aard, waardoor de grenzen van het onbewuste en het bewustzijn voortdurend wisselen. Beiden zijn in staat de ‘ander’ over te nemen. De psyche bestaat uit psychische energie = libido (levensenergie). Deze energie zoekt voortdurend naar evenwicht, waardoor de psyche een zelfregulend systeem is. Ons onbewuste heeft een compenserende en complementaire rol naar het bewustzijn. (voorbeeld geven) Onze psychische gezondheid wordt derhalve bepaald door een al dan niet goede samenwerking tussen bewustzijn en onbewuste. Het bewustzijn is dus niet de ‘baas’ zoals wij vaak denken, maar het gaat om gelijkwaardige, maar zeer verschillende partners, die zich op totaal verschillende wijze uitdrukken, verstaanbaar maken. Binnen deze context behoort juist de paradoxie tot het hoogste geestelijke goed: terwijl ondubbelzinnigheid een teken van zwakte is. Alleen het paradoxale kan de volheid van het leven bij benadering omvatten. Ondubbelzinnigheid en gebrek aan tegenstrijdigheid zijn echter eenzijdig, en daarom niet geschikt het ongrijpbare uit te drukken. (blz 21 droom en individuatie). Het zelf is conflict én eenheid. Zonder de ervaring van de tegengesteldheid bestaat er geen ervaring van heelheid. Het gaat Jung dus duidelijk om een ontwikkelingspsychologie, om het proces van individuatie te verstaan en te kunnen begeleiden. Het individuatieproces is erop gericht het bewustzijn en het onbewuste te verenigen, zodat wij het onbewuste en het oude weten dat in ons huist in kunnen zetten, om te worden wie wij ten diepste zijn. Goethe: “We kunnen niet te lang in het bewustzijn verkeren. We gaan altijd weer terug, naar het onbewuste, waar de wortel van het leven zich bevindt.”


4

Opbouw van de psyche (ik, bewustzijn en onbewuste)

Het bewustzijn is als een klein eiland om de onafzienbare zee van het onbewuste. Ik Is het centrum van het bewustzijnsveld en werkt als een verkeerstoren. Al onze ervaringen van de innerlijke en uiterlijke wereld moeten door ons Ik heen om waargenomen te kunnen worden. Het ik bepaalt in hoge mate ons gevoel van continuiteit en identiteit. Bewustzijn Het bewustzijn kenmerkt zich door een gerichtheid om zaken te scheiden, een naam te geven, te kiezen en te oordelen. Eenzijdigheid is derhalve een onvermijdelijke, maar noodzakelijke eigenschap van het bewustzijn. Richting betekent immers naar links en niet tegelijkertijd ook naar rechts. Ons bewustzijn is (in onze westerse cultuur) vooral doelmatig gericht op de aanpassing van het individu aan aan buitenwereld. Datgene waarmee wij ons identificeren. Het bewustzijn wordt gekenmerkt door een bepaaldheid en een gerichtheid, die de ontwikkeling van wetenschap, techniek en beschaving heeft mogelijk gemaakt. Kwaliteiten als gelijkmatigheid, doelgerichtheid en betrouwbaarheid (voorspelbaarheid) behoren tot het bewustzijn. Het bewustzijn oordeelt (vanuit een eigen vooringenomenheid) of iets past of niet binnen zijn doelgerichtheid. Het kiest voor één mogelijkheid ten koste van alle andere mogelijkheden. Alles wat schijnbaar afwijkt van het gewenste doel wordt uitgesloten. Dit is tevens het offer dat wij brengen. Het gevoel van sociale waardeloosheid en zinloosheid neemt evenredig toe, naarmate het onbewuste buiten spel gezet wordt. Onbewuste Jung wijkt af van Freud met zijn definitie van het onbewuste. Bij Freud gaat het alleen om verdrongen inhouden, een vergaarbak van narigheid. Bij Jung gaat het evneens om deze verdrongen inhouden (de donkere kant van het onbewuste), maar bevat het onbewuste ook: - talenten (de lichte kern) - overleveringen van de voorouders / oerweten / oerwijsheid - knooppunten in de psyche Het onbewuste richt zich en reageert op dat wat zich in de binnenwereld aandient. Het heeft geen boodschap aan de doelmatigheid van het bewustzijn. Het wil alleen maar zijn en genereert oordeelloze beelden. Hij is gericht op het bewaren van de de ongestoorde voortgang


5

van het psychische proces (op het evenwicht binnen de gehele psyche). Hij is een afweer tegen de eenzijdigheid die tot isolering, stremming of ziekte zou kunnen leiden. Het onbewuste heeft een voor ons vaak niet navolgbare doelgerichtheid, die de vervolmaking van de psyche, haar afronding tot geheel beoogt. In het onbewuste bevindt zich altijd het tegendeel (een tegenposisite) van het bewustzijn, dat waar in het bewustzijn niet voor gekozen is en probeert het verloren evenwicht weer te herstellen. Het onbewuste draagt de kiem van eenheid in zich, tegenstellingen die elkaar aantrekken, net zoals in de natuur. Intuitie is waarneming via het onbewuste. Als het onbewuste niet mee mag doen, gaat het muiten en komt het op onmogelijke tijden op de koffie. Jung: “Alles wat je niet bewust leeft, komt je als noodlot tegemoet” Het persoonlijk onbewuste is als een persoonlijk archief dat bestaat uit herinneringen, verdrongen materiaal, emoties en alles wat onder de drempel van het bewustzijn wordt waargenomen, gedacht en gevoeld. Het collectief onbewuste is een gelaagd historisch archief (familie, stam, cultuur, menselijke, dierlijke voorouders, centrale kracht) . Het bevat algemeen menselijke thema’s , die we met alle mensen gemeenschappelijk hebben, een oerweten en wijsheid.

Hoe kunnen we het schakelmechanisme tussen bewustzijn en onbewuste versterken? Relatie bewustzijn – onbewuste / lemniscaat We kunnen het schakelmechenamisme tussen het bewuste en onbewuste voorstellen als een lemniscaat. Een voortdurende afwisseling tussen binnen en buitenwereld. Daar waar de twee lussen elkaar raken stijgt de verkeerstoren van het ik omhoog, die in staat is signalen uit beide werelden op te vangen. Om deze lemniscaatbeweging zo vloeiend mogelijk te maken is het erkennen van de betekenis van het onbewuste voor de compensatie van de bewuste instelling van belang, zonder haar meteen met de maat en het oordeel van het onbewuste te meten. Om betekenis te ontdekken in onbewuste inhouden is een eigen benadering en taal nodig. Wie zijn onbewuste het minst kent wordt er het meest door beïnvloed. Maar men is zich daarvan niet bewust. De geheime medewerking van het onbewuste aan ons leven is altijd en overal aanwezig: ze hoeft niet gezocht te worden. Dat wat gezocht wordt is de bewustmaking van de onbewuste inhouden. Zou het gericht zijn van de bewuste functie niet bestaan, dan zouden de tegengestelde invloeden van het onbewuste zonder meer kunnen ingrijpen. Het gericht zijn sluit deze juist uit.

Vernieuwing/oude wijsheid/derde positie Het gaat niet om het omzetten van het tegendeel, maar om het handhaven van vroegere waarden samen met een erkenning van het tegendeel. Dat is het doel dat waard is nagestreefd te worden. Het gaat hier niet om van positie te veranderen, maar de positie te verruimen door ruimte te bieden aan het tegendeel en door die verruiming de tegenstelling te kunnen ontstijgen. Hij lost als het ware op, houdt op te bestaan omdat er een ruimere horizon is ontstaan. Dit kan echter alleen als de tegenstelling ten volle wordt ervaren, doorleefd. Er is geen shortcut of flitstend inzicht, waardoor het ervaren van de tegenstelling vermeden kan worden.


6

Het gaat dus om de afwisseling van emoties en argumenten. Van ervaren en begrijpen van de tegenstelling. Het tegenover elkaar plaatsen van beide posities, dat iets nieuws voortbrengt, een derde.

Mogelijke toegangen tot het onbewuste Ruimte is één van de meest belangrijke condities voor het onbewuste. Als we voortdurend doelgericht en gefocust bezig zijn, krijgt het onbewuste de ruimte niet. Die krijgt de ruimte als we wat mijmeren, in de file staan, slapen, wandelen. In die ruimte kan het onbewuste zijn ‘werk’ doen. - sterk emotionele reacties/buien – dat wat diep raakt - dat wat u in anderen verfoeit, irriteert (projectie) - bewust ruimte scheppen voor het onbewuste in de verwachting dat iets zich kenbaar wil maken / ontvankelijkheid / vertrouwen schenken/ onderzoekend / kritische opmerkzaamheid uitschakelen (ruimte scheppen voor intuïtie) - dromen / fantasieen / associaties - kunst, verhalen, romans, films, gedichten etc (hierbij opmerkzaam zijn waar u geraakt wordt) - de innerlijke dialoog; het doorleven van de tegenstelling, uithouden van de spanning - Het oordeel en het verlangen naar resultaat/oplossing/bruikbaarheid opschorten

De kracht van de dialoog (innerlijk en uiterlijk) Een dialoog tussen gelijkwaardige partners, waarbij ieder de argumenten van de ander laat gelden, en het daarom ook de moeite waard vindt de tegengestelde standpunten door grondige discussie en vergelijking nader tot elkaar te brengen, of duidelijk van elkaar te onderscheiden. Dat kan dus een innerlijk dialoog zijn, waarbij een individu verschillende aspecten in zich zelf met elkaar in gesprek brengt. Maar het kan ook een externe dialoog zijn bvb binnen een team, waarbij twee teamleden of twee groepjes allebei één van de polen vertegenwoordigen en het gesprek, het onderzoek aangaan. Omstandigheden waaronder dialogen floreren: is de wens om echt te vertellen, zo precies mogelijk te vertellen wat je op je hart hebt, en de wens om echt te willen weten wat er in die ander omgaat, wat hem beweegt tot bepaalde uitspraken en daarop door te vragen. Niet genoegen nemen met een eerst beeld of uitspraak, maar achter dat beeld en die uitspraak leren kijken. Is de focus op het onderzoeken van het hier en nu. Er is een vraag, die er toe doet. Voorbeelden - hakkezanders/hemelbestormers - verwarring / eenduidigheid

Het organiseren van creatieve vrijruimtes In veel organisaties is de druk groot om te presteren en resultaten te behalen. Soms zit echter precies deze resultaatgerichtheid in de weg van het resultaat, doordat een organisatie selectief gaat waarnemen en alleen die dingen ziet en beloont die ‘bruikbaar’ zijn voor het doel. Er treedt als het ware een bewustzijnsvernauwing op, die een schadelijke werking heeft op het creatieve en probleemoplossende vermogen van een organisatie.


7

Tijdens grote veranderingsprocessen is er derhalve vaak behoefte aan ‘vrije ruimte’. Een plek waar op informele wijze, in ontmoeting met anderen en bepaalde actuele en relevante dilemma’s onderzocht kunnen worden, zonder dat er direct een oplossing uit moet resulteren. In deze vrijruimtes wordt in eerste instantie het blikveld weer verbreed. We bekijken thema’s niet vanuit één perspectief, maar vanuit meerdere perspectieven en maken daarbij gebruik van verschillende inspiratiebronnen (films, romans, gedichten, beelden, muziek, exposities, excursies etc). Het leven en werk van alledag is hierbij het vertrekpunt. In deze bijeenkomsten gaat het erom dat deelnemers inzicht krijgen in de dynamiek van een spanningsveld en hoe zij zich zelf daarin verhouden. Welke ‘beliefs’ liggen ten grondslag aan een bepaalde houding? Welke waarden zijn van belang? Welke drijfveren spelen een rol? Op welke manier kijk je naar een dilemma? Hoe kijken anderen daarnaar? Veranderingen die je overkomen en die je stuurt Enerzijds overkomt een verandering je. Je krijgt iets op je bord, waar je misschien niet om hebt gevraagd (of op hebt gehoopt). Anderzijds vind je binnen dit gegeven een weg waardoor je zelf invloed uitoefent en richting geeft. Visieontwikkeling/koerszoekend leiderschap Verhaal van de man die bomen plantte. Maar die man had helemaal geen visie, die had een droom.


8

Tegenstellingen als bron van vitaliteit en innovatie Utrechtse Managementschool 23 oktober 2008

Recommend Documents