Geschiedenis
het Wilde
van
Zwijn
(Sus scrofa) in Nederland Jan
de
Rijk
Edelhert, Ree
lieveling broer
Wilde
en
deze drie
van
soorten
jagers
van
Het Wilde
gevreesde
Zwijn
slotte,
ten
Het Ree stond
publiek.
en
weinig was
door
een
sommigen gewaardeerde,
maar
door velen
geschiedenis
van
dit
’ijzervarken’
in Nederland worden beschre-
(1).
ven
door
Bescherming
jachtrecht
Het
Het jachtrecht is in Nederland omstreeks 800 stand
tot
gekomen. Daarvoor gold
vrije jacht; het wild ving.
was
ontwikkeling
De
het
gevolg
van
jachtwild of
een
voor
van
jachtrecht is
een
hoeveelheid
schaarse
een
hoge jachtdruk. Het die
vaak de landsheer,
is
regaal
van
dan
bepaalt dat het wild
heeft de landsheer
deel
een
Vaak
jachtrecht.
(koninklijk)
die rechten
van
Wilde
verdween
Zwijn
daardoor
als
standwild uit Nederland.
de
nog
degene die het
koninklijk bezit is. Men spreekt in zo’n geval
Verspreidingsgeschiedenis Het
Wilde Zwijn
waarschijnlijk derland Vanaf
over
is
verspreid
de
late
sinds
de
laatste ijstijd
het grootste deel geweest
Middeleeuwen neemt
Ne-
van
(Clason
1985).
het
ver-
spreidingsgebied door de bevolkingsgroei
en
de voortgaande ontginningen geleidelijk af. De afname
van
de verspreiding zal hier
voor
anderen afgestaan. Hieruit is het heerlijk
aan
jachtrecht
het
en
jachtrecht
de
voor
adel
voortgekomen.
Nederland
sterk
den
aan
De
ming.
op
Dit
enkelen.
zeer
effectieve
kleine
een
was
grof wild voorbehou-
maakte vorm
groep
het jachtrecht
van
wildbescher-
jagers regelden hun
jachtbelangen onderling van
Wel
provincie.
per
steeds het jachtrecht
tot een
door het
maximaal afschot,
instellen
schoontijden
en
wildparken. Naar buiten hebben zij hun belangen beschermd door streng tegen stropers treden. Zonder dergelijke maatregelen
op te
al
zou
eeuwen
groot deel
van
geleden al het grof wild het kleine wild zijn
en een
uitgestor-
ven.
Voor
het Wilde Zwijn gold deze bescherming
in diverse gebieden andere gebieden wenst,
want
te
nog
was
tot
de 18de
het al eerder
schadelijk
Vanaf omstreeks meer
1800
wild,
viel
onder de bescherming
het
van
eeuw.
tot
In
onge-
verklaard.
zwijn
niet
jachtwetten.
rechtspositie volgens de ontwerp-jachtwet
van
1852 (artikel 10)
was
als volgt:
waar
scha-
de aan de landbouw optrad, mocht het zwijn zelfs
Figuur
1. Voorkomen
in de tweede
helft
waarnemingen
De situatie rond het jachtrecht verschilde in
18
zijn grotere
van
voor.
wroeter.
In dit artikel zal de
De
positie
de beschermde
was
in de schaduw
geheel
De
grofwildsoorten.
Het Edelhert
lange tijd verschillend.
kwam bovendien
en
de drie Nederlandse
Zwijn zijn
was
buiten de jachttijd worden
geschoten.
tengewone de en
of
de
de
Wilde Zwijnen
negentiende eeuw.
Ster:
geschoten exemplaren. Stip:
machtigingen
Zwijnen. Op
voor
oostelijke
Noord-ümburg zijn
tiental
zwervende
van
van
het
van
buiWil-
Maasoever in Midden-
wegens
stippen weggelaten.
schieten
plaatstekort
een
jachtplakkaat Koning-Stadhouder Willem jacht. Schilderij Historische
je
III
op
Dirk Maas,
van
de
meer
zwijnen-
Drenthe:
noord
gebieden uit
de
bronnen
afgeleid. Globaal is het zwijn zuid
naar
en van west
naar
oost
van
terug-
18de
Groningen: meldt
dat
Acker
het
van'1470 het waarop
Stratingh
Landrecht
Wilde
alleen de
(1844:11)
Westerwolde
van
Zwijn
landsheer
ver-
noemt
mag
als
wild
jagen.
Het
zwijn is waarschijnlijk niet lang daarna uit de verdwenen.
provincie
vanaf
plakkaten meer
van
maken
geen
melding
ze
zo nu
het
tot
aanwezig.
Staat van
eind
Volgens
Drente’
en
uit
dan
uit
nog
de
10de
genoemd.
de
1792
van
Ze
de
Tegenkan
men
Wilde Zwijnen
Acker Stratingh (1844:6) vermeldt dat
ook begin 19de Deze
kwamen.
waarschijnlijk In
akten
een
eeuw
in Drenthe nog
voor-
late vermeldingen betroffen
zwervers.
ordonnantie
1758 werd bepaald,
op
de
wolvenjacht uit
dat behalve Wolven al-
leen Wilde Zwijnen mochten worden geschoten.
Ook
dit wild gold hier blijkbaar als
schadelijk
en
verdiende
dus
geen
zeer
bescher-
ming (2).
Over het voorkomen
Friesland
werden
Groningse jacht-
grofwild.
Friesland:
in
1550
De
eeuw
in Drenthe
ze
Drentse
in
waarschijnlijk
woordige
zien.
gedrongen.
Al
worden Wilde Zwijnen
bleven
worden
grofwild
het Huis Oran-
Nassau.
verschillende
geen
1693. Collectie
Verzamelingenvan
eeuw
de
1542 wordt
van
genoemd.
is
niets
hier
al
bekend.
vroeg
van
zwijnen
Waarschijnlijk
uitgeroeid;
in
het
Overijssel: uit de 18de
In
de Overijsselse
eeuw
jachtplakkaten
wordt het Wilde Zwijn
nog
herhaaldelijk genoemd. Over het voorkomen 19
zwijnen in westelijk Overijssel is niets be-
van
Foto boven:
In
kend.
Twente werd het laatste standwild
omstreeks het midden dreven (Hoekstra
van
1984
de 18de
Gravure
Vlaming
1523-1605)
Stradanus (Jan de
over
jacht
van
de
op Wilde
Zwijnen.
11).
:
de
van
Straeten,
eeuw ver-
Foto: Gemeentearchief Haarlem.
Foto rechtsonder:
Gelderland;
derop heid
worden
van
Veluwe zal
de
op
Over
beschreven.
ver-
Gravure
de aanwezig-
de
van
kwamen
moet
voor.
van
Noord-
en
uit
de
17de
zwijnen (3).
18de
de
16de
door
zwijnen uit
jachtplakkaten geklaagd
nog
(Merula,
1635
In 1649 verbleef nog
er
wel
Het
vermeldt echter dat verdwenen.
in het wildpark
een
over
1605).
in West-Nederland is
het zwijn
selersdijk
wordt
eeuw
Wilde Zwijnen
eeuw
Utrecht: eeuw
Zuid-Holland: In
'Jachtbedrijf!’
:
de
Wilde
Zwijnen.
(4).
voor
Jachtplakkaten uit de 16de
van Hon-
zwijn (Van Everdingen
32).
mocht
1781
Deze
gejaagd. en
1783
bescherming
tijdelijk
opgeheven De
(Van de Water 1729 & 1856-1860). se
17de
door onbevoegden niet
waarop
worden
in
werd
en
herhaaldelijk het Wilde Zwijn
noemen
als jachtwild,
1984
op
Nog in de Franse tijd, in
1807, werden daar regels opgesteld tegen het
schade
jacht
het Nederrijkswoud bij Nijmegen
zwijnen
de
de
over
hier wel veel zwerfwild zijn
volgens de plakkaten
stropen
uit
Vlaming Stradanus (Jan van
Straeten, 1523-1605)
Foto: Gemeentearchief Haarlem.
In
geweest.
situatie
standwild in de Achterhoek is niets
bekend. Er
eeuw
De
schaar-
zwijnen in de Leusdense Bossen werden
toen
ren
waarschijnlijk alle gedood. Wellicht
deze
hoeve
zwijnen
van
daar
eerder uitgezet
de prinselijke
menspraak 1783,
Du
ten
wa-
be-
jachtpartijen (Za-
Cloux 1783).
Enkele Hollandse jachtplakkaten uit de 17de en
18de
en
eeuw
ander
verbieden
grof
alleen
waarschijnlijk het
Gooi.
1675 Hier
20
en
De
1719
kwamen
wild,
de
jacht
maar
nog
Gooise noemen
dit
van
op
zwijnen
verbod waarde
was
waarschijnlijk
zwijn tot
Er
is niets
over
het
voorkomen
van
Wilde Zwijnen in Zeeland bekend.
voor
jachtplakkaten het
Zeeland:
van
eveneens.
het eind
van
Noord-Brabant:
Om
Noord-Brabant)
werd
de
In
heg geplant.
het Liesbos in
1676 een
1705 zijn
er
(westelijk wildkeren-
echter
nog
klachten
boeren
van
(Ludwig 1981 Te
ook
in
1770
en
de Meijerij 1799
van
nog
penberg 1957 :
zwijnen
wer-
waargenomen.
’s-Hertogenbosch werden
wel
zwijnen gezien (Knip-
80). Waarschijnlijk betrof
dit
zwervende exemplaren.
1800 is niets bekend. In de wel veel zwijnen gezien of
op
over
de
19de
en
eeuw
waarschijnlijk
(Lenders & Pelzers
zijn
eeuw
geschoten.
grens met
ontstond in de tweede helft de
tie
Er
zijn
geven
de
aan
van
een
In
er
de
Duitsland,
de negentien-
lokale populatie
1987).
soorten
bronnen die
een
indruk
toebrachten:
de
aan
geschreven
jammerklachten van de boeren en de kilometerslange wildwallen, zijn terug In
te
waarvan
de
een
vaak
zeer
de
drukt.
schade Het
bouwlanden
nog
die het
Edelhert mee,
beeldend
plaag het grofwild
de landbouwer kon zijn. Daarbij al
resten
vinden.
de jammerklachten is
omschreven welk
ruïneren.
de moeilijke posi-
konden het wild niet dit stropen
op
beheerders
van
het
slechts
zeer
ootmoedig
een
zou
hen in
Aan de verantwoordelijke
jachtwild
durfden
zij
smeekschrift
te
zwijn eet
maar
boerderijen, of als bekleders
van
grond
van
hoge ambten,
De
en
smeekschriften
grote macht bezaten.
een
om
vragen
medelijden
in de voorgestelde oplossing werd het
ook
en
met
jachtbelang rekening gehouden. Daarwerd
naast
op
het financiële eigenbelang
de wildbeheerders de
boeren niet
tienden
gewezen;
bij
meer in staat
van
grote schade hun pachten
voldoen. In de opsomming
te
van
de aangerichte schade worden genoemd: het
de schade die Wilde Zwijnen
landbouw
ook
de boeren. Zij
één klap
zijn
de landbouw
twee
van
van
afschieten; de boete
en
Schade
het wroetende zwijn.
richten, omdat die beheerders als eigenaren
Limburg: Over de situatie in Limburg vóór
Meinweg,
veel als
zo
Uit de klachten blijkt
Udenhout (Midden-Noord-Brabant)
den in 1709 In
zwijnen uit het bos
over
236).
:
wordt voor-
aanricht
ook
voor
graag
benaop
de
vernielt daarbij niet
omwroeten van
drie
of vier
worden; eikels
het
vernielen
van
van
Boekweit in
De
toegepaste
op
afschrikking
ken,
opnieuw ingepoot
vuren
met
door sig schrikken
bezaaiingen
zomer en
met
gericht:
stoken
en
ter
tijd
’groot
beesten
en
weder
te
komen’.
Het
ma-
Vaak
sulke
worden
niet veel loeten intimideren om
waren
geraas’
hoornblazen (6).
gewoon
en
najaar (5).
bestrijdingsmethoden
hielp dit niet, omdat ‘die delen
soms
moest
beukenoten; het kapottrappen
en
opeten
aardappelvelden, zodat
keer
mid-
daaren
af-
is begrij-
21
Het
baar werdt gemaeckt’ (7). veelal frustatie
Regulatie
resultaat
was
moedeloosheid.
en
de aantallen
van
de aantallen Wilde Zwijnen die in
Over
Ne-
derland leefden, is weinig bekend. Wel is be-
kend, dat diverse maatregelen werden toegeom
past
de aantallen
te
beïnvloeden.
het
creëren
van
zoals
geschikte biotopen, bijvoede-
of het aanleggen
ren,
zijn
Er
daarvoor diverse methoden mogelijk,
wildakkers.
van
Meer
direct ingrijpen in de stand is mogelijk door
jacht
en
door het invoeren
zwijnen uit
van
andere gebieden. Voor
de Veluwe is bekend dat
diverse andere
ook
de aantallen
om
reguleren.
te
zoekt prins Willem
naast
de jacht
methoden werden benut
III
1684
In
ver-
vanuit Dieren de ede-
len dat jaar niet op Wilde Zwijnen
te
jagen,
omdat de stand door de strenge winter sterk achteruit de
was
gegaan
zwijnenjacht
In
(8).
eveneens
1682
en
1690 was
verboden, echter
Foto boven:
Gedeelte naar
van een
Joos de
schilderij
van
de
Momper (1564-1635).
paard gebruikt
hier
Antwerpe-
De
jager te
gevorkte zwijnspies.
een
Foto: Rijksmuseum Amsterdam.
onbekende redenen (9).
om
waarschijnlijk
die uit Kassei (Duitsland)
Tijdens de 18de
In
1703 werden
Wilde Zwijnen uitgezet,
twee
waren
eeuw was
er
gehaald (10).
in de bossen bij
Foto onder: Gravure
Wilde
Zwijnen.
bedoeld
als
Geerarts
Marcus
van
±1545-±1604)
over
de
jacht
Wellicht
illustratie
was
bij
(de
Oude,
met honden deze
een
op
afbeelding
mythologisch
Het Loo
een
werd
nen
wildakker. Of
deze door zwij-
benut, wordt echter niet vermeld
(11).
verhaal. Foto:
Bejaging
Gemeentearchief Haarlem.
De Foto rechtsboven:
Zwijnenjacht. Schilderij 17de nis
eeuwse
van
schilder uit
van
een
de school
van
Anto-
paard
dat
swaeren
22
de boeren klaagden
arbeyd
en
de
meest
spectaculaire
jagers jaagden hierbij
in gezelschap
den, het wild
Staatsgemäldesammlungen
na.
van
een
meute
te
hon-
Op de foto’s bij dit artikel is
München.
de
parforcejacht
Deze
pelijk
was
onbekende
Dyck.
Foto: Bayer.
parforcejacht
jachtmethode. De
’dat hoeren
door wilde dieren onvrugt-
diverse
methode werd
tot
malen
de 18de
Veluwe beoefend, vooral bij
afgebeeld.
eeuw
de jacht
Edelhert. Minder vaak bejaagde
op op
men zo
de het het
Wilde
Zwijn.
Op
Maas uit 1693 is de
op
een
schilderij
De
Veluwe afgebeeld.
houder, gezeten
een
op
1694
Bij
III net
de zwijnen schilder
een
lange
netten
Johan Stradanus (Jan
één
van
moment
ets van
ets.
te
die als
De
Het Loo
als
J.H.
de
Rijk, Uiterweg 55,
1431
AB
In
werden gebruikt.
het zwijn
waarmee
tot
mees-
soort
een
dat door de hon-
gebracht, kon worden
staan was
honden
waren
groot belang bij
van
waren
ge-
als
Het Loo
blijven,
waar
waren
de
diverse speciale hon-
sterke
den (doggen), die het zwijn
speur-
varkenshon-
aan moesten val-
lange tijd hondenver-
deze honden werden gehouden
(13).
de
Andere jachtmethoden, zoals en
de bersjacht,
eens
toegepast,
de
drijfjacht
werden waarschijnlijk maar
hierover
is
even-
niets
be-
kend.
eveneens
het belangrijkste jachtattribuut af.
eeuw
zogenaamde hartsvanger,
len. Op
die de zwijnenjacht
betreffen, beelden de zwijnspiezen
Hoog-Soeren
desoorten voor de zwijnenjacht, zowel
zwijnenjacht werden gebruikt. Diverse decoraties in paleis
te
paard gebruikte daarnaast
honden (sauvinders)
Op
hulpmiddelbij
een
De
deze Vlaming is het laatste
zien,
tal
deze
te
parforcejacht. Er
Op de oude afbeeldingen zijn vaak goed de zwijnspiezen
het Aardhuis
dood (12).
de zwijnenjacht afgebeeld.
van
jager
den
de
de Strae-
een
van
De
zwaard,
terug, van
gedreven.
1523-1605), maakte hiervan andere
gravure
de parforcejacht worden
van
naar
begin
hierop
Het Loo
op
van
bevinden zich diverse zwijnspiezen, die in het
gedood zwijn meegevoerd.
een
variant
een
ten,
een
geslaagde jachttocht. Op
karren wordt
rookkamer
Romeyn de Hooghe komt
van
deze zelfde Willem na een
Dirk
Koning-Stad-
schimmel, is
als zwijnenjager geschilderd. Op uit circa
van
dergelijke parforcejacht
een
de
Aalsmeer.
LITTERATUUR: Acker
Stratingh,
1-22.
Berg,
A.
Clason, van
Cloux,
G.
(1844):
Over
eenige
wilde
dieren,
welke
vroeger
in
ons
vaderland
geleefd
hebben
Groningen. van
A.T.
der
(1796):
(1985):
een voordracht.
A. du
(1783):
Veluws
Het wilde
Lutra,
Bundel
verleden.
zwijn
28
van
(2)
:
SUS
Herdrukt
1974. De
SCROFA in
Walburg Pers, Zutphen
Nederland
sinds
de laatste
ijstijd. Samenvatting
130.
Requesten tegen
den
aanwas van
grof wild...
enz.:
1-60.
Sam de
Waal,
Utrecht.
23
Everdingen,
L.
Eygenraam,
J.A.
(1984):
van
Het
De
(1973):
de
Loo,
grote
Oranjes
de
en
landzoogdieren
1-160. Joh.
jacht:
van
Nederland.
Enschedé
KNNV:
Wet.
Haarlem.
Zonen,
en
Med.
98
1-48.
Hoog-
woud. B.
Hoekstra, Houle
de
(1984): Twente, ontwikkelingen S.M.
Lange,
landschap
en
ten (ed.)
(1977):
cultuurhistorie
behoeve
ten
van
Rapport
de
van
van
de
1-54. PPD
zoogdierfauna:
het Veluwe-onderzoek.
ruimtelijke ordening
Een het
en
Zwolle.
Overijssel, onderzoek
natuur,
van
recreatiebeleid:
1-263.
Pudoc, Wageningen. Jacht-bedrijff (1636): Bewerking door
A.H.E.
W.H.T.
Knippenberg, M.
Koning,
1948;
Swaen,
de
het
van
handschrift
1-120. E.J.
(1957): Herten,
uit
reeën en wilde
De leer
(1922): Boschbescherming.
de
Koninklijke
Bibliotheek
te
’s-Gravenhage
Leiden.
Brill,
zwijnen
der
in
Noord-Brabant.
ziekten
Brabantia, der
beschadigingen
en
6
:
70-84.
houtgewassen.
1-567, Thieme, Zutphen. A. & E. Pelzers (1987):
Lenders, blad
76
(2)
J.
Lennep,
De wildstand
rondom
de
1860-1900.
Meinweg
Natuurhistorisch
Maand-
24-28.
;
van
&
W.J.
Hofdijk (1854): Merkwaardige
kasteelen
in Nederland
II.
G.W.
Tielkemeijer,
Amsterdam. H.A.
Ludwig,
Het
(1981):
Liesbos
in
de
loop
der
Nederlands
eeuwen.
Bosbouwtijdschrift
53
de Wildernissen.
Den
(7/8)
:
236-240.
Merula,
P.G.F.P.N. (1605):
Nijhoff,
LA. (1820):
vende
beschouwing LA.
Nijhoff,
E.
Pelzers,
Placaten
ende
Wandelingenin
(1826):
van
de
omstreken
Statistieke
De
een
Ordonnancien
gedeelte
in
de
’t stuck
op
Gelderland,
der stad Arnhem.
Beschrijving
(1986): Zoogdiergegevens
van
'Verslagen
van
van
geschiedkundige
en
Haag.
plaatsbeschrij-
Arnhem.
Gelderland:
van
of
1-551. P.
den Landbouw’
Nijhoff,
Arnhem.
1861-1900.
Huid
Haar
en
5
102-108.
(3) :
Pelzers, E.,
J.H. de
H.
Schlegel,
Natuurhistorisch De dieren
(1862):
(1986):
De
Maandblad
75
& J.B.M. Thissen
Rijk
negentiende eeuw.
van
Nederland.
verspreiding van haarwild (10) :
Gewervelde
in de tweede helft
van
de
192-196. dieren.
1-133.
Zoogdieren: i-viii,
Kruseman,
Haarlem.
Water,
J.
van
de
Water,
J.
van
de
(1729):
1810 door
jaar
IJsseling,
Groot
(1856-1860): C.W.
M.A. &
A.
Placaatboek
Moorrees
van
Utrecht. 3
plakkaatboek
Groot
P.J.
en
’s Lands
Vermeulen. De
Scheygrond (1943):
2 dln.
zoogdieren
van
dln. van
J.
van
Poolsum,
Utrecht
Utrecht.
aangevuld
tot het
vervolgd
en
Utrecht. Nederland.
I:
Deel
1-316.
W.J.
Thieme &
Cie, Zutphen. Zamenspraak (1783): Zweerde,
H.
van
der
--tusschen
Pieter
’t
van
Toen ik nog
(1977):
Heetveld...
jong
was;
1-123. Amersfoort.
enz.:
herinneringen van
Drentse
een
dorpsjongen:
1-118.
Boom, Meppel.
NOTEN 1.
Slichtenhorst (p.
5)
’yser-verken’ als
noemt
SLICHTENHORST, A. VAN 2. Oud Statenarchief 3. Archief 4. Groot
van
I. 944.
Placcaetboek
1.520.
7. Archief Brantsen
Handschriftenverzameling
11.
gebracht.
was
verder niet gebruikelijk.
Arnhem.
15. Algemeen
Rijksarchief
Den
Haag.
Gelderland. Gelderland.
Rijksarchief
I. 294. Rijksarchief
om
om
levende
de wildbaan
rentmeesters
der
Gelderland.
Gemeentearchief Barneveld. 1703. Er wordt in deze rekening
1052, Rekening
Of het hier
uit deze periode
Archief van de
Lodewijk Napoleon I.
Koning
Barneveld I. 254.
10. Archief Middachten I.
tiviteiten
Deze benaming
geschiedenissen.
I. 520.
9. Oud archief gemeente
in rekening
Wild Zwijn.
voor
de Geldersche
Zeeland, diverse delen.
en
Rijksarchief
6. Archief Middachten I. 471.
van
Drenthe.
van
Holland
van
synoniem
Boeken
Rijksarchief
de opperjagermeester
5. Archief Brantsen
8.
1654. XIV
exemplaren
bij
Dieren
voormalige
te
voor
de vracht
ging is niet vermeld. Dit is wel
van
twee Wilde
Zwijnen/
aannemelijk, gezien
19,-
de andere ac-
verbeteren.
Nassausche
Domeinen in Gelderland,
diverse rekeningen.
Rijksarchief
Gelderland. 12. Een andere
afbeelding van
in het Mr. Simon
jacht
op zwijnen
13. In rekeningen om
14.
die
tot
van
Gijn
de
parforcejacht
Museum
te
van
de varkens
Zie bronnen bij
Het Loo uit te
1763
gebruiken’.
paragraaf
Rijksarchief
16. Apeldoornsche
en
Zie
te
vinden
op
een
De schilders Rubens
Vlaams wandtapijt en
van
Hondius hebben
ongeveer
eveneensde
1700, dat parforce-
Den
1764 worden uitgaven
noot
verantwoord ’voor het opfokken
van een
jonge hond
11; I. 216, 217.
landbouwschade. en
de hofhouding
van
Koning
Lodewijk
Haag.
Courant 4-4
en
22-8
17. Archief Kernhem, Correspondentie
24
zwijnen is
afgebeeld.
15. Archief betreffende het Kroondomein
Algemeen
op
Dordrecht hangt.
1874. Ten
Cate,
1874.
Rijksarchief
Gelderland
en
de Franse Keizer,
etc.
I. 225 (19).
