TAAL, CULTUUR EN ORGANISATIES: DE GROTE LIJNEN

TAAL, CULTUUR EN ORGANISATIES: DE GROTE LIJNEN

INHOUD

Tekst bij de hoorcolleges TCO (Master CIW, RuG 05/06) Inleiding

3

DEEL 1. THEORETISCH KADER

Harrie Mazeland, CIW Rijksuniversiteit Groningen

1. Organisaties: arbeidsdeling en hiërarchie (Morgan, week 2)

4

2. Een sociaal-psychologische benadering van organisatiecultuur

6

(Sanders & Neuijen; week 2) Dit is een begeleidende tekst die ik stukje bij beetje geschreven heb als een soort

3. Theorieën over cultuur (week 3)

gebruiksaanwijzing voor hoe de literatuur bij de hoorcolleges van het CIW Masteronderdeel Taal, cultuur en organisaties gelezen zou moeten worden (artikelen in een reader en een ordner met achtergrondartikelen). Het is 'work in progress', dat

steeds met sporen van haast, -- niet in de laatste plaats wat betreft de uiteindelijke

3.1 de basis: cultuur versus natuur

7

3.2 cultuur als kennis

9

3.3 cultuur als sociaal gedistribueerde kennis (Hutchins)

12

3.4 communities of practice (Wenger)

wil niet alleen zeggen, onaf, provisorisch en conceptueel verkennend, maar ook nog

4. Situated cognition en situated activity systems (week 4)

tekstverzorging (waarvoor mijn excuses). Deel 1 -- het theoretisch kader -- begint al een meer definitieve vorm te krijgen. Van Deel 2 -- een overzicht van een aantal

7

21 28

4.1 situated cognition (Resnick et al.)

28

4.2 situated activity systems (Goodwin )

31

verschillende soorten discoursepraktijken waarin de communicatieve cultuur van 'Communities of Practice' zich manifesteert -- zijn helaas alleen de eerste flarden voorhanden.

© h. mazeland sept05

DEEL 2. DISCOURSEPRAKTIJKEN 5. Telling the code (Wieder)

34

5.1 Woordbetekenissen en descriptieve praktijken 5.1 Categoriseringen van personen en de wijze waarop die

36

een evaluatief kader bieden voor sociaal handelen (Sacks, Wieder, Hall & Valde, Mazeland & Berenst) 6.2 Beschrijvingen van dingen, abstracte concepten

42

en/of de eigenschappen daarvan (Goodwin, Koole & Ten Thije, Mazeland) 6. discourse praktijken II (interactieformats), III (verhalen),

48

IV (tekstformats): tipjes van de sluier. 7. Excurs: het metaforische karakter van onze manieren

49

van praten over en kijken naar onze wereld (Lakoff & Johnson, Gülich; week 9) - Literatuur reader / achtergrondliteratuur

1

2

55

1. ORGANISATIES: ARBEIDSDELING EN HIËRARCHIE (week 2)

INLEIDING

G. Morgan, 1997 (2nd). Images of organization. Thousand Oaks / London: Sage

Het beeld over de verhouding taal, cultuur en organisatie dat ik in dit college wil ontwikkelen, kun je samenvatten in de volgende concepten:

Organisaties zijn systemen die groter zijn dan 1 individu. Het zijn 'complexe Culture

as

socially

ontwikkelde

distributed

kennis,

knowledge:

vaardigheden,

cultuur tools,

betreft

historisch

infrastructuren

systemen' omdat er sprake is van een bepaalde vorm van arbeidsdeling.

en

Daarin coördineren de leden van de organisatie de uitvoering van de taken

arbeidsdelige organisatievormen die over groepen en situaties in de

waarme ze haar doelen probeert te realiseren. Arbeidsdeling is niet hetzelfde

samenleving gespreid is. Cultuur moet per groep, situatie en activiteit

als de hiërarchie of de bestuursvorm van de organisatie, - hoewel het best

geleerd worden.

mogelijk is dat een bepaalde vorm van bestuur beter en/of vanzelfsprekender

Community of Practice (CoP): cultuur manifesteert zich, wordt ontwikkeld en

past bij een bepaalde vorm van taakverdeling.

verandert primair op het niveau van sociale groepen die een repertoire

Morgan (Images of organization) beschrijft in de eerste plaats een

van praktijken hanteren om een bepaalde gemeenschappelijke

aantal verschillende vormen die de arbeidsdeling in een organisatie kan

onderneming na te streven.

aannemen:

Situated activity Sytems (SaS): herhaald voorkomende, min of meer

De organisatie als machine: de werknemers worden gezien als radertjes in

gestandaardiseerde activiteiten waarin een CoP haar projecten

het geheel, elk met een precies gedefinieerde, complementaire

vormgeeft.

deeltaak, waarvan het functioneren van de andere machine-

Discoursepraktijken: de rol die taal en tekst in een cultuur hebben, kun je deels lokaliseren in het gedeelde repertoire van discoursepraktijken

onderdelen afhankelijk is. De organisatie als organisme: de arbeidsdeling wordt hier eerder vanuit

met behulp waarvan een CoP haar projecten realiseert.

teams en afdelingen gedacht. Dat zijn een soort organen die een bijdrage leveren aan het functioneren van het organisme als geheel. Dat moet in staat zijn te interageren met de omgeving. Het werk in de organisatie wordt vaak geconceptualiseerd als een hoofdtaak uit te voeren door een bepaald type teams, en die worden ondersteund door teams met ondersteunende functies. De organisatie als brein: de arbeidsdeling heeft meer de vorm van een flexibel en steeds wisselend netwerk van teams, afdelingen en / of vestigingen die ondanks specialisatie allemaal de functie van andere delen kunnen overnemen en in staat zijn zelf te leren, en te controleren of de targets nog wel adequaat zijn. De organisatie is meer een infrastructuur die de mogelijkheid biedt om een bepaalde arbeidsdelige structuur en de daarbij behorende functies tijdelijk en taakspecifiek te vormen

3

4

('empowered teams'), als de marktomstandigheden daarom vragen /

2. EEN SOCIAAL-PSYCHOLOGISCHE BENADERING VAN ORGANISATIECULTUUR (week 2)

dat toelaten. Het is in principe niet de bedoeling die structuren te institutionaliseren, ze bestaan voorzolang ze nodig zijn (projectmatige

G. Sanders & B. Neuijen1996(5): Bedrijfscultuur: diagnose en beïnvloeding. Assen: Van Gorcum

organisatie, matrixstructuur).

Je zou deze drie macrotypes van arbeidsorganisatie kunnen zien als een beschrijving van productievormen die elkaar aflossen in de geschiedenis van de westerse industriële maatschappij. In Nederland lijkt die zich bijvoorbeeld steeds meer te ontwikkelen van maatschappij waarin naast handel en transport, landbouw en (fabrieks-)industrie de basis waren, naar een maatschappij waarin dienstverlening steeds belangrijker wordt. Maar -afgezien ook van de veranderende rol van overheid en staat en de instituties waarin die haar taken realiseeert -- is het diachronische beeld te simpel. Het is ook zo dat de verschillende productievormen deels naast elkaar blijven bestaan, of dat moderne vormen van dienstverlening organisatievormen laten zien die typisch lijken voor de industriële productievorm (denk bijvoorbeeld aan de manier waarop McDonald's restaurants het werk organiseren). Morgan's boek bevat ook een hoofdstuk over de organisatie als politiek systeem. Hier komt wat mij betreft eigenlijk pas echt ook de hiërarchie, casu quo de bestuursvorm in beeld. Let wel: Morgan zelf behandelt dat anders, hij schrijft aan een bepaald type organisatie steeds ook een bepaalde vorm van bestuur, leiding geven en communicatie toe. Overigens is het mogelijk misleidend om besluitvorming alleen als het resultaat van een politiek krachtenspel te zien; met name bij commerciële organisaties wordt dan te weinig rekening gehouden met de eis van winstgevendheid (de strijd om de macht is in bedrijven meestal of uiteindelijk geen doel op zich). Maar om theoretisch arbeidsdeling en bestuursvorm gescheiden te kunnen houden, is het nodig om de bestuursstructuur van een organisatie niet vanzelfsprekend te laten samen vallen met een bepaalde vorm van arbeidsdeling.

Sanders & Neuijen benaderen bedrijfscultuur primair sociaal-psychologisch: het gaat om een gedeelde verstandverhouding zoals die uiteindelijk terug te vinden is in de waarden en grondbeginselen van de leden van het bedrijf. Ondanks dat S&N 'standaardisering van probleemoplossingen' -- wat m.i. eerder iets is wat voor groepen met bepaalde taken in bepaalde situaties geldt -- als de primaire functie van bedrijfsculturen zien, maken ze organisatiecultuur daardoor wel tot iets individueels: het gaat er om welke spelregels en waarden individuen in het hoofd hebben. In de invulling die S&N daaraan geven, is bedrijfscultuur dus eigenlijk de mate van spreiding van de relevante normen en waarden over alle leden van de organisatie. De cultuur zit in de hoofden van individuen, en wordt pas cultuur wanneer er voldoende overeenstemming is, c.q. de gelijkgezindheid groot genoeg is. De cultuur is software waarmee individuen geprogrammeerd zijn (en bijvoorbeeld niet de combinatie van hard- en software waarin de samenwerking van een team geregeld wordt). Die psychologisering - en 'mentalisering' - van de notie cultuur leent zich overigens ook voor een bepaalde methodologie om onderzoek te doen naar cultuur. Door interviews en vragenlijsten kun je individuen naar hun normen en waarden vragen, en daarna kijken om wat voor N&W het gaat en hoeveel overlap er wat dat betreft is tussen de leden. Je hoeft niet meer te kijken naar werkprocessen en de groepen en situaties waarin die tot stand komen. Door die individualiserende psychologisering zien S&N cultuur niet als een verzameling van handelwijzes die een team dat een bepaalde taak moet uitvoeren, ontwikkeld heeft om die taak te kunnen uitvoeren. Dat wil zeggen, de arbeidsdeling van de groep en vooral de wijze waarop die in en door het team gecoördineerd wordt - meestal door, in en/of met bepaalde communicatievormen -, valt buiten het cultuurbegrip. Om ook die sociale en

5

6

taak- en situatiegebonden kant van cultuur te zien, heb je een ander,

De vraag wat cultuur is bij mensen en hoe culturen eruit zien is van

'sociologischer' cultuurbegrip nodig. Een notie van cultuur die (a) sociologisch

oudsher het onderwerp van de antropologie. Oswalt -- geciteerd in Duranti --

is (dat wil zeggen, oog heeft voor de interactionele principes waarmee

formuleert het nature / culture probleem als volgt voor dit vakgebied:

groepen

activiteiten

uitvoeren),

en

waarin

(b)

cultuur

als

iets

situatiegebondens gezien wordt (situated: bestudering van de activiteiten van

"In anthropology a culture is the learned and shared behaviour patterns

teams in specifieke, concrete situaties).

characteristic of a group of people. Your culture is learned from

Een sociologische en gesitueerde opvatting van cultuur vereist ook andere

onderzoekstechnieken.

Die

moeten

het

mogelijk

relatives and other members of your community as well as from various

maken

material forms such as books and television programs. You are not

groepsprocessen te bestuderen. Denk bijvoorbeeld aan bepaalde vormen van

born with culture but with the ability to acquire it by such means as

participerende observatie, of registratietechnieken waarmee interacties op het

observation, imitation, and trial and error." (Oswalt 1986, 25)

werk zo vastgelegd kunnen worden, dat ze later onderzocht kunnen worden. Cultuur zijn de dingen die je kunt leren (socialisatie). Taal - talige communicatie - is niet alleen het centrale medium waarin en waardoor veel 3. THEORIEËN OVER CULTUUR (week 3)

die leerprocessen bij mensen plaats vinden, maar is zelf ook een van de essentiële bestanddelen van cultuur. Het is een - enerzijds deels geordend,

3.1 De basis: cultuur versus natuur

anderzijds ordenend - reservoir waarin kennis en praktijken worden vormgegeven, opgeslagen en overdraagbaar worden gemaakt (en als iets

Het begint altijd met het 'nature / nurture' debat. Op dit moment komt dat neer

van individu op individu overdraagbaar is, betekent dat dus vooral: het is

op de vraag: wat is genetisch bepaald en wat door opvoeding. Dat wordt niet

leerbaar!).

alleen onderzocht in de biogenetica of de neurologie, maar ook door observationeel 'sociocultureel' onderzoek. Het laatste decennium komt er bijvoorbeeld steeds meer onderzoek beschikbaar waaruit blijkt dat bepaalde andere diersoorten -- met name andere primaten zoals chimpansees -- ook in staat zijn tot cultureel leren. Dat onderzoek richt zich vooral op het gebruik

-

van werktuigen en de manier waarop dat in een populatie door volgende

"Culture: requires socially learned differences in behavior between groups or populations. ... All that is needed for culture is good learning abilities and a social

generaties geleerd wordt. 1

setting in which habits can be transmitted." -

"Culture is not merely a set of discrete behavior patterns, knowledge, and skills transferred from models to observers, or from masters to apprentices, but rather cultural transmission is a totally interactive process in which attention is paid not

1

Een paar illustratieve citaten in dit verband, uit de inleiding door B.M. de Waal &

only to what others do but also to how other react to what oneself does. Culture is

P.L. Tyack op deel V (Cultural Transmission) van hun boek Animal social complexity.

thus an emergent product of social interaction."

Intelligence, culture, and individualized societies. Cambridge, M.: Harvard University Press, 2003; p. 369 e.v.):

7

8

3.2

Zoals de naam al zegt, lag de nadruk in de cognitieve antropologie op de

Cultuur als kennis

relatie cultuur en cognitie. In het spoor van de cognitieve revolutie en het ontstaan van de cognitive science, richtte de cognitieve antropologie zich op

Duranti, A. 1997. Linguistic anthropology. (Hoofdstuk 2: 'Theories of culture.')

wat er zich onder de schedel van individuen afspeelt. Ze probeerde de vraag

Cambridge University Press, p. 23-50

te beantwoorden wat voor kennis een individu moet hebben om te kunnen Als cultuur geleerd wordt, dan is het geleerde op te vatten als kennis van de wereld. Wanneer een kind met name door een taal te leren lid van een cultuur wordt,

leert

het

ondermeer

een

aantal

verschillende

soorten

classificatiesystemen (bijv. van soorten eetwaren, dieren, planten, enzovoort). Talen 'leveren' rijke systemen van classificatie (taxonomieën), zeg maar manieren van benoemen van de wereld die per cultuur kunnen verschillen. Het

beroemdste

en

meest

onderzochte

voorbeeld

van

zo'n

fungeren als lid van de cultuur. Dat deed ze met name door gebruik te maken van concepten en methoden van de bestudering van taal die toen gangbaar werden. Door cultuur als een 'mentale werkelijkheid' te zien werd het doel van etnografisch onderzoek omschreven als het schrijven van 'cultural grammars.'

Zo

kun

je

bijvoorbeeld

met

ons

systeem

van

verwantschapsnamen de culturele regels beschrijven op grond waarvan wij een (member/set-) redenering als de volgende maken:

categoriseringssysteem is het systeem van verwantschapsnamen waarmee (i) John is Mary's father brother

familie- en andersoortige groepsrelaties worden geclassificeerd. Bij zulke

(ii) x's father's brother is x's uncle

taxonomieën gaat het niet alleen om encyclopedische kennis, maar ook om denkpatronen, manieren om de wereld te begrijpen, het maken van inferenties en het 'berekenen' van voorspellingen. Dit laatste aspect werd

______ →

(iii) John is Mary's uncle.

sterk benadrukt in de cognitieve antropologie. Grote naam: Goodenough, die zijn 'cognitive view of culture' als volgt formuleert:

Duranti: "Cognitive anthropologists rely on the knowledge of linguistic categories and their relationships to show that to be part of a culture

"... a society's culture consists of whatever it is one has to know or

means (minimally) to share the propositional knowledge and the rules

believe in order to operate in a manner that is acceptable to its

of inference necessary to understand whether certain propositions are

members, and do so in any role that they accept for any one of

true (given certain premisses)."

themselves. Culture, being what people have to learn as distinct from their biological heritage, must consist of the end product of learning. ...

Naast propositional knowledge waarin kennis over de wereld in taal expliciet

culture is not a material phenomenon; it does not consist of things,

gemaakt wordt, blijken de leden van een cultuur echter ook gesitueerde,

people, behavior, or emotions. It is rather an organization of these

praktische procedural knowledge nodig te hebben. Bijvoorbeeld als je

things. It is the form of things that people have in mind, their models of

propositioneel weet dat een auto sneller gaat rijden door de gaspedaal in te

perceiving, relating, and otherwise interpreting them." (Goodenough

drukken, dan moet je procedureel nog steeds in een rijlessituatie leren

1957/65: 36)

wanneer, hoe, in welke volgorde en in welke contexten je dat doet. Propositionele kennis is ingebed in allerlei vormen van

9

10

"... procedural knowledge to carry out such tasks as cooking, weaving,

liggen. De manieren waarop culturen een meer of minder uitgebreide

baking, farming, fishing, giving a formal speech, answering the phone,

kleurentaxonomie articuleren in een bepaalde set van kleurbeschrijvende

asking for a favor, writing a letter for a job application." (Duranti)

categorieën (bijv. alleen {wit en zwart}, of {zwart, wit en grijs}, of {zwart, wit, grijs, rood en blauw}, enzovoort) zijn regelmatig en voorspelbaar, en zouden

Later - vanaf het midden de zestiger jaren - komt er in de cognitieve

volgens B&K hun basis hebben in de menselijke neurologische infrastructuur.

antropologie meer aandacht voor benaderingen die minder afhankelijk leken van linguïstische middelen (o.a. Sperber, Boyer, Atran). Dat was ook omdat de benadering van ethnosemanticists zoals Goodenough of Frake niet werkte.

3.3

Cultuur als sociaal gedistribueerde cognitie

Informanten bleken bijvoorbeeld vaak niet goed in staat de proposities (of features) te beschrijven die constitutief zijn voor een category-member (bijv.

Hutchins, E. 1995. Cognition in the wild. Cambridge, MA: MIT Press

uncle, dog, shaman), maar konden er 'impliciet procedureel' wel mee werken. Dus ondanks dat de leden van een cultuur in staat zijn 'intuïtief / functioneel / procedureel' te begrijpen wat propositionele concepten inhouden, konden ze die niet metacommunicatief expliciet formuleren in proposities. Doordat de grenzen van de 'cultuur-is-wat-in-de-hoofden-van-demensen-zit' benadering zo duidelijk werden, trad er een verschuiving op van de beschrijving van afzonderlijke culturele systemen naar de universele, aangeboren ('innated') grondslagen van 'menselijke culturen.' De nadruk kwam te liggen op het beschrijven van de structurele condities die alle culturen gemeenschappelijk zouden hebben. Men ging de roots van onze cognitie veel meer zoeken in wat alle mensen gemeen hebben: de hersenen en de architectuur - de systematiek - van structuren van mentale representatie. Er werden dus andere aannames over 'de geografie van de menselijke cognitie' gemaakt (vgl. Goodwin 1997: 114). Voor het onderzoek van taal betekent dit dat in plaats van naar verschillen tussen culturen, er eerder gekeken werd naar aspecten die contextvrij en onafhankelijk van

Volgens de antropoloog Hutchins keerde de cognitieve antropologie zich door de zojuist geschetste mentalistische heroriëntaties af van de maatschappij. Culturele kennis werd niet alleen gementaliseerd en geïndividualiseerd door die in de hoofden van de leden van een cultuur te lokaliseren, maar ook weggehaald uit de omgevingen en van de activiteiten ('praxis') waarin die kennis functioneert en bestaat.2 In zijn magistrale studie over 'cognition in the wild' -- dat wil zeggen, cognitie in het 'echt', buiten de laboratoriumsituatie waarin cognitief psychologen het denken van individuele proefpersonen onderzoeken -- onderzoekt Hutchins daarom het werk van een navigatieteam van een groot modern marineschip bij het navigeren. Hutchins probeert het verband te bepalen tussen cognitie opgevat als een solitaire mentale activiteit 2

De kritiek van Hutchins op de cognitieve antropologie gaat mutatis mutandis ook op

voor de sociaal-psychologische benadering van organisatiecultuur die in § 2 is besproken. Ook Sanders & Neuijen behandelen cultuur als iets wat primair in de

specifieke gebruikssituaties, 'universeel' zouden gelden. Een van de

hoofden van individueen gelokaliseerd moet worden. Het verschil zit 'm vooral in het

beroemdste resultaten van deze benadering is het onderzoek van Berlin &

soort mentale verschijnselen dat onderzocht wordt: S&N leggen het accent op

Kay (1969). In hun -- volgens Goodwin overigens 'quasi'-contextloos --

normen, waarden en attitudes -- dat is voor hen de kern van cultuur --, in de

(laboratorium-) onderzoek lieten Berlin & Kay zien dat er sterke aanwijzingen

cognitieve antropologie ligt de nadruk op talige kennis en de manieren van denken

zijn dat aan de diversiteit van kleurcategorieënsystemen die culturen in taal

die daarbij horen.

articuleren, universele principes van de perceptie van kleuren ten grondslag

11

12

en cognitie als een activeit die gerealiseerd wordt in sociale settings met

van de positie op de kaart door meerdere peilingen met elkaar te combineren

behulp van diverse soorten -- materiële en immateriële -- tools. Hutchins'

in lijnen die elkaar in één punt kruisen, en nog veel meer). In dat soort

centrale stelling is dat een systeem van 'socially distributed cognition' binnen

materiële en immateriële artefacten en technieken is onvoorstelbaar veel

een team dat arbeidsdelig en met bepaalde instrumenten haar werk doet,

'historische' kennis en rekenvermogen vormgegeven en opgeslagen, en dat is

specifieke eigen cognitieve eigenschappen heeft die fundamenteel verschillen

in de loop der eeuwen zo geaccumuleerd en geconfigureerd dat een

van die individuen. De cognitieve eigenschappen van een arbeidsdelig

navigatieteam dat geleerd heeft daarmee om te gaan daar nu in heel korte tijd

georganiseerde groep die een bepaalde taak uitvoert kunnen niet afgeleid

betrouwbaar, documenteerbaar en communiceerbaar, de positie van een

kunnen worden uit die van de individuen in de groep, want "human cognition

schip mee kan bepalen. Hutchins maakt duidelijk dat hoewel dit soort tools de

is always situated in a complex sociocultural world ..." (Hutchins 1995: xii-xiii).

rekenkracht van een team enorm vergroot, dat niet betekent dat de individuen

In de reader heb ik één van de centrale hoofdstukken uit Hutchins'

die daarmee rekenen al dat rekenvermogen geïnternaliseerd hebben. Het is

studie opgenomen, dat waarin beschreven wordt hoe een navigatieteam

juist eerder zo dat zo'n instrumentele infrastructuur het rekenwerk en de

samenwerkt om peilingen van bakens op het land ('landmarks') te doen

communicatie die daarvoor gedaan moet worden modulariseert en versimpelt.

waarmee de koers van een groot schip bepaald kan worden bij het vertrek uit

Het rekenwerk is 'gereduceerd' en is routiniseerbaar gemaakt tot een aantal

of de aankomst in een haven. In het hoofdstuk daarvoor -- hoofdstuk 3,

procedures die in een bepaalde volgorde, binnen een bepaalde tijd en op een

'Implementation of pilotage', p. 117-174 -- heeft hij eerst allerlei instrumenten

bepaalde manier als onderdeel van het werk van een team uitgevoerd en

beschreven die daarbij gebruikt worden, zoals kaarten, het compas, de

gecoördineerd moeten worden. Net zoals je in een auto kunt rijden zonder te

'alidade' (een vizierlineaal waarmee de hoek van een baken zowel op het

te

compas als ten opzichte van de boeg bepaald kan worden), de dieptemeter,

versnellingsbak of remmen techisch in elkaar zitten, zo hoeven de leden van

de klok, de passer, de gradenboog, de lineaal en het potlood, maar ook

het navigatieteam niet alleen niet alles opnieuw uit te vinden, maar ook niet

algoritmen en abstracte systemen waarmee de informatie die met zulke

alles te snappen wat ze zelf doen, en ook niet wat de anderen in het team nou

instrumenten verkregen wordt, vastgelegd, vertaald en gecommuniceerd kan

allemaal precies doen, als ze maar op tijd en betrouwbaar de handelingen

worden (zoals de indeling van kaarten in lengte- en breedtegraden, de

verrichten die het team als geheel in staat stellen als een sociaal

symbolen die gebruikt worden om de positie van bakens te noteren op een

computationeel systeem te fungeren. De socioculturele cognitie die in

bepaalde kloktijd, de kalender, getijdentabellen, het verdelen van een

instrumenten,

compasschaal in graden ten opzichte van het noorden, tabellen met

symboolsystemen vastgelegd is, is veel meer en anders van aard dan die van

informatie over de grootte van de magnetische vertekening van een compas

de indiduen die deze tools hanteren om ermee te navigeren.

begrijpen

hoe

een

algoritmes,

verbrandingsmotor,

procedures

en

een

stuurinrichting,

numeriek

een

gestructureerde

in een bepaalde zone op de aarde, het tabelsysteem waarin de peilingen die

In hoofdstuk 4 van zijn boek ('The organization of team performance',

op een bepaald moment gedaan worden, naast en bij elkaar genoteerd

p.175-228) geeft Hutchins dan vervolgens een gedetailleerde beschrijving van

kunnen worden, en waarin het koersverloop gedurende een bepaalde tijd

het werk van een navigatieteam in een bepaald type taakuitvoeringssituatie

numeriek wordt vastgelegd, een soort gradenbooglineaal (de 'hoey') waarmee

(landpeilingen, die zijn weer anders dan peilingen op open zee), als een

numeriek geformuleerde informatie weer analoog vertaald kan worden naar

voorbeeld van 'socially distributed cognition'. Hoewel dat misschien ver weg

een hoek vanuit een bepaald punt op een kaart, of het uiteindelijk bepalen

mag lijken van de taakuitvoering in organisaties waarmee we meestal te

13

14

maken hebben, is die afstand ook verhelderend. Navigeren is een complex

matroos de relatieve positie van het schip probeert te bepalen ten opzichte

probleem, het kan grotendeels geïsoleerd worden van sociaal-gedistribueerde

van twee of drie landbakens (een vuurtoren, een groot gebouw, de punt van

probleemoplossing in de rest van de wereld, en het werk van een

een pier). Ze doen dat met de alidade, een soort compas waarin zowel de

navigatieteam kan grotendeels als een zelfstandige analyse-eenheid

compasrichting als de hoek die de boeg van het schip maakt in gradenbogen

genomen worden. Om een groot schip veilig de haven in of uit te loodsen,

wordt aangegeven. Welke bakens er per fix geschoten worden, wordt steeds

moet het probleem opgelost worden waar het schip zich bevindt en welke

door de de teamleider op grond van een gedetailleerde kaart aangegeven. De

koers het beste is. Dat is een probleem, en waar bijvoorbeeld de cognitieve

peilingen worden telefonisch doorgegeven aan de bearing recorder, die

psychologie in de jaren vijftig tot en met tachtig het probleemoplossen van

noteert ze in de bearing log, een tabel waarin per fix cycle, de tijd, de

individuen in laboratoriumsituaties onderzocht (bijvoorbeeld hoe een schaker

peilinggegevens per baken en de diepte genoteerd worden. De recorder geeft

schaakproblemen oplost), onderzoekt Hutchins de socially distributed

dat weer door aan de plotter, en die vertaalt die numerieke gegevens weer in

problem-solving die het navigatieteam op een schip in staat stelt om de koers

een analoge representatie op de kaart -- met behulp van onder andere een

te adviseren aan de stuurlui.

bepaald soort gradenboog. De kruising van de lijnen die de hoek aangeven

Hutchins benadert het werk van het navigatieteam als een

die het schip maakt met de bakens, geeft dan steeds de positie van het schip

berekening. Hij conceptualiseert het team daarom als een computationeel

aan. Een aantal van zulke punten op de kaart geeft de gevaren koers aan, en

systeem, en de sociale organisatie van het team behandelt hij als een

op grond daarvan kan vervolgens de gewenste koers geprojecteerd worden.

'computationeel ontwerp'

Die resultaten geeft de plotter daarna door aan het stuurteam.

(computational architecture).

De eenheid van

analyse is dus niet het individuele teamlid (bijvoorbeeld de matroos die op

Je kunt deze werkwijze als een doorgeefproces (propagation process)

stuurboord een landpeiling doet), maar het team waarin cognitie arbeidsdelig

van verschillende soorten representaties van een stand van zaken in de

verdeeld is over de leden. De taken van het navigatieteam en de manier

wereld kunnen zien. De visuele waarnemingen van de matrozen aan stuur- en

waarop de uitvoering daarvan over de leden verdeeld is, zijn gedetailleerd

bakboord worden eerst in taal descriptief en numeriek vertaald (de naam van

beschreven in een soort script, het Sea and Anchor Detail (dat is bij grote

het baken of het lettersymbool daarvoor en de positie daarvan in graden), dan

marineschepen

de

doorgegeven aan en genoteerd door de recorder, en vervolgens weer door de

commerciële vaart, maar ook daar gelden strenge, gedetailleerde regels aan

plotter analoog vertaald naar lijnen op de kaart. De plotter levert dan weer het

welke voorwaarden navigatie moet voldoen). Ook zo'n script is een cultureel

uiteindelijke advies aan het stuurmansteam in een talige, deels numerieke

ontwikkeld format voor hoe de cognitieve taken hier sociaal gedistribueerd

vorm. De vorm die aan de representatie in iedere volgende stap van dit

gecoördineerd moeten worden. Maar hoe gedetailleerd het Sea and Anchor

doorgeefproces wordt gegeven, is afgestemd op het medium waarin de

handboek ook is, het levert alleen het kader. De praktische uitvoering kan nog

representatie gecommuniceerd wordt, -- de intercom of telefoon laat

behoorlijk variëren ook omdat in zo'n algemeen kader niet alle soorten

bijvoorbeeld

situaties en problemen voorzien kunnen worden.

represenaties vormen ook tijdelijke geheugens, een soort informatiebuffers

nog

gedetailleerder

en

gecompliceerder

dan

bij

geen

voortplanting

van

analoge

informatie

toe.

Deze

In grote lijnen gaat het zo. Wanneer het schip een haven in of uitvaart,

waarin gegevens voldoende duurzaam en in een vorm die ze interactioneel

wordt er minstens elke 3 minuten een peilingscyclus uitgevoerd (de 'fix cycle').

overdraagbaar maakt, opgeslagen en weer opgehaald kunnen worden. Dus

Dat betekent dat zowel aan stuur- en bakboordzijde een daarvoor opgeleid

om in de buurt van de haven een koers uit te zetten, is het navigatieteam als

15

16

een team georganiseerd waarin vier personen en specifieke technologische

bepaald type bereking te maken, de matrozen die de peilingen verrichten zijn

configuraties aan elkaar geschakeld worden in een precies gecoördineerd

'sensoren' of een 'perceptieapparaat',

functioneel systeem. Wanneer het de Sea and Anchor taak uitvoert,

opgeslagen in 'distributed memories' die als informatiebuffers fungeren (er zijn

implementeert het navigatie team een gedistribueerd problem-solving

zowel materiële / instrumentele, als menselijke informatiebuffers), de

systeem waarin de onderscheiden elementen van de berekening vertaald zijn

teamleden zelf zijn flexibele, plooibare 'interfaces' waarin de diverse lokale

in deelhandelingen die uitgevoerd worden in de functionele systemen die

functionele systemen en instrumenten op een geordende, en beregelde

gecentreerd zijn rond de individuele leden van het team. Zulke lokale,

manier aan elkaar gerelateerd worden door middel van communicatie die een

situatiegebonden

de

vorm heeft die geschikt is voor het medium dat daarvoor gebruikt wordt, en de

interacties van de teamleden, door de communicatie die daarin plaatsvindt.

teamleden samen zijn een 'information retrieval unit' die zeer robuust met

De opdeling in deeltaken (decomposition of processing) is een strategie

gegevens om kan gaan en dat door redundantie in de gegevensverwerking en

waarmee de complexiteit van de berekening werkbaar gehouden wordt. Door

door overlap in deskundigheid tussen teamleden bovendien ook een effectief

het probleem in stukken te breken, kunnen niet alleen meerdere teamleden

'error detection' vermogen waardoor fouten tijdig ontdekt en gecorrigeerd

parallel naast elkaar werken, maar hoeft elk teamlid ook enkel op een

kunnen worden.

functionele

systemen

worden

gecoördineerd

in

de input van die sensoren wordt

beperkte set data te letten en kan de deelberekening die binnen het een

Hutchins' analyse van het werk van een navigatieteam is niet alleen een

gestandaardiseerde en geroutiniseerde vorm krijgen. De 'goal stack depth' is

mooie illustratie van het idee van 'culture as socially distributed knowledge'.

voor elk afzonderlijk teamlid beperkt omdat elk teamlid alleen verantwoordelijk

Hij maakt ook goed duidelijk dat het werk van zo'n team het resultaat is van

is voor een beperkt segment van de 'goal hierarchy'.

een bepaalde historisch ontwikkelde sociale en infrastructurele configuratie.

betreffende

functionele

systeem

gemaakt

moet

worden,

ook

Er zijn dus twee niveaus van 'cognitive labor': dat van de cognitieve

Kennis, deskundigheden en taken zijn gedistribueerd over teamleden; het

taak die door een lokale functionele eenheid wordt uitgevoerd, en dat van de

werk is opgesplitst in deeltaken waarin van werkvormen en instrumenten

architectuur waarin de berekeningen van de deeleenheden gecoördineerd

gebruik gemaakt wordt die de cognitie van individuen niet alleen stuurt en

worden. Het systeem is zo ontworpen dat deeltaken in nauw gedefinieerde

vormgeeft, en het soort problemen dat opgelost moet worden versimpelt,

slots vallen die op hun beurt de deeltaak zelf weer redelijk precies definiëren.

maar ook structureel en functioneel verschilt van het cognitieve vermogen van

Er is vaak sprake van een bepaalde vorm van sequentialisering, een soort

het individuen en dat ver te boven gaat. De eenheid van studie is niet het

'order of precedence'. Dat wil zeggen, de resultaten van het werk van de ene

individu, of het cognitieve symboolsysteem ergens in het hoofd van

eenheid zijn een noodzakelijke voorwaarde voor de vervolghandeling van een

individuen, maar omvat een "... a web of co-ordination among media and

de andere betrokken eenheden.

processes inside and outside the individual task performers." (Hutchins 1995:

Het is typisch voor deze manier van kijken naar het werk van het

289)

navigatieteam, dat noties en concepten die wij gewoonlijk alleen voor de

Belangrijk is verder ook dat zo'n systeem zo geconfigureerd is dat het

cognitie van individuen gebruiken, nu schijnbaar 'metaforisch' gebruikt worden

ingangen en trajecten biedt om op en in het werk zelf, zulke dingen te leren.

om over het team als cognitief systeem te praten. Het team als geheel is een

Juist omdat er deeltaken zijn die nauw ingebed zijn in een groter verband, zijn

distributed cognitief systeem met een architectuur die ontworpen is om één

er vormen van permanente instructie, monitoring en feedback mogelijk die

17

18

teamleden in staat stelt stukje bij beetje een deeltaak te leren. En zoals we

een vorm van situated apprenticeship. (Namen: o.a. Lave en Wenger,

aan het begin van deze paragraaf gezien hebben, het is een kenmerk van

Resnick, Suchman, Hutchins, Goodwin.) Dit is dus een heel ander perspectief op 'culture as knowledge.' De

cultuur -- zowel de materiële als de immateriële -- dat die geleerd moet kunnen worden.

'culture as distributed knowledge' benadering onderzoekt

'Being a member of a culture' betekent dat niet alle leden van een cultuur

"... how people think in real life situations.' Knowledge resides not

dezelfde kennis moeten hebben. Afgezien van de sowieso al erg grote

exclusively in a person's mental operations, when we observe how

diversiteit in fundamental cultural beliefs ('grondbeginselen'), is er sprake van

people problem-solve in everyday life, we find out that cognition is

uiteenlopende expertises in mundane cultural practices (bijv. koken, eten), en

'distributed' - stretched over, not divided - among mind, body, activity

grote variëteit in strategieën voor het interpreteren van gebeurtenissen en het

and culturally organized settings (which include other actors).' (Lave,

doen van problem solving. (p.31) Wallace: je moet cultuur juist als organisatie

geciteerd in Duranti)

van diversiteit zien: Dit betekent onder andere dat ' ... what characterizes people who share the same culture is not

(a)

het individu niet het eindpunt van het leren vormt (tbv inzetbaarheid in

(b)

kennis niet enkel in de hoofden van individuen zit, maar ook in de tools

complex systemen),

uniformity but "their capacity for mutual prediction." (...) we know that communities are successful, that is, they survive with a manageable degree of internal conflict, not when everyone thinks the same (...), but

die mensen gebruiken, in de omgeving die bepaalde oplossingen voor

when different points of view and representations can co-exist. ...'

het oplossen van problemen mogelijk maakt, in informatiebuffers (archieven, rapporten, ordners, notities) waarin informatie tijdelijk

Cultuur is een complex systeem, er is veel meer kennis en er zijn veel meer

opgeslagen

vaardigheden en tools dan afzonderlijke individuen kunnen bevatten. Kennis

begrijpelijkheid

en vaardigheden zijn juist situatie-specifiek (situated) en verdeeld (distributed)

gecoördineerde activiteit van een groep individuen, en in de instituties

over 'members, activities and culturally organized settings.' De afzonderlijke

die de taken van individuen en hun interacties reguleren,

leden van een groep hebben (leren) relevante kennis en procedures,

(c)

wordt

op

voor

een

manier

relevante

die

insiders

toegankelijkheid garandeert,

in

en de

niet iedereen toegang heeft tot dezelfde informatie of dezelfde

overeenkomstig hun positie in het arbeidsdelige systeem, en die kennis is ook

technieken gebruikt om een bepaald doel te bereiken. Realiseer je dat

gematerialiseerd in instrumenten (tools), infrastructurele kenmerken van de

het hier niet alleen om gespecialiseerde professionele domeinen gaat

setting, en systemen van arbeidsverdeling en taakinvulling. Cultuur is dus ook

(medicijnen, navigeren, in het openbaar spreken, ambachtelijke

'gematerialiseerd' in praktijken, organisaties van objecten en omgevingen.

kennis), maar ook om alledaagse activiteiten en situaties (het licht

Bovendien is kennis van individuen altijd situationeel (situated action) en

aandoen vs electriciteitsleidingen aanleggen, de wc doortrekken vs

activiteitsgebonden: de te leren kennis en vaardigheid is altijd meer dan

sanitair loodgieterswerk, boodschappen doen vs de schappen ordenen

expliciet geïnstrueerd kan worden. Probeer maar eens een handleiding of een

en vullen, eten vs. koken, een baby verzorgen vs. een baby medisch

recept letterlijk op te volgen. Activiteiten leer je competent uit te voeren door

onderzoeken, enzovoort).

19

20

Kortom,

kennis

is

altijd

en

onvermijdelijk

sociaal

gedistribueerd,

situatiespecifiek en ingebed in een bepaald type activiteit.

tijd allerlei praktijken ('practices': handelwijzes) en tools hebben ontwikkeld samen met de daarbij horende architectuur van sociale relaties. De CoP vormt een interpretatie- en evaluatiekader waarbinnen activiteiten hun functie en betekenis krijgen en waarin die beoordeeld worden en de uitvoering

3.4 Communities of practice (Wenger)

daarvan accountable is (Wenger noemt dit 'negotiation of meaning', maar dat vind ik geen gelukkige term omdat het eerder gaat om het verlenen van een

Wenger, E. 1998. Communities of practice. Learning, meaning and identity. Cambridge University Press

functie in het kader van de onderneming van de CoP). Die praktijken zijn het als het ware het bezit van de CoP en ze kunnen geleerd worden aan nieuwe leden van de gemeenschap (die zich zo tot lid maken), terwijl de gemeenschap op haar beurt alleen bestaat bij gratie van de activiteiten

Wanneer er al één bepaald niveau is waarop cultuur zich bij uitstek

waarmee de leden de gemeenschappelijke enterprise nastreven. Het gaat

manifesteert, ontwikkelt, onderhouden wordt en geleerd kan worden, dan is

noch om een single event (zoals een eenmalig gesprek of een vergelijkbaar

dat waarschijnlijk niet het niveau van een volk of een concern als geheel. Dat

soort eenmalige (inter-) actie), noch om een overkoepelende niveau (zoals

zijn design abstracties en constructies, en het is dus ook niet gek dat

een land, een stad, een cultuur of een concern). In dat laatste geval hebben

onderzoekers cultuur op dat niveau vooral vinden in surveys waarin

de leden vd community of practice geen 'locally shared histories' en geen

populaties van individuele personen ondervraagd worden, of in laboratoria

'localities of engagement'

waarin individuen ontdaan zijn van de sociale wereld waarin ze lid van de

wordt.

waarin in interacties samengewerkt en geleerd

onderzochte cultuur zijn. Cultuur moet je eerder lokaliseren op het niveau van

Wenger neemt als voorbeeld de afdeling 'claims processing' van een

de Community of practice, het niveau waarop mensen samen in min of meer

groot Amerikaans ziektekostenverzekeringsconcern (daar heeft hij een

stabiele, arbeidsdelige groepen, in interactie gecoördineerd activiteiten

etnografische case studie gedaan). De claim processors in een bepaalde

uitvoeren om een bepaald doel te bereiken. De navigatieteams in het

regio zitten in dezelfde ruimte, in hetzelfde kantoorgebouw waarin ook andere

onderzoek van Hutchins zijn een voorbeeld van zo'n Community of Practice,

afdelingen maar ook nog bedrijven zitten, ze moeten elke dag een bepaald

en ook het projectteam waarvan ik in hoorcollege 3 een vergaderfragment

quotum afwerken ('a paper assembly line'), en moeten voor moeilijke of heel

heb besproken (de wekelijke Auftragsrunde waarin een projectteam op het

dure gevallen te rade gaan bij de claim technicians. Die vormen ook weer een

hoofdkantoor de coördinatie van de lopende en komende massapostorders

eigen 'community of practice' vormen, hoewel ze ook gewoon in dezelfde

bespreekt).

ruimte zitten als de gewone claim afhandelaars. De claim tecnicians

Het concept Community of Practice is ontwikkeld door de antropologen Lave en Wenger en voor dit college gebruik ik daar vooral het hierboven

participeren dus in meerdere werkgerelateerde CoP's en zijn een soort brokers (makelaars) voor de claim afhandelaars.

genoemde boek van Wenger voor (de eerste helft daarvan is opgenomen in

Een gezin, een koor of een muziekbandje, een volleybalteam, een

de reader). Een Community of Practice (CoP) is een gemeenschap van

hackersgroepje of een commissie van een studentenvereniging kunnen

mensen die een gemeenschappelijke onderneming nastreven door een

bijvoorbeeld als een community of practice (CoP) gezien worden. In bedrijven

duurzame vorm van wederzijds engagement en daarvoor in de loop van de

gaat het vaak om lokatiegebonden afdelingen, maar ook daarbinnen kunnen

21

22

meerdere CoPs voorkomen. Een persoon neemt deel aan meerdere

10.

insider-acties

communities of practice. Een CoP valt dus niet per se samen met een organisatie (het hele bedrijf, of de hele instelling), of de lokatie (het kantoor,

een lokale canon van verhalen, grappen, andersoortige typische

11.

jargon, wegen om iets snel te communiceren of eerder gedaan te krijgen, een lage drempel om daar nieuew vormen van te ontwikkelen

de fabriek) waarin een deel van de organisatie haar werk doet. (het gebouw is eerder een fysieke en organizationele context voor een baan, dan een focus

12.

van engagement). Een grote organisatie is eerder een 'constellation of

13.

een bepaalde stijl waarin 'lidmaatschap' vertoond wordt een gemeenschappelijk 'ideologisch' kader ('shared discourse') waarin een bepaalde perspectief op de wereld tot uitdrukking komt.

practices' (zie verderop). Wenger geeft de volgende lijst van indicatoren die aangeven dat er

Een CoP kenmerkt zich door

sprake zou kunnen zijn van een CoP (p.125):

(a) mutual engagement, 1.

duurzame wederzijdse relaties en interactiemomenten (of die nu

(b) a negotiated enterprise, en

harmonieus of conflictueus zijn doet er niet toe)

(c) a repertoire of negotiable resources accumulated over time.

2.

gemeenschappelijke vormen van samen dingen te doen

3.

er worden specifieke instrumenten en artefactten gebruikt, en er zijn

ad a. Mutual engagement:

taakspecifieke

Er moeten situaties zijn waarin leden met elkaar interactie hebben in het

4. 5.

vormen

van

beschrijving

van

de

wereld

('representations')

kader van de realisering van de gezamenlijke onderneming. Als er

identiteiten zijn wederzijds, deels complementerend definiërend.

relatief weinig mutual engagement is, dan eerder een persoonlijk

iedereen weet wie erbij hoort of niet (participation, identiteit in termen

netwerk, of een 'set of interrelated practices'.

van membership van de CoP). 6.

7.

8.

9.

23

elk lid weet wat andere leden weten (dat hoort natuurlijk ook bij het

ad b. Negotiated enterprise:

gegeven van socially distributed knowledge!), en weet wat een ander

Het gaat daarbij niet alleen om een gemeenschappelijk doel, maar ook een

lid kan of mag doen, hoe dat kan bijdragen aan een project

kader dat tussen de leden relaties van mutual accountability creëert.

de leden delen het vermogen, zijn het eens over, of beschikken over

De focus op de gemeenschappelijke onderneming impliceert niet dat

criteria om te onderhandelen over de adequaatheid van handelingen

een CoP een positie in een meer omvattend systeem – de constellatie,

en resultaten

zie onder – kan hebben (bijv. het werk van de claimafhandelaars is

snelle

verspreiding

van

informatie

en

snel

doorzetten

deel van een grotere onderneming en het resultaat van een lange

van

vernieuwingen

historische ontwikkeling. De claimverwerkers hebben niet veel invloed

in gesprekken: afwezigheid van omslachtige inleidingen (framings),

op de randvoorwaarden en de institutionele definitie daarvan.

alsof de huidige interactie een voortzetting is van een al lopend proces

Bovendien is er sprake van een 'pervasive influence of the institution

(lijkt dus een beetje op het idee van een 'high context' cultuur). Om

that is mostly successful in its efforts to maintain control over their

bijvoorbeeld een probleem duidelijk te maken, of om iets te

practices.' Hoe minder er van sprake is van dat alles wat participanten

verantwoorden, zijn weinig weinig woorden nodig.

doen in het teken staat van (accountable is in termen van) een joint

24

enterprise, of hoe minder iedereen in staat is de adequaatheid van

institutie, maar ook als relaties tussen CoPs in verschillende Constellaties

ieders' handelingen te in te schatten (= een vorm van ‘negotiating

(bijvoorbeeld een CoP bij een grondstoffenleverancier, of een ICT-bedrijf, en

meaning’), hoe kleiner de kans dat er een 'substantial enterprise' is die

CoPs in het bedrijf waaraan geleverd wordt. Als een sociale configuratie als

mensen samenbrengt.

een constellate gezien kan worden, dan kan de samenhang en continuïteit in de constellatie begrepen worden in termen van interacties tussen CoPs door

ad c. Repertoire of negotiable resources:

middel van:

Het repertoire van een CoP omvat routines, woorden, instrumenten, manieren om dingen te doen, verhalen, gebaren, symbolen, genres, handelingen

-

boundary objects and brokering

of concepten die de community heeft ontwikkeld of overgenomen in de

-

boundary practices, overlaps and peripheries

loop van haar bestaan, en die deel zijn geworden van de practice. Een

-

elements of styles that spread

repertoire is slechts gedeeltelijk lokaal geproduceerd (kijk maar naar

-

elements of discourse that travel across boundaries

taal; bijv. de discussie over metaforen in college week 9). De bulk van het repertoire vd meeste CoPs is geïmporteerd, overgenomen en

Brokering -- een broker is een soort makelaar die verbindingen legt tussen

aangepast voor eigen doeleinden. Maar als er helemaal geen sprake is

CoPs. Een vorm van ‘multimembership’ – iemand heeft bijvoorbeeld een

van lokale productie van tools, concepten, andersoortige artefacten,

vergelijkbaar soort werk eerst op een ander kantoor gedaan – kan

vaste interactiepatronen die in die context gecreëerd zijn, dan is het

bijvoorbeeld de basis zijn om een bepaald element van de ene practice te

vraag of er wel een gezamenlijke onderneming nagestreefd wordt.

introduceren bij de andere. Tussenpersonen maken nieuwe verbindingen

Wenger noemt de verzameling van middelen die een CoP deelt bewust

tussen CoPs. (Vergelijk ook het artikel van T. Skårup in de ordner met

een repertorie om te benadrukken dat het gaat om iets dat zowel

achtergrondliteratuur.)

gestandaardiseerd is, als ook beschikbaar is om weer opnieuw

Boundary objects: dingen die de functie hebben de perspectieven van

gebruikt te worden. Repertoires weerspiegelen een geschiedenis van

CoPs te coördineren, functioneel met elkaar in overeenstemming te brengen.

wederzijds interactioneel engagement. Maar ondanks dat de leden van

Een formulier waarop een ziektekostenclaim bij de verzekering wordt

een CoP ‘histories of interpretation’ hebben, kan de betekenis van een

ingediend is bijvoorbeeld een boundary object waarin de kosten van

element uit het repertoire steeds opnieuw bepaald en onderhandeld

medische dienstverlening op een manier geformuleerd (gereïficeerd) zijn dat

worden.

ze

kunnen

worden

verwerkt

door

de

claimafhandelaars

bij

de

ziektekostenverzekeraar. Brieven of emails van een andere afdeling in de Boundaries en Constellations (hf. 4 van Wenger)

organisatie met een verzoek om informatie of richtlijnen voor het uitvoeren

Wanneer een groep als een CoP draait, dan zijn er ook grenzen –

van bepaalde handelingen zijn ook een voorbeeld van een boundary object.

‘boundaries’ en ‘discontinuities’ -- met de rest van de wereld. Maar toch is de

Een memo is vaak niet zo maar een relatie tussen schrijver, lezer en een

joint enterprise tegelijk vaak iets waarmee per definitie verbindingen naar

tekst, maar tussen CoPs.

buiten gelegd moeten worden. CoPs kunnen aan elkaar gerelateerd zijn in

gestuurd worden – zijn ook een voorbeeld van een boundary object, een

een Constellatie van CoPs, niet alleen in een bedrijf of in een ander type

nieuwsbrief van een bedrijf is dat ook. Kortom: allerlei soorten artefacts,

25

26

Notulen – wanneer ze ook naar andere CoPs

documenten, concepten en andere vormen van ‘reificatie’ (zie onder) met behulp waarvan CoPs hun verbindigen tot stand brengen.

4. SITUATED COGNITION en SITUATED ACTIVITY SYSTEMS

3

L.B. Resnick, C. Pontecorvo and R. Säljö, 1997. 'Discourse, tools and Wenger onderscheidt 3 manieren waarop een CoP zelf ook weer als

reasoning: Essays on situated cognition.' Inleiding van: L.B. Resnick,

‘verbinding’ kan fungeren (connection):

R. Säljö, C. Pontecorvo and B. Burge (eds) 1997. Discourse, tools

boundary practices: coördinerende teams of niveaus, en dienstverlenende

-

and reasoning. Essays on situated cognition. Berlin / New York:

teams of individuen van buiten (bijv. kopieermachine monteur) overlaps, bijv. de verhouding tussen de claims processors en de claim

-

technicians (voor de moeilijke en dure gevallen)

C. Goodwin, 1997. 'The blackness of black: Color categories as situated practice.' In: L. Resnick et al. (eds), p.111-140

peripheries: providing a degree of permeability (bijvoorbeeld pottenkijkers

-

toelaten). In deze paragraaf zet ik de lijn door van de 'culture as socially distributed Boundary practices zijn zelf ook weer CoPs die bijvoorbeeld als taak hebben

knowledge' - benadering (§ 3.3). Ik doe dat aan de hand van de twee

de activiteiten van andere CoPs in de constellatie te verbinden (een voorbeeld

hierboven genoemde artikelen (het eerste is in te vinden in de ordner met

dat ik in het college besproken heb, is de Auftragsrunde bij het Duitse

achtergrondliteratuur in de bibliotheek, het tweede vind je in de reader).

Postbedrijf; dat is een werkbespreking waarin vertegenwoordigers van alle relevante betrokken afdelingen uit het bedrijf de voortgang van het werk met elkaar regelen).

4.1.

Situated cognition (Resnick et al.)

4

Het gaat hier om een cognitief geöriëntieerde specificering van een 3

Het concept ‘boundary object’ komt van Leigh Star, die de volgende kenmerken

noemt:

(i) Modulariteit: de modules van het object kunnen voor uiteenlopende

gebruikers een verschillende functie hebben, bijvoorbeeld de artikelen in een krant, of de paragrafen in het handboek hinderwet). (ii) Abstractie: daarbij wordt afgezien van specifieke eigenschappen (zoals bij een kaart bijvoorbeeld). (iii) Accommodatie: het boundary object is geschikt om vanuit meerdere invalshoeken bekeken / gebruikt

benadering van cultuur als sociaal-gedistribueerde kennis. De situated cognition benadering heeft ingrijpende consequenties voor hoe je denkt over leren. Om te kunnen deelnemen aan arbeids- en taakuitvoeringsprocessen moeten individuen de relevante conceptuele systemen en de discoursepatronen leren die door de betreffende 'reasoning community' gebruikt

te worden (bijv. kantoorgebouw). (iv) Standaardisering: de vorm is vastgelegd, zodat

worden. Het individu moet expertise ontwikkelen (hoe wordt je een goede

elke betrokkene weet hoe er lokaal mee omgegaan moet worden (bijvoorbeeld een

smid,

vrachtbrief, of een orderverwerkingsformulier dat met een product meereist tijdens

laboratoriummedewerker, een vakkenvuller, een piloot, een team van

het productieproces in de fabriek; zie Button & Harper, achtergrondliteratuur in

journalisten, een bankemployee of een slachterijmedewerker, enzovoort).

ordner).

Kenmerkend voor expertise is dat die

hoe

doet

een

kopieermachinemonteur

(a) sociaal gespreid is (distributed), en 4

Websites waar je verder kunt lezen over Community of Practice ideeën zijn o.a.:

(b) settingspecifiek (situated / procedureel).

- http://www.ewenger.com/theory/index.htm - http://www.infed.org/biblio/communities_of_practice.htm

27

28

zijn

werk,

of

een

Resnick c.s. wijzen er ook op dat abstracte tools - concepten (bijv.

Denken / cognitie is een sociale handeling die 'embodied' is in activiteiten. Deze opvatting over cognitie staat dus lijnrecht tegenover het model

democratie, feedback, de notie nul / zero / 0, irrigatie, ...) hun

van het geïsoleerd denkende Cartesiaanse individu waaraan de wereld in de

analytische en praktische bruikbaarheid pas krijgen als deel van een

vorm van een set van context-variabelen toegevoegd wordt (het Cartesiaanse

omvattender conceptueel systeem (denk bijvoorbeeld aan het concept

schema is het canonieke model van cognitie in onze cultuur). Vanuit het

'molecuul' - atoom, proton, elektron, etc. - in de natuurkunde en de

perspectief van de situated cognition benadering is denken juist een vorm

chemie, of taalkundige categorieën in de grammatica).

van interactief, discursief handelen in de concrete fysieke en sociale wereld. En omdat praktisch elke activiteit socially distributed is, zijn de eenheden van

Reasoning: Instrumenten (tools) vervagen het onderscheid tussen wat

analyse eerdere sociaal van karakter, dan 'hoofden,' en/of individuen'. De

mentaal binnen individuen

situativity theory gaat ervan uit dat cognitieve activiteit per definitie interactief

gebeurt. Tools zijn niet alleen een uitbreiding van het denken, maar

gebeurt, en datgene wat daarbuiten

van aard is, en daarom alleen begrepen kan worden wanneer alle deelnemers

ook een manier om denken gesitueerd tot stand te brengen, en

aan de interactie in de analyse betrokken worden. Kennis wordt niet alleen

gematerialiseerd vorm te geven. In de optiek van Rescnick c.s. is

gezamenlijk gebruikt, het is een gezamenlijke produktie.

cognitie denken fundamenteel sociocultureel. Instrumenten zijn een

Dientengevolge reconceptualiseert de situated cognition benadering

soort intellectual resources of a sociocultural community. Redeneren is

niet alleen de notie discourse, maar ook de manier van denken over tools, en

vanuit dat perspectief niet iets in en van een individuele mind, maar

reasoning

een sociale activiteit: ideeën en concepten worden letterlijk tot stand

systematisch

als

gesitueerde

--

activiteitsgebonden

én

gebracht in discursieve interactie met instrumenten (denk aan het

interactionele -- socioculturele concepten:

voorbeeld van Hutchins, het navigatieteam van een schip). Tools: bijvoorbeeld een centimeter of een thermometer, een tang, een fiets, auto, of trein, een rekenmachine, een horloge, een computer, een

Discourse:

fornuis: allemaal instrumenten die ontworpen zijn als 'extensions of

overdracht van ideeën. Afgezien van het feit dat talk een instrument is

physical and intellectual power.' Het zijn artefacts, die door mensen

voor de vormgeving en coördinatie van afzonderlijke cognitieve

gebouwd zijn met een bepaald doel voor ogen. Denk overigens niet

activiteiten, constitueert discourse sociale cognitie. Een team dat

alleen aan de fysieke artefacts zoals in de lijst hierboven, maar ook

samenwerkend een bepaalde taak uitvoert met behulp van materiële,

aan materieel-conceptuele artefacts (zoals een sheet met de

materieel-conceptueel en abstracte symbolische instrumenten maakt

vluchtschema's van de dag aan de wand in de verkeerstoren, vgl.

zich in en door middel van discourse tot een sociaal cognitief systeem.

Goodwin & Goodwin 1996), en meer abstracte, conceptuele artefacten

In die optiek valt discourse dus deels samen met cognitie. (Discursief)

(taal - in al zijn gebruiksvormen -, andere symboolsystemen, wiskunde,

denken krijgt vorm als een een situated activity. Discourse - en voor

programmeertalen,

beoordelingsregels,

enzovoort).

Vele

soorten

denkactiviteiten worden als fysieke acties uitgevoerd met behulp van instrumenten. Het onderscheid tussen intellectual (mental) tools, en physical (practical) tools is daarom niet altijd zinvol vol te houden.

29

interactief taalgebruik (talk) dient niet alleen als middel voor

30

Resnick c.s. daarom ook per definitie cognitie - is situatiespecifiek, en

activiteitssystemen geroutiniseerd worden. Vaak maken daar min of meer

5

gestandaardiseerde vormen van communicatie en taalgebruik deel van uit.

maakt deel uit van de materiële en sociale inrichting van de omgeving.

Goodwin karakteriseert een situated activity system als volgt:

4.2 Situated activity systems (Goodwin)

"a range of phenomena implicated in the systematic accomplishment of a specific activity within a relevant setting." (p. 115)

In The blackness of black onderzoekt Goodwin het geheel aan praktijken (handelwijzes) en tools dat een groep laboratoriummedewerkers gebruikt om

Oorspronkelijk introduceerde de socioloog Goffman die notie "to describe

te leren bepalen of een bepaalde chemische reactie ver genoeg en succesvol

repetitive encounters in social establishments in which an individual is

verlopen is. Ze moeten daarvoor oa leren wanneer de vezelstof die wordt

brought "into face-to-face interaction with others [hm: 'face to face' lijkt

gemaakt 'jet black' (gitzwart, pikzwart) geworden is. Over de situatiespecifieke

me geen noodzaak, ook toen niet] for the performance of a single joint

(situated: 'gesitueerde') toepassing van de categorie black -- het woord / het

activity, a somewhat closed, self-compensating, self-terminating circuit

concept -- meer in de volgende paragraaf (het woordniveau), maar hier gaat

of interdependent actions " (1961 pp. 95-96)." #in de Penguin versie

het me eerst om de notie situated activity system. Ik wil die notie gebruiken

die ik geraadpleegd heb (1972), is dit pag 84-85.#

voor activiteitssystemen waarin specifieke, situatiegebonden taken in organisationele settings uitgevoerd worden. Het idee is dat in organisaties

Het laboratoriumwerk dat Goodwin in The blackness ... onderzoekt, is een

arbeidsdelige

voorbeeld van een situated activity system (SAS). Afgezien van het voorbeeld

taken

als

situatiespecifieke

en

situatiegebonden

in excurs 3 hieronder, kom je voorbeelden van SAS's tegen in - op zijn minst 5

In het idee van radicale situativiteit, wordt deze manier van denken extreem

de artikelen van Van der Schoot & Mazeland, Gülich, Huisman, M.Goodwin,

doorgevoerd. Inviduen zijn alleen nog maar passanten in reeksen van temporeel aan

Heath & Luff, Linde, Orr en Cornelis in de reader, en in de ordner met

elkaar gekoppelde situaties. In elke situatie, handelen individuen overeenkomstig de

achtergrondliteratuur in de bibliotheek, in de artikelen van Mazeland /

set van praktijken en artefacts die die situatie constitueren. Individuen zijn zo

Huisman / Schasfoort, Mazeland & Berenst, Goodwin, Button & Sharrock, nog

ingesteld (ge-tune-d) dat ze adequaat kunnen reageren op de specifieke structuur van de concrete situatie: "When tunings and affordances are sufficiently matched, the individual can enter into the particular interactive situation, both responding to others and shaping their responses so that a mutually constituted set of cognitive actions is possible." (1997: 5)

een keer Suchman en Swales & Rogers. Ondanks dat het kader waarin sprake is van coördinatie van herhaald voorkomende organisationele taken in de meeste van deze studies niet zo genoemd wordt, kun je de meeste van de onderzochte activiteiten als een SAS zien.

Aan de andere kant, bestaat kennis alleen zolang en voorzover de coconstructing group bestaat en interageert. Kennis is volledig situatie-afhankelijk. Als het individu geen deel meer heeft aan een bepaalde situatie, dan weet die er ook niks relevants meer van (denk aan 'de organisatie als brein' - Morgan -, maar dan geconcretiseerd in een projectgroep die iets opbouwt en een product levert, en zich dan weer opheft).

31

32

DEEL 2. DISCOURSEPRAKTIJKEN

______________________________________ excurs: hinkelen

5. TELLING THE CODE Naast het voorbeeld dat C. Goodwin in The blackness of black ontwikkelt, geeft hij ook het voorbeeld van M.H. Goodwin die - eigenlijk in heel ander

D. L. Wieder, 1974. Language and social reality: The case of telling the convict

onderzoekskader, genderspecifiek taalgebruik - onderzocht hoe meisjes het

code. The Hague: Mouton. Een samenvattend artikel van Wieder zelf is te

spel hinkelen spelen (hopscotch). Hinkelen integreert een verzameling van

vinden in de ordner met achtergrondliteratuur in de werkcollegekast in de

gebeurtenissen, rollen, regels, handelingen, uitingen, waarnemingen en

letterenbibliotheek.

beoordelingen

in

een

gemeenschappelijk

handelings-

en

sociaal

georganiseerd interpretatiekader (gebeurtenissen zijn bijvoorbeeld het met een krijtje noteren van tussenresultaten in het hinkelraster op de plavuizen,

In het hoofdstuk uit Linguistic Anthropology dat in de reader is opgenomen

rollen voor verschillende typen dlnrs (speelster die aan de beurt is,

(Theories of culture), bespreekt Duranti ook benaderingen van cultuur als

scheidsrechter, toeschouwer), regels om succesvolle van mislukte acties te

communicatie. Ik zou daar zelf ook een stukje geschreven hebben over

onderscheiden, specificeringen hoe deelnemers moeten bewegen en in wat

Wieder's onderzoek naar de subcultuur van een groep ex-gedetineerden in

voor houding, spelrelevante manieren van waarnemen en beoordelen, en

een halfway house (een soort open justitiële inrichting waarin ex-gevangenen

systematische taalgebruikspraktijken om toestanden als 'af' te benoemen,

een

resp. zulke benoemingen aan te vechten.

maatschappij in te kunnen). Wieder ontdekte dat de inmates in het halfway

gecontroleerde

reclasseringsfase

doorlopen

om

weer

terug

de

hun cultuur reproduceren en managen door elkaar de code te vertellen. Ze einde excurs _________________________

communiceren hun normen en waarden door voortdurend in gewone, alledaagse interacties aan te geven welk gedrag gewenst, resp. ongewenst en sanctioneerbaar is (bijvoorbeeld: help elkaar, je mag niemand verraden, niet slijmen, enzovoort). Dat vertellen van de code kan heel verschillende vormen aannemen (aan nieuwkomers vertellen of laten merken hoe het er hier aan toe gaat - een situatietype dat trouwens ook in films en romans erg vaak gebruikt wordt, denk aan eetzaal of doucheruimte scenes herinneringen

ophalen,

sterke

of

schandaalverhalen

-,

vertellen,

categoriseringen van personen in termen waarvan gedrag beschreven en geëvalueerd wordt ('mietje', 'slijmbal, 'verrader'), allerlei vormen van roddelen, bepaalde manieren van vragen stellen of ter verantwoording roepen, het steeds opnieuw demonstreren wat adequaat gedrag is tov elkaar en tov de staf, enzovoort.

33

34

Door steeds weer in allerlei mogelijke situaties en in de meest

5. 1

DESCRIPTIEVE PRAKTIJKEN: DE CATEGORISERING VAN PERSONEN

uiteenlopende vormen de code te vertellen - en dat gebeurt permanent opnieuw -, instrueren de bewoners elkaar hoe de wereld te interpreteren is en hoe ieder zich daarin te gedragen heeft. Opvallend is dat zo'n code heel

Sacks, H. 1972b. 'On the analyzability of stories by children.' In: J. Gumperz & D.

'flexibel' en op bijna alle relevante situaties toepasbaar is. De werkzaamheid

Hymes, eds., Directions in sociolinguistics: the ethnography of

van de code is juist gebaseerd op die flexibiliteit, daardoor wordt ze als het

communication. New York: Holt, Rinehart & Winston. pp. 329-345 (in de

ware omnirelevant. De code levert het interpretatiekader voor de meeste

ordner met achtergrondliteratuur)

soorten situaties en construeert die daardoor ook als zodanig (natuurlijk erg interessant, te kijken naar situaties die niet vanzelfsprekend gedekt worden Sacks, H. 1972a. 'An initial investigation of the usability of conversational data for

door de code, en welke hoe de leden van de cultuur de code dan repareren, respectievelijk bijstellen). Ze wordt daarom ook gebruikt om gedrag te

doing sociology.' In: D. Sudnow, ed., Studies in social interaction. New

verantwoorden (accountability), niet alleen door de inmates zelf trouwens,

York: Free Press. pp. 31-74 (in de ordner met achtergrondliteratuur)

maar ook door de staf (om te rechtvaardigen waarom bepaalde dingen niet lukken, bijvoorbeeld). Telling the code is de wijze waarop nieuwkomers in de

Wanneer je de wereld op een bepaalde manier in taal ‘vangt’, doe je in de

cultuur gesocialiseerd worden, en de vorm waarin de tegencultuur van de

betreffende context ook iets specifieks. Het gebruik en de selectie van

inmates zich reproduceert.

wereldbeschrijvende woorden -- voor het gemak onderscheid ik maar even

Ik ga ervan uit dat groepen in organisaties hun cultuur deels

tussen inhoudswoorden en functiewoorden -- heeft niet alleen een

instandhouden door elkaar, nieuwkomers en buitenstaanders op allerlei

referentiële,

manieren en in de meest uiteenlopende de code te vertellen (overigens: het

gedragssturende kant. In deze paragraaf wil ik een aantal studies bespreken

lijkt me niet uitgesloten dat buitenstaanders een andere code verteld wordt

waarin dat duidelijk naar voren komt, zonder echter naar theoretische

dan insiders, ook dat lijkt me een kenmerk van zulke codes). Als ik de

homogeniteit en consistentie te willen of kunnen streven. Ik zal studies

uitdrukking telling the code gebruik, refereer ik dus aan Wieder's analyses.

aanhalen waarin woordbetekenis vanuit heel verschillende theoretische

Overigens, bij het soort dingen dat geïnstrueerd wordt dmv telling the code,

invalshoeken bestudeerd worden. Dat is goed te zien aan de diversiteit van

moet je niet alleen denken aan Normen & Waarden (zoals bij Sanders &

terminologie die gehanteerd wordt (membership categorization device,

Neuijen, of de meer canonieke theorieën over interculturele verschillen). Ik

cultural concept, of institutional key word, etcetera). Al die benaderingen

denk dat er ook bij de coördinatie van coöperatieve, arbeidsdelige processen

hebben echter gemeenschappelijk dat ze voorbeelden beschrijven van de

- met name wanneer de daarin uit te voeren taken geleerd worden - sprake is

wijze waarop woorden gebruikt worden om de wereld te beschrijven en met

van een soort telling the code (vergelijk de artikelen van Linde en Orr in week

die beschrijvingen dingen te doen. Vandaar de term: descriptieve praktijken. 6

inhoudelijke

kant,

maar

ook

een

evaluerende

7). 6

Zie J. Bergmann, 1991: 'Deskriptive Praktiken als Gegenstand und Methode der

Ethnomethodologie.' In: M. Herzog & C. Graumann (Hgs) Sinn und Erfahrung. Phänomenologische Methode in den Sozialwissenschaften. Heidelberg, p. 86-102

35

36

en

ophouden met huilen, enzovoort). In onze cultuur wordt dat als een In een deel van zijn vroege werk, heeft Harvey Sacks -- de grondlegger van

rolgebonden taak van moeders gezien, die worden geacht problemen van

de conversatie-analyse -- onderzocht hoe het soort sociologisch redeneren er

babies zsm op te lossen.

beschrijven

Merk op dat categorieën en de ermee geassocieerde category bound

(categoriseren) en de handelingen die die personen doen in verband brengen

activities niet alleen een middel zijn om begrijpelijk en coherent over de wereld

met die categorisering. Dit deel van Sacks' werk is bekend geworden onder

te praten. Membership categorization devices (MCD's) zijn ook sociale tools die

de noemer membership categorisation device.

we gebruiken om orde aan te brengen in wat we waarnemen: die mevrouw

uitziet

waarmee

de

leden

van

een

cultuur

personen

In Sacks 1972b stelt Sacks de vraag hoe het komt dat we in het

daar in het park is niet zo maar een wildvreemde ten opzichte van die baby,

onderstaande kinderverhaaltje de mommy als de moeder van de baby uit de

nee, het is de moeder ervan. En dat ze het kind nu oppakt is ook niet toevallig.

eerste zin horen: « The baby cried. The mommy picked it up. »

Nee, dat is omdat het kind huilt.

Een eerste stap om dat te kunnen verklaren is het inzicht dat we

Merk verder op dat MCD' s, bijna onvermijdelijk ook een heel systeem

categorielabels gewoonlijk horen als een element van een geordende collectie

van normatieve tools aanbieden: een vrouw die een huilende baby niet meteen

van categorieën: we horen baby we als een term uit de collectie van

oppakt, is al gauw geen goede moeder, enzovoort.

categorieën waarmee de leden van het team familie beschreven kunnen

Als je dit soort mechanismes gezien hebt, kun je dus ook verbanden

worden. Andere categorieën die ook tot die collectie horen zijn moeder, vader,

leggen met hoe we bijvoorbeeld over leidinggevenden praten: een advies van

broer en zus (en misschien ook nog wel zoon, dochter of kinderen). Wanneer

een leidinggevende zal gauw anders begrepen worden dan dat van een

we na een beschrijving van een persoon als een baby, meteen daarna een

collega, een leidinggevende die nooit adviseert zal mogelijk daarom een minder

andere persoon als moeder beschreven horen, nemen we eigenlijk

goede baas gevonden worden.

automatisch aan dat het hier om de moeder van deze baby gaat (de

In een ander artikel uit diezelfde periode (1972b, zie de ordner met

consistentieregel, zie het artikel van Mazeland 1994 in de reader, of het artikel

achtergrondliteratuur) gaat Sacks nog een stap verder. Hij vraagt zich af hoe

van Sacks in de ordner met achtergrondliteratuur).

het komt dat we meteen weten wat een hulpvrager bedoelt die in een gesprek

Op grond van dit soort cultuurspecifiek geordende verzamelingen van categorieën creëren we echter nog veel meer sociale orde en textuele

met de hulptelefoon van een suicide prevention centre op een bepaald moment op een vraag van de hulpverlener reageert met 'I have no one to turn to.'

samenhang. We horen namelijk de tweede zin ('The mommy picked it up') als

Volgens Sacks organiseren we de relaties in onze sociale wereld in

een sociaal passende reactie op de toestand waarover in de eerste zin verteld

verschillende soorten relationele paren, bijvoorbeeld bijvoorbeeld in de paren

wordt. Dat komt omdat we bij een categorie als moeder niet alleen aan een

{echtgenoot, echtgenote}, {ouder, kind}, {vriend, vriend}, {neef, nicht},...,

mevrouw met kinderen denken, maar daar ook meteen een hele reeks van

{buur-buur}, {kennis, kennis}, {anonymus, anonymus}. De collectie van alle

sociaal passende rechten, plichten, taken en activiteiten mee associëren.

soorten relationele paren die relevant zijn voor beschrijving van iemands

Sacks typeert een deel van dat soort geassocieerde kennis als category bound

netwerk, ordenen we bovendien op een bepaalde manier in een meer

activities. Een recipiënt luistert zo naar het kinderverhaaltje dat de handeling

overkoepelende verzameling R. En als er bepaalde dingen gebeuren, of als

van de moeder als een categorie-gebonden activiteit begrepen wordt: de

we problemen hebben, dan biedt de ordening van R de criteria om te bepalen

moeder pakt het kind op omdat het huilt (om het te troosten, om het te laten

wie in R de meest geëigende persoon is om je tot te wenden. Heel goed of

37

38

erg ingrijpend nieuws vertel je eerst aan mensen die ten opzichte van jou in

woorden - persoonsbeschrijvende categorieën - en de eigenschappen die

een meer intieme relatie staan, - dat wil zeggen, daarvoor wend je je eerder

daarmee conventioneel, cultureel gestandiseerd geassocieerd worden. (Vgl.

tot iemand die lid is van de complementaire categorie in de relationele paren

de artikelen van Mehan en Mazeland & Berenst forthc. in de ordner met

die in de lijst hierboven eerder genoemd werden (dus eerder je partner of een

achtergrondliteratuur. Mehan gaat over hoe een schoolteam een kind

goede vriend, dan een kennis, etcetera). Idem dito wanneer je problemen

bestempelt als een leerling die behept is met een Learning Disability;

hebt. Wanneer je niemand hebt om aan te komen met je problemen, dan zit je

Mazeland

ofwel niet in een netwerk met paarrelaties waarvan de leden elkaar met dit

lerarenvergadering getypeerd worden).

&

Berenst

over

de

manier

waarop

leerlingen

in

een

soort dingen helpen, of je hebt ze al uitgeprobeerd en het werkte niet. Die

Een kerninzicht bij Sacks is dat er sprake is van samenhang tussen de

situatie legitimeert dat je je wendt tot een professionele instantie. Je maakt je

woorden in termen waarvan iets geformuleerd wordt en datgene wat daarmee

dan tot lid van een ander type relationeel paar, {cliënt, professionele

gedaan wordt. In twee van de studies die ook in de reader met

hulpverlener}. Zo'n hulpverlener is verplicht - category bound - je te helpen,

achtergrondliteratuur zijn opgenomen (Wieder en Hall & Valde), is dit verband

maar dat is een ander soort hulp en gebaseerd op andersoortige recht- en

tussen het beschrijvende, referentiële aspect van persoonscategoriseringen

plichtrelaties dan in het 'eigen' sociale netwerk. De ordening van relationele

en het daarmee geassocieerd (normatief) handelen bijna nog directer te zien.

paren in R en de daarmee verbonden rechten en plichten vormen niet alleen

Wieder laat zien dat de normen die de ex-gedetineerden in het halfway house

het interpretatieve kader om de uiting van de hulpvrager te kunnen snappen,

formuleren (bijvoorbeeld elkaar niet verraden, niet slijmen met de staf, geen

ze legitimeert zijn hulpvraag ook en vormt zelfs de leidraad voor zijn

voorkeursbehandelin willen hebben), gepaard gaan met code-geënte

handelingen. Een opmerking als I have no one to turn to, vraagt dus om

categorieën om personen te disqualificeren die zich wel schuldig maken aan

gedetailleerde kennis van de ordening van de sociale wereld waarin die

zulk 'fout' gedrag, - zoals kiss ass, snitch, of sniveler (slijmbal, verrader en

opmerking gemaakt wordt.

huilebalk of doetje). Iemand met zo'n categorie betitelen is ook een manier om

Het mooie van Sacks' kennissociologische analyses is ook dat ze een cultuurspecifieke semantiek zichtbaar maken: de leden van een cultuur

de daarmee geassocieerde norm te handhaven. Schelden als vorm van cultuurgebonden instructie, zeg maar.

ordenen hun sociologische kennis op zo'n manier in verzamelingen van

Iets vergelijkbaars is te zien de studie van Hall & Valde (eveneens in

relatiebeschrijvende categorieën dat de wijze waarop andere mensen

de ordner met achtergrondliteratuur). Zij onderzochten - via enquêtes - hoe

en

leden van organisaties het culturele concept 'brown nosing' (letterlijk:

gedragssturend werkt. Persoonsbeschrijvende termen zijn bijna nooit enkel

'kontkruipen', slijmen) invullen. Ook zo'n categorie is door en door normatief:

referentieel of descriptief neutraal. Zulke identiteitsbechrijvende categorieën

het is niet alleen een typering van een bepaald soort gedrag, en/of van het

nemen onvermijdelijk het hele sociale complex waarvan ze deel uitmaken

soort persoon dat zulk gedrag vertoont, het is ook normatief gesanctioneerd.

mee als interpretatief en normatief kader.

Binnen het normenstelsel dat de groep op dit informele niveau hanteert, gaat

gecategoriseerd

worden,

gedragsverklarend,

gedragsordenend

Ik verwacht dat een substantieel deel van het sociologisch redeneren

het om afkeurenswaardig gedrag. Bedenk overigens dat dit soort normen

en handelen van leden van organisaties in termen van zulke MCD's en de

vaak deel uitmaakt van een systematisch onder de direct observeerbare

daarmee

oppervlakte gehouden, informeel niveau van cultuur. Het is daarom bij uitstek

geassocieerde

distributies

van

rechten,

plichten

en

taken

geanalyseerd kan worden. Het gaat daarbij om gestructureerde collecties van

39

40

het niveau dat zich manifesteert en reproduceert door zulke heimelijke, besmuikte gespreksactiviteiten als roddel. Ik

moest

trouwens

erg

aan

5.2 BESCHRIJVINGEN VAN DINGEN, ABSTRACTE CONCEPTEN EN DE

7

dit

EIGENSCHAPPEN DAARVAN telling-the-code

aspect

van

scheldwoorden (= categorieën om personen negatief evaluerend te Goodwin, C. 1997. 'The blackness of black: Color categories as situated practice.'

beschrijven) denken, toen ik verleden week een steigerbouwer een van zijn

In: L. Resnick et al. (eds) Discourse, tools and reasoning: Esssays on

collega's voor mietje hoorde uitmaken. Daar was enige onenigheid aan

situated cognition. Berlin / NY: Springer, p.111-140

voorafgegaan omdat degene die zo uitgescholden werd, bezwaar had

Koole, T. and J. ten Thije 2001. 'The reconstruction of intercultural discourse:

gemaakt tegen de manier waarop de schelder 3 meter lange metalen

Methodological considerations.' In: Journal of Pragmatics, Vol. 33, p. 571-

steigerpalen van vijf hoog naar beneden 'gooide' (wel aan een touw, maar

87

toch, het was eerder gooien dan laten zakken). De vangers beneden hadden

Mazeland, H. 1994. 'Descriptieve praktijken. Pragmatische analyse van

de steigerpaal maar gewoon 'met twee handen' op te vangen en dat lukte ze

categoriseringen.' In: F. Maes e.a. (red.) Perspectieven in

niet meteen en - voorzover ik als buitenstaander kon zien - ook niet zonder gevaar

voor lijf en leden.

In zulke macho-subcultuurtjes

taalbeheersingsonderzoek. Dordrecht: ICG Publications, p. 267-279

werken

categoriseringen die duiden op het niet kunnen voldoen aan de stoere norm, als een instructie (code!) ten aanzien van het soort dingen waar je maar aan te voldoen hebt. Een beroemde, al wat oudere studie waarin dit soort

Er zijn goede redenen om categoriseringen van personen theoretisch te

mechanismen diepgaand en macrosociologisch inzichtgevend onderzocht

scheiden van dingen en de eigenschappen daarvan.

werd, is Willis 1977.

8

9

(zie vooral Schegloff

1996). Onze wereld is sociaal en de conceptuele systemen die we gebruiken om personen te typeren zijn anders van aard dan de conceptuele systemen in termen waarvan we dingen beschrijv en. Met dingen bedoel ik even heel uiteenlopende

soorten

'entiteiten'

als

beschrijvingen

van

toestanden,

gebeurtenissen, materiële objecten, abstracte concepten, plannen, beleid, gedachten, gevoelens, etcetera. Het onderzoek dat in deze paragraaf centraal staat is dat van Goodwin (1997), niet alleen omdat de notie situated activity system (zie § 4) erg belangrijk is voor een benadering van communicatie vanuit het cultuur-alssocially-distributed-knowledge perspectief, maar ook omdat Goodwin de samenhang tussen het beschrijvende en het handelingsaspect van de 7

Zie J. Bergmann, 1993. Discrete indiscretions. The social organization of gossip.

9

Zie Schegloff, E. 1996. 'Some practices for referring to persons in talk-in-interaction.

NY: Aldine / de Gruyter 8

A partial sketch of a systematics.' In: B. Fox (ed.) Studies in anaphora. Amsterdam / Philadelphia: Benjamins, p. 437-85

Zie P. Willis, 1977. Learning to labour, Westmead: Saxon House

41

42

betekenis

van

inhoudswoorden

inzichtgevend

karakteriseert.

Andere

onderzoeken die hier relevant zijn, worden besproken in artikelen in de reader

vanzelfsprekend oordeel dat vakkundig gedaan moet worden door het uitvoeren van een reeks van systematische werkpraktijken. (1997: 111) In zijn discussie met meer universalistische benaderingen van woord-

(Koole & Ten Thije 2001 en Mazeland 1994). Situated cognition onderzoekers als Goodwin, Suchman of Hutchins

en categoriebetekenissen - waarin taal veel meer wordt opgevat als een

kijken naar de wijze waarop menselijke cognitie vorm krijgt en behoudt in en

contextloos en gebruiksonafhankelijk systeem van regels (echt een 'code') -

door het concrete taalgebruik in interacties en in de materiële objecten die

pleit

mensen gebruiken om taken uit te voeren. Terwijl in het 'universalistisch'

betekenisopvattingen van de taalfilosoof Wittgenstein. In zijn latere werk pleit

gerichte onderzoek van taal en cognitie de nadruk ligt op aspecten die

Wittgenstein voor een benadering van taalgebruik die heel treffend

Goodwin

voor

een

benadering

die

meer

in

lijn

is

met

de

contextvrij en onafhankelijk van specifieke gebruikssituaties algemeen zouden

gekarakteriseerd kan worden met de metafoor (!) familiegelijkenis: de

gelden, kijkt Goodwin bijvoorbeeld naar veel rommeliger lijkende, minder

gebruiksspecifieke betekenis van woorden en uitdrukkingen zou je kunnen

elegant

relevante,

zien als gebruiksafhankelijke articuleringen van de mogelijkheden van een

gestructureerde

praktijken

waarmee

mensen

concrete

open, steeds slechts gedeeltelijk en ad hoc gestructureerd netwerk van

handelingsprocessen in specifieke, taakgebonden werksituaties (situated

overlappende en deels aangrenzende betekenissen en gebruikswijzen.

activity systems). Voor een groep chemici in een laboratorium die moeten

Wanneer Goodwin laat zien dat de chemici in het laboratorium bij het

beslissen wanneer bij het bereiden van een vezel een chemische reactie

bereiden van een technische vezel moeten leren wanneer de reagerende

gestopt moet worden, is de bepaling of de reagerende stof al 'jet black'

substantie nu precies jet black (git- / pikzwart) is - en daar onder andere weer

(gitzwart) is, geen contextloze activiteit die simpel met behulp van een

metaforen voor gebruiken die in dit team kennelijk instructief zijn (zo zwart als

universeel kleurenschema uitgevoerd kan worden. De chemici hanteren

oerang-oetanghaar is nog niet goed, wel gorillazwart !) , dan is dat een

uiteenlopende technieken om te kunnen bepalen of iets pikzwart is.

voorbeeld van de situatie- en gebruikersspecifieke constitutie van de

categoriegestuurde

onderscheidingen

maken

in

betekenis van die categorie. De leden van het team moeten in de PS

'jet'

black

(letterlijk:

'git'-zwart)

is

ook

weer

metaforisch

samengesteld: git (engels 'jet') is volgens Van Dale een door verkoling

gebruikssituatie leren wat ze gezamenlijk onder gitzwart verstaan. Goodwin (1997: 133) citeert Wittgenstein in dit verband:

van hout ontstane zwarte delfstof / pikzwart: het morfeem pik in deze "If language is to be a means of communication there must be

samenstelling is een variant van pek, 'teer'.

agreements

not

only

in

definitions

judgments"(Wittgenstein 1958; § 242).

De technieken om te bepalen of de te bereiden vezel gitzwart is, horen tot een

but

also

(...)

in

10

lokaal activiteitensysteem dat op zijn beurt weer onderdeel is van het werk van een specifiek professioneel team ('relevant community of practice').

De - gesitueerde, 'embodied' - praktijken die de geochemici gebruiken om de

Nieuwkomers moeten het situatie- en taakgebonden gebruik van zo'n

kleur van de stof te beoordelen die ze aan het bereiden zijn, zijn centrale

categorie leren, en dat kan alleen door leren in de praktijk ('embodied apprenticeship'). Voor de chemici is de kleurnaam pikzwart dus geen vooraf geformuleerde,

43

contextvrije,

universele

categorie,

maar

een

10

Wittgenstein, L. 1958/82. Philosophische Untersuchungen. Frankfurt a/M: Suhrkamp (NB: Goodwin verwijst naar de Engelse vertaling)

niet-

44

factoren in het proces waarin de beoordelingen worden gemaakt op grond

programmatische invulling en vormgeving van het beleid opgehangen werd

waarvan een categorienaam - zoals in dit geval gitzwart - op de juiste manier

aan het gebruik van zogenaamde institutionele sleutelwoorden.

kan worden toegewezen. Die praktijken zijn systematisch, taakgebaseerd

Institutionele sleutelwoorden zijn woorden (of samenhangende clusters

georganiseerd en maken deel uit van de kennis en competenties van de

van woorden en uitdrukkingen) die een complexe, institutiespecifieke

relevante

relevant

betekenis hebben en die door de relevante gebruikersgemeenschap gebruikt

practitioners'). Vanuit een Wittgensteiniaans perspectief betekent dit ook, dat

worden als labels ter aanduiding van kernnoties in het ideeëngoed dat als

de betekenis van zo'n naam (categorie-label) niet de referent ervan is - bijv.

leidraad voor het interactioneel handelen in de institutie fungeert. In het door

een bepaalde zone in het kleurenspectrum die aangeduid wordt met de

K&TT onderzochte projectteam was de 'interculturele benadering' zo'n

betreffende kleurnaam -, maar veel meer de set van praktijken die ingezet

programmatisch relevante uitdrukking. Het mooie is dat K&TT niet alleen

worden om die categorie competent binnen een relevant activiteitstype te

kunnen laten zien dat de invulling van dit label zich in de loop van de tijd

gebruiken

(zie Goodwin 1997: 133). Om het nog maar een keer

ontwikkelt en verandert (bijvoorbeeld van intercultureel samengestelde

samenvattend, steekswoordsgewijs te zeggen: vanuit het perspectief van de

lerarenteams naar meer nadruk op het realiseren van doelstellingen die

gebruikers is de betekenis van woorden die in een situated activity system

emancipatie van allochtone groepering mogelijk maken), maar dat die

gebruikt worden

verandering in invulling ook samenhangt met de discussie en de

gemeenschap

van

professionals

('community

of

onderhandelingen in het team. De oorspronkelijke invulling van het ¾

embodied,

institutionele

¾

situated,

autochtone projectleden, terwijl de emancipatoire concretisering van de notie

¾

socially distributed,

pas later door de allochtone teamleden gearticuleerd werd.

¾

descriptive and procedural.

sleutelwoord

was

bijvoorbeeld

vooral

gemunt

door

de

De betekenis van woorden kan dus situatiespecifiek onderhandeld en aangepast worden, en de aard van die onderhandelingen en aanpassingen

In het artikel van Koole & Ten Thije (2001, zie ordner) wordt een gedeeltelijk

hangen vaak samen met de specifieke identiteiten en belangen die een

vergelijkbare benadering en detail uitgewerkt in een onderzoek naar wat

bepaalde partij in de betreffende interacties heeft. Dat is ook een beetje een

K&TT institutional key words noemen. Door analyse van de documenten

van de belangrijkste inzichten in Mazeland 1994 en Mazeland et al. 1995.

(notulen, beleidsstukken) en de transcripties van werkbesprekingen van een

Mazeland

'gemengd'

voorlichtingsdienst onderhandelt over de invulling van de openingstijden. In

samengesteld

projectteam

van

onderwijsexperts

in

een

onderwijsadviesdienst (2 Surinaamse-Nederlanders en 4 ouderwetse witte

die

1994

laat

onderhandelingen

zien

is

hoe

met

een

name

team

van

van

belang

een

gemeentelijke

welke

praktische

Nederlanders) dat onderwijsbeleid moest ontwikkelen in verband met de qua

werkconsequenties toegeschreven moeten worden aan het wel of niet open

herkomst gemengde samenstelling van leerlingenpopulaties op scholen.

zijn van de dienst. De onderhandeling over de situatiespecifieke betekenis

Koole & Ten Thije waren in de gelukkige omstandigheid dat ze de interacie in

van het woord open heeft dit geval praktische consequenties voor de wijze

dit team vanaf het begin en longitudinaal voor de duur van het hele project

waarop een team van 12 medewerkers het werk voor een periode van enkele

konden bestuderen. Een van de dingen die zij zagen gebeuren is dat de

maanden zullen invullen.

45

46

Mazeland,

Huisman

en

Schasfoort

1995

(in

de

ordner

met

achtergrondliteratuur) beschrijven iets vergelijkbaars voor de manier waarop

6. DISCOURSE PRAKTIJKEN II (INTERACTIEFORMATS, VERHALEN, TEKSTFORMATS): tipjes van de sluier

reisbureaumedewerkers met klanten 'onderhandelen' over producten door onder

andere

de

geografische

scope

van

categorieën

waarmee

reisbestemmingen worden aangeduid, op te rekken. Dit artikel bevat trouwens

Helaas ben ik er nog niet aan toegekomen om dit gedeelte verder uit te

ook een mooi voorbeeld van de wijze waarop organisaties eigen invullingen

werken. De globale redenering was echter ongeveer als volgt. Net zoals op

geven aan woordbetekenissen (een reisbureau hanteert bijvoorbeeld de regel

het niveau van het woordgebruik, kun je in de manieren waarop de leden van

'15 jaar oud is bij ons volwassen').

organisaties met elkaar en de buitenwereld communiceren, allerlei vormen van standaardisering en routinisering zien. Groepen van mensen ontwikkelen

Kortom: de woorden die de leden van organisaties gebruiken om hun taken in

routines om vaker terugkerende problemen en taken te kunnen uitvoeren. De

'situated activity systems' te kunnen uitvoeren, zijn descriptieve praktijken

discourse praktijken waaruit zulke routines bestaan, moet je zien als

waarin

cultuurspecifiek

organisatiespecifieke repertoires van handelings- en communicatievormen,

interactioneel vorm wordt gegeven. Het zijn niet alleen instrumenten zijn om

organisatieculturen dus. Het is de bedoeling om in week 5 interactieformats in

die wereld te beschrijven en te beoordelen, maar ze vormen ook een leidraad

mondelinge interactie te bespreken die tot het repertoire van een CoP horen

voor de vormgeving van het handelen.

(VdSchoot & Mazeland, Button & Sharrock, Huisman).

de

conceptualisering

van

de

eigen

wereld

In week 6 worden de functies van verhalen vertellen besproken (algemeen: Telling the code natuurlijk, maar er is nogal verschil tussen bijvoorbeeld verhalen waarin een soort management-gestuurde officiële geschiedschrijving wordt gedaan (Linde 2001), verhalen die de basis vormen voor verslaglegging in institutional memories in allerlei dossiers (Linde 1999), of verhalen waarin allerlei ervaringen en inzichten aan andere leden van een CoP worden doorgegeven (Orr). In week 7 wil ik laten zien dat bepaalde genres geschreven teksten in organisaties ook vaak een bepaald CoP specifiek, gestandaardiseerd format hebben (Cornelis, Pander Maat, Pogner).

47

48

«Haar oordeel was vernietigend.»

7. EXCURS: HET METAFORISCHE KARAKTER VAN ONZE MANIEREN

«Zijn verweer was zwak .»

VAN PRATEN OVER EN KIJKEN NAAR ONZE WERELD (week 9)

«Die opmerking was raak.» «Hoewel op zijn hoede was voor een tegenaanval, haalde zijn

Lakoff, G. & M. Johnson 1980. Metaphors we live by. University of Chicago

tegenstander hem in een vlijmscherp betoog genadeloos onderuit.

Press (in de reader: capita selecta uit de Nederlandse vertaling, SUN

Uiteindelijk droop hij zwaar aangeslagen af.»

1999)

«Ze kreeg het meteen met hem aan de stok. Na de eerste

Gülich, E. 2003. 'Conversational techniques used in transferring knowledge between medical experts and non-experts.' In: Discourse Studies,

schermutselingen verloor ze gaandeweg steeds meer terrein en

Vol.5/2, p. 235-263

manoeuvreerde zich uiteindelijk in een onhoudbare positie.»

Zulke vergelijkingen impliceren niet dat we denken dat discussies een type oorlog zijn, maar dat de notie discussie gedeeltelijk gestructureerd, begrepen, Je kunt bijna geen regel in de krant lezen zonder het basisidee van deze

geïmplementeerd, en geformuleerd wordt in termen van strijd. We

paragraaf bevestigd te zien. Vandaag (20 oktober 2003) had de krant het

structureren de notie discussie gedeeltelijk in termen van het metaforische

bijvoorbeeld over de prijzenoorlog tussen de supermarkten, en in de

concept argument is war («discussie is oorlog»). Het concept is metaforisch

economiebijlage sprak een CEO over het leiden van zijn concern als het

gestructureerd en die structurering

behoedzame navigeren van een groot, log zeeschip. Hoe systematisch en

uitdrukkingen die we gebruiken om over discussieverschijnselen te praten. Bij

vergaand die metaforische benadering van de wereld kan zijn, hebben we ook

zulke uitdrukkingen zoals die in de lijst hierboven gaat het dus niet om een

al kunnen zien in het boek van Morgan. De analytische invalshoek en de

incidentele, toevallig goed getroffen manier van niet-letterlijk praten over

conceptuele samenhang om te theoretiseren over een bepaald type

discussies, maar het is in onze cultuur juist de gewone, conventionele manier

organisatie werd daarin steeds geformuleerd in termen van een bepaald

van praten over discussies. We nemen discussies op die manier waar. Die

metaforisch concept (de organisatie als machine, als organisme, als brein,

systematische metaforische conceptualisering van de notie discussie

etc.).

structureert overigens op zijn beurt ook weer de activiteit discussie (we De centrale claim in het boek van George Lakoff en Mark Johnson -

Metaphors we live by

(1980) - is dat menselijke denken in hoge mate

wordt gerealiseerd in de talige

ervaren discussies in die termen, en handelen daar ook naar). Het gaat dus om een manier van denken die ons handelen stuurt. (L&J 1980: p.5-7)

metaforisch van aard is. We spreken over metaforen wanneer we het ene

Volgens L&J is het gebruik van een metafoor dus meestal niet iets

ding in termen van een ander ding begrijpen, ervaren en formuleren. In de

incidenteels, zoals soms het geval lijkt bij literaire metaforiek. Menselijke

reeks uitdrukkingen hieronder, wordt discussie bijvoorbeeld steeds in termen

cognitie heeft principieel een sterk metaforisch karakter. Het menselijke

van een gevecht of oorlog geformuleerd:

conceptuele systeem is metaforisch gestructureerd. Metaforische talige uitdrukkingen zijn deel van zulke conceptuele

49

«Ze werd hard aangevallen, maar ze verdedigde zich goed»

systemen. Veel vaste talige uitdrukkingen worden überhaupt niet als

«Dat bestrijd ik.»

beeldspraak ervaren. Bijvoorbeeld: aan uitdrukkingen zoals je kans grijpen,

50

-

niet meezitten, loser, quitte staan, even passen ligt weliswaar het

metonymie.

metaforische concept «het leven is een (gok)spel» ten grondslag, maar wie ervaart een typering als 'hij heeft verkeerd gegokt' nog als beeldspraak? Het

De metaforische concepten in termen waarvan we ons denken en praten

is gewoon alledaags taalgebruik dat bij een bepaald onderwerp en de situatie

structureren en vormgeven, hebben weliswaar een deels identieke, universele

past. L&J karakteriseren dit soort uitdrukkingen dan ook als literal expressions

fysieke basis, maar kunnen toch sterk per cultuur verschillen. Metaforische

structured by metaphorical concepts.

concepten zoals discussie is oorlog, tijd is geld, of mogelijk ook communicatie is transport zijn typisch voor onze westerse industriële culturen. Een paar jaar

Voor een meer gedetailleerde en technische uitwerking van het algemene

geleden heb ik in de context van dit college nog een artikel gebruikt waarin de

idee verwijs ik verder naar het boek van L&J (zie ook de sheets die ik in het

metaforische structuren onderzocht werden die ten grondslag liggen aan de

hoorcollege gebruikt heb op Nestor). Steekwoorden:

manier waarop Chinese managers over gevoel en verstand praten en denken. Dat leek er beduidend anders uit te zien dan bij 'ons' (vgl. K.J. Krone and J.M.

¾

Het

systematische

karakter

van

metaforische

concepten

(systematische relaties, vaak logisch geïmpliceerd en inferentieel

Morgan 2000. 'Emotion metaphors in management: The Chinese experience.' In: S. Fineman (ed.) Emotion in Organizations. Sage, p. 83-100). Volgens L&J zullen de meest fundamentale waarden in een cultuur

reconstrueerbaar) ¾

¾ ¾

De gerichte gedeeltelijke conceptualisering (highlighting van de ene set

compatible zijn met de metaforische structuur van de meest fundamentele

van kenmerken en tegelijk en bijna onvermijdelijk hiding van andere

concepten uit die cultuur. De paters in een trappistenklooster, of pioniers in de

eigenschappen)

milieubeweging kunnen misschien wel 'minder / kleiner is beter' tot richtlijn

De

context-

en

participant-afhankelijke

interpretativiteit

van

maken, maar over het algemeen maken ze daar enkel de structuur van een

metaforische uitdrukkingen

beperkt

aantal

concepten

aan

ondergeschikt

en

blijven

ze

bijna

Verschillende soorten metaforen:

onontkoombaar op de mainstream value 'virtue is up' gericht. Hoewel centrale

-

structurele metaforen

orientaties zoals op / neer, in / uit, centraal / perifeer, dichtbij / ver, actief /

-

oriëntatie-metaforen (bijvoorbeeld: op / neer, binnen / buiten, actief

passief (dit laatste paar is dus niet ruimtelijk) in alle culturen wel een rol lijken

/ passief).

te spelen, kan de selectie en richting daarvan variëren (ten aanzien van de

NB. 1: de keuze voor een bepaalde waardering van ruimtelijke

vraag welke concepten op welke manier een rol spelen). Er zijn bijvoorbeeld

oriëntaties wordt niet alleen bepaald op grond van fysieke

culturen waarin evenwicht en centraliteit een veel belangrijkere plaats

analogie, maar wordt ook gestuurd door principes van culturele

innemen, of culturen die positiever aankijken tegen passiviteit. (vgl. L&J,

coherentie.

hoofdstuk 5: Metaphor and cultural coherence).

NB. 2: realiseer je ook dat oriëntatie-metaforen op hun beurt weer

-

51

tot de principes kunnen horen in termen waarvan metaforische

Mutatis mutandis, kun je mogelijk vergelijkbare dingen zeggen over de

concepten gestructureerd zijn.

metaforische concepten die in een organisatie gebruikt worden. Een deel van

ontologische metaforen (substantie, container (area, visual field,

de cultuur van een organisatie krijgt vorm in specifieke constellaties en

[events, actions, activities and states], personificatie)

invullingen van bepaalde metaforische concepten. Zo werden bij Ikea zowel

52

klant- als personeelsrelaties in termen van familierelaties geformuleerd, of zie

Zoiets wordt tot communicatieve 'bedrijfscultuur' wanneer die manier van

je bij kleine, net beginnende bedrijven vaak zelfbeschrijvingen van het hele

formuleren van professionele kennis in voorlichtingssituaties niet eenmalig is,

team als «wij kleine jongens tegen de rest van de wereld». Kenmerkend voor

maar regelmatig en door meer leden van de organisatie op die manier gedaan

deze metaforische structuren is overigens dat in beide gevallen mogelijke

wordt. Dat bleek ook zo te zijn in de organisatie waar Gülich deze data

belangentegenstellingen tussen eigenaar, top (!) en 'lagere' (!) werknemers

verzameld heeft.

systematisch niet gearticuleerd worden (highlighting en hiding). Zulke groeps-

__________________________________________

en situatiespecifieke manieren van aankijken tegen de wereld worden dus overgedragen in de manier waarop er over de wereld gepraat wordt. Telling the code kan dus heel impliciet, vanzelfsprekend en eigenlijk ook permanent gedaan worden! Een ander voorbeeld was de Ikea-webtekst die in het college als oefening wordt. In het eerste deel van die tekst werd de marketingpolitiek van Ikea geformuleerd als een politieke keuze waarin Ikea solidair en menslievend de kant kiest van de gewone mensen met een kleine beurs die geen dure design meubelen kunnen kopen. In een tweede stap werd de winkel / klant relatie vervolgens systematisch als een vorm van partnerschap voorgesteld: ieder levert zijn bijdrage om het product zo betaalbaar mogelijk te maken. Het artikel van Gülich (2003) is een mooi voorbeeld hoe metaforische structuren een rol spelen in expert / leek-interacties. Gülich onderzoekt situaties

waarin

medische

experts

patiënten

voorlichten.

Structurele

metaforen die in dat type voorlichting gebruikt werden zijn bijvoorbeeld typeringen van het hart als motor of machine, de bloedsomloop als een transportsysteem, of de stofwisseling als een verbrandingsinstallatie. Prachtig is de wijze waarop in een bepaald type patiëntenvoorlichting een lichaamsdeel

gepersonifieerd

wordt:

een

spiercel

wordt

consequent

opgevoerd als een sprekend en denkend personage (personifiëring):

'dan zegt de spiercel het volgende tegen zichzelf ... als die kerel morgen weer gaat hardlopen, dan zal ik nu alvast beginnen om triglycerine aan te maken en het op te slaan, dan heb ik het morgen al als ie weer gaat lopen ... ' (2003: 243)

53

54

Literatuur in de reader, versie 2005/6

discourse practices III (week 6) ivm functies van verhalen vertellen in organisaties

algemeen over Cultuurtheorie (week 3) Duranti, A. 1997. Linguistic anthropology. (Hoofdstuk 2: 'Theories of culture.') Cambridge University Press, p. 23-50 Wenger, E. 1998. Communities of practice. Learning, meaning and identity. Cambridge University Press (proloog en deel 1, pag 1 t/m 142) Hutchins, E. 1995. Cognition in the wild. Cambridge, MA: MIT Press, hoofdstuk 4: ‘The Organization of Team Performances.’, pag 175 – 228 (met name pp. 174204 en 226-228). Goodwin, C. 1997. 'The blackness of black: Color categories as situated practice.' In: L. Resnick et al. (eds) Discourse, tools and reasoning: Esssays on situated cognition. Berlin / NY: Springer, p.111-140

Wieder, D. 1974. Language and social reality: The case of telling the convict code. The Hague: Mouton.). Samenvatting uit: D. Edwards 1997. Discourse and cognition. Sage, pp. 66-68 Linde, C. 2001. 'Narrative in institutions.' In: D. Schiffrin et al. (eds.) The handbook of discourse analysis. Oxford, etc.: Blackwell, p. 518-35 Linde, C. 1999. 'The transformation of narrative syntax into institutional memory'. In: Narrative Inquiry, 9/1. p.139-74. Orr, J. E. 1996. Talking about machines. An ethnography of a modern job. Ithaca / London: Cornell University Press (hfst. 7, misschien ook hfst. 8) discourse practices IV (week 7) mbt geschreven teksten, tekstformats, document-production

Descriptieve praktijken (week 4) Goodwin, C. & M.H. Goodwin 1996. 'Seeing as a situated activity: Formulating planes.' In: Y. Engeström & D. Middleton (eds) Cognition and communication at work. Cambridge University Press, p. 61-95 Koole, T. and J. ten Thije 2001. 'The reconstruction of intercultural discourse: Methodological considerations.' In: Journal of Pragmatics Vol. 33, p. 571-87 (m.n. de paragraaf over 'institutional key words') Mazeland, H. 1994. 'Descriptieve praktijken. Pragmatische analyse van categoriseringen.' In: F. Maes e.a. (red.) Perspectieven in taalbeheersingsonderzoek. Dordrecht: ICG Publications, p. 267-79 discourse practices II (week 5, interactieformats) M. van der Schoot en H. Mazeland, 2005. 'Probleembeschrijvingen in werkbesprekingen.' In: Tijdschrift voor Taalbeheersing, 27/1, p. 1-23 Huisman, M. 2001. 'Besluitvormende episodes en lokale participatiekaders.' Hfst. 6 uit: M. Huisman, Besluitvorming in vergaderingen. Organisaties, interactie en taalgebruik. Utrecht: LOT, p. 93-138 Button, G. & W. Sharrock 2000. 'Design by problem-solving.' In: P. Luff, et al.(eds) Workplace studies. Recovering work practice and informing system design. Cambridge University Press, p. 46-67

55

Cornelis, L. 2001. 'Over BAUS en advocatoria (en niet gaan zeuren). Tekstkwaliteitszorg bij een arbodienst.' In: Tekstblad, nr.3, p. 34-39 Pander Maat, H. 1989. 'De probleem-oplossingspresentatie in advertenties en adviesteksten.' In: Gramma, Jrg.13, nr.1, p.1-22 Sleurs, K., G. Jacobs en L. van Waes 2003. 'Constructing press releases, constructing quotations: A case study.' In: Journal of Sociolinguistics 7/2, p.192-212 Uitstapje (week 9) de benadering in de cognitieve linguïstiek, expert / leek-interactie Lakoff, G. & M. Johnson. 1980. Metaphors we live by. University of Chicago Press (enkele centrale hoofdstukken uit de Nederlandse vertaling, SUN 1999) Gülich, E. 2003. 'Conversational techniques used in transferring knowledge between medical experts and non-experts.' In: Discourse Studies, Vol.5/2, p. 235-263

56

ACHTERGRONDLITERATUUR Ordners werkcollegekast Letterenbibliotheek achtergrondliteratuur bij 'algemeen over cultuurtheorie' Schutz, A. 1953. 'Concept and theory formation in the social sciences.' In: Philosophy and Phenomenological Research, Vol.XIV. (herdruk in: A. Schutz, 1962. Collected Papers 1: The problem of social reality. Dordrecht, etc.: Kluwer, p. 3-47 (m.n. ivm notie 'socially distributed knowledge') Resnick, L.B., C. Pontecorvo and R. Säljö, 1997. 'Discourse, tools and reasoning: essays on situated cognition.' In: In: Resnick, L.B., R. Säljö, C. Pontecorvo and B. Burge (eds) 1997. Discourse, tools and reasoning. Essays on situated cognition. Berlin / New York: Springer, p. 1-20 Wieder, D. 1974. 'Telling the code.' (Excerpts from D. L. Wieder, 1974. Language and social reality: The case of telling the convict code. The Hague: Mouton). In: R. Turner (ed.) Ethnomethodology, Harmondsworth: Penguin Books. 14572 Button, G. & R. Harper 1993. 'Taking the organisation into accounts.' In: G. Button (ed.) Technology in working order. Studies of work, interaction and technology. London / NY: Routledge, p. 98-107 Suchman, L. 1997. 'Centers of coordination: A case and some themes.' In: L.B. Resnick et al. (eds) Discourse, tools and reasoning: Esssays on situated cognition. Berlin / NY: Springer, p. 41-62 Streeck, J. & S. Mehus (forthc.) 'Microethnography: The study of practices.' In: K. Fitch & R. Sanders (eds.) Handbook of language and social interaction. (verschijnt 2005?) Sarangi, S. & C. Roberts 1999. 'The dynamics of interactional and institutional orders in work-related settings.' In: S. Sarangi & C. Roberts (eds) Talk, work and institutional order: Discourse in medical, mediation and management settings. Berlin: Mouton de Gruyter, p. 1-57 achtergrondliteratuur bij ‘descriptieve praktijken’ Sacks, H. 1972a. 'On the analyzability of stories by children.' In: J. Gumperz & D. Hymes, eds., Directions in sociolinguistics: the ethnography of communication. New York: Holt, Rinehart & Winston. pp. 329-345 Sacks, H. 1972b. 'An initial investigation of the usability of conversational data for doing sociology.' In: D. Sudnow (ed.), Studies in social interaction. New York: Free Press, p. 31-74 (Membership categorization devices)

57

Mazeland, H., M. Huisman and M. Schasfoort, 1995. 'Negotiating categories in travel agency calls.' In: A. Firth (ed.) The discourse of negotiation: Studies of language in the workplace. Pergamon Press, p. 271-97 Mazeland, H. & J. Berenst (forthc.) Assessing pupils in a teacher-staff meeting. (Paper presented at the Sixth symposium on talk in institutional settings. October 25-26 2001. Vrije Universiteit Amsterdam) Hall, B.J. & K. Valde 1995. 'Brown-Nosing as a cultural category in American organizational life.' In: Research on Language and Social Interaction, 28/4. p. 391-419 (roddelen)

achtergrondliteratuur ivm discourse practices II (mondelinge interactie) Goodwin, C. 1996. 'Transparent vision.' In: E. Ochs, E. Schegloff and S. Thompson (eds) Interaction and Grammar. Cambridge: Cambridge University Press, p. 370-404 Goodwin, M. 1995. 'Assembling a response: Setting and collaboratively constructed work talk.' In: P. ten Have & G. Psathas (eds) Situated order. Washington, DC: University Press of America, p. 173-186 Goodwin, M. H. 1996. 'Informings and announcements in their environment: prosody within a multi-activity work setting.' In: E. Couper-Kuhlen & M. Selting(eds) Prosody in conversation. Cambridge: Cambridge University Press, p. 436-61 Skårup, T. 2004. 'Brokering and membership in a multilingual community of practice.' In: R. Gardner & J. Wagner (eds) Second language conversation. New York: Continuum, p. 40-57 Lentz, L. 1995. 'De geschiedenis van het openingspatroon in Nederlandse telefoongesprekken.' In: E. Huls & J. Klatter-Folmer (red.), Artikelen van de Tweede Sociolinguïstische Conferentie. Delft: Eburon, p. 403-17 Firth, A. 1995. 'Multiple mode, single activity: "Telenegotiating" as a social accomplishment.' In: P. ten Have & G. Psathas (eds) Situated Order. Washington, DC: University Press of America, p.151-172 Luff, P. & C. Heath 2002. 'Broadcast talk: Initiating calls through a computermediated technology.' In: Research on Language and Social Interaction, 35/3, p. 337-66 Heath, C. & P. Luff 2000. 'Animating texts: the collaborative production of news stories.' Hoofdstuk 3 uit: C. Heath & P. Luff, Technology in action. Cambridge University Press, p. 61-87

58

Mehan, H. 1996. 'The construction of an LD Student: A Case Study in the Politics of Representation.' In: M. Silverstein & G. Urban (eds) Natural hisories of discourse. Chicago and London: The University of Chicago Press, p. 253-276.

achtergrondliteratuur ivm discourse practices IV (geschreven teksten, knowledge buffers, institutional memory) Gunnarson, B.-L. 1997. 'The writing process from a sociolinguistic viewpoint.' In: Written communication, Vol.14/1, p. 139-88 Gunnarsson, B.-L., 2000. 'Discourse, organizations and national cultures.' In: Discourse Studies 2/1. p. 5-33 Janssen, D. 1991. Schrijven aan beleidsnota's. Schrijfprocessen van beleidsambtenaren empirisch-kwalitatief onderzocht. Groningen: WoltersNoordhoff (één case-beschrijving uit hoofdstuk 5, plus hoofdstuk 6) Pogner, K.H. 2003. 'Writing and interacting in the discourse community of engineering.' In: Journal of pragmatics, Vol.35, p. 855-67 Suchman, L. 2000. 'Making a case: 'knowledge' and 'routine' work in document production.' In: P. Luff, J. Hindmarsh and C. Heath (eds), Workplace studies. Recovering work practice and informing system design. Cambridge: Cambridge University Press, p. 29-45 Swales, J.M. & P.S. Rogers 1995. 'Discourse and the projection of corporate culture: The mission statement.' In: Discourse and Society, Vol.6/2. p.223-42.

59