STUDIEREIS NAAR ARGENTINIË EN CHILI Productschap Akkerbouw en Productschap Wijn 23 april – 3 mei 2009
Versie 1.1, 23-7-2009
Inhoudsopgave 1
Inleiding ..................................................................................................... 3
2
Agentinië .................................................................................................... 4 2.1 Algemeen ............................................................................................. 4 2.2 Landbouw(beleid) in Argentinië .................................................................. 5 2.3 Vooruitzichten 2009/2010 ......................................................................... 6 2.4 Bevindingen van het bezoek aan de bedrijven in de agro-business .................... 7 2.4.1 Primaire sector (Agra Uranga, Rosario) ................................................. 7 2.4.2 Sojacrusher (Cargill, Rosario) .............................................................. 8 2.4.3 Biodiesel (Unitecagro, Rosario) ............................................................ 9 2.5 Bevindingen van de bezoeken aan de wijnbodega’s ....................................... 9 2.5.1 Bodega Salentein ............................................................................10 2.5.2 Bodega Clos de los Siete...................................................................11 2.5.3 Bodega Vistalba ..............................................................................12 2.5.4 Bodega Terrazas en Cheval des Andes ................................................12
3
Chili ..........................................................................................................13 3.1 Algemeen ............................................................................................13 3.2 Landbouwbeleid Chili : vanouds liberaal......................................................13 3.3 Agrarische handel..................................................................................14 3.4 Wijnbouw in Chili ...................................................................................15 3.4.1 Bodega Morandé .............................................................................15 3.4.2 Casa Marin.....................................................................................16
4
Good Governance .......................................................................................17
5
Bijlagen .....................................................................................................18 5.1 Samenstelling delegatie ..........................................................................18 5.2 Programma studiereis Argentinië en Chili ....................................................19 5.3 Verslag van het gesprek met 3 vertegenwoordigers van de vakbonden te Chili. ...20 5.4 Reacties Studiereis Argentinië en Chili van 23 april tot 3 mei 2009....................22
Versie 1.1, 23-7-2009
2
1
INLEIDING
Van 23 april tot en met 3 mei 2009 heeft een studiereis voor met name bestuursleden plaatsgevonden naar Argentinië en Chili op initiatief van de Productschappen Akkerbouw en Wijn. De keuze voor deze landen is ingegeven door de opkomst van de landbouwproductie in Zuid Amerika en -export naar Europa die de komende jaren nog verder zal toenemen. Bepaalde sectoren uit de Nederlandse agro-industrie zijn voor (een deel van) hun grondstoffenvoorziening afhankelijk van deze opkomende markten. De reis werd georganiseerd naar het voorbeeld van de in 2001 op initiatief van het toenmalig Productschap Granen, Zaden en Peulvruchten en het Productschap Diervoeder georganiseerde studiereis naar de Verenigde Staten. Deze reis had tot doel studie te verrichten naar de Amerikaanse plantaardige sector en het Amerikaanse landbouwbeleid in het licht van de volgende WTO-ronde. Later, in 2005, is op initiatief van het ministerie van LNV een vergelijkbare studiereis georganiseerd naar Brazilië waaraan ook vanuit de Akkerbouwproductschappen en de Vee- en Vleesproductschappen bestuursleden hebben deelgenomen om kennis te vergaren omtrent dierhouderijen, slachtmethoden en verwerking alsmede over de productieomstandigheden voor soja en andere plantaardige producten. Doel van de missie is inzicht te verwerven in de structuur van de primaire sector, de handel en de verwerkende sector, alsmede van het beleid van de Argentijnse en Chileense overheid met betrekking tot de sectoren, met name op het gebied van de landbouw en de agrarische handelspolitiek. Door de organisatie van deze reis willen de productschappen aan de bestuursleden de mogelijkheid geven om zich breed te oriënteren en daarmee hun functie binnen het schap nog meer inhoud te geven. In dat kader zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van overheid, bedrijfsleven (werkgevers en werknemersorganisaties) en NGO’s. Daarnaast zijn een aantal bedrijven bezocht die akkerbouwproducten produceren of verwerken of wijn produceren. De delegatie bestond uit de voorzitter, de secretarissen van het Productschap Akkerbouw en het Productschap Wijn, een medewerker, bestuursleden van werkgevers- en werknemersorganisaties, een vertegenwoordiger van LNV en enkele specifieke betrokkenen (de voorzitter van de suikerbegeleidingscommissie en enkele wijnimporteurs). Tevens heeft een aantal partners van de genodigden deel uitgemaakt van de delegatie omdat o.a. dit vanuit representativiteit bij een aantal officiële programmaonderdelen gewenst is (bezoek aan de ambassades, recepties en ontvangsten). Het programma is voorbereid in overleg met de landbouwraad in Buenos Aires en Santiago de Chili. Afgesproken is na afloop van de reis een rapport van bevindingen op te stellen, dat aangeboden wordt aan de besturen van beide productschappen. Als bijlage zijn toegevoegd de samenstelling van de delegatie, het programma en een overzicht van de gesprekspartners. Bij het opstellen van deze rapportage is gebruik gemaakt van de evaluaties die zijn ingezonden door de deelnemers en documentatie van het Ministerie van LNV, in het bijzonder het bureau van de Landbouwraad te Argentinië. De evaluaties zijn als bijlage aan het rapport toegevoegd.
Versie 1.1, 23-7-2009
3
2 2.1
AGENTINIË Algemeen De Republiek Argentinië heeft een oppervlakte van ruim 2,7 miljoen km² (afhankelijk van hoe men de oppervlakte van Nederland berekent: 67 tot 82 maal Nederland) en ligt tussen de 22ste en de 55ste graad zuiderbreedte. Het land heeft een lengte van 3.700 km in vogelvlucht (ruim 5.000 km over de weg) en grenst in het noorden aan Bolivia en Paraguay, in het westen aan Chili, waarmee de natuurlijke grens wordt gevormd door het Andesgebergte, en in het oosten aan Brazilië, Uruguay en de Atlantische Oceaan. In het zuiden wordt het begrensd door het Beaglekanaal.
Argentinië bestaat uit de Federale Hoofdstad (Buenos Aires) en 23 provincies, te weten: Buenos Aires, Córdoba, Corrientes, Entre Rios, Mendoza, Tucumán, Santa Fé, Santiago del Estero, Formosa, Misiones, Jujuy, Rio Negro, Catamarca, Chubut, Chaco, Salta, La Rioja, San Juan, San Luis, La Pampa, Neuquén, Santa Cruz en tenslotte Vuurland, dat tezamen met een deel van Antarctica een provincie vormt. Argentinië beschouwt de onder Brits bestuur staande Falkland/Malvinas-eilanden als deel van haar grondgebied. In Argentinië wonen 37 miljoen mensen. Circa 80% van de bevolking is van Spaanse of Italiaanse origine. Om deze reden is de culturele oriëntatie van de meeste Argentijnen voor een aanzienlijk deel op Europa gericht. Opvallend is het grote welvaartsverschil. Ca. 30% van de Argentijnse bevolking woont in sloppenwijken. De "Pampa Humeda", een uitgestrekte vruchtbare vlakte, die zich in een straal van 500 tot 750 km rondom Buenos Aires uitstrekt. In het gebied woont circa tweederde van de Argentijnse bevolking. Het omvat de provincies Buenos Aires, Entre Rios en gedeelten van de provincies Córdoba, Santa Fé en La Pampa. Het is het voornaamste landbouw- en veeteeltgebied en herbergt ongeveer drie vierde van de Argentijnse industrie. Naast Buenos Aires is ook Rosario bezocht. Rosario is de grootste stad van de provincie Santa Fe en de op twee na grootste stad van het land na Buenos Aires en Córdoba. Het ligt 285 kilometer ten noordwesten van Buenos Aires, aan de oever van de rivier de Paraná. De stad heeft ongeveer 900.000 inwoners. In totaal wonen er in de gehele metropool ruim 1,1 miljoen mensen. De stad is een belangrijk verkeersknooppunt van spoor- en waterwegen. De haven kan bereikt worden door zeeschepen. Hiermee is het een groot exportcentrum. Er zijn belangrijke industrieën op het gebied van de verwerking van landbouwproducten zoals maïs en soja.
Versie 1.1, 23-7-2009
4
Mendoza, de derde bezochte stad, is een stad in het westen van Argentinië en de hoofdstad van de provincie Mendoza. De stad heeft ruim 110.000 inwoners. Daarnaast wonen er ongeveer 800.000 mensen in het grootstedelijk gebied. Mendoza ligt aan een belangrijke weg tussen de Argentijnse kust en Chili en is een uitvalsbasis voor bezoekers van het Andesgebergte. Het gebied is bekend voor zijn wijnproductie. Mendoza levert ongeveer 80 procent van de totale wijnproductie van Argentinië. 2.2
Landbouw(beleid) in Argentinië
Hoewel Argentinië te boek staat als een agrarische grootmacht, heeft de regering Kirchner geen duidelijk samenhangend landbouwbeleid geformuleerd. Met name sinds een aanvaring met de sojasector over exportbelastingen in het voorjaar van 2008 zijn de verhoudingen verder gepolariseerd en is de landbouw een politieke factor geworden. Het feit dat de vier grote boerenbonden nu voor het eerst in de geschiedenis van Argentinië eensgezind optrekken, geeft al aan hoe diep het spoor getrokken is. De bereidheid van de regering om een koers uit te stippelen voor de toekomstige ontwikkeling van de landbouw is daardoor verder gedaald. Hoewel een landbouwbeleid dus opvallend afwezig is, wil dat niet zeggen dat de regering zich van de ontwikkeling van markt en prijzen niets aantrekt. Integendeel, de inflatiebeheersing is een centrale beleidsdoelstelling van de regering Kirchner en daar nemen de prijzen van rundvlees, tarwe en melk (in mindere mate mais) een prominente rol in. Overvloedige en goedkope bevoorrading van de binnenlandse markt is een noodzaak en dat betekent dat de export niet vrijelijk mogelijk is. Kwantitatieve restricties, exportvergunningen, verplichte voorraden en bureaucratische rompslomp maken het in toenemende mate lastig voor exporteurs zich een vooraanstaande rol op de wereldmarkt aan te meten. Een reactie van de primaire sector kon niet uitblijven op deze interventies. Het areaal tarwe daalt en het aantal koeien dat naar de slacht gaat de laatste drie jaar is dermate groot dat Argentinië in 2010 wellicht al rundvlees zou moeten gaan importeren. De moederdieren die de kalfjes moeten baren, zijn er straks simpelweg niet meer. Forse droogte in 2008 heeft de totale stapel ook nog eens met een paar miljoen dieren doen verminderen. Diezelfde klimatologische omstandigheden zorgen ervoor dat het areaal tarwe de komende campagne uiterst laag zal zijn en waarschijnlijk net voldoende voor het afdekken van de binnenlandse vraag.
Vrijkomend grasland uit de veehouderij wordt al langer omgezet in akkerbouwland. Voor met name soja zijn de Argentijnse boeren zeer concurrerend. Bijna de volledige productie is voor de export bestemd en het product is dan ook niet interessant vanuit de inflatiepolitiek van de regering. Wel is het product van essentieel belang voor het huishoudboekje van de regering: de exportbelasting op sojabonen bedraagt 35%, op sojaschroot en –olie 32%. De heffing van
Versie 1.1, 23-7-2009
5
exportbelastingen is de andere arena waar de landbouw en de regering de degens kruisen. Dat roept soms perverse gevolgen op. Sojaolie wordt belast met 32%, biodiesel op basis van diezelfde sojaolie met minder dan 20%. In het verleden was dit verschil zelfs nog groter hetgeen verklaart waarom Argentinië na 2006 voor 2,0 mln. ton biodieselcapaciteit heeft gebouwd. Ook de productie van pluimvee- en varkensvlees wordt indirect een stimulans gegeven. De heffing op mais is 28% en de heffing op pluimveevlees effectief minder dan 2%. Overigens zijn er genoeg producten die zich buiten de radar van de overheid bevinden en die verhandeld en uitgevoerd kunnen worden zonder noemenswaardige problemen (wijn b.v.). Hoewel deze politieke omstandigheden investeerders wel eens kopschuw maken, zijn de natuurlijke omstandigheden in Argentinië ideaal voor landbouw. Het land is vlak en vruchtbaar, en beschikt doorgaans over voldoende water. Productie in het tegenseizoen is een extra voordeel voor versproducten. Boeren zijn professioneel en gedreven, en hebben een snelle acceptatie van nieuwe technologie, inclusief biotechnologie. Nagenoeg het gehele areaal soja is genetisch gemodificeerd en de arealen katoen en mais gaan hard die kant uit. Tabel 1: soja en granen arealen en productie 2008
Jaar 2008
2.3
Areaal in miljoenen ha.
Productie in miljoenen tonnen
Oliezaden: Soja Zonnebloem
16,6 2,62
46,2 4,65
Granen Mais Tarwe
5,9 3,2
16,0 20,5
Vooruitzichten 2009/2010
Door een combinatie van factoren (weer en wispelturig overheidsbeleid) staat het areaal granen onder druk. Onlangs maakte de Graanbeurs van Buenos Aires bekend dat het areaal tarwe dit seizoen zal uitkomen op 2,96 mln. ha. De afgelopen 100 jaar is het nog nooit zo laag geweest en leeg is de beker van slecht nieuws nog niet: het is een tussentijdse schatting daar pas de helft van dat areaal momenteel is ingezaaid. Als de droogte aanhoudt kan het areaal nog verder zakken, waarschuwde de Beurs. Grote onzekerheid over de interventiepolitiek van de regering is de andere factor in de daling van het ingezaaide areaal. Tarwe is een politiek gevoelig product in Argentinië. Anders ligt dat voor soja dat voor de binnenlandse markt niet van belang is en vrijuit geëxporteerd kan worden, zij het met een exportheffing van 35% (de regering verdient er dit jaar US $ 4,5 mrd. mee). De voorspellingen voor het in oktober in te zaaien areaal breken voorlopig echter alle eerdere records. Een groei met 9% wordt voorspeld naar 18,8 mln. ha hetgeen ten koste zal gaan van het areaal mais. Soja is bovendien een goedkope teelt die maar weinig inputs vraagt. De nu eindigende oogst komt door de droogte uit op 32 mln. ton, volgend jaar komt als het goed is de 50 mln. ton in zicht. Argentinië wordt steeds meer ´sojadependiente´.
Versie 1.1, 23-7-2009
6
Eind juni zijn er verkiezingen in Argentinië voor een deel van het parlement. Alle woede van de agrarische sector van de afgelopen maanden over marktinterventies en gebrek aan landbouwbeleid zijn weggezogen in het gat van de verkiezingen. Veel boeren hebben zich kandidaat gesteld. Presidente Kirchner zal haar steun zien afkalven; de vraag is of ze een meerderheid in beide Kamers houdt. Ondertussen neemt de kapitaalvlucht grote vormen aan. De regering tracht de importen fors af te remmen om de koers van de peso niet te laten duikelen. De internationale kredietcrisis mag op z´n retour zijn, in Argentinië wordt het nu pas spannend. 2.4
Bevindingen van het bezoek aan de bedrijven in de agro-business
Belangrijke overweging om de missie te organiseren is het toenemend belang van ZuidAmerika in de internationale agro-business. Met name Argentinië en Brazilië spelen inmiddels een belangrijk rol in de wereldhandel van landbouwproducten en zijn grote exporteurs van grondstoffen naar de Europese Unie (EU). Bepaalde sectoren uit de Nederlandse agroindustrie zijn voor hun grondstoffenpositie mede afhankelijk van Zuid-Amerika. Zo worden door het Nederlands diervoederbedrijfsleven belangrijke hoeveelheden mais en maisglutenvoermeel en soja(schroot) uit Argentinië en Brazilië geïmporteerd. De ontwikkelingen in het Zuid-Amerikaanse agro-industriële complex, alsmede die van het overheidsbeleid in die landen, zijn van grote betekenis voor de ontwikkelingen van de landbouw wereldwijs en de voortgang van de onderhandelingen in internationale organisaties zoals de WTO. Beide landen maken deel uit van de Cairnsgroep. Deze groep van opkomende (ontwikkelings)landen, waar naast Argentinië en Chili ook Indonesië, Zuid-Afrika en Thailand lid van zijn, speelt inmiddels een belangrijke rol bij de onderhandelingen. De tijd is voorbij dat de USA en de EU de onderhandelingen domineren. Wat opvalt aan de Argentijnse landbouw is vooral de grootschaligheid en de nadruk op een doelmatige bedrijfsvoering. Dat geldt zowel voor de primaire sector als voor de industrie. 2.4.1 Primaire sector (Agra Uranga, Rosario) Het landbouwbedrijf dat bezocht is Agra Uranga in Rosario. Het bedrijf is ca. 3.000 ha groot en teelt tarwe, soja, mais en zonnebloemen. Het bedrijf was uitgekozen omdat het meedoet aan een duurzaamheidpilot, een samenwerkingsproject van de de sojatelersvereniging Aapresid en het Nederlandse Ministerie van LNV. Het bedrijf is lid van Aapresid. Aapresid voert het concept 'Agricultura Certificada' uit. Aapresid ziet de certificering van de productie als het sluitstuk van een agronomische revolutie die in de jaren '60 begon met het directe zaaien, of het 'no till' systeem. Aapresid werd in het leven geroepen door vooruitstrevende boeren die in 'no till' de toekomst zagen. De visie van de oprichters was dat enkel deze vorm van landbouw duurzaam was en door middel van betere bodemvruchtbaarheid en verminderde erosie ook productief kon zijn. Het was uiteindelijk de introductie in 1996 van genetisch gemodificeerde organismen in Argentinië waarmee 'no till' werkelijk in zwang kwam. Binnen tien jaar werd het soja-areaal nagenoeg volledig onder GM-gebracht waarmee de introductiecurve van deze variëteiten in Argentinië steiler verliep dan elders in de wereld. De opmars van 'no till' hield min of meer gelijke tred.
Versie 1.1, 23-7-2009
7
'No till' en het hanteren van een goede landbouwpraktijk (GAP) samen zijn voor Aapresid synoniem met duurzaamheid. Ruim 2000 telers zijn lid van de vereniging. Zij wisselen informatie uit, bespreken nieuwe ontwikkelingen en trachten elkaar te helpen om een efficiëntere productiemethode te ontwikkelen. Nu dat 'no till' en GM gemeengoed zijn geworden in Argentinië is het tijd voor een volgende stap in de ontwikkeling van met name de sojateelt: certificering. Aapresid gaat er van uit dat certificering door het internaliseren van de externe baten op langere termijn tot een hogere marktprijs zal leiden. De prijsdifferentiatie kan samenhangen met de waarde die de markt toekent aan aantoonbare duurzaamheid of de toegang tot nieuwe markten. Minder CO2-uitstoot, betere benutting van water, minder druk op kwetsbare gebieden (ook: de mogelijkheid om kwetsbare gebieden duurzaam te gebruiken) zijn enkele voordelen. De gecertificeerde landbouw maakt de productie op een precieze, traceerbare en gestandaardiseerde wijze transparant voor de consument en zal leiden tot maatschappelijke erkenning. Ook kan Argentinië er mee uitgroeien tot een referentieland in de wereld, is het idee van Aapresid. 2.4.2 Sojacrusher (Cargill, Rosario) Argentinië behoort met de Verenigde Staten en buurland Brazilië tot de grootmachten bij de productie van soja. Samen zijn ze goed voor ruim 80 procent van de wereldproductie. Wereldwijd is Argentinië de grootste exporteur van deze eiwitbron voor diervoer. De afgelopen jaren schroefde Argentinië de sojaproductie fors op. China is een producent in opkomst, maar is vooral nog importeur. De VS is vanouds de grootste, zowel in productie als in de export van sojabonen. Waar Brazilië veel bonen exporteert, voert Argentinië met name verwerkte producten uit. Dat zijn sojaolie en –schroot. Argentinië is groot in schroot en al jaren wereldleider als exporteur van dat product. De EU is de belangrijkste bestemming. Vooral de ‘oude’ EU-lidstaten importeren sojaschroot. Nederland is - met zijn havens en doorvoerfunctie - samen met Frankrijk koploper. In Argentinië valt daarbij het kwaliteitsbewustzijn op; bijna 40 Argentijnse bedrijven zijn GMP+-gecertificeerd. Het zijn vooral exporterende bedrijven (de crushers) die meedoen met het Nederlandse kwaliteitssysteem. Het bezochte Cargill-bedrijf is daar één van.
De bezochte soja crusher van Cargill is een grootschalige installatie, waarin soja worden verwerkt. Sojabonen worden eerst mechanisch voorbewerkt door te persen, te pletten en te walsen, het zogenaamde crushen. Het aldus behandelde zaad wordt vervolgens bewerkt met de stof hexaan. Deze stof hecht zich aan olie en maakt het mogelijk de olie te scheiden van het eiwit dat ook wel ‘schroot' wordt genoemd. Het eiwit wordt ingezet in
Versie 1.1, 23-7-2009
8
diervoeder; de olie gaat in levensmiddelen, diervoeder, oleochemische producten of energie. Bij de sojaverwerking gaat het vooral om de eiwitfractie. Daarnaast wordt olie gewonnen. Deze olie is ondermeer bruikbaar als grondstof voor biodiesel. In de regio Rosario zijn enkele biodieselfabrieken gevestigd. Een daarvan is door onze delegatie bezocht. 2.4.3 Biodiesel (Unitecagro, Rosario) De delegatie heeft een bezoek afgelegd aan het één jaar oude bedrijf van Unitecagro. Het is een middelgroot technologisch hoogstaand bedrijf. Het bedrijf lag ten tijde van het bezoek stil vanwege de lage olieprijs en het uitblijven van vraag uit de EU. Dit staat in schril contrast met eerdere verwachtingen. De Argentijnse export van biodiesel bedroeg in 2007 320.000 ton ter waarde van $260 mln. Driekwart van de export ging naar de VS, een kwart naar Europa. Het zijn 8 bedrijven die zich bezig houden met de productie van biodiesel. Al deze bedrijven investeren thans in uitbreiding van de capaciteit. Eind 2008 was de productiecapaciteit ca. 2 mln. ton gerealiseerd.
Het ministerie van Landbouw in Argentinië signaleert dat de productie van biodiesel belangrijke werkgelegenheid schept en bijdraagt aan een gezonde economische ontwikkeling van de betrokken regio’s. De overheid bepaalt zelf een bijzonder aspect van de concurrentiekracht: de uitvoerbelasting op biodiesel is op dit moment nog 5%. Op sojaolie, de grondstof voor de brandstof, zit een exportbelasting van 32%. Naar verwachting zal de belasting op biodiesel stijgen, zeker nu Argentinië met onmiddellijke ingang de export van fossiele brandstoffen heeft verboden om de lokale brandstofprijs laag te houden. De overheid loopt daarmee een paar miljard aan uitvoerbelasting mis. De uitvoerbelasting is inmiddels gestegen tot 20%. 2.5
Bevindingen van de bezoeken aan de wijnbodega’s
De wijnbouw in Argentinië bevindt zich vooral in het westen van het land, op de hellingen van de Andes. Het belangrijkste wijngebied bevindt zich in de provincie Mendoza. Deze regio kent driekwart van de Argentijnse wijngaarden, die op hoogtes tussen 900 en 1500 meter liggen. Het klimaat is warm en droog, en men is zeer afhankelijk van irrigatie met smeltwater vanuit de Andes. Hiervoor gebruikt men een eeuwenoud stelsel van kanaaltjes: de acéquias. Het land kent een grote variatie en wijnbouw was er al eeuwen voor de Spanjaarden kwamen. Vele
Versie 1.1, 23-7-2009
9
immigranten uit bijvoorbeeld Baskenland en Italië brachten hun eigen druivensoorten mee, waardoor men in Argentinië momenteel vele druivensoorten kan vinden. Veelal Europese druivenrassen, voornamelijk Spaanse, Italiaanse en Franse. Men heeft er onder meer malbec, sangiovese en tempranillo. Door het ontbreken van extreem hoge temperaturen op deze berghellingen hebben de druiven een zeer sterk aroma. De Malbec levert de beste wijn voor het klimaat waarin ze groeit (droog en warm overdag, 's nachts koud). Malbec is ook de meest geteelde soort. Aangezien Malbec een dikke schil heeft geeft de druif veel smaak en zijn de wijnen robuust. Argentijnse wijnen passen daarom ook goed bij de nationale eetgewoonten: veel vlees en pasta's. Overigens is het in Argentinië gewoon om wijn met water te verdunnen aan tafel. Aangezien de druiven in Argentinië in een relatief droog klimaat groeien zijn weinig bestrijdingsmiddelen en anti-schimmel middelen nodig. Dit heeft ook effect op de kwaliteit van de wijn, maar niet een slechte. Met zo'n 210.000 hectare staat Argentinië op de vierde plaats van de grootste wijnlanden. De gemiddelde oogst bedraagt 10.000 kilogram per hectare. Een aantal wijngaarden werken nog met pergola's waarbij de druiven op ooghoogte hangen. Door het klimaat en de hoge opbrengst per hectare zijn de wijnen kwalitatief niet hoogstaand, uitzonderingen daargelaten. De belangrijkste druif is de criolla, maar deze is vooral bestemd voor lokale consumptie. Drie andere belangrijke druivensoorten zijn de torrontés, de bonarda en de malbec. Argentijnse malbec is toegankelijker dan Franse en heeft een vleug van pruimen en bramen. De laatste tijd groeit men ook steeds meer chardonnay, cabernet sauvignon en viognier. De meeste wijngaarden zijn open voor publiek en gratis te bezichtigen, waardoor er in Mendoza veel wijntoerisme is. Het programma van de bezoeken aan de wijnbedrijven gaf een mooi beeld van de verschillende omstandigheden; kleinschalige bedrijven naast gigantische bedrijven, buitenlandse investeerders van diverse komaf naast louter nationale bedrijven, producenten waar je in de winery vrijwel letterlijk van de vloer kunt eten, naast bedrijven die het met de hygiëne niet zo nauw nemen en het enorme, letterlijk voelbare verschil tussen het woestijnklimaat van Mendoza in Argentinië en de koele klimatologische omstandigheden van de Valle de Casablanca in Chili. 2.5.1 Bodega Salentein Een paar specifieke opmerkingen over de bezochte wijnbedrijven. Bodega Salentein, een puur Nederlandse onderneming, is een bedrijf waar het oeno-toerisme een grote vlucht neemt. Niet alleen middels een restaurant, een boutique met wijnen en andere, al dan niet wijngerelateerde, producten, een luxe lodge, maar ook middels een fraai museum met zowel werk van hedendaagse Argentijnse kunstenaars als klassiek kunst van Nederlandse bodem.
Versie 1.1, 23-7-2009
10
Daarnaast is het gamma geproduceerde wijnen er een voor elk wat wils, van relatieve instapwijnen tot prestigecuvées. Bodegas Salentein, gelegen op 1100 meter hoogte aan de voet van het Andesgebergte, is in 1992 opgericht door de Nederlandse zakenman Mijndert Pon. De bodega, een ontwerp van de beroemde architect Mario Day Arenas, is gebouwd in de vorm van een kruis waarbij de tanks op de begane grond staan en de houten vaten 8 meter onder de grond worden opgeslagen. Door de bijzondere klimatologische eigenschappen is het één van de meest geschikte regio’s in Zuid-Amerika om kwaliteitswijnen te produceren. Rotsachtige grond met slib, is het één van de meest geschikte regio’s in Zuid-Amerika om kwaliteitswijnen te produceren. De wijngaarden van Salentein worden zorgvuldig onderhouden met behulp van moderne technologie. Salentein beschikt over 3 wijngaarden, de percelen zijn allen verschillend in bodemsoort en beplant met verschillende druivensoorten. Het assortiment omvat een reeks wijnen die afkomstig zijn van Finca El Portillo, waarbij de Selected White en Selected Red de basis vormen, gecompleteerd met cépage wijnen van de druivensoorten Sauvignon Blanc, Chardonnay, Merlot en uiteraard Malbec. De kern van het assortiment is de serie die de naam van de Bodega draagt: Salentein. Deze serie omvat zes cépages, te weten Chardonnay, Syrah, Malbec, Merlot, Pinot Noir en Cabernet Sauvignon. De toprange, Primus genaamd, bestaat uit Chardonnay en Pinot Noir. 2.5.2 Bodega Clos de los Siete Het bezoek aan Clos de los Siete, een joint-venture van 100% Franse producenten, gaf veel inzicht in de klimatologische (on)mogelijkheden van de wijnproductie in een gebied als Mendoza, een letterlijke woestijn, waar dankzij irrigatie met smeltwater vanaf de pieken van de Andes wijnbouw niet alleen mogelijk is, maar waar ook zelfs absolute topwijnen geproduceerd kunnen worden.
Klassieke rode assemblage. Volgens sommigen kan dit ambiteuze project onder leiding van Michel Rolland de grootste wijnmakerij van Argentinië worden. Het bedrijf omvat zeven wijngaarden van zeven Franse eigenaars, die te zijner tijd hun eigen wijnen zullen produceren (houd de wijngaarden Altamira, Lindaflor, Los Dassos, Miraflor, Primaflor, Rocaflor en Monteviejo in de gaten). Bepaalde critici beweren dat een van de investeerders het al heeft laten afweten en dat ook de anderen voortijdig zullen afhaken.
Versie 1.1, 23-7-2009
11
2.5.3 Bodega Vistalba Bodega Vistalba, een bedrijf met louter Argentijns kapitaal, kan gezien worden als een kleinschalige symbiose van de twee eerder genoemde bedrijven. Enerzijds wijntoerisme middels verblijfmogelijkheden en een toprestaurant onder supervisie van een gerenommeerde Franse chef en anderzijds boutiquewijnen van onberispelijke klasse. Deze veelbelovende wijnmakerij produceert boeiende rode wijnen van druivensoorten zoals barbera en syrah, die de Argentijnse gebrouwen zoals cabernet en malbec mooi aanvullen.
2.5.4 Bodega Terrazas en Cheval des Andes Het verblijf in Mendoza werd afgesloten met een bezoek aan Cheval des Andes. Dit bedrijf is een joint-venture tussen het eerder die middag bezochte Terrazas de los Andes, eigendom van de Franse luxegoederengigant LVMH en het beroemde Château Cheval Blanc in SaintEmilion. Gebruikte druivenrassen zijn Cabernet Sauvignon (Gran Reserva, Cheval des Andes) en Malbec (Gran Reserva).
Versie 1.1, 23-7-2009
12
3 3.1
CHILI Algemeen
Chili is 76 mln. hectare groot, waarvan 5,8 mln. ha in gebruik is voor land- en bosbouw. Daarnaast is een kleine 10 mln. ha natuurlijk grasland geschikt voor extensieve beweiding. De unieke geografie van Chili heeft vergaande consequenties voor de economische activiteiten. Het land is ruim 4600 km lang, nergens meer dan 430 km breed en ligt ingesloten tussen de Pacific en de Andes die toppen heeft tot 6800 meter. Chili kent daardoor een verscheidenheid aan klimaten die je nergens anders tegenkomt, van woestijnen in het noorden tot antarctische omstandigheden in het zuiden. Het land is opgedeeld in genummerde regio’s. De regio’s VI tot en met IX ten zuiden van de hoofdstad Santiago zijn zeer geschikt voor wijnbouw en tuinbouw, terwijl de regio X, ten noorden van Puerto Montt, een perfect klimaat heeft voor de productie van zuivel.
3.2
Landbouwbeleid Chili : vanouds liberaal
Sinds het herstel van de democratie in 1990 hebben drie elementen centraal gestaan in het landbouwbeleid van Chili: het vergroten van de concurrentiekracht, een meer evenwichtige ontwikkeling door kleine boeren te integreren in commerciële productieketens, en daarbij het milieu te ontzien en duurzaamheid te waarborgen. Hoewel verschillende regeringen andere accenten hebben gelegd, zijn deze drie doelstellingen in de beleidsinzet constant gehandhaafd. Na haar aantreden in 2006 heeft presidente Michelle Barchelet haar eigen verfijning aangebracht in het landbouwbeleid. De volgende elementen staan centraal: - Chili moet zich een plek verwerven bij de leidende land- en bosbouwnaties van de wereld, wat zich o.m. zou vertalen in een plaats in de top tien van agro-exporteurs; - Hervormen van de steunprogramma’s voor kleine familiebedrijven; - Moderniseren van de overheidsorganisaties die met de landbouw te maken hebben; - Ontwikkelen van alternatieve energiebronnen; - Een duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen en het behoud van biodiversiteit.
Al deze doelstellingen vormen in feite een voortzetting van het bestaande beleid, zij het dat de aandacht voor alternatieve energiebronnen nieuw was. Deze beleidskeuzen zijn bepaald door het liberale handelsbeleid dat Chili vanouds kent. De liberalisatie van de handel was een zet van de militaire dictatuur in 1974. De democratische
Versie 1.1, 23-7-2009
13
regeringen die daarna kwamen hebben beseft wat de voordelen konden zijn en de liberale grondslag van de economie daarna immer behouden. Handelsverstorende maatregelen zijn er in de recente geschiedenis nauwelijks genomen en prijsondersteuning voor landbouwproducten – met name tarwe en suiker - wordt gradueel afgebouwd (nadat oosterbuur Argentinië daarvoor met succes een gang naar de WTO maakte). Chili heeft met 54 landen en gebieden vrijhandelsakkoorden en economische partnerschap verdragen en heeft mede daardoor een effectief gemiddeld invoertarief voor landbouwproducten van minder dan 2%. In reële termen zijn de uitgaven voor het landbouwbeleid in de periode 1997-2007 verviervoudigd naar 420 mln US $, mede dankzij de sterk gestegen exportopbrengst van de staatskoperbedrijven. De OECD constateerde in 2007 dat de steunprogramma’s en de bescherming van de landbouw vele malen lager liggen dan het gemiddelde van de OECD-landen. Iets minder dan de helft van de uitgaven kwam ten goede aan kleine boeren, onder meer via subsidieprogramma’s voor irrigatie (sinds de jaren ’90 maken die ongeveer 30% van het landbouwbudget uit), landherstel en voor krediet- en scholingsprogramma’s. Daarnaast doet de overheid een reeks meer algemene uitgaven ten behoeve van de sector zoals grotere irrigatiewerken, landbouwkundig onderzoek en ondersteuning van de fytosanitaire en veterinaire diensten. De belemmeringen voor een verdere groei van de landbouw zijn vrij algemeen van aard en niet beperkt tot deze sector. Het gaat om kennis en scholing, onderzoek en ontwikkeling, voorlichting en het borgen van kwaliteit. Het zijn juist al deze aspecten die aan de orde komen in het staatsbezoek en het programma van de Minister van Landbouw. 3.3
Agrarische handel
De agrarische exporten van Chili bestaan uit fruit, wijn, varkens- en pluimveevlees en zalm, en zijn zeer gediversifieerd naar bestemming. Ongeveer 30% gaat naar de Verenigde Staten en Canada, 25% naar Europa, 25% naar Azië en bijna 20% naar Latijns-Amerika. Uit Latijns-Amerika wordt wel het grootste deel van de import gehaald (tarwe, rundvlees, suiker en oliehoudende zaden). Chili kent geen exportsubsidies of exportbelastingen. Ongeveer 4% van de overheidsuitgaven ten behoeve van de landbouw komen ten goede aan ProChile, de exportbevorderingsorganisatie die ook een kantoor heeft in Rotterdam.
Versie 1.1, 23-7-2009
14
3.4
Wijnbouw in Chili
Hoewel Chili gekoloniseerd is door de Spanjaarden ziet men in de wijnbouw toch vooral een Franse invloed. Men maakt vooral hier wijn van typische Franse druivenrassen. De druiven staan hier nog op hun oorspronkelijke stokken, en niet zoals in de bijna alle andere wijngebieden, op Amerikaanse onderstokken. De meeste Chileense wijngaarden lopen als een slinger door het midden van een land. Ze liggen tussen de Andes en de kustgebergten. Het klimaat is er koeler en meer vruchtbaar dan in Argentinië. De Humboldtstroom vanuit de Stille Oceaan heeft een verkoelend effect. De belangrijkste wijngebieden in Chili zijn (van noord naar zuid) Aconcaguavallei, Casablanca, Maipo Valley, Rapel Valley, Curico, Maule, Itata en Bío-Bío.Maar echter het belangrijkste gebied is zonder twijfel de Colchagua vallei (Libertador O'Higgins). Deze vallei is al 2 maal, in 2003 en in 2005 door het Amerikaanse vaktijdschrift "Wine Enthousiast" verkozen tot beste wijnbouwgrond ter wereld. De bekendste wijngaarden uit deze streek ijn: Casa LaPostolle, Viu Manent, Montgrass, Bisquertt, Casa Silva, Laura Hartwig. De Chilenen hebben trouwens op zeer geslaagde wijze een combinatie weten te maken tussen toerisme en wijnbouw. De meeste wijngaarden zijn open voor het publiek en er worden tweetalige rondleidingen gegeven. Een aantal wijnstreken heeft zelfs zijn eigen officiële wijnroute, waarbij de belangrijkste wijngaarden zijn aangesloten. In de Colchagua-vallei, 2 uur rijden van Santiago, is het zelfs mogelijk om in een oude stoomtrein uit 1913 dit gebied te bezoeken en bewonderen. De belangrijkste druivenrassen, samen meer dan zestig procent van de oogst, zijn cabernet sauvignon, merlot, chardonnay,Sémillion en sauvignon blanc. Daarnaast heeft Chili ook een eigen specialiteit: de carmenère, vergelijkbaar met een stevige merlot. De smaak van Chileense wijnen wordt gekenmerkt door een vollere en sappigere smaak dan hun Europese tegenhangers. Vooral de rode wijnen staan in hoog aanzien.
3.4.1 Bodega Morandé Een zeer modern bedrijf dat experimenten niet schuwt en wijnen produceert van onberispelijke kwaliteit, zoals wel bleek tijdens de uitgebreide proeverij en de daarop volgende, zo mogelijk nog uitgebreidere lunch. De tweede dag in Chili bracht naar ons naar het gedeeltelijk in Nederlandse handen zijnde Bodega Indomita, waar men evenals eerder bij Salentein in Argentinië, bezig was de oogst 2009 af te ronden. Het contrast in werkwijze was groot.
Versie 1.1, 23-7-2009
15
3.4.2 Casa Marin
In de middag arriveerden we in één van de echt koele gebieden van Chili: de Valle de San Antonio. Tijdens het oogstfeest aldaar waren we in de gelegenheid fraaie Sauvignons en wellichte enkele nog fraaiere Pinot Noirs van een aantal bodegas te proeven. De wijnen van Casa Marin vielen ons in positieve zin het meest op.
Versie 1.1, 23-7-2009
16
4
GOOD GOVERNANCE
De delegatie had de gelegenheid met vertegenwoordigers van Nederlandse bedrijven met activiteiten in Argentinië te spreken. Argentinië is een moeilijk land om zaken te doen. Met de overheid kunnen moeilijk afspraken worden gemaakt, soms is het nodig met smeergeld te werken. Wel was men de mening toegedaan dat Argentinië een land is dat grote kansen biedt waar, zij het grote risico’s, goede winstmogelijkheden liggen. Uit gesprekken met het Argentijnse bedrijfsleven bleek hoe diep de breuk is tussen het landbouwbedrijfsleven en de Argentijnse overheid. Argentinië is een land met een grote potentie. Het behoorde 50 jaar geleden nog tot de rijkste landen ter wereld. Door een destructief overheidsbeleid wordt het steeds geknakt in zijn ontwikkeling. Dit lijkt in contrast met de situatie in Chili. Overheidsfunctionarissen zijn hier minder ontvankelijk voor gunsten. Bedrijfsleven en overheid werken beter samen. Dit komt een geleidelijke positieve ontwikkeling te stade. Gesprek met vakbeweging.
Chileense
Een afvaardiging van de delegatie had een bijzonder informatief gesprek met een vertegenwoordiging van de Chileense vakbeweging. Dit gesprek kwam tot stand met medewerking van de CNVBedrijvenbond. Een verslag van dit gesprek is als bijlage bij dit verslag gevoegd.
Versie 1.1, 23-7-2009
17
5
5.1
BIJLAGEN
Samenstelling delegatie
Naam 1. Dhr. Hans Burghoorn 2. Mw. Josée van Rooij 3. Dhr. Karel de Graaf 4. Dhr. Marnix Engels 5. Dhr. Jan Gijsen 6. Dhr. Matthé Elema 7. Dhr. Flip van Straaten 8. Dhr. Alex Blonk 9. Dhr. Bram Bierens 10. Dhr. Frank Jacobs 11. Dhr. Roald Lapperre
Organisatie Productschap Wijn Productschap Wijn Karel de Graaf Bourgogne Agenturen De Waal, Zey en Engels CNV Bedrijvenbond Productschap Akkerbouw Meneba BV Blonk BV Productschap Akkerbouw PEP Ministerie van LNV
12. Dhr. Albert Schipper 13. Dhr. Johan Pater 14. Dhr. Rin v.d. Molen 15. Dhr. Jos van Campen
NVB NVB NBOV Kon. Cosun U.A.
16. Dhr. Jan van de Loo 17. Dhr. Theo Meijer
Voedsel en Waren Autoriteit Productschap Akkerbouw/ Productschap Wijn Productschap Akkerbouw FNV Bondgenoten
18. Dhr. J. Bartelds 19. Dhr. A.L. Moerman
Functie secretaris communicatie-adviseur eigenaar eigenaar bestuurslid PA secretaris directeur/bestuurlid PA directeur/bestuurlid PA bestuurslid PA journalist hoofd afdeling gemeenschappelijk landbouwbeleid voorzitter/bestuurslid PA bestuurslid NVB voorzitter/bestuurslid PA voorzitter/voorzitter Suikerbegeleidingscommissie coördinator wijnkeuringen voorzitter bestuurslid bestuurslid PW
Tevens hebben een aantal partners van de genodigden deel uitgemaakt van de delegatie.
Versie 1.1, 23-7-2009
18
5.2
Programma studiereis Argentinië en Chili
Donderdag 23 april (Argentinië) Vertrek naar en aankomst te Buenos Aires Vrijdag 24 april (Argentinië) Vertrek per bus naar Rosario: - bedrijfsbezoek aan Cargill. - bezoek Biodieselfabriek Unitecbio. - diner met Nederlandse consul en enkele vertegenwoordigers van het locale bedrijfsleven. Zaterdag 25 april (Argentinië) Terugreis per bus naar Buenos Aires. Bezoek aan groot landbouwbedrijf. Zondag 26 april (Argentinië) Gezamenlijk ochtendprogramma in het hotel. Gasten: vertegenwoordigers van in Argentinië gevestigde Nederlandse bedrijven. Maandag 27 april (Argentinië) - Werkbezoek aan het bureau van de Landbouwraad, met als spreker Pepijn Verhey MBA van Agrivalue SA. - Bezoek aan de ambtswoning van de Nederlandse Ambassadeur en uitreiking Koninklijke Ondescheiding aan delegatiegenoot A.W. Bierens. Vertrek naar Mendoza in Argentinië - Bezoek aan het Wijnbouwinstituut of bodega Vistalba van Sr Carlos Pulenta. Dinsdag 28 april (Argentinië) - Wijnbodega Salentein + lunch - Wijnbodega Clos de los Siete Woensdag 29 april (Argentinië) - Wijnbodega Vistalba - Wijnbodega Terrazas - Wijnbodega Cheval des Andes Donderdag 30 april (naar Chili) Vertrek naar Santiago de Chile - Gesprek Rabobank - Koninginnedag receptie Nederlandse Ambassade Vrijdag 1 mei (Chili) - Wjnbodega Indomita Zaterdag 2 mei (Chili) - Wijnbodega Morandé - Wijnbodega Casa Marin - Gesprek met delegatie Chileense vakbeweging Zondag 3 mei (Chili) Vertrek richting vliegveld Vertrek van Santiago de Chili naar Madrid 4 mei aankomst Amsterdam
Versie 1.1, 23-7-2009
19
5.3
Verslag van het gesprek met 3 vertegenwoordigers van de vakbonden te Chili.
Datum: zaterdag 2 mei 2009 Plaats: Santiago Namens de plaatselijke vakbonden:(gasten) Tomas Ortiz : secretaris Generaal Sindicato Vina Unduraga Antonio Diaz: Secretario Sindicato Vina Undurraga Talagante Hector Cordoba: Tesoreo del Sindicato Vina Undurraga, De aanwezige vertegenwoordiger van de algemene vakbond in Chili ( FNV) had andere verplichtingen die avond en is na de begroeting vertrokken. E mail adressen van allen zijn beschikbaar voor uitwisseling van berichten. Namens de Nederlandse delegatie: Matthé Elema : secretaris PA/HPA Jan Gijsen namens het CNV Bram Moerman namens FNV Welkom: Door onze voorzitter Theo Meijer werd de werknemers delegatie verwelkomt. In het kort schetste hij de functie van deelnemers aan deze Studiereis uit Nederland en nodigde hun uit het diner met ons te gebruiken. Zodoende vonden de gesprekken plaats in een informele sfeer. Interview: Door Matthé werd hoofdzakelijk het interview afgenomen. Het interview liep via de aanwezige Spaans/Engelse tolk en kende dus enige beperkingen. De uitwisseling van de gesprekken was echter zeer open en bijzonder aangenaam en zijn hiervoor complimenten uitgewisseld. Ter introductie leidde Matthé het gezelschap in over de samenstelling van de werknemersvertegenwoordigers uit Nederland., de doelstelling van de studiereis, wat er in Argentinië is bezocht, onze ervaringen en wat voor Chili op het programma stond. Voor dit gesprek was belangrijk om naast de kennismaking te vernemen, hun positie als vakbond in de beide landen. De problemen die zij tegen komen en vragen die zij voor ons hebben. Met veel plezier is de uitnodiging uit Nederland voor een onderhoud ontvangen, zo vertelden ze en de kennismaking , het uitwisselen van informatie werd door hun dan op hoge prijs gesteld. Door het CNV in Utrecht zijn de contacten gelegd en men verontschuldigde zich voor het moeten afhaken van hun collega. 1 mei speelde hierin een rol. In principe had men voor de volgende dag (middag) voor ons gehele gezelschap een Barbecue gepland, die helaas niet was geagendeerd. Gezien onze afspraken was dit onmogelijk meer in te vullen. Door Matthé is geantwoord dat we hun uitnodiging voor een BQ zeer waardeerden maar helaas laat dit de agenda niet toe. Het Sindicato Industrial de Trabajadores Vina ( VUSA) is de oudste vakbond van Chili, opgericht op 9 augustus 1967. Zij communiceren regelmatig met het CNV en komen elkaar ook op wereld congressen van werknemersorganisaties tegen. Zij zijn als 2e vakbond actief. Zij vertegenwoordigen zo’n 114.000 leden actief in industrie, landbouw en vooral in de zorgsector. Van de 6 miljoen werknemers is slechts 10% georganiseerd. De laatste jaren is door het politieke klimaat (na de coup) er een grote aanwas van nieuwe leden gekomen. Zij worden financieel gesteund door CNV Internationaal en zijn daar de collega’s zeer dankbaar voor. Zij hebben een goed contact met het CNV in Nederland zo werd gesteld. Zo ook met de
Versie 1.1, 23-7-2009
20
Vakbonden van Argentinië. Zij hadden graag veel van het (sociale ) leven in Chili willen laten zien maar wellicht krijgen ze een nieuwe kans. De wijnbouw is na mijnbouw en landbouw voor Chili erg belangrijk geworden, gevolgd door een opkomende toeristen industrie.( het Zwitserland van Z-Amerika) Nederland zien zij als een grote koper (3e) van wijn in Chili. Het werk wordt voornamelijk verricht door medewerkers die aangesloten zijn bij Uitleenbedrijven. Dikwijls ook illegalen uit Peru. De mensen die hiervoor werken worden vrijwel uitsluitend zwart (contant) betaald wat normaal is in de lagere klassen. Het minimum inkomen ligt hierbij op € 200,-- in de maand voor de plukkers van de druiven. Als groot probleem wordt gezien de overheid en de wet. Het minimum inkomen in Chili is € 100,-- per maand. Weliswaar wordt er wel extra (zwart) bijverdiend en als normaal beschouwd. Indien de overheid dit soort zaken laat gebeuren en geen actie onderneemt en niet in damt blijft dit problematisch. Dit is nog een erfenis van de invloed van Perron en de zijnen. Bevestigd wordt de vraag van Matthé dat de levenstandaard in Chili hoger is dan in Argentinië. Gemiddeld wordt er ca € 450,-- en verdient een leraar ca € 1000,--. Op de vraag over pensioenen van ondergetekende werd geantwoord met : De pensioenvoorzieningen zijn een ramp. De overheid is hier zeer terughoudend in en de bestaande toestand is voorlopig niet op te lossen. Met 65 jaar gaan de mannen en met 60 jaar de vrouwen in principe met pensioen. Maar het fonds (EFP) is door de krediet crisis over de kop gegaan. Betalingen gaan slecht en onregelmatig met de nodige gevolgen van dien. De vraag over de ziekte kosten vergoeding werd weer als een grootprobleem voor de werknemers ervaren. Van de premie die medewerkers in de private sector moeten betalen, is de bijdrage van werknemer 75%. Dit gaat van het salaris van bv € 200,-- van een plukker af. Dit zou toch meer als voldoende moeten zijn maar dat is het in de praktijk niet. In veel gevallen moet er in ziekenhuizen en dergelijke worden bijbetaald. Vakantie is 2 weken maar geldt eigenlijk alleen maar voor de overheidsector, politie, ambtenaren en het leger. De andere werknemers moeten dat afstemmen met hun werkgever wat veelal slecht verloopt. Op de vraag hoe ze aankijken tegen de economische toestand , los van de krediet crisis, spreken zij de verwachting uit dat de economische groei in Chili zeker zal toenemen, maar dat de huidige regering ondanks de groei het zelfde sociaal economische beleid zal blijven voeren. De top van de regering ligt in het verlengde met de top in Argentinië en dat moet voor ons gezelschap genoeg zeggen. Gediscussieerd is over het probleem in de Rotterdamse Haven. Het betreft het probleem met de containers die uit verre( derde) landen komen en de vers ladingen met bestrijdings - en bewaringsgassen afvullen. Bij het openen van de containers in Nederland kunnen voor de werknemers gezondheidsproblemen ontstaan. Ook tijdens de ( gas)metingen door de douane zijn er soms problemen. Niet zelden moet de container eerst dagen luchten voor dat deze wordt vrijgegeven. Ook het gebruikte soort gas geeft soms problemen. Zij herkenden het probleem niet zo. Het kan bij de export van wijn niet het geval zijn is hun mening, maar zij denken dat het uitsluitend bij vers fruit en groenten speelt . Wellicht is een deskundige op kantoor die het probleem onderzoeken kan, of hier ervaring mee heeft. Gevraagd is het onderwerp via de e mail aan hun te zenden. Zij zullen dan actie ondernemen. Dat wordt door Matthé toegezegd. Indien er in de toekomst nog vragen zijn of informatie nodig is voor welk onderwerp dan ook, kan dit via Matthé worden ingebracht. Hij zal dan via de mail met hen contact opnemen zo werd afgesproken.
Sluis, 13 juni 2009 Bram Moerman.
Versie 1.1, 23-7-2009
21
5.4
Reacties Studiereis Argentinië en Chili van 23 april tot 3 mei 2009
- Brief Roald Laperre - Notitie Flip van Straaten - Notitie Rin van der Molen - Brief Bram Moerman - Notitie Jan Gijsen - Notitie Frank Jacobs en Karel de Graaf - E-mail Marnix en Monique Engels
Versie 1.1, 23-7-2009
22
Versie 1.1, 23-7-2009
23
Versie 1.1, 23-7-2009
24
Versie 1.1, 23-7-2009
25
Versie 1.1, 23-7-2009
26
Versie 1.1, 23-7-2009
27
Versie 1.1, 23-7-2009
28
Versie 1.1, 23-7-2009
29
Versie 1.1, 23-7-2009
30
Versie 1.1, 23-7-2009
31
Versie 1.1, 23-7-2009
32
