1
jaargang 36
Tania Kross: ‘Ambassadeur is me iets te stoffig’ Iris Van Wijnen: een veelbelovend talent Afscheid Nel van Duuren Rheingold op de Rijn Bravissimo! Zingen is Topsport
nummer 2
juni 2013
2
3
Inhoud
Ouverture
Als het eind van de tunnel is bereikt, zoals de directeur van de
Ouverture
2
Reisopera, Nicolas Mansfield, aangaf in zijn videoboodschap
Update Reisopera
4
tijdens onze algemene ledenvergadering van 6 april, dan is nu
Ambassadeur is me iets te stoffig | Een gesprek met Tania Kross 6
het moment aangebroken dat de Reisopera in het volle licht
Katibu di Shon | Het OperaGala: een muzikale soiree
11
staat.
Sopraan Iris Van Wijnen: een veelbelovend talent
12
Deze vernieuwde Nationale Reisopera stelt zijn expertise ter
Algemene Ledenvergadering
14
beschikking aan derden en zet in op samenwerking. Culturele
Bericht van de penningmeester
15
instellingen worden gedwongen tot ondernemerschap en
Afscheid Nel van Duuren
16
omdat dit niet hun eerste insteek is, zal dat gaan met vallen en
Rheingold op de Rijn benut expertise Nationale Reisopera 18
opstaan. Het is een dunne scheidslijn tussen samenwerking en
Bravissimo! Een tentoonstelling over de Reisopera
versnippering.
De geschiedenis van Forum
21
Het ziet er gelukkig naar uit dat de Reisopera op de goede
Zingen is Topsport | nieuw boek van Arnoud Brok
26
weg is, want behalve samenwerkingsprojecten, zijn er vanaf
Tristan und Isolde
27
september ook eigen produkties, te beginnen met Tristan und Isolde. We zien de toekomst van de Reisopera met vertrouwen tegemoet: it giet oan!
Rheingold aan de Rijn
F.K.
20
4
5
Update Reisopera
Fenny Koffijberg
‘Het voelt alsof we jaren hebben gepraat’, aldus Nicolas Mansfield,
Tijdens de zomermaanden maken we in samenwerking met de
Nicolas Mansfield bij
directeur van de Nationale Reisopera.
Muziekschool Twente voor kinderen die niet met vakantie gaan
de presentatie van
En gepraat heeft hij, o.a. op een colloquium over ‘Geld en Cultuur’,
een zomeropera: 1 week workshops en dan de opvoering in Theater
Rheingold-op-de-Rijn.
georganiseerd door het Bilsen Fonds voor Cultuurmanagement aan
Prismare in Enschede.’
(zie pag. 18)
de Universiteit van Antwerpen. Nicolas bepleitte daar dat zowel cultuurinstellingen als het bedrijfsleven de vraag ‘wat kan ik krijgen’
Hoe staat het met het onderkomen aan de Perikweg?
zouden moeten vervangen door ‘wat kan ik betekenen’.
Nicolas: ‘Een riskant oud gebouw, we hebben geen geld voor het
‘Wie rekent op gewillige geldschieters is op weg naar de ondergang.
onderhoud. We oriënteren ons momenteel op het gebouw van
Samenwerken is de rode draad en samenwerken betekent vooruit
Polaroid. Ik beschouw de reorganisatie pas als afgerond als we ons
lopen op de feiten van vandaag om de kaders van morgen alvast
nieuwe onderkomen hebben.’
aan te leggen. Concurrentie is uit, samenwerking is in’. Zo vertelde
Zoals u al in de vorige Opera Informa kon lezen gaat in september
Nicolas in Antwerpen dat hij een busondernemer (OAD) had
het seizoen van start met vijf produkties, te beginnen met Tristan
meegenomen naar een operavoorstelling. Resultaat is een reis van
und Isolde, première op 22 september in Enschede.
de OAD naar de voorstelling van La Bohème in het Sadler’s Wells
Nicolas: ‘We willen beginnen, we zijn er klaar voor!’
Theatre in Londen, gecombineerd met een rondleiding door het Royal Opera House in Covent Garden. Praten en netwerken ook op de Europe Opera Conference in Wenen, vanwaar hij ons een videoboodschap stuurde tijdens onze ledenvergadering. ‘Iedereen heeft dezelfde problemen.’ Eén van de resultaten: ‘We gaan een uitwisseling opzetten met de opera in Bergen, Noorwegen.’ ‘Op 1 juni dus de première van het Operagala, waar de jonge talenten worden voorgesteld. Dit gala wordt gepresenteerd door Tania Kross. Zij had ook het idee om een opera te maken om de afschaffing van de slavernij in Nederland te herdenken: Katibu di Shon (zie ook het interview dat Ben Coelman met haar had). Wij gaan die opera produceren. En als we de financiën rond kunnen krijgen gaat de opera in september naar de Antillen. Ook op 1 juni wordt de tentoonstelling ‘Bravissimo’ geopend door Antony McDonald, die regie, decor en kostuums verzorgde van Der Ring des Nibelungen, een opera die een grote rol speelt in de expositie in museum De Twentse Welle. Op 2 juni is de tentoonstelling open voor het publiek.
6
7
Ambassadeur is me iets te stoffig
Een gesprek met Tania Kross
Vrienden van de Nationale Reisopera kennen Tania Kross natuurlijk
Gelukkig ben je deze zomer toch te zien in het theater, onder andere bij
van haar rollen in Reisoperaproducties als The Rake’s Progress of
de Reisopera. Niet alleen als presentatrice van het OperaGala, waar we
‘Nadat we al begonnen waren met werken aan de opera heb ik
Madama Butterfly, maar veel Nederlanders hebben haar leren
zo dadelijk nog over spreken, maar ook met Katibu di Shon, ofwel Slaaf
meegedaan aan het programma Verborgen Verleden, waarin we
kennen als een van de kandidaten in het kijkcijferkanon Wie
en Meester, een opera die op 1 juli in de Stadsschouwburg van Amsterdam
op zoek gingen naar mijn voorouders. In het Rijksarchief in Den
is de Mol? Maar Tania Kross is veel meer dan zangeres en tv-
te zien is en die hopelijk ook snel door het land kan reizen. Uit alle
Haag kwam men er achter dat ik afstam van slaven van de plantage
persoonlijkheid. Ben Coelman sprak met een gepassioneerde vrouw
berichten had ik begrepen dat de opera niet zou worden opgevoerd? Wat
Groot Santa Martha op Curaçao. Die slaven werden genoemd op de
met een grote gave voor communicatie.
is er gebeurd?
borderellen die werden opgemaakt bij de afschaffing van de slavernij
‘Het project was helemaal geannuleerd. De economische malaise die
in 1863. Dat waren lijsten op grond waarvan de slaveneigenaren door
Via de telefoonlijn klinken tevreden knorgeluidjes. Die worden
zoveel culturele instellingen heeft getroffen, heeft mij, als producent
de Nederlandse overheid gedeeltelijk schadeloos werden gesteld
niet geproduceerd door mezzosopraan Tania Kross, maar door de
van deze opera, ook geraakt. Overal waar we subsidie aanvroegen
voor het verlies van hun slaven. Op een van die borderellen stond
kleine David, nog maar een paar weken oud, de jongste zoon van de
kregen we enthousiaste reacties. Iedereen vond het een schitterend
de grootvader van mijn oma. En dan besef je ineens dat het allemaal
Curaçaose zangeres en haar echtgenoot Henkjan.
idee, maar opera is nu eenmaal een heel dure kunstvorm en we
nog niet eens zo lang geleden is gebeurd... Daar zat ik dan, met in
‘Het is een heel zoet kind! En wat zo grappig is, hij is heel licht van
kregen het geld niet bij elkaar. Dan moet je op een gegeven ogenblik
mijn handen het bonnetje waarop stond hoeveel betaald was voor
kleur en heeft stijl haar! Mijn oudste zoon Adam is veel bruiner,
de knoop doorhakken. Met pijn in mijn hart moest ik toen alles
die jongen van negen jaar en ik dacht, bij wie moet ik dat geld gaan
maar deze tweede is een beetje witjes en heeft heel mooie blauwe
afzeggen. Maar ik ben een heel positief ingesteld persoon en toen dit
terughalen? Want ik wil die centjes terug… Via die borderellen is de
ogen. David is geboren via een keizersnede, dus op dit moment kan
gebeurde dacht ik: als er een deur dicht gaat, gaat er ergens anders
voormalige eigenaar niet zo moeilijk te achterhalen en toen stuitte
ik even niet optreden. Dat is wel jammer, want zo moest ik een rol in
wel weer een raam open. En dat gebeurde ook…’
ik op de naam van een zekere heer De Haseth. Ik was verbijsterd
Marco Polo van Tan Dun teruggeven die in Bergen in Noorwegen zou
en voelde meteen dat ik Carel moest bellen. Toen ik hem aan de
plaatsvinden, maar drie weken na zo’n geboorte kan ik echt niet op
De opera moest natuurlijk dit jaar worden opgevoerd, nu we herdenken
lijn kreeg vroeg ik hem of hij voorouders had die meesters op de
de planken staan.’
dat het 150 jaar geleden is dat de slavernij in de Nederlandse koloniën
Plantage Groot Santa Martha waren geweest. En zijn antwoord
werd afgeschaft?
was: ja… Dat is toch bizar? Carel had de oerbehoefte om dit verhaal
‘Het feit dat de herdenking plaatsvindt van 150 jaar afschaffing van
te vertellen en ik had de behoefte dit verhaal in de vorm van
de slavernij is natuurlijk een belangrijk moment, maar er is meer
muziektheater te gieten en als je dan weet dat onze geschiedenissen
waarom ik heel erg graag wilde dat de opera er zou komen. Mijn
met elkaar verbonden zijn, dan voel je, deze opera moet en zal er
grote motivatie om deze opera te ontwikkelen is gelegen in het feit
komen. Het is ook heel bijzonder wat er is gebeurd. Hij is een al wat
dat ik altijd van alles zing: ik ben Suzuki in Madama Butterfly, ik ben
oudere man, schrijver, politicus en apotheker geweest – en ik, een
Carmen, enzovoort… Kortom ik kruip in elke willekeurige cultuur,
meisje van een heel andere generatie – en dan blijkt dat het verhaal
behalve in die van mezelf. Maar nu kan ik eens iets laten zien van
bij ons alle twee in ons bloed zit. Hij stamt af van de meester, ik van
mijn eigen achtergrond. Die behoefte was zo groot, dat ik acht jaar
de slaaf.’
geleden op een punt aankwam dat ik besefte dat ik dat zélf moest
‘Mijn band met Randal Corsen is ook een bijzondere. Randal is
gaan organiseren. Het werd wel een stuk makkelijker vanwege
een telg van een van de oudste en meest kunstzinnige en muzikale
de mensen die ik om mij heen heb en die zo’n opera uitstekend
families op het eiland. Zijn bet-overgrootvader schreef bijvoorbeeld
kunnen maken: Randal Corsen de componist en Carel de Haseth,
het oudste officieel gedocumenteerde stukje Papiaments, een gedicht,
de librettist. Mensen met wie ik, zonder het eerst te weten, al een
in een krant. Verder hebben de Corsens met hun pianomuziek en
bijzondere band had.’
hun Antilliaanse walsen de klassieke traditie van Curaçao gevormd.
Ben Coelman
8
9
Presentatie van Katibu di Shon, met v.l.n.r.: Hans Voschezang, bariton - Jeroen de Vaal, tenor - Tania Kross, mezzosopraan. Foto Sherman De Jesus
Randal en ik kennen elkaar al meer dan twintig jaar. Op Curaçao zat
Anita de hoofdrol spelen. Tot zover is er niets opvallends aan dit
horen krijgt en kent veel meer invalshoeken. Daar laat het boek je
ik als 15-jarige meisje al in zijn band. In Katibu di Shon komen dus
verhaal, maar het speelt zich af tegen de achtergrond van de Grote
mee kennismaken. Carel de Haseth heeft alle documenten uit deze
meerdere heel persoonlijke dingen samen.’
Slavenopstand van 1795. Dat is een heel dramatisch moment in de
periode bestudeerd en stuitte op Louis Mercier, een Franse slaaf die
geschiedenis van Curaçao. De slaaf is Louis Mercier en de meester
in 1795 meetrok met Tula, de leider van de opstand. Carel was ontzet
‘Deze opera werd ons kindje. Toen bleek dat een grote,
is ‘shon’ Wilmu. Shon is de aanspreektitel die hij als meester heeft.
toen hij te weten kwam dat Louis Mercier, ondanks het feit dat hij
avondvullende opera in Nederland financieel niet haalbaar was,
Louis en Wilmu zijn op dezelfde plantage geboren en werden
al in de gevangenis overleden was, net als de andere gearresteerde
vonden we dat allemaal heel erg jammer, maar besloten we dat
gezoogd door dezelfde slavin. Zij groeiden met elkaar op en speelden
opstandelingen geradbraakt, onthoofd en ten toon gesteld werd. Dat
een kortere en kleinschaliger versie hoe dan ook op Curaçao zou
met elkaar. Tijdens hun pubertijd raken ze alle twee verliefd op
zette hem aan tot het schrijven van deze roman.’
worden opgevoerd. Ik heb daar veel contacten en men had er daar al
Anita en besluiten ze dat Anita maar moet kiezen bij wie zij wil zijn.
veel in geïnvesteerd, dus vanaf dat moment hebben we ons daar op
Wanneer shon Wilmu de plantage overneemt van zijn vader, beseft
Hoe klinkt de opera?
gericht. Een opera van een uur met alleen de drie hoofdpersonen,
hij dat Anita wettelijk gezien zijn eigendom is. Anita wil het liefst bij
‘De muziek van de opera is gebaseerd op eeuwenoude ritmes en
een koor en een klein instrumentaal ensemble van 10 musici. Op
haar eigen mensen zijn en houdt zielsveel van Louis. Ze realiseert
slavenmelodieën die nergens vastgelegd zijn, maar die je nog
een zekere dag kwamen de Gemeente Amsterdam en Stichting
zich echter dat wanneer ze een relatie aangaat met de shon, ze een
overal tegenkomt op Curaçao. Randal Corsen heeft die muziek uit
Herdenking Slavernijverleden naar mij toe met de vraag of de
voorkeursbehandeling zal krijgen. Ze is daar heel erg dubbel in.
de folkloristische traditie gehaald en er een hedendaagse muzikale
opera, die oorspronkelijk geboekt stond in de Stadsschouwburg van
Op een gegeven moment eist shon Wilmu haar op als zijn bezit,
taal mee gemaakt. Wat de zangers betreft: Louis wordt gezongen
Amsterdam op 30 juni, niet een dagje kon opschuiven vanwege de
verkracht haar en laat hij Louis weten dat Anita voor hem gekozen
door Hans Voschezang, een beer van een bariton van Surinaamse
herdenking. Ik vertelde hen dat de voorstelling was geannuleerd
heeft. Maar wanneer dan de slavenopstand uitbreekt vlucht Anita met
afkomst. Maar daar tegenover wilde ik de kwetsbaarheid van Shon
en dat er een pocketversie op Curaçao te zien zou zijn. Hierop
Louis weg van de plantage. Shon Wilmu verraadt hen en Louis wordt
Wilmu laten zien door te kiezen voor Jeroen de Vaal. Een heldere,
vroegen zij of die versie dan ook niet in Amsterdam kon worden
gevangen genomen en wacht in een kerker op zijn terechtstelling.
slanke tenor. Daarmee kunnen we ook uitdrukken dat macht niets
opgevoerd. Daar kon ik toen niet zo maar ja op zeggen, want ik had
Shon Wilmu zoekt hem op in de gevangenis en geeft hem zijn mes,
te maken heeft met fysieke kracht, maar met de positie waarin je
iedereen al afgezegd. Voor de Curaçaose opvoering zou ik zelf de
een zogenaamd ‘kuchù hulandes’, een ‘Hollands mes’. Wanneer de
verkeert.’
regie gaan doen, maar dit veranderde de zaak natuurlijk. Ik heb een
slaven voor hun executie worden opgehaald uit de kerker blijkt Louis
mooi libretto en mooie muziek, maar er komt nogal wat bij kijken
zelfmoord te hebben gepleegd. Anita heeft de veilige weg gekozen en
Even iets heel anders: tijdens de laatste aflevering van het AVRO-
als je het hier op de planken wilt krijgen. Toen moest ik creatief
is teruggekeerd naar shon Wilmu. Zij wil Louis niet bezoeken want
programma Wie is de Mol? kon heel televisiekijkend Nederland zien dat
zijn. En een van mijn sterke kanten is dat ik mij graag omring met
ze wil hem niet zien als een gebroken en geketende man. In haar
je zwanger was. Ik geloof dat er die avond bijna 2 miljoen mensen hebben
mensen die heel goed zijn in hun vak. Dus ik dacht, ik neem contact
ogen blijft hij een sterk en onafhankelijk mens. Haar liefde voor hem
gekeken. De geboorte van David heb ik vernomen via Twitter. Heb je door
op met Nicolas Mansfield van de Reisopera en daarna dacht ik: ik
bezingt zij in een werkelijk schitterende aria aan het einde van de
je televisieoptreden nu enorm veel volgers op Twitter gekregen?
ga Monique Wagemakers bellen of ze wil regisseren. En beiden
opera. Het is een heftig maar heel mooi verhaal, dat niet zwart-wit
‘Door Wie is de Mol heb ik natuurlijk veel volgers gekregen op
reageerden positief. Dat klinkt misschien allemaal wat naïef, maar
is…’
Twitter, maar persoonlijk ben ik actiever op Facebook. Daar heb
vergis je niet, intussen ben ik al weer heel hard bezig om toch maar
‘In het oorspronkelijke boek van Carel de Haseth is in elk hoofdstuk
ik meer mee dan met Twitter. Zo heb ik niet getwitterd dat ik
voldoende geld bijeen te brengen voor dit project.
een ander personage aan het woord, afwisselend slaaf of meester.
vanochtend mijn zelfgebakken meergranenbrood heb gegeten, dat
Als zo’n slaaf zijn verhaal doet ben je het er helemaal mee eens,
doe ik dus niet. Maar goed, 95% van mijn nieuwe volgers kende mij
Kun je ons iets meer vertellen over het verhaal van de opera?
maar wanneer de meester aan het woord is, kun je die man ook
niet van de dingen die ik als zangeres heb gedaan, maar ze hebben
‘Het gaat in feite om een liefdesdriehoek waarin een slaaf en zijn
heel goed begrijpen. De geschiedenis van de slavernij is dan ook
me misschien wel eens gezien in De Wereld Draait Door, of iets
meester – of plat gezegd de zwarte en de witte – en het slavenmeisje
veel groter dan de horrorverhalen over lijfstraffen die je meestal te
dergelijks. Het is erg leuk om te constateren dat die mensen nu ook
10
11
Katibu di Shon
Het OperaGala: een muzikale soiree
te componeren. Bijvoorbeeld de aria die Carmen gezongen zou
Openbare repetitie
Het OperaGala, dat op 1 juni in première gaat, is de eerste grote
Tania Kross in Wie is de Mol? met v.l.n.r. Tim Haars, Paulien Cornelisse, Tania Kross, Daniël Boissevain, Zarayda Groenhart, Kees Tol en Carolien Borgers. Foto: scène uit Wie is de Mol? AVRO
nieuwsgierig zijn geworden naar concerten van mij’.
kunnen hebben wanneer zij aan het einde van de opera Don José
Zondag 30 juni 2013 | Stadsschouwburg Amsterdam | 19.00 uur
produktie van de vernieuwde Reisopera, die zeven steden aan zal
Een mooi voorbeeld van zo’n concert is natuurlijk OperaGala, waarmee
doodgestoken zou hebben. Wat zou dan haar overwinningsaria
Première (besloten voorstelling)
doen.
de nieuwe Reisopera vanaf 1 juni van zich laat horen?
zijn? De heks in Hänsel und Gretel was ooit ook een mooi, jong
Maandag 1 juli 2013 | Stadsschouwburg Amsterdam | 19.00 uur
Centraal staat de presentatie van de jonge zangers (onder
‘Ja. Er waren een aantal data die al door verschillende schouwburgen
meisje. Wat waren haar toekomstdromen? Voor dit project heb ik
waren vastgelegd voor Katibu di Shon. Toen de tournee door
contact gezocht met mensen als Spinvis, Huub van der Lubbe, Odilo
NB.:
Astari | sopraan, Anna Traub | mezzosopraan, Bassem Alkhouri |
Nederland werd afgelast kwam het OperaGala daarvoor in de plaats.
Girod, A Balladeer, Lucky Fonz III, Henny Vrienten en Herman van
Bij het ter perse gaan van dit nummer waren nog niet alle gegevens
tenor, Bora Balci | bariton, Nicolas Crawley | bas/bariton en Arman
Mensen die verwachten dat ik in hun schouwburg kom optreden,
Veen, allemaal heel geweldige muziekmakers. Het orkest dat gaat
beschikbaar omtrent de opera Katibu di Shon. Voor meer informatie
Isleker | bas. De enscenering van het gala is in handen van Xander
hoeven niet teleurgesteld te zijn. Ik zing tijdens het OperaGala
begeleiden is het Nederlands Symfonieorkest en de arrangementen
zie: www.reisopera.nl
Straat, die zorgt voor een verrassende avond waarin mooie beelden
daarom ook een aria van Anita. Ik wil graag als ‘ambassadeur’ voor
zijn van de hand van Bob Zimmerman De productie is in handen van
worden gecombineerd met schitterende muziek.
het operavak optreden. Alhoewel, het woord ‘ambassadeur’ doet mij
Reyn Ouwehand die bijvoorbeeld ook de producer is van een band
Het instrumentale deel wordt verzorgd door het Nederlands Blazers
te veel denken aan iemand die voor een goed doel zonder make-up
als Kane. Muziek die precies op de rand balanceert van klassieke
Ensemble. Speciaal voor dit gala zijn van alle aria’s, ensembles en
in een stoffig land ergens ver weg rondloopt met allemaal kindjes
muziek en hedendaagse niet-klassieke muziek, zonder zoiets dat ik
ouvertures bijzondere arrangementen gemaakt. De musici zitten niet
om hem of haar heen… Voor die term moet maar iets anders bedacht
maar even de Bocelli-factor noem. Kortom weer een heel gaaf project
in de orkestbak, maar maken deel uit van de voorstelling.
worden! Het gaat mij vooral om het bekendmaken van opera onder
waarnaar ik erg uitkijk!’
Speciale gast is mezzosopraan Tania Kross. Niet alleen presenteert
voorbehoud) Johane Ansell | sopraan, Iris van Wijnen | sopraan, Deta
een breed publiek. Het zou mooi zijn als ook jonge mensen denken:
zij het gala, maar ze zingt ook, o.a. een aria uit de Antilliaanse opera
we kunnen vanavond naar de nieuwe James Bondfilm, of we gaan
Katibu di Shon.
naar de opera. Zo leuk moet het zijn! Ik ben dus ook heel blij dat
Het programma bestaat verder uit vocale en instrumentale
regisseur Xander Straat voor het OperaGala een concept ontwikkeld,
fragmenten, o.a. uit Tristan und Isolde, Tannhäuser, Lohengrin
zodat het niet gewoon een liedjesprogramma wordt waarin iemand
(Wagner), Il Barbiere di Siviglia (Rossini), de Johannes Passion (Bach),
opkomt en na het zingen weer afgaat. Dat al die mensen op dat
Carmen en de Parelvissers (Bizet) en Cosi fan tutte (Mozart).
podium kunnen zingen dat is logisch, maar ook niets nieuws. De
Duur: ca. 85 minuten zonder pauze.
Reisopera moet duidelijk kunnen maken dat deze zangers speciaal voor het publiek naar een stad komen, zodat die voelen: daar moet
Speellijst
ik naar toe, want ze komen voor mij! In het hele klassieke vak is
Zaterdag 1 juni | Wilminktheater Enschede | 20.00 uur
dat de afgelopen jaren veel te weinig gebeurd en ik weet zeker dat
Zondag 2 juni | Rotterdamse Schouwburg Rotterdam | 17.00 uur
ik mijn bijdrage kan leveren om daar verandering in te brengen. Ik
Zaterdag 8 juni | Parkstad Limburg Theaters Heerlen | 20.00 uur
presenteer het Opera Gala met heel veel plezier, want op deze manier
Dinsdag 11 juni | Theater Aan het Vrijthof Maastricht | 20.00 uur
krijgt de Reisopera een eigen gezicht.’
Donderdag 13 juni | Stadsschouwburg Utrecht | 20.00 uur Woensdag 19 juni | Schouwburg Arnhem | 20.15 uur
En verder? ‘O, ik ben gewoon niet te stoppen! Begin november komt mijn nieuwe cd uit en in januari 2014 volgt dan een theatertour. Voor die cd heb ik hedendaagse componisten uit de niet-klassieke sector gevraagd om de ontbrekende aria van een bepaalde opera
Donderdag 20 jun | Theater De Spiegel Zwolle | 20.15 uur
12
13
Sopraan Iris Van Wijnen: een veelbelovend talent Fenny Koffijberg
Ze maakte al grote indruk in een optreden na afloop van onze leden
Ontwikkeling
Toekomst
vergadering in 2012 en nu is ze één van de jonge talenten van de
Momenteel zit Iris in het vierde en laatste jaar van het
Hoe staat het met de talenkennis?
Nationale Reisopera: sopraan Iris van Wijnen. Ook op de laatste
conservatorium, waar ze les krijgt Van Henny Diemer, die
‘Frans en Duits gaat goed. Ik heb op het conservatorium een beetje
jaarvergadering van 6 april zong ze prachtig de Susanna’s uit de
bijvoorbeeld ook Karin Strobos heeft begeleid.
Italiaans gehad en een paar masterclasses gevolgd, gegeven door
Nozze en uit Il Segreto en Fiordiligi uit Cosi fan tutte en Papagena uit
‘Henny Diemer heeft heel veel ervaring en van haar kan ik veel
Italianen, maar ik zou heel graag een zomercursus doen in Italië.
de Zauberflöte.
leren”. Musicalliedjes zingt Iris inmiddels niet meer : ‘In klassieke
Heel veel luisteren helpt ook om de taal te leren aanvoelen.’
Tijdens het Operagala, dat 1 juni in première gaat, zal Iris worden
muziek zit zoveel meer, zoveel diepere lagen’.
Wat zou ze graag zingen?
gepresenteerd als één van de veelbelovende jonge zangers, die van
Vorig jaar, na onze ledenvergadering, zong Iris in het kader van
‘Heel graag eens de Contessa in de volledige Nozze en Fiordiligi in
de Reisopera de gelegenheid krijgen zich te bekwamen binnen
Figaro in four quartets de Contessa uit Le Nozze. Ze zegt: ‘Toen
de Cosi fan tutte. Maar ik moet straks eerst eindexamen doen. Dan
een professioneel operagezelschap. Dit Resident Artists & Young
stond ik nog aan het begin.’ Maar de waardering voor haar optreden
staan Händel, Rossini, Puccini, de Vitellia in La Clemenza di Tito
Professionals Programme wordt de komende jaren uitgebreid en
was algemeen. Ze was vorig jaar ook understudy voor de rol van
en liederen van Brahms, Berlioz, Rachmaninof en Schönberg op het
geïntensiveerd.
Susanna in Il Segreto di Susanna, een rol die ze in maart en april van
programma. Ik heb nog weinig moderne muziek gedaan en heb daar
In mei wordt Iris 23. Ze is opgegroeid in Nuenen en heeft in
dit jaar in verschillende steden in ons land heeft gezongen. Met deze
nog haast geen ervaring in. Als ik zelf muziek draai is dat meestal
Eindhoven de Vrije School en het gymnasium bezocht. Iris is de
rol onder regie van Xander Straat zette Iris de eerste stappen binnen
klassiek. In september wil ik graag de tweejarige masteropleiding bij
oudste van vier meisjes binnen een leraarsgezin. Moeder speelt
de professionele operawereld.
Henny Diemer gaan doen. Ik ben heel enthousiast over haar. Zij leert
piano en harp en vader gitaar. Op de Vrije School leerde Iris noten
Bovendien drong ze door tot de finale van het Grachtenfestival
me om mijn stem langzaam op te bouwen. Als ik nu te snel te zware
lezen en kreeg ze les op de lier. Na drie jaar hing ze dit instrument
Conservatorium Concours, waar ze de aria van Susanna uit Il Segreto
dramatische aria’s zou gaan zingen, gaat mijn stem eraan.’
aan de wilgen en ging piano spelen, iets dat ze tot haar twintigste
di Susanna in het Italiaans zong en onder meer liederen van Berlioz
heeft volgehouden.
en Brahms. In februari van dit jaar was de finale in de kleine zaal van
Reisopera
Inmiddels zong ze in Nuenen in een jongerenkoor popsongs,
het Concertgebouw in Amsterdam.
Iris van Wijnen woont in Utrecht op kamers, maar tijdens de
Oosterhuis- en musicalliedjes en in haar middelbare schooltijd trad
Bovendien neemt ze in Utrecht deel aan Studio 32, waar behalve
repetitieperiodes voor Susanna kan ze gebruik maken van een flatje
ze ook solo op.
workshops en masterclasses ook concertante en scenische
van de Reisopera in Enschede: ‘Dat is super. Maar hoe het in de
Eigenlijk wilde ze als kind balletdanseres worden, maar als dat niet
operavoorstellingen worden verzorgd. Studio 32 staat onder leiding
toekomst gaat weet ik nog niet.’
zou lukken moest en zou ze in elk geval het theater in.
van Henny Diemer.
Ze leest graag en tekent en schildert, al komt ze aan dat laatste te
Met deze voorgeschiedenis is het niet verwonderlijk dat Iris in
weinig toe. Een wens is om nog eens kinderboeken te illustreren. Ze
Utrecht muziekwetenschappen ging studeren en tegelijkertijd
Vanaf augustus 2012 volgt ze muzikale coaching en lessen bij de
doet aan yoga en gaat naar de sportschool, ook in Enschede.
zangles ging nemen. Dat laatste resulteerde in een auditie bij het
Opera Studio Nederland in Amsterdam: ‘Daar leer ik veel van. We
‘Ik kan heel goed alleen zijn. In mijn vak ben ik ambitieus en een
Utrechts Conservatorium, waar ze meteen werd aangenomen.
krijgen bijvoorbeeld fysieke theatertraining en spieroefeningen,
perfectionist, een harde werker. Ik wil zo goed mogelijk worden!
Twee jaar lang hield ze het vol om een dubbele studie te doen tot het
waardoor je je bewust wordt van je lijf. Dat bewustzijn van het lijf
Ik heb heel veel zin om hier in Enschede bij de opera aan de slag
zingen de overhand kreeg. En toen was er geen weg terug.
helpt enorm bij het zingen.’
te gaan. De mensen hier zijn super en geven me een veilig gevoel.
‘Maar die drie jaar muziekwetenschappen en de pianolessen zijn
Het Operagala, waarin aria’s en duetten worden gezongen, is ook
Iedereen gunt het elkaar, ik haat competitiesfeer. Maar hier kan ik
voor mij een heel goede ondergrond en daar ben ik erg blij mee. Het
voor Iris een (voorlopig) hoogtepunt: ‘In het kader van de Robeco
mezelf zijn en dat is heerlijk.’
is goed geweest dat ik niet te vroeg ben begonnen met alleen maar
zomerconcerten staan we op 14 augustus bijvoorbeeld in de grote
zangles, nu heb ik eerst een muzikale basis gelegd’.
zaal van het Concertgebouw. De GRÓTE ZAAL!’ roept ze verrukt.
14
15
Algemene Ledenvergadering
Bericht van de penningmeester
Het was weer een gezellige algemene ledenvergadering van onze
De verschuldigde contributies voor het jaar 2013 zijn bijna allemaal
Ook legaten voor de Vereniging Vrienden Nationale Reisopera zijn
Vriendenvereniging op 6 april in het gebouw van de Nationale Reis
binnen, mede doordat velen van u een machtiging hebben afgegeven
door de ANBIstatus vrij van schenkingsrecht.
opera in Enschede.
voor automatische incasso. Dit bespaart ons veel tijd en ook kosten
Ik heb geprobeerd om de mogelijkheden om onze vereniging
De directeur van de NRO, Nicolas Mansfield, was op die dag in
omdat er geen facturen en herinneringen worden gestuurd. Toch
financieel te ondersteunen toe te lichten.
Wenen maar hij richtte zich met een videoboodschap tot de leden:
heeft 20% van de Vrienden nog geen machtiging afgegeven en ik
Voor vragen over giften kunt u e-mailen naar
[email protected]
‘Het was een jaar om nooit te vergeten. Elke tunnel heeft een eind
betreur dit zeer omdat de administratie hiervan zeer tijdrovend is
of per telefoon 053 4617080.
positief en dankbaar voor jullie steun’.
Voor nieuwe Vrienden van de Nationale Reisopera geldt dat de
Henk Hoving
Dennis Bouwman, voorzitter van onze vereniging, stelde o.a. het
verschuldigde contributie uitsluitend per automatische incasso
Penningmeester Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
voorstel tot de nieuwe contributieregeling aan de orde, dat met
kan worden geïnd. We overwegen om vanaf 2014 van iedereen een
algemene stemmen werd aangenomen.
machtiging voor automatische incasso te vragen.
Een ander belangrijk punt was het afscheid van Nel van Duuren,
Het afgeven van zo’n machtiging levert geen enkel risico op. U kunt
zestien jaar het gezicht van onze vereniging, die zij met hart en ziel
het bedrag tot drie maanden nadat het is afgeschreven terugvorderen
diende. Ze kreeg bloemen en een bon en werd benoemd tot erelid.
wanneer u het er niet mee eens bent.
De voorzitter stelde twee nieuwe bestuursleden a.i. voor: Patricia
Het afgelopen jaar mochten wij ruim € 7000,- aan giften ontvangen
Kuiper en Koos Huffermann. Vanuit de zaal werd de mogelijkheid
waarmee wij heel blij zijn. We kunnen zo de Nationale Reisopera op
geopperd om Opera Informa digitaal te ontvangen. De papieren
deze manier niet alleen moreel maar ook financieel steunen wat in
versie bleek veruit favoriet, maar het bestuur gaat zich beraden over
deze moeilijke tijd erg belangrijk is.
de mogelijkheid om digitaal voor sommige leden mogelijk te maken.
De belastingdienst heeft vanaf 1 januari 2012 de geefwet aangepast.
Na de pauze schotelde Ben Coelman, hoofd Bureaudramaturgie en
Giften van particulieren mogen met 25% worden verhoogd voor
Educatie, ons een optreden voor van twee jonge zangers: Iris van
culturele instellingen met een ANBI status. De vereniging Vrienden
Wijnen en Bastiaan Witsenburg, aan de piano begeleid voor Wouter
Nationale Reisopera heeft al jaren zo’n ANBI status. (Algemeen Nut
Munsterman. Tot groot genoegen van onze leden zongen zij o.a.
Beogende Instellingen)
aria’s en duetten uit Le Nozze di Figaro, Il segreto di Susanna, Cosi fan
Een rekenvoorbeeld:
tutte en de Zauberflöte.
U besluit eenmalig € 400,- te schenken.
Tenslotte een woord van dank aan personeel en vrijwilligers van de
U mag deze gift voor de belasting opvoeren voor € 500,-.
Reisopera, die ons voortreffelijk hebben verzorgd.
Indien u in de maximale belastingschijf van 52% valt kost de
In de kantine werd nog lang nagepraat en werden oude vriendschap
schenking van € 400,00 u netto € 140,-. en in de 42 % schijf kost uw
pen hernieuwd en nieuwe gesloten. T.z.t. bereiken u de notulen van
schenking van € 400,- u netto € 190,-.
deze vergadering door onze secretaris.
Ook kunt u overwegen om een periodieke gift te doen, dit zijn
en wij hebben nu het eind van de tunnel bereikt’. Nicolas was ‘blij,
F.K.
gelijkmatige periodieke uitkeringen die worden vastgelegd bij de notaris voor minimaal 5 jaar. Het voordeel hiervan is dat de drempel van 1% voor giften komt te vervallen.
Iris van Wijnen
Wij hebben notariskantoor Van Hagen, gevestigd in Eibergen, bereid
Bastiaan Witsenburg
gevonden om dit contract geheel zonder kosten voor u te regelen.
16
17
Afscheid Nel van Duuren
Fenny Koffijberg
Als Gräfin Mariza
Nel als Ninetta in
op het toneel en zoon
La Perichole van
Menno op dwarsfluit
Offenbach bij de
in de bak (1992).
Hengelose Opera- en Operettevereniging (1993).
Nel van Duuren neemt afscheid als bestuurslid van de Vereniging
Opera Forum. De eerste opera waar ik in zong was Turandot. Dat
Vrienden Nationale Reisopera.
was meteen een vuurdoop, want bij de voorstelling in Leeuwarden
Zestien jaar lang was ze het gezicht van onze vereniging. Niet alleen
viel de beul op een cruciaal moment flauw. Iedereen stond verstijfd
bij de Reisopera, waar ze kind aan huis is, maar ook en vooral in
van schrik en drie solisten droegen hem snel de coulissen in. De
onze stand bij operavoorstelllingen in het hele land.
Leeuwarder Courant schreef de volgende dag dat het een mooie
Toen Nel in het begin werd gevraagd voor het inrichten van een eigen
Nel van den Tooren werd geboren in Elburg. In Medemblik volgde
vondst van de regisseur was geweest.’
stand pakte ze dat meteen professioneel aan door een etaleur in de
ze de lagere school en kreeg ze haar eerste vioollessen. Ze speelde
Nel was 5 jaar lid van het Extra Koor en bleef daarna uiteraard de
arm te nemen. Die vertelde haar hoe zo’n stand eruit moet zien:
er, samen met haar moeder, in het plaatselijke symfonieorkest
voorstellingen van Opera Forum met grote belangstelling volgen.
een mooi kleed over de tafel, bloemen en een viool aan de zijkant,
en sindsdien loopt muziek als een rode draad door haar leven. In
Zeker toen haar zoon Menno in 1990 hoofd publiciteit werd bij
de folders moeten aantrekkelijk worden uitgestald, mensen moeten
Alkmaar volgde zij de kweekschool (de tegenwoordige pedagogische
Opera Forum en Filharmonisch. ‘Ook bij hem is muziek een uit
worden verleid om te komen kijken. En dan zijn ze aan de beurt,
academie). Daar behaalde ze ook het Gehrels-diploma, waardoor ze
de hand gelopen hobby, dus dat was een mooie combinatie in die
want zo heeft Nel talrijke leden geworven.
op scholen zangles kon geven.
functie. Hij begon met fluitles en deed later een dirigentencursus; bij
‘De eerste stand was bij l’Arbore di Diana in 1996. Ik had gele
In 1958 trouwde Nel met Nico van Duuren, net als zij werkzaam
de operaklas mocht hij als jong ventje de bladzijden van de pianiste
hartjes op stokjes en gemaakt, die ook op het affiche stonden en
in het onderwijs. Nel werd ‘ontslagen’ (want dat gebeurde indertijd
omslaan, in zijn studententijd was hij figurant bij Forum.’
een bloemstuk van flyers. Toen de opera in de gaten had dat zo’n
zodra je trouwde), maar naast de zorg voor hun kinderen Menno
In 1996 ontwikkelden de Reisopera en de Vrienden in de vaste
vriendenstand goed werkte, zijn ze er zelf ook mee begonnen.’ Nadat
en Elma werd ze wel als tijdelijke leerkracht op allerlei basisscholen
speelplaatsen van de NRO het systeem van ‘contactpersonen’, die
Menno in 1997 naar het Orkest van het Oosten overstapte werkte
ingezet. Dat deed ze graag: ‘onderwijs voelde als een roeping’. En
aanspreekpunt konden zijn voor leden en (potentieel) operapubliek
Nel nauw samen met Ben Coelman, die toen als hoofd publiciteit
dat bleef ze doen, zelfs tot na haar pensioen, want ze was intussen
in de schouwburgen. Nel werd door de Vrienden naar voren
inleidingen verzorgde voor de Volksuniversiteit en in de theaters.
remedial teacher geworden met dyslexie als specialisatie. Ook nu nog
geschoven als contactpersoon voor Enschede. De welkomstbrief van
In het bestuur kreeg ze er nog een taak bij: het verzorgen van de
geeft ze les aan huis.
de NRO heeft Nel bewaard: ‘Ondertekend door Menno van Duuren,
operareizen. Iets dat ze jarenlang met veel plezier samen met haar
Het gezin verhuisde veel en kwam tenslotte in 1969 in Hengelo
hoofd publiciteit. Grappig toch?’ Een jaar later trad Nel toe tot het
man Nico heeft gedaan en wat haar heel veel dankbare reacties heeft
wonen.
bestuur van de Vrienden.
opgeleverd.
Nel is nog steeds betrokken bij de Hengelose Operette Vereniging,
Na zestien jaar intensief werken voor onze vereniging is het goed te
Muziek
waar ze nu regieassistente is. De toenmalige intendant van
begrijpen dat Nel wat meer tijd wil hebben voor gezin en hobby’s.
Hoe kwam ze bij de opera terecht?
de Reisopera Lourens Langevoort gaf haar de gelegenheid om
‘Ik treed af niet vanwege leeftijd of gezondheid, maar omdat ik vind
‘Ik heb eigenlijk mijn leven lang gezongen. Als kind deed ik al mee
tijdens een operafestival in een sporthal waar de Zauberflöte werd
dat er na zestien jaar een frisse wind moet gaan waaien’, aldus Nel
met de operette. Later zat ik in allerlei koren, waaronder oratorium
opgevoerd, mee te lopen met de voorstellingsleider en van hem heeft
van Duuren. Maar of haar ‘frisse’ opvolger het gat kan vullen dat zij
koren, het Gelders Kamerkoor en het Twents Vrouwenkoor. Toen
ze veel opgestoken.
achterlaat, is zeer de vraag.
we in Hengelo kwamen wonen werd ik toegelaten tot de operaklas van de muziekschool. Die werd geleid door zangpedagoge Martha
De stand
Burgers-Schubert en regisseur Johan van Haagen, die bij Opera
In Enschede staat Nel altijd in onze stand in het Wilminktheater,
Forum werkte. Daar heb ik ontzettend veel geleerd en rollen
maar ook in bijvoorbeeld Breda, Eindhoven, Den Haag, Amsterdam
gezongen uit onder andere Der Freischütz, Figaro’s Hochzeit en
en Zwolle kennen de schouwburgbezoekers haar. Voor het sjouwen
Hänsel und Gretel. Ik ging ook zingen bij de Hengelose Opera en
met dozen vol Informa’s en folders, trap op trap af in de theaters, is
Operette Vereniging en in 1978 werd ik lid van het Extra Koor van
Nel nooit te beroerd geweest: dat hoorde gewoon bij het werk.
18
19
Rheingold op de Rijn benut expertise Nationale Reisopera
sterk staaltje cultureel ondernemerschap
Ingrid Bosman
De Sturm und Drang spatte ervan af, bij de lancering van het project
ook de inhoudelijke lading van de locatie voelbaar te maken. ‘De Rijn
Vandaar ook dat het project Rheingold op de Rijn in Enschede
Rheingold op de Rijn. Opera in een varend muziektheater dat deze
is een economische factor van betekenis. De crisis van nu is mede
een bereidwillige ontvangst kreeg. ‘Ik werd geraakt door het
zomer vanaf Koblenz de Rijn afzakt. De initiatiefnemers weten zich
ontstaan door zelfverrijking en machtswellust. Daar gaat ook Das
enthousiasme. Wij zijn aan het ondernemen, en deze jongens
onder meer gesteund door de Nationale Reisopera. Directeur Nicolas
Rheingold over en dat is wat ik subtiel wil blootleggen’.
kwamen bij ons ondernemen. Het gaat om wat je doet, en niet om
Mansfield herkende de ambitie van het jonge team: ‘Ik werd geraakt
Om een zo breed mogelijk publiek te kunnen bereiken (en
wat je bent. Daarom is dit zo’n geweldig initiatief ’.
door het enthousiasme’.
de solisten tussendoor de nodige rust te gunnen) worden de
Concreet bestaat de bijdrage van de NRO vooral uit tijd van
uitvoeringen van Das Rheingold afgewisseld met een nieuwe
Mansfield. Tijd voor gesprekken, advies en het openen van zijn eigen
Een van de grootste binnenvaartschepen van Europa verbouwen tot
symfonische show rondom het werk van Richard Wagner. The
netwerk. Het gaat dan niet om artistiek-inhoudelijke bemoeienis,
een muziektheater met 500 zitplaatsen, daarmee de Rijn af varen
Wagner Experience is een mix van muziek en visueel spektakel,
want die verantwoordelijkheid ligt bij de organisatie zelf, maar om
en met een topcast in zes steden 16 voorstellingen geven. ‘Je gezond
waarbij het klassieke repertoire van Wagner wordt gekoppeld
praktische zaken als : wat is er nodig en wat komt er allemaal bij
verstand zegt: dat is onmogelijk’, vatte dirigent Bas Pollard zijn eerste
aan onder meer metal en hip hop. ‘Extreem vernieuwend, zoals
kijken. In tastbare zin stelt de Nationale Reisopera verder apparatuur
reactie samen.
ook Wagner dat was’, aldus artistiek leider Victor Nefkens. ‘We
voor het licht beschikbaar.
Maar hij maakte eerder sterke staaltjes mee met het Utrechtsch
willen op een speelse manier het universele karakter van zijn werk
Rheingold op de Rijn | The Wagner Experience, van 2 tot en met 23 juli
Studenten Concert USC – het oudste studentenorkest van Nederland
benadrukken. Ik ben zelf punkrock-artiest, kan maar drie akkoorden
in achtereenvolgens: Koblenz, Duisburg, Arnhem, Utrecht, Amsterdam en
– en vond zichzelf dus terug bij de presentatie van Rheingold op
spelen, maar ben toch door Wagner beïnvloed’.
Rotterdam.
de Rijn in hotel New York in Rotterdam, met uitzicht op de plek
Meer informatie: www.rheingold2013.com
waar het varende theater vanaf 19 juli voor de finale voor anker
Dat de initiatiefnemers erin zijn geslaagd om naast een
gaat. Het eerste ticket werd er uitgereikt aan tv-presentatrice en
indrukwekkend aantal sponsors zowel de Nationale Reisopera als de
operaliefhebber Chazia Mourali (‘Opera is kerk en kermis ineen’) .
Nederlandse Opera en Opera Zuid als partners aan zich te binden
Met het project worden behalve het 200e geboortejaar van Richard
tekent het ambitieniveau. NRO-directeur Nicolas Mansfield had
Wagner nog meer kroonjaren geaccentueerd. Het 190-jarig bestaan
als enige een actieve rol bij de lancering en voelde zich tussen de
van het USC, de 300-jarige Vrede van Utrecht en vier eeuwen
jonge honden van de organisatie duidelijk in z’n element. Hij werd
grachtengordel in Amsterdam. Spil van de organiserende stichting
aangekondigd als de kapitein van een schip dat zwaar weer kreeg te
LustrumOpera is een productieteam van zeven studenten, door wie
trotseren, maar zette die introductie op de hem bekende wijze naar
ook regisseur Wim Trompert zich graag liet verleiden. ‘Dit is zo over
zijn hand: ‘De zorgen zijn naar het achterhoofd gedrongen door
the top moeilijk dat je er meteen warm van wordt’. Hij waarschuwde
moed, lef en ambitie’.
de groep wel dat het succes van deze uitputtingsslag zou staan of vallen met de kwaliteit van de solisten. ‘Ze zijn op het hoogste niveau geslaagd’. Hetgeen ter plekke werd onderstreept met een kort optreden door mezzosopraan Wilke te Brummelstroete, die de rol van Fricka voor haar rekening neemt. De 135 meter lange Oriana van schipper Cor Klein (thuishaven Hendrik-Ido Ambacht) biedt op zichzelf al ‘het ideale anker’ voor dit project, zoals Trompert het in stijl formuleerde. Dichterbij de Rijn als inspiratiebron voor Wagner kun je niet komen. De regisseur hoopt
20
21
Bravissimo! Een tentoonstelling over de Reisopera
De geschiedenis van Forum
Opera is de meest volledige podiumkunst die er is: decors, licht,
Nicolas Mansfield, directeur van de Nationale Reisopera zegt:
kostuums, livemuziek, zang en dans. Een complete theaterbelevenis
‘Historisch besef is de basis voor de toekomst’. Vandaar dat we dat
waarachter een hele wereld schuil gaat, een wereld van regisseurs en
historisch besef nog eens willen onderstrepen door een overzicht
ontwerpers, van zangers en musici, van decorbouwers en technici.
van de eerste jaren van de Reisopera, het vroegere Forum. Dit ook
En die wereld wil de Reisopera laten zien in de tentoonstelling
in het kader van de tentoonstelling ‘Bravissimo!’ , die de komende
Bravissimo!, die in het museum Twentse Welle in Enschede wordt
maanden in het museum Twentse Welle in Enschede te zien zal zijn.
gehouden.
De gegevens zijn ontleend aan het boek van Arnoud Brok ‘So elend
De afgelopen vier jaar stond de gigantische operacyclus Der Ring
und so treu’, uitgegeven door de Vriendenvereniging. De illustraties
des Nibelungen van Wagner op het programma. Aan de hand van
zijn bijeengebracht door Puck Kooij.
decors, rekwisieten, kostuums en beeld-en geluidsopnamen uit
Voor de oorlog was er in Nederland weinig belangstelling voor opera.
deze produktie kunt u meemaken hoe een operabedrijf werkt en
Tijdens de bezetting veranderde dat: de Duitsers bleken opera
welke traditie al bijna 60 jaar in Enschede aanwezig is. U kunt
liefhebbers en organiseerden voorstellingen. Tegen het einde van de
de kostuums en de handbeschilderde decorstukken van dichtbij
oorlog werd dat vanzelfsprekend minder, maar de kiem was gelegd.
bekijken en zelfs een operakostuum aantrekken. Antony McDonald,
De Nederlandse Opera werd opgericht en Paul Pella werd muzikaal
de regisseur van de Ring zal de tentoonstelling op 1 juni openen.
leider. In 1951 werd door studenten de Utrechtse Opera in het
Bravissimo! is niet alleen een terugblik. Het is een portret van een
leven geroepen, die vooral kleine en minder bekende opera’s wilde
springlevend operagezelschap, dat al zijn ervaring en ambach
laten horen. Dirigent werd Chris Burgers. En dan was er nog de
telijkheid inzet om de bezoekers te laten delen in zijn hartstocht.
kameropera ‘Camerata’ onder leiding van Max van Doorn.
Met het OperaGala, dat ook op 1 juni in première gaat en vijf opera
De toenmalige minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
produkties begint de Reisopera aan een nieuw leven.
Cals was een groot voorstander van kunstspreiding. Hij wilde de
De tentoonstelling is drie maanden te zien in de Twentse Welle in
Utrechtse Opera een andere standplaats geven en Enschede stelde
Enschede.
zich kandidaat. En in 1955 was het zover: de Utrechtse Opera en Camerata werden samengevoegd en in Enschede gestationeerd. Directeur werd Chris Burgers en repetitor Max van Doorn. Nog in 1955 werd Paul Pella benoemd als muzikaal leider. Op 15 september 1955 vond de eerste voorstelling plaats: Le Nozze di Figaro: Opera Forum was geboren. Pella is bepalend geweest voor de beginjaren van Forum. Dag en nacht zette hij zich in voor het jonge gezelschap. Hij was een vak man, maar niet gemakkelijk in de omgang. Als hij het nodig vond, trapte hij hard op de tenen van menig notabele. Maar hij was ook niet te beroerd om zelf de handen uit de mouwen te steken. Dit mannetje was het logo van Forum in de beginjaren, gemaakt door
De nieuwe opera had succes bij het publiek.
grafisch ontwerper Ab Klaster. Zijn werk is opgeslagen in het Historisch
Het werd traditie dat er eenmaal per seizoen een operette werd
Centrum Overijssel, waar het via internet is te bekijken.
opgevoerd, een traditie die Forum tot in de tachtiger jaren heeft
22
23
Anneke van der Graaf
Max van Doorn
volgehouden en die zeer op prijs werd gesteld. Er werden zelfs
niet door kon gaan en dat de bedragen moesten worden aangepast.
speciale busreizen georganiseerd, waardoor ook veel mensen uit de
In 1962 verscheen het eerste samenvattende rapport Scholten: ‘De
buurgemeenten opera’s konden bijwonen. Meestal speelde Forum
Opera in Nederland’, waarin werd bepleit dat de opera alleen kon
voor volle zalen. Aan het begin van de zestiger jaren gaf Forum niet
uitgroeien als hij de beschikking had over een eigen orkest, ballet
minder dan 158 voorstellingen per jaar. Ook vond in die periode de
en koor. Dure solisten van buiten zouden een uitzondering moeten
eerste uitvoering op televisie plaats.
zijn. Voorkomen moest worden dat er slechts een kleine kern van
Pella probeerde het repertoire uit te breiden met minder bekende
medewerkers zou bestaan. Voor Forum betekende dit dat in 1963 een
opera’s, maar dat werd een teleurstelling: de tijd was nog niet rijp
eigen orkest en ballet realiteit werden.
voor experimenten.
In de beginjaren was de kritiek Forum gunstig gezind. Veel recen
In het begin had Forum de beschikking over een eigen solistenteam
senten waren afkomstig uit de theaterwereld en wisten maar al te
met o.a. sopraan Anneke van der Graaf en de bassen Anton Eldering
goed hoeveel moeite en inspanning een produktie kostte. Niet alleen
en Jan Duiveman.
de kritiek, maar ook de publieke belangstelling was goed. Het aantal
De begeleiding werd verzorgd door het Overijssels Philharmonisch
bezoekers groeide geleidelijk naar 100.000 per jaar. Op 8 februari
Orkest en de Nederlandse Orkestvereniging. Die laatste bestond
1965 werd de 1000ste voorstelling gegeven.
uit een verzameling werkloze musici, die zich met begeleiding
Op 21 februari 1965 stierf Paul Pella onverwacht in zijn slaap. Hij
bezig hielden. Met de groei van het aantal voorstellingen groeiden
werd opgebaard in de Twentsche Schouwburg, waar velen hem de
ook de problemen met de orkestbegeleiding: wilde Forum meer
laatste eer bewezen. Met Pella stierf niet alleen een muzikaal leider,
voorstellingen geven, dan kon men niet zonder eigen orkest.
maar ook een vader die zijn kind na een aantal zorgelijke jaren voor spoedig had grootgebracht. Güstav Fülleborn volgde hem op.
Gebrek aan alles
Paul Pella
Het was in de eerste jaren van Forum behelpen: er was gebrek aan
Fülleborn-jaren
alles. Er was zo weinig geld en materiaal dat medewerkers mee
In de vijftiger jaren was Fülleborn tweede dirigent: hij was een
moesten helpen bij alle voorkomende werkzaamheden, bijvoorbeeld
uitstekend vakman en goed thuis in het operarepertoire. In eerste
decorbouw.
instantie veranderde Fülleborn na zijn benoeming in 1965 vrijwel
Het gezelschap was verdeeld over drie panden: de decorafdeling in
niets aan Pella’s programmering: drie opera’s voornamelijk uit het
een oude textielfabriek, de kostuumafdeling in een afbraakwoning
ijzeren repertoire en een operette. De belangstelling bleef uitstekend,
en de repetities werden in de Twentsche Schouwburg gehouden. Ook
de zaal was voor meer dan 85% gevuld.
tijdens de voorstellingen was het behelpen: de meeste schouwburgen
Ook Fülleborn probeerde modern repertoire te brengen, maar dat
verkeerden na de oorlog in een deplorabele staat en de musici zaten
leverde zo’n slechte ontvangst op dat hij op zijn schreden moest
dicht opeen gepakt op krakkemikkige stoelen aan slecht verlichte
terugkeren: de subsidiënten gingen morren.
lessenaars.
Fülleborn had van Paul Pella een hecht ensemble geërfd. Maar hij wilde schoon schip maken en liet van een aantal zangers de
Chris Burgers
In 1957 liep het al spaak: Forum kwam 25.000 gulden tekort (o.a.
contracten niet verlengen. Dat gaf het nodige gemor dat toenam toen
door de invoering van de AOW, die in de salarissen moest worden
Fülleborn steeds meer solisten van buiten, voornamelijk uit Oost
verwerkt). De provincie paste bij maar het was duidelijk dat het zo
Europa, contracteerde.
Gustav Fülleborn
24
25
Het ensemble verdween om plaats te maken voor het stagione
In 1975 bestond Forum 20 jaar. Fülleborn kwam met een ijzersterke
Rust
36 leden en dat bleek het begin van een grote bloeiperiode voor het
systeem: het inhuren van solisten voor één produktie. Toch waren de
stunt: hij contracteerde de wereldberoemde bariton Tito Gobbi voor
De rust keerde terug en Hans de Roo, intendant van de
Forumkoor.
argumenten van Fülleborn niet slecht: de Oost Europeanen waren
de regie van Falstaff.
Nederlandse Operastichting, werd aangetrokken. Inmiddels werd
Tot directeur van het nieuwe gezelschap werd Peter van der Braak
goed en niet duur.
(Gobbi was in 1964 in Tosca de tegenspeler van Maria Callas).
er een onderzoek ingesteld door de commissie Sutherland naar
benoemd, die al directeur van het Overijssels Filharmonisch Orkest
Hoewel directeur Chris Burgers zelf Fülleborn had voorgedragen als
De medewerking van Gobbi is één der hoogtepunten uit de
het Nederlandse orkestenbestel. Orkesten moesten fuseren of
was. Hans de Roo bleef nog enige tijd als adviseur aan het gezelschap
muzikaal leider, was hij de eerste die met hem in botsing kwam. Er
geschiedenis van Forum geweest.
inkrimpen. Het Forumorkest moest gaan fuseren met het Overijssels
verbonden.
waren tal van meningsverschillen. Het bestuur had liever een een
De voortdurende zorgen om het voortbestaan van Forum was ook
Filharmonisch Orkest. Op 1 maart 1983 was de samensmelting
Na enkele jaren besloot de minister dat het Rijk voortaan het
hoofdige leiding en er ontstond een onwerkbare situatie, die Chris
een aantal trouwe bezoekers niet in de koude kleren gaan zitten.
een feit en op 1 september 1983 was Opera Forum Filharmonisch
totale budget voor zijn rekening zou nemen, zodat het gedoe met
Burgers deed besluiten zijn functie neer te leggen.
Er werden 12.000 handtekeningen aan minister Engels van CRM
operationeel.
de subsidiënten tot het verleden zou behoren. Maar nu kreeg de
Met Burgers verdween een wijs en erudiet man die in de beginjaren
aangeboden. Het succes van deze actie deed een aantal mensen
Omdat het orkest van de minister maar 105 musici mocht tellen
minister het alleenzeggenschap over het gezelschap, wat in 1993
van Forum een onmisbare en belangrijke schakel is geweest. Met
besluiten om de Vereniging Vrienden van Opera Forum op te richten
moesten er veel mensen afvloeien, wat veel ellende en verdriet met
uiteindelijk tot de opheffing van Forum zou leiden.
zijn bescheiden maar doortastend optreden, gepaard aan een heldere
en in november 1976 was het zover: op de oprichtingsvergadering
zich mee bracht. De financiële consequenties hingen Forum als een
en zakelijke kijk op het operabedrijf heeft hij veel weten te bereiken.
waren 150 mensen aanwezig. Al snel telden de Vrienden 600 leden.
molensteen om de nek. Het koor daarentegen mocht uitgroeien tot
Foto: De vertrouwde (koude) Bato
Bij zijn overlijden in 1989 schreef de Twentsche Courant: ‘Met
Er werden lezingen georganiseerd en men gaf een periodiek uit:
hem verliest Twente een man die meer dan wie ook Enschede tot
Informa geheten.
cultuurstad van het oosten heeft gemaakt’.
Het bestuur bracht een knelpuntennota uit met o.a. forse kritiek op
Na overleg met het bestuur wist Fülleborn te bereiken dat hij ook tot
het beleid van Fülleborn. Voor een goede gang van zaken zou het
zakelijk leider werd benoemd.
beter zijn als de directie werd vervangen, aldus de Vrienden. Het
Toen was hij de absolute baas bij Forum. Dat bleek niet zo’n geluk
maakte de verhouding met de directie er niet beter op.
kige keuze omdat er door zijn optreden voortdurend onrust onder de
De situatie binnen het gezelschap bleef gespannen. Rond Fülleborn
medewerkers ontstond.
waren er voortdurend conflicten en het was een komen en gaan
Maar desondanks kreeg Forum steeds meer waardering. In mei 1969
van nieuwe medewerkers. Vooral met dirigenten waren er veel
gaf Forum de 2000ste voorstelling. Er waren toen 140 mensen in
strubbelingen en soms moest de rechter eraan te pas komen om een
dienst. Ook in Duitsland werd met veel succes opgetreden.
arbeidsovereenkomst te kunnen verbreken.
Fülleborn trok de touwtjes strakker aan. Zo werd het voor solisten,
In 1974 kwam er een dirigent in dienst, die zich door zijn bescheiden
koor en orkest verplicht met de bus samen uit Enschede te vertrek
opstelling en zijn dienstbaarheid aan het bedrijf onder Fülleborn
ken. Het was een effectieve maatregel, al wekte het de nodige wrevel
zonder problemen kon handhaven: kapelmeester August Haltmayer.
dat Fülleborn zelf zich nogal eens aan deze verplichting onttrok.
Maar de problemen rond Fülleborn namen toe: een protest van 79
Financiële zorgen bleven als een rode draad door de geschiedenis
zangers , een motie van wantrouwen van het personeel en nog meer
van Forum lopen. Er waren 35 subsidiënten die allemaal hun eigen
interne spanningen leidden er toe dat op 1 juli 1982 Fülleborn van
wensen hadden en het bleef een hele toer om daar tussendoor te
zijn taak werd ontheven en op non-actief werd gesteld. Na het vertrek
laveren en toch de subsidie te behouden. De noodkreten bereikten
van Fülleborn kregen, dankzij August Haltmayer, ook jonge solisten
tenslotte het ministerie van CRM, dat in 1973 eenmalig de tekorten
een kans, niet alleen uit Nederland maar ook elders uit Europa.
bijpaste.
F.K. (wordt vervolgd)
26
27
Zingen is Topsport nieuw boek van Arnoud Brok
Tristan und Isolde vanaf 22 september
‘Zingen is topsport’ is het nieuwe boek van Arnoud Brok, uitgegeven
Opera van Richard Wagner ( 1813-1883). Handeling in drie bedrijven
Cast
bij Free Musketeers, waar eerder van hem verschenen ‘Wie was
op tekst van de componist .
Muzikale leiding | Antony Hermus
de stamvader van Jan Klaassen’, ‘Kunst is geen regeringszaak!?’ en
Première op 22 september in Enschede. De speellijst voor de andere
Regie | Jakob Peters-Messer
‘Wachten op de hoge C’.
steden vindt u hiernaast.
Arnoud Brok, arts in ruste, operaliefhebber pur sang en bij onze
Decor- en lichtontwerp | Guido Petzold
lezers bekend door vele verhalen in Opera Informa, ziet veel
De Nationale Reisopera meldt:
opvallende en verrassende overeenkomsten tussen zangers en
Vanwege de hoge moeilijkheidsgraad van het stuk vond de première
topsporters.
pas in 1865 plaats en kreeg de symfonische opera de reputatie
Tristan | Robert Künzli
Maar in dit boek komt veel meer aan de orde: om te beginnen in dit
‘onuitvoerbaar’ te zijn.
König Marke | Yorck Felix Speer
Wagnerjaar vier verhalen over deze operacomponist en artikelen o.a.
Tristan und Isolde is hét romantische muziekdrama van de negen
Isolde | Claudia Iten
over librettisten, over Richard Strauss, Farinelli, Donizetti, Mozart,
tiende eeuw: de oneindige muzikale stroom sleept de toehoorder mee
Kurnewal | Sebastian Noack
Offenbach, de operette, kritieken, de arts in de opera en nog veel
in de allesverzengende hartstocht van de hoofdpersonen. Het stuk
Melot | Andrew Rees
meer.
verschilt sterk van Wagners andere muziekdrama’s. De volkomen
Brangäne | Anne-Marie Owens
Alle verhalen zijn gedocumenteerd en doorspekt met anekdotes.
ontkenning van de levenswil, zoals die in Schopenhauers filosofie
Een junger Seemann/ein Hirt | Gregory Warren
Zo beschrijft hij de vriendschap tussen Casanova en Da Ponte,
wordt beschreven, vormt het uitgangspunt van dit drama. Wagner
Mannenkoor | Stichting Nationaal Opera en Concert Koor
de librettist van Mozarts Don Giovanni: zou Casanova wel of niet
vertelt een heel intiem en persoonlijk verhaal, geïnspireerd door
Het Noord Nederlands Orkest
bemoeienis hebben gehad met het tekstboek van Da Ponte? Ook over
zijn onvervulbare liefde voor de rijke Zürichse koopmansvrouw
De voorstelling wordt gezongen in het Duits met Nederlandse
bijvoorbeeld Cimarosa, Paisiello en Salieri kan hij boeiend vertellen
Mathilde Wesendonck. Voor Tristan und Isolde ontwikkelde Wagner
boventiteling.
met bijzonderheden en fragmenten uit boeken en brieven.
bovendien een geheel nieuwe muzikale taal: het muziekdrama
Duur van de voorstelling 4 uur en 45minuten, inclusief twee pauzes.
Voor operaliefhebbers, die houden van verhalen over componisten
ontwikkelt zich vanuit één enkel akkoord (het befaamde Tristan-
en hun wedervaren en van anekdotes over opera’s een mooi boek.
akkoord) dat al in de eerste maten van het instrumentale voorspel te
Speellijst
horen is. De muziek ademt een claustrofobische en sensuele sfeer.
Enschede | première | Wilminktheater | 22 september, 14.00 uur,
Isolde’s Liebestod die het laatste bedrijf afsluit, wordt wel als de
Enschede | Wilminktheater | 25 september 18.00 uur,
mooiste muzikale monoloog uit de operageschiedenis beschouwd.
Enschede | Wilminktheater | 28 september 14.00 uur
Regisseur Jakob Peters-Messer noemt zijn bewerking “een tijdloos
Enschede | Wilminktheater | 1 oktober 18.00 uur
verhaal over liefde en dood, een mysteriespel over wat er van binnen
Heerlen | Parkstad Limburg Theaters | 4 oktober 18.30 uur
speelt”.
Leeuwarden | De Harmonie | 9 oktober, 18 uur
F.K.
Kostuums | Sven Bindseil
Rotterdam | Rotterdamse Schouwburg | 12 oktober, 18.00 uur Utrecht | Stadsschouwburg Utrecht | 15 oktober 18.00 uur Den Haag | Lucent Danstheater | 17 oktober 18.00 uur Maastricht | Theater aan het Vrijthof | 20 oktober 14.00 uur, Zwolle | Odeon De Spiegel | 29 oktober 18.30 uur, Assen | De Nieuwe Kolk | 31 oktober 18.00 uur
#
28
29
Wat biedt de vereniging haar leden:
Steun de Reisopera… maak nieuwe vrienden
• U krijgt vier maal per jaar ons magazine Opera Informa
n Vriend 2013 | € 20,- (in 2014 € 30,-)
n Huisgenoot | € 10,-
dhr. | mevr.
dhr. | mevr.
straat
huigenoot van
toegezonden. • Jaarlijks gratis de seizoensbrochure van de Nationale Reisopera. • De mogelijkheid om jaarlijks deel te nemen aan de operareis naar het nabije buitenland. • Gratis toegang tot de inleidingen.
postcode woonplaats telefoon
telefoon*
e-mail
e-mail*
Ik machtig de Vereniging Vrienden Nationale Reisopera om
Ik machtig de Vereniging Vrienden Nationale Reisopera om
de contributie jaarlijks van mijn rekening af te schrijven.
de contributie jaarlijks van mijn rekening af te schrijven.
(Uitsluitend per automatische incasso)
(Uitsluitend per automatische incasso)
IBANnummer
IBANnummer*
handtekening
handtekening
* Alleen invullen als dit anders is dan de gegevens ernaast of anders dan de gegevens van de huisgenoot die we al kennen.
Stuur dit aanmeldingsformulier in een voldoende gefrankeerde envelop naar: Vereniging Vrienden Nationale Reisopera Breemarsweg 479
#
7555 KA Hengelo Of vul het opgaveformulier in via de website www.vriendenreisopera.nl
30
31
Operanieuws
Wim Stam
Opera bij de buren
Opera bij de buren
Ook het Niedersächsische Staatstheater in Oldenburg heeft zijn
Naar aanleiding van het Verdi-jaar zijn de komende tijd in enkele
nieuwe programma voor het komende seizoen bekendgemaakt.
Duitse theaters opera’s van Verdi te zien, die zelden worden
Er zijn daar vaak bijzondere voorstellingen te zien, zoals een
uitgevoerd. Zo brengt de Opera van Essen tussen 8 juni en 20 juli
‘Zauberflöte’ op een treinstation en Verdi’s ‘Otello’ in een
2013 ’I Masnadieri’, gebaseerd op het toneelsuk ’Die Räuber’ van
kapsalon.
Schiller, een dertiental keren op de ’Bühne’.
Beide worden komend seizoen herhaald, terwijl naast bekend werk
Twee theaters, niet ver over de grens hebben het nieuwe
als ‘La Bohème’ en ‘Die Fledermaus’ ook ‘Tristan und Isolde’
seizoensprogramma al bekend gemaakt en daarin zijn ook werken
er te zien is. Mooi om met de voorstelling van de Nationale
van Verdi opgenomen.
Reisopera te vergelijken. Verder zijn in Oldenburg ‘Albert Herring’
In Bielefeld is vanaf 12-10-2013 ’Giovanna d’Arco’ te zien en in
van Benjamin Britten, Strawinsky’s ‘The Rakes Progress’ en
Münster ’Il Trovatore’ vanaf 05-10-2013.
Tsjaikowky’s ‘Eugen Onegin’ interessante opera’s.
Twee andere interessante opera’s in deze steden zijn bovendien
www.staatstheater.de
het vermelden waard: ’Benvenuto Cellini’ van Hector Berlioz in Münster vanaf 15-02-2014
Kelly God
en ’Médée’ van Luigi Cherubini in Bielefeld
De sopraan Kelly God is ook het komende seizoen aan de opera
vanaf 04-05-2014.
van Hannover verbonden. Zij zal daar o.a. Amelia in ‘Un ballo in maschera’ vertolken en Anna Mauraht in ‘Street scene’ van Kurt
Aaltotheater Essen
Weill.
Ook het programma voor het seizoen 2013-2014 van de Opera in Essen in het Aaltotheater is nu bekend. Een bijzondere opera in het
philharmonie zuidnederland
programma is ‘La Straniera’ van Bellini. Onze Karin Strobos staat bij
De fusie tussen Het Brabants Orkest en het Limburgs Symfonie
het ensemble vermeld en een opvallende gast - nog niet bekend in
Orkest is een feit. Het nieuwe orkest heeft wel een naam maar
welke opera hij zingt - is de Britse tenor Peter Auty. Hij zong bij de
schrijft die zonder hoofdletter: philharmonie zuidnederland.
Nationale Reisopera in ‘La Traviata’ en ‘Lucia di Lammermoor’.
Opera en klassiek vocaal blijven op het programma in seizoen 2013 – 2014.
Actueel Operanieuws van Wim Stam vindt u op
Het nieuwe orkest zal in het komende seizoen bij Opera Zuid
www.facebook.com/vriendenreis.
Colofon
Vereniging Vrienden Nationale Reisopera
Opera Informa
Bestuur Dennis Bouwman | Voorzitter Henk Hoving | Penningmeester Maria Kranendonk | Secretariaat /Ledenadministratie Fenny Koffijberg | Opera Informa Patricia Kuiper a.i. en Koos Huffermann a.i.
Uitgever | Vereniging Vrienden Nationale Reisopera Redactie | Fenny Koffijberg Vaste medewerkers | Wim Stam, Puck Kooij
Lidmaatschap VriendenPas 2013 | g 20,- huisgenoot | g 10,Vriend 2014 | g 30,- huisgenoot | g 10,-
Opmaak | Gerrit Ebbink |
[email protected] Webmaster | Wij maken Het, Eefde |
[email protected] Druk | ctrl-P Grafisch Bedrijf, Hengelo
Het bedrag wordt voldaan per automatische incasso aan het begin van het verenigingsjaar dat loopt van 1 januari t/m 31 december. Het lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij uiterlijk vier weken voor het verstrijken van het verenigingsjaar schrif telijk is opgezegd bij het secretariaat.
Foto’s Tania Kross | Dik Nocolai en Mario Hooglander Geschiedenis portretten | Han Meyer Illustratie | Ab Klaster
Bankrekening 44 51 41 387 t.n.v. Vrienden Nationale Reisopera | Enschede Ereleden | Piet Goedemoed, Louwrens Langevoort, Ans Wijtmans, Tony de Haan Secretariaat en Ledenadministratie Breemarsweg 479 | 7555 KA Hengelo 074 29 14 099
[email protected] Het bestuur verzoekt leden die een nieuw of een ander emailadres hebben gekregen, dit door te geven aan ons secretariaat:
[email protected].
‘Carmen’ en ‘La Traviata’ begeleiden.
Aan dit nummer werkten verder mee Ben Coelman | Ingrid Bosman
Redactie Opera Informa
[email protected] www.vriendenreisopera.nl www.facebook.com/vriendenreis De standpunten in de artikelen zijn niet altijd die van redactie en/ of bestuur. De verantwoordelijkheid ligt bij de auteur. De redactie behoudt zich het recht voor toegezonden artikelen in te korten of niet te plaatsen. Overname van (gedeelten van) artikelen is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. Opera Informa verschijnt vier keer per jaar. ©2013 Vereniging Vrienden Nationale Reisopera Zie voor advertentietarieven: www.vriendenreisopera.nl
Nationale Reisopera Postbus 1321 | 7500 BH Enschede | 053 4878500
[email protected] | www.reisopera.nl
32
