E KUNST TE BELEGGEN IN EEN VERRIJKENDE VE RZAM E LI N G
ARTESORIS
INLEIDING
eleggen in een verrijkende verzameling Brieven en Manuscripten.
B
Verrijkend in verschillende opzichten. Investeren in brieven en manuscripten betekent zoveel als een fantastische reis door het verleden.
De sensatie, deze fragmenten uit de Geschiedenis te kunnen aanschouwen, wordt doorspekt met de genoegdoening gehaald uit het vergaren van nieuwe kennis. Het is de verrijking van de geest door een andere culturele benadering in rechtstreeks contact met de Geschiedenis van de Mensheid. Een teletijdmachine, dat is zowat de definitie van deze broze papierfragmentjes die doorheen de eeuwen hebben gereisd. Als relikwieën, sporen van vroeger, deeltjes van een mythe, wekken de eigenhandig geschreven documenten, brieven en manuscripten een intense emotie op. Want wat is meer aangrijpend dan de intimiteit van buitengewone personages te delen, dan in een ver vervlogen verleden te duiken, bij volmacht aanwezig te zijn bij gebeurtenissen die geschiedenis hebben geschreven ! U zult van heel nabij Napoleon, Einstein, Charles de Gaulle, Voltaire, Baudelaire, Cocteau, Berlioz, Debussy, Eluard, Céline, Lafayette, Victor Hugo, Renoir, Pissaro… en andere, zovele andere beroemde personages benaderen. Een brief is per definitie uniek en om die reden uiterst waardevol. Daar het zijn roeping is, literair kunstwerk en verzamelobject te zijn, houdt hij een ruwe emotie in zich. De afdruk van het verleden tussen zijn handen te houden, is een aangrijpende ervaring en onthult aan de investeerder of de verzamelaar vaak een zoektocht of een verloren paradijs. En is ook nog eenvoudig te realiseren, want eigenaar te worden van een verzameling autografische en historische brieven en manuscripten is niet enkel voorbehouden voor de specialisten in de sector, zoals u doorheen de lectuur van deze bladzijden zult ontdekken. Maar naast intellectuele voldoening, biedt deze belegging ook zeer aantrekkelijke financiële perspectieven. Alle acteurs uit de sector zijn het erover eens : in de komende jaren zal de markt blijven stijgen. Een verrijkende verzameling door de grote fiscale voordelen die ermee verbonden zijn; verrijkend door de regelmatige en internationale prestaties die sinds eeuwen blijven voortduren en aanhouden.
1
ARTESORIS NV • 128 Molièrelaan • 1050 Brussel BELGIË
In Frankrijk, ARISTOPHIL • 120 avenue des Champs Elysées • 75008 PARIJS • FRANCE
OVERZICHT
DE MARKT VAN BRIEVEN EN MANUSCRIPTEN
I
Kader en context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
II
De aankoop van een collectie Brieven en manuscripten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
III 17de eeuw : de eerste collecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 IV
Voorbeeld van een individuele collectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Een aantal voorbeelden van mooi geïllustreerde brieven . . . . 11
V
De amadeus overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
VI
Fiscale behandeling
.................................................
18
VII De expertise en de prijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 VIII De prijs van de brieven en de manuscripten in de 19e eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 IX
De evolutie van de brieven en manuscripten . . . . . . . . . . . . 25
X
Records
....................................................................
Enkele ontdekkingen XI
32
................................................
Le Musée des Lettres et Manuscrits
.......................
Tentoonstelling in de Dôme des Invalides XII
26
38 41
.................
L’Académie Internationale des Arts et Collections
..
51
XIII Publicaties en media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 XIV De verzekeringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 XV
Nuttige instituten en adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
XVI De belangrijkste instellingen op het gebied Van het geschreven patrimonium
3
.................
57
I
KADER EN CONTEXT Het is in een Europese ambiance dat de vennootschap ARTESORIS zich ontwikkeld heeft : het Europa der Kunsten en der Collecties. Vandaag is zij in België leider in haar categorie en haar specificiteit, die van de brieven en de manuscripten. Het concept dat werd uitgewerkt, is enig in zijn soort en geeft haar op de internationale markt een kenmerkend referentiebeeld.
Als hoofdpartner van de Académie Internationale des Arts et Collections (AIDAC) die in 1984 te Parijs werd opgericht, is ARTESORIS in het bijzonder werkzaam in de ontwikkeling, het mecenaat en de bescherming van de brieven en de manuscripten.
Het is met dat oogmerk dat zij één der belangrijkste partners van het Museum voor Brieven en Manuscripten is.
Haar maatschappelijke zetel is gevestigd te Brussel, avenue Molière, nr. 128.
4
II
DE AANKOOP VAN EEN COLLECTIE BRIEVEN EN MANUSCRIPTEN Brieven en manuscripten opsporen en verzamelen is een buitengewoon avontuur in het verleden. Die documenten zijn een ware piste van onze geschiedenis en van de geschiedenis van de mensheid. De emotie is van de partij wanneer u in uw handen een brief van Generaal de Gaulle houdt, een andere van Napoleon of zelfs een eenvoudig manuscript van Victor Hugo. Een emotie die gepaard gaat met een culturele voldoening terwijl velen onder het grote publiek denken dat de brieven van de beroemde personages en de brieven van de « grote heerschappen » zich allemaal in musea of bibliotheken of nationale archieven bevinden. In de periode van « sms-jes », van draagbare toestellen, van mails en van het gehele Internetgebeuren, behoort het schrijven van lange en mooie brieven, van een wenskaart of in het slechtste geval een postkaart tot het gebied van de prehistorische zeldzaamheid! Eén der volgende dagen zult u misschien ook het geluk hebben één van deze geschiedenisperceeltjes te kruisen, dit mythische spoor in dat geschreven document dat in u een nieuwe en intense emotie zal oproepen.
5
II
Met de aankoop van een collectie, van enkel één manuscript, of van een brief stelt u een eerste daad die uw investering in de wereld van de cultuur concreet maakt. Wij staan in voor de aankoop en maken daarbij voor u de beste keuze, in een openbare verkoop of in een particuliere verkoop, al naargelang onze opzoekingen op de markt. Deze aankoop gebeurt in het kader van de diversificatie van uw vermogen: • een toonaangevend werk, zoals een belangrijke brief, een zeldzaam manuscript of een oud boek; • een homogene collectie die speciaal voor u is samengesteld. De aankoop van een belangrijke collectie in mede-eigendom is een andere manier van investeren. De samengestelde collectie bestaat uit essentiële stukken. De onverdeeldheid wordt gevormd en u koopt onverdeelde delen aan.
• 1644 : Geboorte van Roger de Gaignières die de eerste grote collectie van 25 000 eigenhandig geschreven brieven aanlegde, die hij op 19 februari 1711 aan Lodewijk XIV schonk. • 18 april 1803 : Verkoop van eigenhandig geschreven brieven van Hendrik IV, Lodewijk XIII, Maria de Medicis, enz. • 1822 : Eerste cataloog van eigenhandig geschreven brieven van Villenave. • 24/27 mei 1822 : Verkoop van de collectie Villenave door boekhandel Pluquet. • 23 juli 1823 : Verkoop van de collectie Anderson door Sotheby’s (Engeland). • 1828 : Publicatie van een eerst referentiecataloog door Berard en Icographie des hommes célèbres genoemd. • 1886 : Publicatie van de Manuel de l’Amateur et Recherche sur les Autographes. • 11 maart 1849 : Eerste verkoopscataloog Jacques Charavay, gevolgd door 75 andere.
6
III
17DE EEUW : DE EERSTE COLLECTIES « De smaakzin voor autografen heeft in de verschillende samenlevingen een evolutie gekend naarmate de beschaving geraffineerder werd; enkel de geletterden en de fijngevoeligen konden hem zich veroorloven en dat is ook zo gebleven. Vooral de vrouwen hadden een uitgesproken voorliefde voor de autografen daar zij er het sentimentele en intieme aspect beter van aanvoelden. Ook al zijn de verzamelaars van autografen groot in getale, er zijn er echter minder dan verzamelaars van verscheidene andere genres van curiositeiten. Dat komt door het feit dat de autografen niet over het voordeel beschikken dat schilderijen, kunstobjecten, portretten, prenten hebben, die op zekere manier deel uitmaken van de meubilering. Een bibliotheek hebben, een galerij van schilderijen, van enkele curiositeiten lijkt een must. Ziedaar één der verplichtingen van rijkdom, één der vormen van representatie. Maar autografen ! Papierblaadjes die moeilijk te ontcijferen zijn ! Waartoe kan dat dienen ? Kan dat getoond worden, bekeken, enige indruk maken ? Duidelijk niet, antwoorden de onwetenden, en zij spotten met de liefhebbers van autografen. Ze hebben ongelijk, want volgens de goed geformuleerde uitdrukking van de criticus Jules Lemaître, toegepast op de geleerden, moet men de verzamelaars waarderen « omdat hun manie de liefde voor het verleden impliceert en dat die liefde een devotie en een deugd is. » In de Oudheid - en ik neem als leidraad de geleerde Causerieën van een zonderling, van de prins der liefhebbers van autografen, Mr. De Baron Feuillet de Conches, - spoorden de Romeinen de originele geschriften van hun grote heerschappen op. Tussen de verzamelaars uit de tijd van het oude Rome herkennen we de namen van de dichter Pomponius Secundus, die werd geciteerd door Plinius de Oudere, van de consul Mucianus en van de redenaar Libanius. We weten dat de brieven van Cicero, de handschriften van Vergilius, de boeken van keizer Augustus zorgvuldig bewaard zijn gebleven. Helaas, er blijft niets over van de autografen uit de Oudheid ! De betrekkelijke onbeschaafdheid van de eerste eeuwen van ons tijdperk kwam de collecties niet ten goede. Kalligrafie en miniatuurkunst vierden hoogtij. Schrijven was voorbehouden aan de kopiisten, een beroep dat de burgers van goeden huize onwaardig was. Hoe kon men zich bezighouden met autografen in een tijdsspanne waarin het, om zo te zeggen, niet bestond? Het is pas in de periode van de Italiaanse Renaissance dat de smaakzin van de verzamelaars opnieuw opleefde.
7
III
Handschriften waren toen erg in trek. Onze koningen waren in de veertiende eeuw in hun Louvrekasteel in het bezit van een waardevolle verzameling. Algauw werd hun voorbeeld gevolgd, en de smaak voor boeken leidde naar de smaak voor autografen. In de zestiende eeuw ontwikkelde zich in Europa, en in het bijzonder in Duitsland en in de Nederlanden, de mode van albums, de gezegde albums amicorum, waarvan men de bladen liet beschrijven door familieleden en vrienden. Het is aan Philippe de Béthune, broer van Sully, en aan zijn zoon Hippolyte dat eigenlijk de eer toekomt de eerste collectie autografen te hebben samengesteld. Met behulp van de familiearchieven en de archieven van de adellijke huizen Nevers en Montmorency, maakten ze aan het begin van de zeventiende eeuw een collectie van originele brieven van illustere personages, geklasseerd per bewind. Deze collectie bevat zevenhonderdvijftig delen en is één der pronkstukken van onze nationale bibliotheek. Na hen voegden Antoine Loménie de Brienne, Du Puy en Fabri de Peiresc, Godefroy, Baluze, en André Du Chesne, autografen toe aan de boeken en de curiositeiten in hun kabinetten, maar hun aller meester is Roger de Gaignières geweest. Deze edelman die in 1644 geboren werd, besteedde zijn tijd en zijn fortuin aan het verzamelen van allerlei soorten rariteiten, daarin bijgestaan door zijn kamerdienaar Barthélemy Rémi, die zijn bibliothecaris werd. Met noeste vlijt spoorde hij autografen op, en door een gelukkig toeval heeft hij de papieren van Jean Bourré, de secretaris van Lodewijk XI, de briefwisseling van Roger de Bellegarde en talrijke oude manuscripten die de Rekenkamer onbezonnen van de hand had gedaan, van de vernietiging kunnen vrijwaren. Zo bracht hij meer dan vijfentwintigduizend stukken bij elkaar, zowel originelen als kopieën. Hij had gelukkig de ingeving zijn Kabinet op 19 februari 1711 aan Lodewijk XIV te schenken. Dank zij deze vrijgevigheid is de collectie Gaignières op heden één der belangrijkste van onze Nationale Bibliotheek en één der meest waardevolle bronnen voor de historici. Gaignières overleed op 27 maart 1715, en zijn naam die met reden alle geleerden dierbaar is, moet niet minder betekenen voor liefhebbers van autografen. » Etienne CHARAVAY Archivaris-paleograaf Expert in autografen 1897
Tekst uit het boek van de Collectie Alfred Bovet
8
IV
VOORBEELD VAN EEN INDIVIDUELE COLLECTIE • André Ampère Théorie du calcul élémentaire. Introduction, eigenhandig geschreven manuscript van André Ampère waarin de fysicus de berekeningsbasis in 88 punten uitlegt. Manuscript dat in 1845 postuum door zijn zoon is gepubliceerd. • Charles de Gaulle Eigenhandig geschreven stuk, één pagina. Mooi en beroemd eerbetoon aan Leclerc, waarin hij het heeft over de onverzettelijke inzet aan zijn zijde van hem en zijn mannen. • François Ier Zeldzame eigenhandig geschreven brief van Frans I aan Karel V (“a monsyeur mon bon frere lempereur”), tijdens de gevangenschap van de koning in Spanje (1525). • Sigmund Freud Heel mooie eigenhandig geschreven jeugdbrief getekend Sigmund Freud. • Paul Gauguin Eigenhandig geschreven brief van Paul Gauguin uit april 1901, die op het punt staat naar Tahiti te vertrekken. • Théodore Géricault Heel interessante eigenhandig geschreven brief getekend Théodore Géricault aan Alfred Dreux-dory, zijn beste vriend; portret van hemzelf te Londen waarin hij Het Vlot van Medusa voorstelde (1821).
9
IV
• Victor Hugo Mooi manuscript uit 4 strofen voor Umbra, aanvankelijk bestemd voor de Contemplations. Het gaat om een fragment uit het bekende gedicht Les Mages. • Auguste Renoir Eigenhandig geschreven brief van Auguste Renoir aan Claude Monet. • Henri Beyle Stendhal “Extrait de Vasari pour la Vie d’André del Sarte”, waardevolle werknota’s voor het eerste boek door Henri Beyle Stendhall, geschreven tussen 1812 en 1814. • Paul Verlaine Uitzonderlijke eigenhandig geschreven brief van 6 september 1872 getekend Paul Verlaine vanuit Londen aan zijn vrouw. Op de voorkant staan de eerste drie strofen van het gedicht Birds in the night. Op de achterkant staat een schitterende originele tekening van Paul Verlaine, die zichzelf afbeeldt te Londen, samen met Arthur Rimbaud. • Voltaire Heel interessante eigenhandig geschreven brief van 12 juli 1758 getekend François Marie Arouet, of Voltaire, gericht aan Marie-Louis, zijn nicht en waarin hij het uitgebreid heeft over de Zevenjarige Oorlog.
10
IV
Een aantal voorbeelden van mooi geïllustreerde brieven
Schitterende eigenhandig geschreven brief getekend “Vincent” (Vincent Van Gogh) van 8 pagina’s met vijf tekeningen die met pen en potlood zijn gemaakt. De brief is gedateerd, Den Haag, maart 1883 en is gericht aan een jonge Duitse kunstenaar, Anthon van Rapport met wie hij vijf jaar lang een vriendschap heeft onderhouden. Deze vriendschap was gebaseerd op gedeelde visies en passies, hun verschil in opleiding en temperament. De twee mannen hadden mekaar voor het eerst in 1880 ontmoet in de kunstenaarskring l’Académie des Arts de Bruxelles. De confrontatie van hun denkbeelden werd al heel snel een vruchtbare voedingsbodem. Van 1881 tot 1885 wisselden ze talloze filosofische en technische ideeën uit die hun respectieve werken sterk beïnvloedden. Deze brief is een van de meest instructieve van heel hun briefwisseling.
11
IV
Geïllustreerde eigenhandig geschreven brief getekend Magritte (aan Mariën?). S.I., 15 november (1952). Mooie brief versierd met drie schitterende originele tekeningen ter aankondiging van het eerste nummer van de Carte d’après-nature en de geboorte van het International lettriste.
12
IV
Eigenhandig geschreven manuscript van Max Jacob, een gedicht met twee pentekeningen, “Mettez la nappe de la Loire…”, 1939; 2 pagina’s. Ernaast een penschets van een amazone te paard, met een rok die bijna tot aan de grond komt.
Op de achterkant is een meer verfijnde tekening van die amazone, met schrijfstift in lood en met de pen gesigneerd: “au cher Monsieur Gayon, témoignage d’amitié sincère Max Jacob 39”.
13
IV
Verrassend manuscript van Toulouse-Lautrec, sterk geïllustreerd en waar zijn monogram in rood te zien is.
14
IV
Nice, 8 maart 1943 - Matisse schrijft naar Martin Fabiani, kunsthandelaar en uitgever. Hij heeft het over een project voor de bouw van “een restaurant” en “van een rusthuis voor verpleegsters te Nice”. Om het project te financieren zou hij “een reeks tekeningen op z’n Amerikaans willen veilen”. De tekeningen zijn afkomstig uit het tekenalbum Thèmes et Variations, uitgegeven voor Fabiani en hij vraagt aan deze laatste om z’n medewerking bij het project te verlenen.
15
IV
Waardevolle brief van Pierre-Auguste Renoir aan Catulle Mendès met een originele schets van de schilder. Renoir stelt zijn bestemmeling voor om een portret van zijn drie dochters aan de piano te maken.
16
V
DE AMADEUS OVEREENKOMSTEN Het betreft de oorspronkelijke overeenkomsten die het mogelijk maken een collectie die aan een verzamelaar en /of een belegger die lid is van de Académie Internationale des Arts et Collections (AIDAC) toebehoort, aan te kopen en eventueel te valoriseren. De kandidaat-koper ondertekent een overeenkomst van overdracht van kunst- en verzamelwerken en heeft de keuze met Artesoris eveneens een overeenkomst tot bewaargeving af te sluiten. Artesoris verbindt zich er dan toe, de collectie gedurende een periode van 5 of zeven jaar te bewaren en te verzekeren, waarbij de eigenaar echter op elk enig moment een einde kan stellen aan de overeenkomst door middel van een voorafgaande kennisgeving van minstens 3 maanden. De eigenaar kan bovendien op elk ogenblik zijn collectie terugnemen door middel van een voorafgaande kennisgeving van 2 maanden (behalve wanneer de collectie op dat ogenblik ten toon wordt gesteld). De collectie of een deel van de collectie mag in België alsook in het buitenland worden tentoongesteld, mits een betaling aan de eigenaar. De collectie mag eveneens geselecteerd worden om het voorwerp uit te maken van een voorstelling in publicaties of tijdschriften, en meer bepaald in het tijdschrift "Plume". In het laatste geval ontvangt de eigenaar een eenmalige “culturele premie” voor zijn deelname. De collectie of een deel van de collectie mag bovendien het voorwerp uitmaken van een beperkte oplage in steendruk of lithografie. In dat geval betaalt Artesoris aan de eigenaar een recht op het bedrag van de oplage. Er zijn nog vele andere voordelen verbonden aan de Amadeus overeenkomsten. Uw Artesoris adviseur zal u alle culturele, financiële en fiscale aspecten in detail kunnen uiteenzetten.
17
VI
FISCALE BEHANDELING AMADEUS 1 De door privé-personen gerealiseerde meerwaarden, is wat bedoeld wordt in artikel 90,1° WIB 1992, met betrekking tot diverse inkomsten. De diverse inkomsten zijn: « Onder voorbehoud van de beschikkingen van 8°, 9° et 10°, de winsten of baten, ongeacht hun kwalificatie, die zelfs occasioneel of toevallig, buiten het uitoefenen van een beroepswerkzaamheid, voortkomen uit enige prestatie, verrichting of speculatie of uit diensten bewezen aan derden, daaronder niet begrepen normale verrichtingen van beheer van een privé-vermogen, bestaande uit onroerende goederen, portefeuillewaarden en roerende voorwerpen; Daaruit volgt dus dat de normale verrichtingen van beheer van het privévermogen uitdrukkelijk buiten de definitie van diverse inkomsten vallen. Zij worden door geen enkele andere categorie van belastbare inkomsten in het WIB 1992 bedoeld en zijn bijgevolg niet belastbaar. Indien het bezit aan het einde van de periode van 5 jaar opnieuw verkocht wordt, dan geniet de verwerver van een vrijstelling, op grond van het feit dat het gaat om een meerwaarde die gerealiseerd wordt in het kader van het normale beheer van het privé-vermogen. Daar deze baten niet belastbaar zijn, moeten ze niet worden vermeld in de belastingsaangifte van natuurlijke personen. AMADEUS 2 De vergoeding die door de verwerver ontvangen wordt uit hoofde van de uitbatingovereenkomst, wordt beschouwd zoals de inkomsten uit de concessie van roerende goederen. (Artikel 17 § 1er, 3° WIB 1992) Deze vergoeding wordt in hoofde van de verwerver belast tegen een percentage van 15% in overeenstemming met artikel 171, 2°bis, a) WIB 1992.
18
VI
Het brutobedrag wordt verminderd met de kosten waarvan de verwerver zelf in staat is het reële bedrag te rechtvaardigen door middel van bewijsdocumenten (bijvoorbeeld : kosten van bewaargeving). Bij ontstentenis van een bewijselement, bestaat er een forfaitaire kostenverlaging van 15%. (Artikel 3 van het koninklijk besluit houdende uitvoering bij WIB 1992) SUCCESSIERECHTEN Artikel 1, §1van het Wetboek der successierechten voorziet dat er een successierecht wordt vastgesteld, na aftrek van de schulden, van de waarde van al wat in de nalatenschap van een inwoner van het koninkrijk wordt vergaard. Artikel 15 preciseert dat het successierecht verschuldigd is op de algemeenheid van de goederen (waar ze zich ook bevinden) die toebehoren aan de overledene. De kunstwerken en de kunstvoorwerpen maken deel uit van deze algemeenheid en zullen bijgevolg onderworpen worden aan hetzelfde fiscale stelsel als alle andere goederen, ongeacht hun aard, hun waarde, hun anciënniteit, enz. De percentages, minderingen, aftrekposten, termijnen en bewijsregels zijn identiek, zowel voor wat betreft de goederen alsook voor de kunstwerken en kunstvoorwerpen, volgens de regels (federaal en /of regionaal) die van toepassing zijn op het geheel van de successie. De percentages en de percentageverlagingen zijn de uitsluitende bevoegdheid van de Districten. De aanslagvoet zal progressief zijn per schijf en zal variëren in functie van de graad of de afwezigheid van verwantschap, de band in huwelijk of samenwoning die bestond tussen de overledene en de erfgenaam. De wet schrijft als principe voor dat de belastbare waarde van de goederen die de successie vormen, de handelswaarde is op de dag van het overlijden, die door de aangever moet worden geschat. De handelswaarde of de tegeldemaking stemt overeen met de prijs die men zou krijgen bij tegeldemaking (door verkoop) van het werk op de kunstmarkt op een gegeven ogenblik. Het is de tegeldemaking in een openbare verkoop die in aanmerking wordt genomen. (« Hamerprijs »)
19
VI
Van deze prijs moeten de kosten afgetrokken worden die door de verkoper werden betaald, hetzij tussen 10 en 15 %, naar gelang van het soort kunstwerk en de plaats van verkoop. INBETALINGGEVING Het Belgische stelsel betreffende de afgifte van kunstwerken in betaling van successierechten, laat de erfgenamen toe de kunstwerken te gebruiken om de rechten die opeisbaar zijn uit hoofde van de nalatenschap van een inwoner van het koninkrijk, in hun totaliteit of ten dele te voldoen. Deze kunstwerken moeten geheel afhangen van de nalatenschap of op de dag van het overlijden geheel toebehoren aan de overledene of diens overlevende echtgenoot/echtgenote. (Artikel 2,3 en 6 van de Wet van 21 juni 2001 ter introductie van de artikelen 83-3 en 83-4 van het Wetboek der successierechten) BELASTING OP DE TOEGEVOEGDE WAARDE (BTW) De verkoop door een particuliere persoon die in die hoedanigheid optreedt, t.t.z. dat het goed deel uitmaakt van zijn privé-vermogen, ontsnapt aan het toepassingsveld van de BTW. Enkel de verkoper die in het uitoefenen van een economische activiteit, op gebruikelijke en onafhankelijke wijze, met of zonder winstoogmerk, leveringen of dienstverleningen verricht, wordt bedoeld in het BTW-Wetboek. REGISTRATIERECHT Het Wetboek der registratierechten voorziet geen enkele heffing betreffende een onderhandse verkoop van roerende goederen.
20
VII
DE EXPERTISE EN DE PRIJZEN Elke brief, elk manuscript, of elk oud boek wordt deskundig onderzocht. De expertise gebeurt op meerdere niveaus: voorafgaand door de deskundigen die zijn aangesteld door de veilingmeesters van de openbare verkopingen per opbod, vervolgens door de experts die door onze vennootschap aangesteld zijn voor de aankoop bij verzamelaars. De deskundigen zijn over het algemeen goedgekeurd door de Rechtbanken of door de Hoven van Beroep, of zijn leden van een vakvereniging of van een nationale of internationale kamer. Vervolgens wordt elk document opnieuw onderzocht door onze interne experts. De expertise heeft betrekking op de authenticiteit van het document, zijn oorsprong, kwaliteit, datering, inhoud, historisch belang en zijn ondertekenaar. Voor belangrijke manuscripten en documenten wordt een expertise tot schatting gevraagd door de verzekeringen. Een rasechte vervalser met de naam Vrain-Lucas kwam in het nieuws in de XIXe eeuw. Hij was echt wel een “vervalser/grappenmaker”. Hij had niet geaarzeld een geschreven en door Marie-Madeleine ondertekende “brief” te fabriceren of de vrijgeleidebrief van Vercingetorix, in het Frans en op papier. De deskundigen zijn er ook om u te adviseren en te vermijden dat u kopieën zou kopen. Het is zo dat het, ruim voor de uitvinding van de kopieermachine, gebeurde dat « kopiisten » met veel talent de brieven van bekende en bewonderde personages zoals Voltaire, reproduceerden. De experts van Parijs zijn gekend en erkend, zoals Thierry Bodin (Expert bij het Hof van Beroep van Parijs), Emmanuel Raux (Kunst en Autografen), Frédéric Castaing (Autografen), Alain Nicolas (De Negen Muzen) en nog vele anderen die in de grote veilinghuizen in Parijs zelf werken en in de provincie. Hoe wordt de waarde van een brief of van een manuscript bepaald? Talrijke criteria spelen daarbij een rol: we trachten ze eenvoudig voor te stellen. Op het gebied van de brief : de handgeschreven en ondertekende brief is volledig; dat is de belangrijkste. Dan volgt de handgeschreven brief die de schrijver ervan vergat of niet wenste te ondertekenen. Het zijn beide « autografe » manuscripten, t.t.z. geschreven door de hand van hun auteur zelf. Dan volgt de niet eigenhandig geschreven ondertekende brief en dan het ondertekende stuk.
21
VII
In het domein van het manuscript bestaat eenzelfde hiërarchie: eigenhandig geschreven getekend manuscript, eigenhandig geschreven manuscript en getekend manuscript. Tenslotte de gedactylografieerde brief, de brief “getikt” met een schrijfmachine en het typescript, een met de schrijfmachine getikte brief, net als de eerste versie van een boek of van een toneelstuk. Al die variaties zorgen voor prijsverschillen waarbij uiteraard ook rekening moet worden gehouden met de inhoud en met volgende criteria: de bekendheid van de auteur, de lengte van het document (een pagina of meer), het historische belang van het document, vraag en aanbod voor een bepaalde auteur. Een door generaal de Gaulle geschreven en getekende brief waarin hij u bedankt voor uw beste wensen zal niet dezelfde waarde hebben als een andere brief van de generaal waarin hij in 1939 president Paul Reynaud zijn ongerustheid kenbaar maakt over de opkomst van het nazisme … In functie van uw middelen en ambities kunt u ook opteren voor manuscripten en muziekpartituren, wetenschappelijke brieven en manuscripten, brieven, gedichten en litteraire manuscripten, militaire brieven en documenten, brieven van staatshoofden, brieven van befaamde schilders en beeldhouwers of heel eenvoudig de brieven per ballonpost, brieven die in bollen met de stroom meedreven, duivenpost of diplomatieke valiezen uit 1870.
Ballonpost over het beleg van Parijs in 1870. Omslag voor de Stad Orléans, ook wel Triangle de Rodier genaamd
22
VIII
DE PRIJS VAN DE BRIEVEN EN DE MANUSCRIPTEN IN DE 19E EEUW « Zoals die van alle zeldzame objecten, is de prijs van de autografen in de voorbije jaren gestegen en het zal volstaan aan de hand van slechts enkele voorbeelden deze stijging op de ladder der prijzen sinds het oorsprong van de handel in autografen tot op de dag van vandaag aan te tonen. Van 1822 tot 1836 zijn de prijzen over het algemeen laag. Handtekeningen hebben absoluut geen waarde; aan stukken uit hun tijd wordt geen enkele aandacht geschonken. Het verschil in waarde tussen eigenhandig geschreven brieven en ondertekende brieven is enorm en de verhouding is redelijk. Een handtekening van François I wordt verkocht voor 5 Franse frank, en een ondertekende eigenhandig geschreven brief voor 90 Franse frank. Momenteel liggen in het eerste geval de prijzen tussen 6 en 30 Franse frank, al naargelang de stukken op fijn perkament of op papier staan, en in het tweede geval tussen 200 en 300 Franse frank. Voor de brieven van Bossuet betaalde men 15 à 30 Franse frank, en ze zijn lange tijd aan die koers blijven staan ; in de voorbije jaren hebben ze gemiddeld 100 Franse frank gehaald. Men schatte een door Madame de Pompadoer eigenhandig geschreven ondertekende brief op 17 Franse frank, en vandaag is die minimaal meer dan 100 Franse frank waard. Het klopt dat de Pompadoerstijl nog niet in trek was. De schilder Boucher had slechts geringe bekendheid; we zien dat aan de bespottelijke prijs die in 1831 voor één van zijn brieven betaald werd, 4,25 Franse frank. Het was nochtans een rariteit, maar dan één die door niemand gevraagd werd. De Brief uit de Fillon collectie werd hoger gewaardeerd, want er werd 300 Franse frank voor betaald door M.A. Morrison. De kostbare Brief van Louis XI als kroonprins, die één van de juweeltjes van de A. Sensier collectie was, bereikte in 1831 slechts de geringe prijs van 51 Franse frank. Hij werd doorverkocht voor 500 Franse frank, en dat is zeker niet overdreven. André Chénier had in de geletterde wereld nog niet de weergaloze bekendheid die hij er vandaag heeft. Ook voor twee brieven van hem werd in 1827 en in 1835, 20,95 Franse frank en 25,50 Franse frank betaald. Welnu, de eerste heeft vijftig jaar later een plaats ingenomen in de Fillon collectie; hij werd tegen betaling van 400 Franse frank door M. A. Bovet verworven, en op een verkoop van deze laatste, werd er door een Duitse liefhebber, M. Alexandre Cohn, 810 Franse frank voor betaald. Voor wat betreft de tweede brief, die werd in 1855 op de Duplessis verkoop voor 101 Franse frank door M. Chambry gekocht en in 1881 voor 1910 Franse frank doorverkocht. Naarmate het personage beroemder werd, zijn de bedragen die voor zijn brieven betaald werden, ook de hoogte ingegaan.
23
VIII
Ik zou nog een hele lijst van voorbeelden kunnen aanhalen, maar dat zou saai zijn. De hoogste prijzen die tot 1836 gehaald werden, waren deze: Montaigne, 699 Franse frank; Gabrielle d’Estrées, 410 Franse frank; La Fontaine, 400 Franse frank; Daniël Elsevier, 222 Franse frank. Sinds 1836 zijn de prijzen over het algemeen gestegen, vooral voor de interessante stukken. In 1860 quoteerde men als hoogste prijzen die in Frankrijk door een autograaf werden gehaald, de laatste Brief van Napoleon aan Marie-Louise en de handtekening van Molière, die voor 1200 Franse frank en 950 Franse frank door Dubrunfaut werden aangekocht op de verkoop Lajarriette. Welnu, de eerste van deze stukken waarvoor de prijs enorm bleek, werd doorverkocht voor 2800 Franse frank. De vooruitgang werd nog duidelijker, maar het is vooral vanaf 1875 dat hij zijn maximum bereikte. De hoogste prijs die werd gegeven, was 5000 Franse frank voor het origineel van het testament van Voltaire. Na deze unieke curiositeit komen de Brief van Pierre Corneille, gekocht voor 1000 Franse frank door M. Chambry op de verkoop Tarbé, wederverkocht voor 4000 Franse frank aan M. A. Morrison; de Brief van Napoleon aan Marie-Louise uit de Dubrunfaut collectie, waarvoor 2800 Franse frank werd betaald door de Prins van Oranje; de brief van Americ Vespuce, uit de B. Fillon collectie, gekocht voor 2600 Franse frank door M.A. Morrison; de akte die door Molière werd ondertekend, die kwam van de Fossé-Darcosse verkoop waar hij voor 400 Franse frank van de hand ging en op de Bovet verkoop werd aangekocht voor 2500 Franse frank door M. Alexandre Dumas, die haar met gulheid aan de Comédie Française heeft geschonken; de brief van Velasquez uit de Cottenet collectie, gekocht voor 225 Franse frank op de Esterhazy verkoop en doorverkocht voor 350 Franse frank aan M. Morisson; de brief van Titiaan en de handtekening van Raphaël, uit de Fillon collectie elk voor 2000 Franse frank toegewezen aan dezelfde liefhebber. Briefwisselingen hebben ook altijd een enorm succes gekend. Sommigen hebben fantastische prijzen gehaald. Ik vermeld een dossier van 5 stukken die betrekking hebben op Marie Stuart en Elisabeth de Grote, dat werd verkocht voor 9600 Franse frank aan de Prins van Oranje, die moest wedijveren met de mandataris van M. A. Morrison. Er heeft dus een trage, maar gestage vooruitgang plaatsgevonden in de prijs van autografen, en al met al is het nog steeds in deze branche van de curiositeit dat de beweging het meest redelijk en het meest rationeel is geweest. » Etienne CHARAVAY Archivaris-paleograaf Expert in autografen 1897
Tekst van het boek uit de Alfred Bovet collectie
24
IX
DE EVOLUTIE VAN DE BRIEVEN EN MANUSCRIPTEN Een derde van de transacties zijn afkomstig van veilingen. Zo is het mogelijk een prijstendens en de evolutie ervan waar te nemen. Grote huizen zoals Drouot, Christie’s, Sotheby’s, Artcurial, Pierre Bergé en vennoten, gespecialiseerde tijdschrifen of expertisekabinetten geven daarom bulletins uit met daarin de evolutie van een aantal waarden. Een aantal criteria beïnvloeden de prijs van een kunstwerk of van een collectie. Intrensieke kwaliteiten van een kunstwerk of een cultuurwerk zijn essentiële factoren zoals de bekendheid van de auteur, de authenticiteit, de zeldzaamheid, de periode, het onderwerp, de kwaliteit, de herkomst en de bewaring. De economische context, de fiscaliteit, de wisselkoers tussen landen of crisissen kunnen de markt van oude en historische kunsten enigszins beïnvloeden maar heel wat minder dan dit het geval is voor de beurzen of de financiële markten. Voor het bepalen van de prijs van een historische brief of van een oud manuscript wordt een brief of een identiek manuscript van eenzelfde auteur vergeleken. De prijsevoluties en de noteringen verlopen regelmatig en gespreid over de tijd, zonder onverwachte wendingen of speculaties. Er kunnen zich tijdelijke stagnaties voordoen maar spectaculaire dalingen zoals dit op andere markten het geval kan zijn, zijn hier uitgesloten. Zo zijn de prijzen van historische brieven uit 1870 sinds 1984 in frank constant met 6,60% toegenomen. De jaarlijkse evolutie van de briefwisseling van Claude Monet wordt op 9,62% geschat; die van Napoleon I op 9,61%, van Cézanne op 10,86%, van Louis XIV op 9,65% en van Victor Hugo op 9,92%. De steeds grotere internationale vraag heeft voor een regelmatige stijging van de markten van brieven en manuscripten, moderne en oude boeken gezorgd. Vraag voor meer informatie de volledige studie aan met als titel: Évolution du marché des lettres et manuscrits historiques. (1)
Het staat vast dat er voor eenzelfde auteur 50 of 100 verschillende brieven aan verschillende prijzen bestaan. Voor meer toelichting bij deze berekening, cfr. de brochure Évolution du marché des lettres et manuscrits historiques.
25
X
RECORDS Alle sectoren van de Europese kunstmarkt zijn in volle expansie. Dat blijkt uit een omzet van 1 miljard € in 2006, gespreid over verschillende actoren. Drouot was goed voor 500 miljoen €, Christie’s voor 200 miljoen (+ 74% in vergelijking met 2005), Artcurial voor 100 miljoen, Sotheby’s voor 63 miljoen (+ 43%) en Pierre Bergé voor 50 miljoen (+ 43%). In 2007 haalde de Europese kunstmarkt een omzet van 2,1 miljard €. Ter illustratie volgende lijst met resultaten voor een aantal brieven en manuscripten: •180 000 € : Het werkmanuscript van La nouvelle Heloïse van J.-J. Rousseau préempté door de Bibliothèque nationale (Sotheby’s, 15 juni 2005); •213 264 € : De 13 nummers van de verkoop van de collectie J.C.D., een waardevol ensemble van manuscripten van Emile Zola (Artcurial, Parijs 23 mei 2005); •228 250 € : 12 eigenhandig geschreven blaadjes van Antoine de Saint-Exupéry, waarvan er 6 zijn geïllustreerd met originele aquareltekeningen, april 1943 - mei 1944 (Sotheby’s, 29 november 2007); •245 900 € - 361 000 $ : Eigenhandig geschreven ondertekende brief met tekening van Gauguin (Sotheby’s New-York, 11 december 2007); •263 404 € : De Mythe van Sisyfus van Albert Camus, eigenhandig geschreven manuscript (Sotheby’s, 11 oktober 2006); •294 250 € : De 66 pagina’s eigenhandig geschreven brieven van Jacques Vaché naar André Breton, Louis Aragon en Théodore Fraenkel (collectie Daniel Filipacchi, Christie’s, Parijs, 29 april 2004); •324 000 € : Brief van Chateaubriand, de eerste versie van zijn ontroerende brief over de dood van zijn maîtresse Pauline de Beaumont, werd voor 3 keer meer als geschat verkocht (Sotheby’s in juni 2007);
26
X
•350 000 € : Een document ondertekend “J.B Poquelin Molière”, Parijs 21 juni 1667, op met papier met opschrift “Généralités de Paris”, waarbij Claude le Long de toestemming kreeg om de fondsen te innen van François de la Cour, (Bonhams te New York, 15 oktober 2008); •406 212 € : Het manuscript Sagesse met 43 gedichten van Verlaine, préempté door de Bibliothèque national (Tajan, Parijs, 11 februari 2004); •583 200 € : 26 eigenhandig geschreven brieven getekend door Voltaire aan Catherine II (Sotheby’s, Parijs, 30 mei 2006); •603 200 € : Een exemplaar van de Fleurs du Mal geschonken door Baudelaire aan Delacroix, verkocht bij Sotheby’s te Parijs op 27 juni 2007. Exemplaar met deze eigenhandig geschreven vermelding getekend door de auteur, met zwarte inkt op de faux-titre: “A Eugène Delacroix, témoignage d’une éternelle admiration Ch. Baudelaire”; •1 820 000 € : Het manuscript van Voyage au bout de la nuit van Céline préempté door de Bibliothèque nationale (Piasa, Parijs, 15 mei 2001); •2 170 000 € ou 3 400 000 $ : Een eigenhandig geschreven brief getekend Abraham Lincoln. Lincoln laat z’n verrukking blijken voor een petitie die een groep van 195 scholieren uit Massachusetts hem hebben toegestuurd: de kinderen vragen de vrijheid van alle kinderen van slaven uit het land onder de 18 jaar (Sotheby’s New-York, 8 april 2008); •2 700 000 € ou 1 950 000 £ : Manuscript van de Contes de Beedle le Barde, van J.K. Rowling, de bedenkster van Harry Pother (Sotheby’s Londen, 18 december 2007). Geschat tussen de 30 en 50 000 £;
27
X
•2 804 880 € - 18,4 miljoen FF – (4 miljoen CAN$); Het manuscript van Kerouac Sur la route aangekocht door Jim Irsay, eigenaar van een Amerikaans football team, de Indianapolis Colts (Christie’s, NewYork 23 mei 2001); •3 600 000 € : Uitzonderlijk ensemble van eigenhandig geschreven manuscripten van het Manifeste du surréalisme en van Poisson soluble, samen met 7 schriftjes ‘écriture automatique’ van André Breton (Sotheby’s, Parijs, 21 mei 2008); •7 000 000 € : Een ensemble van manuscripten van Casanova aangekocht door de BNF in oktober 2008; •16 490 000 € : Een zeldzame kopij van de Magna Charta, Engels juridisch document uit de XIIIde eeuw waarin de macht van het vorstenhuis werd beperkt (Sotheby’s New-York, 17 december 2007); •24 438 100 € - 30 800 000 $ - : De Codex Leonardo Da Vinci, genaamd Codex Hammer, aangekocht door Bill Gates in oktober 1994 bij Christie’s.
ALBERT EINSTEIN : •2 100 000 $ - 1 858 500 € : Gedactylografieerde brief uit september 1939 getekend door Albert Einstein aan President Franklin D. Roosevelt. Het gaat om een van beide niet verstuurde kladwerkjes van de beroemde brief waarin Albert Einstein Roosevelt op de hoogte brengt van zijn meest recente vorderingen in de theoretische fysica en waarin hij hem manieren influistert om de inherente kracht van het atoom te gebruiken (volgens de vergelijking E = mc²) en uiterst krachtige bommen te ontwikkelen. Diezelfde brief was op 19 december 1986 nog verkocht voor 200 000 $ bij Christie’s New-York.
28
X
•344 000 £ : Een manuscript van Einstein van toen hij 16 was (Christie’s, Londen, 13 december 2006). Ditzelfde manuscript was op 8 juni 1997, lot 84, door Sotheby’s New-York nog verkocht voor 60 000 $. •6 500 000 $ : In 1944, 11 jaar voor z’n dood dus, kopij van het manuscript van het bekende artikel over de speciale relativiteitstheorie van Albert Einstein. Deze veiling vond plaats in Kansas City en het manuscript werd op 3 februari aangekocht door een verzekeringsmaatschappij. Het manuscript werd vervolgens geschonken aan de bibliotheek van het Congres te Washington waar het zich momenteel bevindt onder referentie: LC Control Number: nm 79019596;
Enkele uitzonderlijke verkopen 3de verkoop Pierre Berès, 16 december 2005 (Pierre Bergé & Associés) Dit 3de deel van de verkoop van het handelsfonds van de boekhandel Pierre Berès heeft inclusief kosten 4 585 702 € opgebracht. Het vorige opus had op 28 oktober vorig jaar 6 640 000 opgebracht. Het exemplaar van de brief van Christoffel Columbus die in 1900 voor 8 000 frank (geactualiseerde waarde 26 715 €) was geveild werd voor 528 000 € toegewezen! Verkoop van brieven en eigenhandig geschreven documenten, Massol SVV, 7 februari 2006 De briefwisseling van Jean Lannes, wapenbroeder van Napoleon en Frans maarschalk, in de cataloog onder twee nummers beschreven, bracht inclusief kosten 126 390 € op! 4de verkoop Pierre Berès, 16 december 2005 (Pierre Bergé & Associés) De 4de verkoop Berès bracht in totaal 14 276 981 € op, inclusief kosten, wat twee maal meer is als de laagste schatting! Voor Le Journal van Stendhal heeft de stad Grenoble zijn voorkooprecht uitgeoefend voor een waarde van 800 000 €, exclusief kosten!
29
X
In totaal werden negen loten met voorkooprecht verkocht en er werden drie records gebroken: de bundel aquareltekeningen toegewezen aan Gourdelle voor 1 422 244 €, een wereldrecord voor een collectie die tijdens een enkele veiling werd geveild en een wereldrecord voor een originele uitgave van de Franse literatuur: Een seizoen in de hel, schrijven van Arthur Rimbaud naar Paul Verlaine: 511 424 €!
Mooie resultaten voor de verkoop van waardevolle boeken en manuscripten Bij ARTCURIAL Hôtel Dassault, 7, rond-point des Champs-Elysées – 75008 Paris 2, 3 en 4 mei 2007 Totale opbrengst van de verkoop: 1 055 100 € Gedurende deze drie veilingen werd 30 keer het voorkooprecht uitgeoefend: Het Centre Pompidou haalde 9 loten binnen, het Musée d’Orsay 6, de Direction des archives de France 3, de bibliothèque de l’Institut national d’histoire de l’art de Paris 8, de bibliotheek van de stad Colmar 3, de Bibliothèque nationale 2, de stadsbibliotheek van Le Havre 1, les Archives départementales du Val-de-Marne 1, de bibliotheek van l’Observatoire de Paris 1, de stadsbibliotheek van Nantes 1.
Uitzonderlijke verkoop Albin Schram bij Christie’s te Londen 3 juli 2007 Totale opbrengst van de verkoop: 5 300 000 € Christie’s heeft 570 brieven en eigenhandig geschreven manuscripten verspreid van verschillende van de meest markante personages uit de Europese geschiedenis van de 13de tot 20ste eeuw. Deze brieven werden bij een verzamelaar ontdekt en zijn getekend door Einstein, Darwin, Voltaire of Napoleon …. Een van de ontdekkingen was een liefdesbrief van Napoleon aan Joséphine (1795): “Ik stuur u drie kussen, een op het hart, een op de mond, een op de ogen”, schreef de toekomstige keizer haar. Verkocht voor 400 000 €.
30
X
De twee surrealistische manuscripten
Lorient – Parijs, juli-augustus 1934 Een revolutie in de geschiedenis van de moderne sensibiliteit: de geboorteakte van het surrealisme. Een van de belangrijkste Franse literaire manuscripten, bestaande uit 21 pagina’s: • 1 titelpagina met oranje etiket en daarop afgedrukt “ANDRÉE BRETON SURREALISTISCH MANIFEST - OPLOSVIS”, gevolgd door de in rode inkt eigenhandig geschreven vermelding “Manuscript”. • 20 pagina’s eigenhandig geschreven tekst, genummerd van 1 tot 17; rechts bovenaan in groen potlood, talrijke correcties en toevoegingen.
Tweede surrealistisch manifest, manuscripten en drukwerk samengebracht in de jaren 1930. 25 handgeschreven vellen en 2 gedrukte documenten.
31
X
Enkele ontdekkingen
Antoine de SAINT-EXUPERY Ensemble van twaalf eigenhandig geschreven blaadjes en brieven waarvan er zes zijn geïllustreerd met originele aquareltekeningen, (april 1943-mei 1944)
32
X
Op 31 juli 1944 reist Antoine de Saint-Exupéry tussen Algerije en Marokko. In een trein tussen Oran en Algiers ontmoet hij een jonge vrouwelijke officier uit het Franse leger, op wie hij onmiddellijk verliefd wordt. Dit was ongetwijfeld het laatste liefdesverhaal van de SaintExupéry, een eenzame en ongelukkige liefde in één enkele richting,
voor
een
jonge
gehuwde vrouw van amper 23 jaar oud. Afgescheept en gekwetst beschrijft hij z’n gevoelens als “een mengeling van ontgoocheling, droogte en rancune”. Saint-Exupéry werd zo wanhopig van zo’n onheuse afwijzingen dat hij volgende vreselijke aantekeningen maakte: “Vandaag is er geen Petit Prince, nooit geweest trouwens. Le Petit Prince is dood.” Saint-Exupéry hield zich immers achter Le Petit Prince schuil om makkelijker met haar het gesprek aan te gaan in een poging haar te verleiden: “Hij was triest en dus onrechtvaardig. Alles wat hij zei heb ik afgewimpeld … maar de tekening heb ik gehouden, omdat hij er zo op lijkt …”. De schitterende tekeningen met vastberaden trekken zijn alomtegenwoordig in deze bundel. We leren Le Petit Prince kennen zoals hij het jaar daarvoor in New York is verschenen, in felle kleuren en in een wereld vol sterren. Vermoedelijk het laatste ensemble tekeningen van de hand van “Saint-Ex” met Le Petit Prince die er groter in naar voor komt, esthetisch, filosofisch en emotioneel volwassen. Op 31 juli 1944 sterft Le Petit Prince aan boord van z’n vliegtuig voor de kust van Marseille.
33
X
De Rijkdom der Naties Op 14 juni 1791 verlaat de jonge Bonaparte als luitenant Auxonne om het 4de artillerieregiment in Valence te gaan vervoegen. Het is de periode waarin hij z’n intellectuele opleiding krijgt. Hij is bezeten van zijn job in het leger en verdiept zich in ballistiek, tactiek en strategie. Hij is geboren met de gave om bij te leren en z’n nieuwsgierigheid kent geen grenzen, hij beschikt over een verbluffend geheugen en gooit zich ook met passie op boeken. Die bieden hem antwoorden op z’n vragen en brengen hem nieuwe ideeën bij. Door te lezen gaat hij analyseren, legt hij een openheid tegenover de wereld aan de dag, vormt hij z’n ideeën en versterkt hij z’n overtuigingen. Zijn aantekeningen over De rijkdom der naties, een van de belangrijkste werken van Adam Smith, in 1790 vertaald door J.-A. Roucher, zijn onuitgegeven (9/28). Het gaat om eenvoudige aantekeningen uit de tien eerste hoofdstukken van dit werk waarin wordt verwezen naar de Verenigde Staten. Dit document van de hand van de jonge Bonaparte is van groot historisch belang. In tegenstelling tot wat Stendhal ook mag beweren, blijkt daaruit dat Napoleon wel degelijk het werk van Adam Smith kende en had gelezen, samen met le Dictionnaire historique et critique van Bayle en Over de geest van de wetten van Montesquieu, een van de drie werken die elke staatsman uit die tijd moest gelezen hebben.
34
X
Napoleon BONAPARTE (Ajaccio, 1769 – Sint Helena, 1821) Diverse aantekeningen over het Onderzoek naar de aard en oorzaken van de rijkdom der naties, van Adam Smith.
35
X
Onuitgegeven eigenhandig geschreven manuscript van 13 pagina’s. Valence, juli 1791.
36
X
Een document getekend “J.B Poquelin Molière”, Parijs 21 juni 1667, in het Frans, met opschrift “Généralités de Paris”. Het jaar na de eerste voorstelling van De Misantroop, gaf Molière Claude le Long de opdracht een bedrag te gaan innen, dat François de la Cour hem sinds 1665 schuldig was. Het document is ondertekend door 2 getuigen, “Lenormand” en ‘Moufle”.
37
XI
LE MUSÉE DES LETTRES ET MANUSCRITS Op initiatief van z’n stichter, Gérard Lhéritier, opent het eerste Musée des Lettres et Manuscrits in Frankrijk en Europa z’n deuren op 18 juni 2004. Het Musée des Lettres et Manuscrits is gevestigd in een woning uit de XVIIde eeuw, gelegen binnen een schitterende ruimte van 600m² te midden van St. Germain in Parijs. Het museum bezit een collectie met echte schatten, waarvan een aantal onuitgegeven zijn. Brieven die zijn geschreven of ondertekend door mensen die geschiedenis hebben gemaakt … Een Franse koning, een keizer, een kardinaal, een schrijver, een genie, een schilder, een musicus, een militair, een president, stuk voor stuk beroemde personages die u gaat ontdekken en wiens geheimen u zult delen. Een aantal van die geschriften heeft een uitzonderlijke plaats in dit museum gekregen zoals de vellen met daarop de berekeningen voor de relativiteitstheorie van Albert Einstein, het bevel tot het staakt-het-vuren ondertekend op 7 mei 1945 door generaal Eisenhower, het Charter van de abdij van Corbie ondertekend door Lodewijk de Vrome, zoon van Karel de Grote, en zijn kleinzoon Lothar, het eigenhandig geschreven manuscript van 32 gedichten van Verlaine Cellulairement en het manuscript van De Schone en het Beest van Cocteau, beide geklasseerd als “Trésor national”, de manuscripten van beide manifesten over het surrealisme van André Breton, de brieven en manuscripten van keizer Napoleon. Het manuscript en het document zijn onuitputtelijke schatten van informatie door hun inhoud en vorm. Bovendien kaderen ze personages en gebeurtenissen die de geschiedenis van de mensheid hebben bepaald maar toch waren ze tot dan nooit permanent tentoongesteld. De tentoonstelling TITANIC AU COEUR DE L’OCÉAN
38
XI
De recente tijdelijke tentoonstellingen in het Musée des Lettres et Manuscrits
De tentoonstelling VOYAGE AU CENTRE DE JULES VERNE
De tentoonstelling TITANIC AU COEUR DE L’OCÉAN
39
XI
De tentoonstelling PARLEZ-MOI D’AMOUR!
De tentoonstelling LA LETTRE UNE AVENTURE DE HAUT VOL
40
XI
Tentoonstelling in de Dôme des Invalides
De esplanade voor de Invalides
De graftombe van keizer Napoleon I.
41
XI
2 december 2008, inhuldiging van de tentoonstelling L’AIGLE ET LA PLUME in de Invalides
Op 2 december 2008 heeft de Dôme des Invalides om 18.30 uur zijn deuren geopend voor de talrijke gasten die voor de inhuldiging van de tentoonstelling L’Aigle et la Plume waren uitgenodigd. Van alle belangrijke data van het keizerrijk is die dag een verjaardagsdatum: op 2 december 1805 was er de zege in Austerlitz en op 2 december 1804 de kroning in de Notre Dame te Parijs. De organisatie van het evenement was in handen van de firma Aristophil, die voor het eerst de grootste collectie brieven en manuscripten die waren geschreven of ondertekend door keizer Napoleon tentoonstelt. De collectie is net terug uit de Verenigde Staten en ze bestaat uit meer dan 500 brieven en manuscripten. De Keizerlijke Wacht is er, samengesteld uit de Huzaren en de ‘Grognards’ of Gardesoldaten uit het Grote Leger. De Generaal, directeur van het Musée de l’Armée en “Gardien du Tombeau de l’Empereur” opent de tentoonstelling, geflankeerd door de voorzitter van de groep Artesoris en Aristophil, begeleid door een koor die het Requiem van Mozart brengt. Op enkele meter van de tombe van Napoleon I, in de Chapelle Vauban, krijgt het publiek voor het eerst de uiterst zeldzame brieven en manuscripten te zien: liefdesbrieven aan Joséphine, de campagne in Egypte en Rusland, zijn aantekeningen bij de Rijkdom der Naties, het eiland Elba, Sint Helena en zovele andere geschriften van Napoleon. De tentoonstelling blijft tot 1 maart in de Invaliden om daarna naar het Musée des Lettres et Manuscrits te verhuizen.
42
XI
3
5
4
6
3 - De koepel van de Invalides 4 - De tentoonstelling naast het graf van de Keizer 5 - De tentoonstelling in de Chapelle Vauban 6 - Erehaag van de Wacht
43
XI
12 7
8 9
7 - 8 - 9 - De Keizerlijke Wacht, huzaren en grognards wachten het publiek op.
44
XI
10
12
11 10 - Bezoekers boven een van de vitrinekasten 11 - Inhuldiging en schouwen van de Wacht door generaal Robert Bresse 12 - De persoonlijke boeken van de Keizer
45
XI
13
14 15
13 - Een heel aandachtige verzamelaar 14 - De bezoekers 15 - Toespraak van Gérard Lhéritier in de erezaal
46
XI
Uitleenbeurten aan andere internationale musea
De GAUGUIN tentoonstelling te Rome waar 89 brieven van Paul Gauguin zijn tentoongesteld.
De RENOIR tentoonstelling, 50 brieven die zijn uitgeleend aan het Museo del Risorgimento Centrale van Rome.
De SEURAT tentoonstelling, een brief uitgeleend aan het MoMA te New-York.
De Europese DA VINCI tentoonstelling te Brussel waar 2 topwerken zijn tentoongesteld.
47
XI
Enkele publicaties van het Musée des Lettres et Manuscrits:
De uitgaven • “Lettres d’Histoire, Histoires de l’être” Boek van 310 pagina’s met heel wat kleurillustraties en 400 originele brieven van beroemde personages. Elk van die brieven zijn afgebeeld in hun handgeschreven vorm, met biografie van de auteur. Het boek is ook in het Engels beschikbaar.
• Het logboek van de Northumberland Identieke reproductie en beperkte oplagen van het logboek van de Northumberland. Dit Engelse schip bracht Napoleon van 7 augustus tot 17 november 1815 naar Sint-Helena. Dit logboek vertelt ons dag na dag de tien weken durende overtocht van Napoleon naar het eiland Sint-Helena, zijn laatste ballingsoord.
De brochures van de tentoonstellingen : • Signes des temps : écriture et calligraphie latines • Autour de Sartre • Voyage au centre de Jules Verne • Jean Cocteau, homme de scène et d'images • L’Aigle et la Plume.
48
XI
De boxen
De box 44/45 AU NOM DE LA LIBERTÉ • Een brochure Au nom de la Liberté van 144 pagina’s met een overzicht van de bevrijding en een biografie van de voornaamste actoren. Verder zit er ook een selectie van brieven en uitzonderlijke manuscripten bij, die echte getuigenissen uit de tweede wereldoorlog zijn. • Eigenhandig geschreven documenten van de Gaulle waarin hij z’n bezorgdheid uit over de plannen van Hitler. • Eisenhower: bevel tot het staakt-het-vuren van 7 mei 1945 • Leclerc: marsbevel op Parijs van de 2de DB • Kennedy: briefwisseling aan E. Maguire, beide lid van de bemanning van de PT-109, schip dat in 1948 is gezonken. • Een DVD van 44 minuten met Amerikaanse, Canadese, Duitse en Franse films uit 1944-45 over de landing en de bevrijding.
De box TITANIC De laatste uren aan boord van de Titanic … Het handgeschreven relaas van de ondergang van de Titanic door Helen Churchill Candee… In wereldpremière. Box met de reproductie van het eigenhandig geschreven manuscript van Helen Churchill Candee The North Atlantic van 42 pagina’s. De reproductie van het telegram verstuurd door de “White Star Line” naar senator J.A. Hugues waarin stond dat alle passagiers in veiligheid waren… En verschillende andere reproducties.
49
XI
De box EINSTEIN-BESSO Deze beperkte reeks van 1000 genummerde exemplaren omvat: • 54 pagina’s van het identiek gereproduceerde manuscript met index. • Het boek van Michel Janssen, specialist van het manuscript Einstein-Besso die toelichting geeft bij de wording van het manuscript en bij de berekeningen.
De box L’AIGLE ET LA PLUME • Een brochure van 44 pagina’s met de transcriptie van elke in deze box gereproduceerde brief. • Een map met aantekeningen bij de Rijkdom der Naties van Adam Smith, juli 1791. • Een map met een reeks van 11 reproducties van brieven en manuscripten: naar zijn vrouw Joséphine, naar Murat, naar zijn zuster Pauline, naar generaal Clarck, naar graaf Bertrand, naar zijn soldaten…
50
XII
L’ACADÉMIE INTERNATIONALE DES ARTS ET COLLECTIONS De Academie werd opgericht in 1984 in de rue de Nesle nr 8 in Parijs. Ze bevindt zich daar nog steeds, op dezelfde plaats waar ook de raadgever van Henri IV een groot gebouw liet bouwen voor het klooster van Sint-Augustinus. De ambitie en bestaansreden van de Academie is « het cultureel erfgoed promoten door initiatieven van verzamelaars bekendheid te geven en te ondersteunen».
Ze werd opgericht door mecenassen, professionelen en verzamelaars. Doelstelling is haar leden raad te geven en bij te staan en kunst- en cultuurevenementen te organiseren: tentoonstellingen, conferenties, colloquia, ontmoetingen...
Via promotie en initiatie van miljoenen liefhebbers en fervente voorvechters van de kunst om de kunst, is een nieuw tijdperk aangebroken voor de Académie Internationale des Arts et Collections om een echte inventaris op te maken van de “culturele grondstoffen”.
51
XIII
PUBLICATIES EN MEDIA La Lettre de l’Académie Internationale des Arts et Collections et du Musée des Lettres et Manuscrits: een referentiemagazine De hoofdopdracht van de Académie Internationale des Arts et Collections (AIDAC) die in 1984 is opgericht, is de promotie van het culturele private erfgoed door het aan een zo groot publiek te tonen. Sinds 1984 zijn tentoonstellingen en publicaties op het realiseren van deze doelstelling gericht: in mei 2003 verschijnt het eerste nummer van La Lettre de l’Académie. Dit driemaandelijkse tijdschrift telt 16 rijkelijk geïllustreerde pagina’s en is gewijd aan het geschreven erfgoed. Het is een eerbetoon aan de wereld van eigenhandig geschreven brieven en manuscripten. Geïllustreerde brieven van Verlaine of Dufy, manuscripten van Einstein-Besso of George Sand, liefdesbrieven tussen Victor Hugo en Adèle H., partituren van Mozart of Debussy, historische documenten van Karel de Stoute of Napoleon, postkaarten van Léger of Piaf, typescripts van Simenon, door Manet, Toulouse-Lautrec, Miró of Picasso geïllustreerde boeken, … al die documenten die regelmatig tentoongesteld worden in het Musée des Lettres et Manuscrits staan in deze publicaties gedetailleerd. De artikels brengen verslag uit van de studies die door onze experts zijn uitgevoerd en werpen een bijzonder licht op bijzondere documenten uit de wereld van de literatuur, de kunst, de muziek, de geschiedenis of de wetenschappen. La Lettre heeft intussen al meer dan een honderdtal stukken behandeld. Het dossier is vaak gewijd aan schitterende tijdelijke tentoonstellingen in het Musée des Lettres et Manuscrits of elders. In verschillende rubrieken van dit tijdschrift komen echter ook externe feiten aan bod: een verheugend feit uit de actualiteit, een persoverzicht, boekbesprekingen, de agenda, een overzicht van openbare verkopen. La Lettre de l’Académie Internationale des Arts et Collections et du Musée des Lettres et Manuscrits is een referentie voor alle professionelen en liefhebbers van brieven en eigenhandig geschreven documenten en wordt vandaag de dag door duizenden personen gelezen.
52
XIII
Plume, het tijdschrift van het geschreven erfgoed Plume ging van start in 1994 en is het tijdschrift voor het geschreven erfgoed. Het biedt een nieuwe kijk op brieven en manuscripten en op geschriften in het algemeen. Deze open, gevarieerde en hoogstaande publicatie voor een breed publiek neemt haar lezers mee op een reis door tijd en ruimte. Centraal in elk nummer van Plume staan allerhande manuscripten en briefwisselingen uit alle tijdperken, geschiedenis van de geschriften, oude en moderne boeken, uitgeverijen, geschriften in de kunst, postgeschiedenis, grafologische analyses, originele bibliotheken van overal ter wereld maar ook verrassende privé-collecties. Dit trimestriële tijdschrift met meer dan 90 rijkelijk geïllustreerde pagina’s in kleur houdt z’n lezers tevens op de hoogte van alles wat er in de wereld van de geschriften gebeurt. Aan het einde van elk nummer staan rubrieken over tentoonstellingen, beurzen en salons, conferenties, boekbesprekingen, openbare verkopen … waardoor de lezer steeds op de hoogte blijft van de gebeurtenissen en evoluties op vlak van het geschreven erfgoed. Plume is momenteel hét referentiemagazine inzake publiek en privaat geschreven erfgoed en is verkrijgbaar per abonnement of in krantenzaken in Frankrijk, België en Zwitserland.
53
XIV
DE VERZEKERINGEN De collecties die bewaard worden middels een bewaringsovereenkomst worden verzekerd door de belangrijkste verzekeringsmaatschappij, Lloyd’s in Londen bij Anglo-Belge te Antwerpen. De overeenkomst die tussen ARTESORIS en Lloyd’s wordt getekend, verzekert alle risico’s tegen vervangingswaarde : brand, waterschade, diefstal, verduistering, enz.
Momenteel verzekert Lloyd’s de collecties van ARTESORIS en van ARISTOPHIL voor een bedrag van meer dan 150 miljoen euro.
54
XV
NUTTIGE INSTITUTEN EN ADRESSEN I - Nationale instituten en openbare diensten • Koninklijke Bibliotheek van België - Keizerlaan 4 - 1000 Brussel • De Koninklijke Commissie voor Geschiedenis - Hertogsstraat, 1 1000 Brussel • Archief en Museum van de Franstalige Literatuur vzw - Keizerlaan 4 1000 Brussel II - Ondernemingen voor verkopingen per opbod met een afdeling Autografen en Manuscripten • Veilinghuis Bernaerts - Verlatstraat 16-22, 2000 Antwerpen • The romantic agony book auctions - Aquaductstraat, 38 - 40 B - 1060 Brussel • De Boekhandel Alain Ferraton – Steenweg op Charleroi 162/8 - 1060 Bruxelles • CURSIEF - Baron Ruzettelaan 193 - 8310 Assebroek - Brugge • Boekhandel Henri Godts - Avenue Louisalaan 230/6 - 1050 Brussel • Boekhandel Alain & Evelyne Morel de Westgaver 41 Sint-Jansstraat - B-1000 Brussel III - Beroeps- en vakverenigingen • Koninklijke Kamer van de Antiquairs van België - Ernest Allard straat 32 1000 Brussel • Belgische Kamer van Deskundigen in Kunstwerken - Louisalaan, 500 - 1050 Brussel IV - Verzekeringsmaatschappijen gespecialiseerd in kunstvoorwerpen • Anglo-Belge - Frans van Hombeeckplein, 10 B - 2600 Antwerpen • Lloyd’s de Londres - One Line Street - London EC3M7HA UK. • AXA Art Benelux - Meir 12 - 2000 Antwerpen • Hiscox Belgium - Rue Lambroekstraat 5D - 1831 Diegem V - Scholen en opleiding voor de kunstmarkt • I.E.S.A (Institut d’Etudes Supérieures des Arts) 5 avenue de l’Opéra - 75001 Parijs. Tel. : 01 42 86 57 01
55
XV
• ICART - 61 rue Pierre Charron - 75008 Parijs. Tel. : 01 53 76 88 00 • EAC (Ecole supérieur d’Economie d’Art et de Communication) 13 rue Grange Batelière - 75009 Parijs. Tel. : 01 47 70 23 83 • Christie’s éducation - 4 avenue Bertie Albrecht - 75008 Parijs. Tel. : 01 42 25 10 90 • Drouot Formation - 13 rue Grange Batelière - 75009 Parijs. Tel. : 01 48 00 20 52 VI - Websites • www.artprice.com Resultaten van verkopingen per opbod, indexen en biografieën van kunstenaars • www.artindex.fr • www.sothebys.com Informatie over Sotheby’s en verkopingen per opbod • www.christies.com Informatie over Christie’s en verkoopcatalogen VII - Informatieve tijdschriften over brieven en manuscripten • Plume - 11 rue Marbeuf - 75008 PARIJS - Tel. : 01 56 88 07 75 • Lettre de l’AIDAC - 8 rue de Nesle - 75006 Parijs - Tel. : 01 40 51 02 25 • Gazette de l’Hôtel Drouot - 10 rue Du Faubourg - 75009 Parijs Tel. : 01 47 70 93 00 VIII - Websites ARTESORIS • www.artesoris.com • www.scriptura-paris.com • www.museedeslettres.fr • www.plume-mag.com
56
XVI
DE BELANGRIJKSTE INSTELLINGEN OP HET GEBIED VAN HET GESCHREVEN PATRIMONIUM Koninklijke Bibliotheek (Brussel) De Koninklijke Bibliotheek van België is de nationale wetenschappelijke bibliotheek van de federale staat België. Zij beheert een belangrijk cultureel patrimonium. Zij houdt zich bezig met de aankoop en het beheer van de publicaties die in België verschenen zijn en die van Belgische auteurs die in het buitenland verschenen zijn. In samenwerking met andere wetenschappelijke bibliotheken in België, vervult zij essentiële taken voor de terbeschikkingstelling van wetenschappelijke informatie. In het kader van haar nationale en internationale interbibliothecaire samenwerking, is zij vertegenwoordigd binnen organisaties en activiteiten die te maken hebben met haar werking in het algemeen en in specifieke domeinen. Zij maakt de optimale terbeschikkingstelling mogelijk van dit patrimonium in aangepaste leeslokalen en op een afstand. De Koninklijke Commissie voor Geschiedenis (Brussel) De Koninklijke Commissie voor Geschiedenis werd in het leven geroepen bij koninklijk besluit van 22 juli 1834. Zoals te lezen staat in het organisch reglement van 1 april 1976, « heeft zij de taak de geschreven bronnen die de geschiedenis van België aanbelangen, op te sporen, te inventariseren, uit te geven of te analyseren , kritische studies betreffende deze bronnen te publiceren en de werkinstrumenten ter beschikking te stellen van de historici “. De Koninklijke Academie van België (Brussel) In 1769 werd in Brussel een literaire vennootschap gesticht onder de auspiciën van de Graaf van Koblenz, gevolmachtigde minister van Keizerin Maria Theresia bij Prins Karel van Lotharingen, luitenant-gouverneur der Nederlanden. " ...de opsporingswerkzaamheden promoten en de wetenschappelijke en artistieke bedrijven aanmoedigen die haar materiële of morele steun vragen. Zij is een centrum voor samenwerking tussen de Belgische geleerden en kunstenaars, alsook tussen hen en de geleerden en kunstenaars van de andere landen. »
57
XVI
Archief en Museum van de Franstalige Literatuur (Brussel) Het Archief en Museum van de Franstalige Literatuur werd gesticht in 1958 en waarborgt in het bijzonder de bewaring en de exploitatie van het literair en theatraal patrimonium van Franstalig België. Manuscripten, briefwisselingen, werken, foto’s en andere iconografische dragers , audiovisuele documenten, krantenknipsels die betrekking hebben op Franstalige Belgische auteurs en over de theaterkunsten in Franstalig België, kunstwerken en voorwerpen van schrijvers, de geschiedenis van de Franstalige uitgeverij in België… Het is eveneens een internationale literaire eersterangsbibliotheek die onder andere een collectie Belgische en buitenlandse literaire revues bevat die enig is in België, een rijk fonds van Centraal Afrika, en ook een exceptioneel fonds van Samizdat van het oude Tsechoslovakije… Martin Bodmer Stichting (Genève) De Martin Bodmer stichting bestaat uit meerdere collecties boeken, manuscripten,
autografen,
tekeningen,
papyrus,
kunstvoorwerpen,
geldstukken… van alle tijdperken, van de Prehistorie tot de Moderne Tijden, en is gevestigd in de buitenwijken van Genève (Zwitserland). Ze is wereldwijd gekend, zowel door de kwaliteit en de zeldzaamheid van haar stukken, als door hun kwantiteit (meer dan 150 000). Zij is één der mooiste private bibliotheken en heeft een oppervlakte van 750 m2 die onlangs vernieuwd werd door de beroemde Zwitserse architect Mario Botta. De Stichting stelt haar permanente collecties ten toon en organiseert tijdelijke tentoonstellingen over verschillende thema’s. Nationale Archieven van Frankrijk (Parijs) Ze werden gecreëerd tijdens de Franse revolutie en hangen af van het Ministerie van Cultuur en Communicatie. Ze bestaan uit vijf gespecialiseerde centra waarvan het oudste het Historisch Centrum van de Nationale Archieven is dat in het Hôtel de Soubise te Parijs is ondergebracht. In dit centrum worden de openbare documenten bewaard die door de Franse Staat werden geproduceerd sinds de VIIe eeuw tot 1958, alsook de papieren van de Staatshoofden van de Ve Republiek en van de Parijse notarissen.
58
XVI
Nationale Bibliotheek van Frankrijk (Parijs) De Nationale Bibliotheek van Frankrijk (BnF) is de erfgenaam en de bewaker van het nationale geheugen dat zij moet overleveren aan de huidige en de toekomstige generaties. Haar collecties vertegenwoordigen op heden meer dan 13 miljoen boeken en afdrukken, 250 000 volumes manuscripten, 350 000 collecties tijdschriften, ongeveer 12 miljoen stempels, foto’s en affiches, meer dan 800 000 kaarten en plannen, 2 miljoen muziekstukken, één miljoen geluidsdocumenten, meerdere tientallen miljoenen video’s en multimedia-documenten, 530 000 geldstukken en medailles. Literaire Bibliotheek Jacques Doucet (Parijs) Werd in het leven geroepen in 1916 door de grote modeontwerper en mecenas Jacques Doucet, bij wiens dood zij in 1929 door hemzelf aan de universiteit van Parijs werd nagelaten. Alle grote schrijvers van de XXe eeuw zijn in deze Bibliotheek vertegenwoordigd, van Apollinaire tot Tzara, en met name in specifieke fondsen. Met haar 150 000 manuscripten, haar 50 000 zeldzame boeken, staat de literaire Bibliotheek Jacques Doucet synoniem voor een verzameling die uniek is in de wereld, de grootste moderne Bibliotheek voor de periode 1870-2000. Historische Bibliotheek van de Stad Parijs Gewijd aan de geschiedenis van Parijs, werd de Historische Bibliotheek van de Stad Parijs gesticht in 1871. Zij beschikt over ongeveer 500 000 documenten uit de periode van de XVe eeuw tot heden (waaronder 20 000 manuscripten, een zeer groot aantal gedrukte boeken, meer dan 60 000 foto’s, 7 à 8 000 titels van tijdschriften, 20 000 plans en atlassen…). Vakvereniging van de Oude en de Moderne Boekhandel (Parijs) Werd opgericht in 1914. De Nationale Vakvereniging van de van de Oude en Moderne Boekhandel (Syndicat national de la Librairie Ancienne et Moderne SLAM) is de enige professionele vakvereniging van de boekhandels voor oude boeken en handelaars in manuscripten die in Frankrijk bestaat. Deze vakvereniging die 240 leden heeft in Frankrijk, is lid van de Ligue Internationale de la Librairie Ancienne (LILA) die 21 nationale verenigingen verbindt uit 29 landen en 2 000 boekhandels van over de hele wereld samenvoegt. De SLAM organiseert elk jaar het Internationaal salon van het Oude Boek in Parijs, één der belangrijkste evenementen ter wereld rond het oude boek.
59
Eigenhandig ondertekende brief getekend “BP” met hoofdding “République française”; Milaan, 28 floreal van het jaar 4 (17 mei 1796). Hoofdkwartier Bonaparte, Generaal van het leger in Italië. Gericht aan “La Citoyenne Bonaparte, rue Chanterelle n°6, Paris”, Brief van Napoleon Bonaparte aan zijn vrouw Joséphine.
ARTESORIS
Lid van de raad van de AIDAC - ACADEMIE INTERNATIONALE DES ARTS ET COLLECTIONS
ARTESORIS - 07/2009
128 Molièrelaan - 1050 Brussel - BELGIË Tel. : +(32) 2 346 52 06 - Fax : +(32) 2 346 52 01 www.artesoris.com
