SPECIAAL DOSSIER AUGUSTUS Clusterinitiatief : Arts, Crafts, and Dignity in Care

SPECIAAL DOSSIER AUGUSTUS 2013

Clusterinitiatief :

Arts, Crafts, and Dignity in Care

3

VOORWOORD

4

HOOFDSTUK 1: Introductie

6

HOOFDSTUK 2: Grensoverschrijdende activiteiten

9

HOOFDSTUK 3: De aard van de uitdaging, onderzoek naar sociale exclusie

13

HOOFDSTUK 4: De werkelijke behoeften van de begunstigden en de belemmeringen die zij tegenkomen bij maatschappelijke integratie

18

HOOFDSTUK 5: Hoe begunstigden gevoelens van sociaal isolement kunnen overwinnen en hoe de rol van creatieve en andere zorginterventies hiermee kunnen helpen 22

24

27

HOOFDSTUK 6: Bestaande hiaten in de kennis van de artiest en beroepsbeoefenaar en hoe deze aangepakt kunnen worden HOOFDSTUK 7: De nieuwe methode HOOFDSTUK 8: Conclusies

19

Bijlage 1: Literatuur overzicht

ACDC - Creating Inclusion Pagina 3

VOORWOORD

Het zenuwstelsel, inclusief je hersenen, verandert met iedere ervaring die je hebt. Nieuwe hersencellen kunnen zich ontwikkelen in bepaalde gebieden en nieuwe neurale paden kunnen zelfs op oudere leeftijd worden geopend. Met deze feiten gaat er een hele nieuwe spannende wereld van mogelijkheden voor ons open. Het ‘je goed voelen’ heeft betrekking op de hele persoon. Alles wat je doet en ervaart draagt bij aan de manier hoe je je voelt, denkt en gedraagt. Je gedachten, emoties en gedrag zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Wanneer je het welzijn wilt verbeteren moet je oog hebben voor de hele persoon, inclusief individuele behoeften en verlangens én de omgeving waarin men leeft. Sociaal isolement en eenzaamheid zijn zeer schadelijk voor de gezondheid op vele niveaus. Eenzaamheid beschrijft het ongemakkelijke gevoel dat mensen ervaren als ze niet de sociale contacten krijgen die ze willen. Je kunt weinig sociale contacten hebben, maar je niet eenzaam voelen. Je kunt ook veel sociale contacten hebben, maar nog steeds het gevoel hebben diep eenzaam te zijn. Het is de kwaliteit van de sociale interactie die er toe doet. Om effectief te zijn moet je de emotionele én sociale behoeften van het betreffende individu aanspreken. Gevoelens van eenzaamheid en sociale uitsluiting houden niet op bij de landsgrenzen. Hierin zijn geen culturele verschillen te vinden. Het onderwerp van dit project is daarom goed te benaderen in een internationale context. De medische- en onderzoekswereld beseft maar al te goed dat het welbevinden van een individu met veel meer dan met medicatie alleen kan worden aangepakt. Om succesvol te zijn in het verbeteren van welzijn en self-management, moet een andere aanpak worden geïntegreerd. Naast biologische zorg moeten de totale behoeften van de persoon worden benaderd. Creatieve en sociale betrokkenheid sluiten hier perfect op aan. Creatieve betrokkenheid bevordert de gezondheid van de hersenen, maar ook het welzijn. Het stimuleert de flexibiliteit van denken, opwinding, vooruit denken en positieve emoties te ervaren. Ook prikkelt het een verlangen om nieuwe vaardigheden te leren en om meer proactief te zijn. Het heeft letterlijk de kracht om de gedachten van mensen structureel en emotioneel te veranderen. Met empathie, waardigheid en respect voor de behoeften van elk individu kan het het leven veranderen, in het bijzonder binnen de ‘care’ omgeving. Dit project met deze aanpak belooft in heel Europa, maar ook daarbuiten baanbrekend te zijn. Betsan Corkhill Directrice van Stitchlinks CIC


Betsan Corkhill

Introductie Op 15 maart 2013 hebben de partners ZorgSaam, Partners in Care, sTimul Moorsele, Superact en La Cave aux Poètes elkaar ontmoet in Rotterdam, en vonden daar de gemeenschappelijke doelstellingen om een cluster te vormen. We hebben de opgedane ervaring uit onze projecten Dignity in Care (ZorgSaam, Partners in Care en sTimul) en IC Music (Superact en La Cave aux Poètes) uitgewisseld, en ontdekten een gedeelde wens om mensen te helpen die zich in een sociaal isolement bevinden, om hen te ontwikkelen, zowel creatief als qua inlevingsvermogen.

Eén van de doelstellingen die IC Music (International Cooperation through Music) gesteld heeft, wordt door Superact uitgevoerd. Zij trainen hun musici om in de gemeenschap (bijvoorbeeld wijkgebouwen) te werken. De artiesten ontvangen een opleiding van de zeer ervaren Superact-leden in omgevingen als gevangenissen, tehuizen en scholen. In lijn hiermee heeft de Franse concertzaal La Cave aux Poètes, enkele experimentele en culturele projecten, voor diverse soorten publiek, ontwikkeld. De doelstelling van Dignity in Care is om de mogelijkheid van ethische reflectie en oefening te verbeteren, door middel van “experience based learning”, in een zorg-ethisch lab. De essentie ligt in de wijze waarop de zorg wordt aangeboden. Het gaat om de houding, en niet om technische of klinische vaardigheden. Er wordt vanuit gegaan dat deze al aangeleerd zijn. De bedoeling is de waardigheid van en zorg rond de patiënt te verbeteren, met name voor de ouderen, mensen met leerproblemen en zorgafhankelijke mensen. Het project heeft impact op de lange termijn met name voor mensen die nu in de zorg of maatschappelijke dienstverlening werken, of dit in de toekomst ambiëren.

Alle projectpartners hebben het gevoel dat creatieve betrokkenheid essentieel is om mensen te socialiseren, te leren communiceren, en om van elkaar te leren. Ook voor de zorgverleners of maatschappelijk werkers is dit zeer belangrijk om sterke en positieve relaties op te bouwen, welke tot een beter inleveringsvermogen en meer respect voor elkaar in de zorgomgeving, leiden. Het cluster heeft de naam “Arts, Crafts and Dignity in Care (ACDC) gekozen omdat deze de vaardigheden en kennis van alle partners weergeeft.


Op lange termijn hoopt het cluster sociale isolatie te beperken door een methodiek te ontwikkelen waarin de sociaal geïsoleerde mensen met creatieve sessies de kloof tussen henzelf en de maatschappij kleiner weten te maken. We stellen ons tot doel de emancipatie te verbeteren, door deelname in en bijdrage aan de maatschappij te verbeteren , door te werken met artiesten en beroepsbeoefenaars (zorgverleners, hulpverleners en activiteiten coördinatoren), om zo de doelgroep beter te leren begrijpen. Daarmee wordt het vermogen om de verbinding te vinden met maatschappelijk uitgesloten mensen verbeterd. De doelstellingen van het project zijn meer inzage te krijgen in sociale uitsluiting, te leren van elkaars ervaring in het werken met de begunstigde groepen, en ondersteuning te bieden aan de artiesten en professionals om zich meer in te kunnen leven in hun doelgroepen en hen de kans te bieden nieuwe werkwijzen te ontwikkelen om de maatschappelijk uitgesloten mensen te emanciperen.

De focus van deze clustersamenwerking ligt in het verkennen van de situatie, ervaringen en gevoelens delen en belemmeringen ontdekken van onze doelgroepen. Hiervoor zijn studiebezoeken georganiseerd in Engeland, Frankrijk, België en Nederland om kennis te maken met het werk en de opleidingsmethodes van de clusterpartners. Daarnaast ook door te onderzoeken welke moeilijkheden onze doelgroepen ervaren als zij deel willen nemen aan de maatschappij. Zo hebben we extra aandacht gegeven aan de wijze waarop maatschappelijke interactie wordt aangegaan en behouden, binnen hun omgeving.

Tussen januari en september 2014 heeft het cluster aan zijn doelstellingen gewerkt. De concrete resultaten van het cluster (deze publicatie, een virtueel lespakket en informatie over het congres) zijn beschikbaar op de cluster website www.creatinginclusion.eu.


HOOFDSTUK 2

Grensoverschrijdende activiteiten

Het cluster begint met de verkenning van grenzen. We onderzoeken lichamelijke en geestelijke grenzen waar mensen in een maatschappelijk isolement tegenaan lopen. De methodes die gebruikt worden voor het onderzoek zijn desk research, interactieve verhalen die verteld worden en het interviewen van zorgberoepsbeoefenaars en zorggebruikers. Deze informatie zal verzameld en opgenomen worden als onderdeel van deze publicatie.

Grensoverschrijdende studiebezoeken

wijzen en benaderingen, zoals die

om een mini sTimul ervaring te beleven.

worden gebruikt door IC Music en DiC,

Ze hebben zelf de kracht van experi-

te verkennen. De partners delen hun

menteel

leren

mogen

ervaren.

vaardigheden in het werken met

Partners hebben het proces, hoe de

Alle partners zullen vijf studiebezoeken

mensen in een sociaal isolement.

sTimul ervaring werkt, kunnen leren

afleggen. Deze worden georganiseerd

De zorggebruikers, beroepsbeoefenaars

en hebben na gedacht over hoe dit

door één van de partners en duren

en artiesten zullen aan de partners

zou kunnen werken met artiesten

1 tot 2 dagen. Om efficiënt om te gaan met

uitleggen tegen welke zaken zij aanlo-

en muzikanten. Ook is het plaatseli-

budget, tijd en om de CO2-voetafdruk

pen.

jke verzorgingstehuis bezocht. We

te beperken, zijn de bezoeken naar Frankrijk, België en Nederland gecombineerd in een gezamenlijk bezoek in

ontmoetten

Activiteiten tijdens de studiebezoeken

zorgverleners

uit

Engeland die meegedaan hebben aan de sTimul ervaring. De zorg-

februari 2014. De internationale studie-

De partners hebben elkaar ontmoet,

verleners spraken hun waardering uit

bezoeken (CSVB) worden georganiseerd

gesproken

met het doel begrip te kweken voor het

verschillende

werk dat door ieder van de projectpart-

artiesten,

ners wordt uitgevoerd, en om te leren over hun bestaande INTERREG IV A 2

middag doorgebracht in een wijk-

cliënten het ervaarden. De partners

Zeeën Projecten – IC Music en Dignity

centrum en gewerkt met jongeren uit

hebben ook een workshop gedaan

in Care (DiC) De bezoeken bieden de

sociaal achtergestelde milieus. De part-

samen

gelegenheid om de verschillende werk-

ners hebben de gelegenheid gekregen

activiteitenbegeleiders.

en

deelgenomen

aan

over het diepgaande effect dat bereikt

workshops

met

was met deze leervorm. Wat het met

mensen

hen gedaan had, wat het met hun

met beperkingen. We hebben een

organisatie gedaan had en hoe hun

jongeren

en

met

een

grote

groep


Individuele leermomenten van de studiebezoeken

Overdenkingen De studiebezoeken waren van groot

door de verzorger de rol van een

De partners hebben in Roubaix (Fr) het

belang om een goed beeld te krijgen

cliënt te geven. Het is net als in het

belang ingezien van creatieve betrok-

van de samenwerking tussen IC Music

gezegde dat je pas kunt weten hoe

kenheid voor jongeren en de grote

en Dignity in Care, en hoe de gedeelde

iemand iets ervaart als je in zijn sch-

voordelen die het jongeren brengt om

kennis kan toegepast worden in dit

oen-en hebt gestaan. Door te kiezen

zo’n workshop bij te wonen. Het was

cluster.

voor de rol van een cliënt en hier twee

overduidelijk dat de jongeren niet alleen plezier maakten, maar gelijktijdig allerlei

sTimul training wordt het ervaren

dagen naar te handelen, beseffen ver-

Bruggen bouwen

zorgers dat ze vooraf werkelijk niets

sociale vaardigheden aanleerden zoals:

De studiebezoeken hebben ons het

van belang wisten over deze persoon.

communiceren met elkaar, het werken

belang laten zien van het opbouwen

De enige manier om die te leren ken-

in een team en respect uiten. De er-

van een band tussen artiesten en

nen is om uit te gaan van je eigen per-

kenning van wat ze bereikten (het lied

beroepsbeoefenaars (creatieve ber-

spectief en nieuwsgierig zijn om vragen

dat ze samen gemaakt hebben) had

oepsbeoefenaars,

te stellen. Om de sTimul training com-

een positief effect op hun gevoel van

leiders,

werkers

pleet te krijgen moeten we deze twee

eigenwaarde.

en begeleiders), zowel voor als na

perspectieven combineren. We besef-

De partners zagen hier dat muziek een

de sessie. Voor een artiest of ber-

ten dat een opleiding voor artiesten

voortreffelijke manier is om mensen

oepsbeoefenaar is het belangrijk om

om alle drie de groepen eindgebruikers

te betrekken, zelfs de deelnemers die

voor of na de workshop een praatje

te bedienen veelomvattend en minder

op voorhand aarzelend waren raakten

te houden met hen. Dat maakt de

effectief zou zijn. We moeten de oplei-

betrokken, hebben plezier gehad en

workshop speciaal en zorgt voor een

ding voor de artiesten beperken zodat

waren geraakt door de ervaring. De

hogere betrokkenheid. Dit betekent

zij te werk gesteld kunnen worden

artiesten vertelden ons dat het een

dat we een manier zullen moeten vin-

in projecten en workshops met één

bewuste keuze is om het publiek in het

den om de beroepsbeoefenaars mee

van de drie groepen eindgebruikers.

optreden te betrekken. Deze betrok-

te laten doen aan de sessies.

En we moeten de artiesten laten kiezen

kenheid en het feit dat er iets opwin-

Daarom moeten we de managers ervan

met welke groep zij willen werken.

dends gebeurt, maakt het gebruik van

zien te overtuigen dat het niet alleen de

De trainingsmethode is tot nu toe

creatieve kunstvormen in een zorgset-

taak is van de bezoekende artiest om

beperkt tot de artiesten, maar we

ting een krachtig instrument.

de cliënten artistiek bezig te houden,

beseffen dat dit voor de beoefenaars

Tijdens de sTimulsessie in Terneuzen

maar dat het nog meer de taak van

ook nodig is.

(NL) ervaarden de partners dat het

de beroepsbeoefenaars en zorgver-

moeilijk het is om afhankelijk te zijn

leners is. De activiteitenbegeleider is

van een ander. De activiteitenbege-

het meest capabel om zowel zorgme-

De

leiders die meededen in de sessie als

dewerkers als cliënten bij activiteiten te

de CBSV- ervaringen zijn dat we:

zorgverleners beseften dat het resul-

betrekken, maar heeft wel de steun van

• Bewustzijn genereren over wat

taat van de sessie niet het allerbelan-

de manager nodig.

grijkste is, maar dat het vooral gaat om de kwaliteit van de interactie tussen

activiteitenbege-

maatschappelijk

De leermethode

Leerpunten belangrijkste

leerpunten

van

de invloed is van artistieke activiteiten

in

relatie

tot

sociale

inclusie;

de zorgverleners en de mensen waar-

Uit alle ervaringen zijn een aantal con-

• De positieve invloed benadrukken,

voor gezorgd wordt. De partners reali-

clusies getrokken ten aanzien van de

die kunst, muziek en handvaardig-

seerden zich dat activiteitenbegeleiders

leermethode. In het IC music project

heid hebben op cliënten;

een belangrijke rol spelen, omdat zij

hebben de artiesten geleerd zich te

de middenpositie innemen tussen de

verdiepen in de medische en sociale

naars en zorgverleners de mid-

artiesten en de zorgverleners.

achtergrond van hun publiek. Getrainde

delen bieden om mee te doen aan

artiesten laten hen zien wat ze kunnen

een artistieke sessie, deze voor te

verwachten en hoe ze hierop kun-

kunnen bereiden en hier een vervolg

nen anticiperen. In de Dignity in Care

aan te kunnen geven.


• De

artiesten,

beroepsbeoefe-

Studiebezoek van de clusterpartners aan een verzorgingshuis in Dorset

• Middelen beschikbaar stellen om

te betrekken. De ervaring begint wan-

houden in Vormingscentrum Guislain te

de resultaten van de ACDC-training

neer de deelnemers de begunstigden

Gent. Hier wordt expliciet genoemd hoe

te verspreiden naar de beroepsbeoe-

ontmoeten om uit te vinden hoe het

belangrijk creatieve inzet is, om sociale

fenaars;

voelt om maatschappelijk geïsoleerd

inclusie te realiseren. De themadag

We kunnen concluderen dat de studie-

te zijn. Tevens zullen zij de belem-

wordt gehouden in de drie officiële

bezoeken zeer zinvol waren De resul-

meringen en frustraties waar mensen

talen en zal de deelnemers inzicht

taten van ons onderzoek en onze inter-

in sociaal isolement tegen aan lopen

geven in sociale exclusie. Dit interac-

views werden ondersteund door opge-

ervaren, door het sTimul zorg-ethisch

tieve congres zal sociale isolatie op ver-

dane ervaringen tijdens de bezoeken.

lab in te zetten. Vervolgens zullen de

schillende manieren belichten. Het zal

De lesmethode is afgeleid van de infor-

deelnemers door reflectie leren om

experimenteel, innovatief en interactief

matie verzameld tijdens de bezoeken.

in de toekomst met begunstigden te

zijn. Alle partners zullen de resultaten

werken.

van het project in hun netwerk binnen

Andere activiteiten

Congres

de 2 zeeën regio verspreiden aangezien de bevindingen en de publicatie worden

Het cluster stuurt de publicatie naar

gepubliceerd in de 3 officiële cluster-

alle contacten in hun netwerk. De clus-

talen: Engels, Frans en Nederlands.

ter biedt tevens presentaties aan om

Hoewel de partners de activiteiten

materiaal

de verworven kennis uit te leggen.

van fase 1 hebben beëindigd, wil dit

te gebruiken zullen we tot een les-meth-

In het verlengde van deze publicatie

niet zeggen dat er niets meer te doen

ode komen om de artiesten en beroeps-

en om meer publiciteit aan het thema

is op het gebied van sociale inclusie.

beoefenaars hun doelgroep beter te

van dit cluster te geven, wordt op

leren begrijpen en nieuwe manieren te

23 september 2014 een grensover-

vinden om sociaal geisoleerde mensen

schrijdende themabijeenkomst ge-

Nieuwe trainingsmethode Door

het

verzamelde


HOOFDSTUK 3

De aard van de uitdaging, onderzoek naar sociale exclusie

Bijna 50 % van de bevolking behoort tot één of twee van de clusterdoelgroepen. Dit geeft aan dat een grote groep mensen bevoordeeld wordt door de bevindingen van het cluster.

Prevalentie

van 60%. Het laagste armoedecijfer

Unie (EU) heeft een beperking,

van de lidstaten heeft België (14.8%).

variërend van mild tot ernstig, waar-

In Nederland is het percentage 18.6%

door er ongeveer 80 miljoen mensen

De bevolking in de WGO Europese

en in het Verenigd Koninkrijk 21.2%.

zijn,

regio veroudert snel: de gemiddelde

Het Franse armoedecijfer ligt boven

worden van volledige deelname in

leeftijd is al de hoogste in de wereld,

het Europese gemiddelde (23.1%).

de maatschappij en economie van-

en de veroudering van mensen van 65

In de meeste Europese landen zit het

wege belemmeringen, gerelateerd aan

jaar en ouder wordt voorspeld om toe

armoedecijfer van jongeren ruim boven

omgeving en gedrag. In de lidstaten

te nemen met 14% in 2010 tot 25% in

het gemiddelde armoedecijfer voor alle

zijn de cijfers: België 18.4%, Frankrijk

2050. In de lidstaten is het percentage

leeftijdsgroepen. Dit kan voornamelijk

24.6%, Nederland 25,4% en het

van de bevolking ouder dan 65 jaar in

worden uitgelegd door het probleem

Verenigd Koninkrijk heeft het hoogste

de laatste 30 jaar sterk toegenomen,

voor jongeren om vast werk te vinden:

cijfer van 27.2%. Voor gehandicapten

deze ontwikkeling zal zich in de

jongeren lopen verhoogd risico op het

is de kans op armoede 70% hoger dan

komende 50 jaar voortzetten. Ook voor

hebben van onbestendig werk, met een

het gemiddelde, gedeeltelijk vanwege

de komende 80 jaar zal deze ontwik-

parttime contract of een contract voor

beperkte toegang tot werkgelegenheid.

keling zich voortzetten .

bepaalde tijd, en zijn in het algemeen

Meer dan een derde van de mensen,

meer blootgesteld aan langdurige wer-

ouder dan 75 jaar, heeft handicaps die

keloosheid .

hen tot op zekere hoogte beperken,

Ouderen

1

Jongeren met een achtergrond van armoede In Europa leven 21.6% van de jongeren tussen 16 en 24 jaar in armoede, uitgaande van een gemiddeld inkomen


2

Mensen met lichamelijke-/leerproblemen Eén op de zes mensen in de Europese

die

regelmatig

weerhouden

en meer dan 20% zijn in hoge mate beperkt. Bovendien zullen deze cijfers toenemen naarmate de bevolking van de EU ouder wordt 3.

2 Seas crossborder cooperation Programme 2007-2013 Eligible and adjacent NUTS III areas

North Sea Norfolk

Cambridgeshire Suffolk Delft en Westland

South-West

East Of England

Essex

South-East

Medway Wiltshire Surrey Somerset

Devon

Diksmuide

Tielt Roeselare

East Sussex

Ieper Cornwall and Isles of Scilly

Torbay Isles of Scilly

Brighton and Hove Isle of Wight

Eeklo

Turnhout

Sint-Niklaas

Gent Mechelen Aalst

Kortrijk

Nord Pas de Calais

Portsmouth Isle of Wight

Poole

Antwerpen Brugge

Veurne West Sussex

Dorset

Noord-Brabant

Zeeuwsch-Vlaanderen

West Vlaanderen Oostende

Kent

Hampshire

West-Noord Brabant

Overig-Zeeland

Southend-on-Sea

Zuidoost-ZuidHolland

GrootRijnmond

Zeeland

Thurrock

London

Zuid-Holland

Oudenaarde

Antwerpen

Dendermonde

Oost Vlaanderen

Pas de Calais

Bournemouth

Plymouth

Southampton

Nord

Somme

Picardie Aisne

Haute Normandie

Channel

Country Belgium France Netherlands UK

0

[

Total population 10.7 million 63.8 million 16.4 million 51.8 million

 65

 80

Basse-Normandie B asse-N Normandie

17.2% 16.6% 15.3% 14.9%

4.9% 5.2% 3.9% 4.6%

Youngsters

Disabilities

14.8% 23.1% 18.6% 21.2%

18.4% 24.6% 25.4% 27.2%

20 Kilomètres

Bretagne

Sources : Eurostat - INTE R RE G IV A 2 Seas J TS 2010

Réalisation SIGALE ® Nord- Pas de Calais - Septembre 2010

Overzicht van aanwezigheid van begunstigden in de lidstaten.

Veroudering is één van de grootste

Er bestaat proefondervindelijk bewijs

Afbeelding 1: Overzicht van de aan-

sociale en economische uitdagingen

dat het risico om sociaal uitgesloten te

wezigheid van begunstigden in de

van de 21

eeuw voor Europese

worden wijdverbreid voorkomt onder

lidstaten.

samenlevingen. Het zal van invloed

ouderen, in het bijzonder onder deze

zijn op alle EU landen en op de meeste

die de arbeidsmarkt hebben verlaten

beleidsgebieden. In 2025 zullen meer

en dat het risico oploopt naarmate

dan 20% van de Europeanen 65 jaar

zij ouder worden. Met als gevolg dat

of ouder zijn, met een in het bijzonder

sociale uitsluiting voornamelijk mensen

snelle toename van 80 jaar of ouder.

op latere leeftijd raakt. Hierbij is ook

Voor veel mensen brengt ouderdom

Omdat oudere mensen verschillende

opvallend dat het voornamelijk vrou-

een hoog risico op sociaal isolement

gezondheidszorgbehoeften hebben,

wen betreft6. Het Vlaamse beleid

en armoede met zich mee met daarin

zal het gezondheidsstelstel zich aan

voor ouderen richt zich op het bijdra-

beperkte toegang tot betaalbare, kwali-

moeten passen zodat toereikende zorg

gen aan deelname, ontwikkeling en

tatief hoogwaardige gezondheidszorg

geboden kan worden en financiële

vooruitgang van alle ouderen, zowel

en sociale voorzieningen. Er is een sterk

draagbaarheid van deze zorg gegaran-

individueel als gemeenschappelijk. In

overheidsbeleid nodig om ervoor te

deerd is. De pilot European Innovation

Vlaanderen besteedt men bijzondere

zorgen dat de positieve ontwikkelingen

Partnership voor actief en gezond oud

aandacht aan maatschappelijke betrok-

kunnen worden gehandhaafd en de

worden richt zich op het doen toene-

kenheid en verantwoordelijkheid in alle

voordelen van een langere levensduur

men van de gezonde levensjaren in

verscheidenheid

voor iedereen toegankelijk is, ongeacht

de EU, met 2 jaar in 2020. De EU wil

ving in Frankrijk reageert op de be-

waar ze wonen of de sociaal-economi-

ook promoten om gezond en waardig

hoefte om te anticiperen op de

sche groep waartoe ze behoren .

oud te worden, door de EU landen

gevolgen van een ouder wordende

te helpen om hun gezondheidszorg-

bevolking

systemen efficiënter in te richten .

lijke leven en al het openbare beleid.

Europees en nationaal beleid voor ouderen

4

ste

5

in

7,8

. Nieuwe wetge-

het

maatschappe-


Het wetsontwerp is ontworpen rond drie gerelateerde zuilen: anticipatie, maatschappelijke aanpassing en steun aan personen die hun autonomie verliezen. Ten eerste, anticipatie moet helpen bij het herkennen en bestrijden van de risicofactoren van het verlies van autonomie, waarvan er één sociaal isolement is 9. In Nederland ligt de verantwoordelijkheid, om zeker te stellen dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven functioneren, bij de gemeenten. Participatie gaat verder dan onafhankelijk leven. Een aangepaste woonomgeving is van groot belang, maar sociale inclusie het allerbelangrijkst: contacten

Uitwisseling van ervaring met de manager van ‘Laurels dag centrum’ in Somerset.

onderhouden met anderen, vrijwilligerswerk uitoefenen, enzovoorts.

geren en beleidsmakers met het doel

kinderen en jonge mensen in Vlaanderen

De kwaliteit van leven hangt in grote

actief burgerschap te laten toenemen,

en Brussel van de grootst mogelijke

mate af van de sociale contacten die

sociale integratie te steunen en inte-

bewegingsvrijheid ten aanzien van

ouderen hebben . Ageing Well is een

gratie van jongeren in het ontwik-

ontwikkeling en kansen om deel uit te

nieuw programma in Engeland dat

kelen van EU beleid te steunen. Deze

maken van een democratische, open en

ontworpen is om de lokale autoriteiten

prioriteiten vormen de kern van de

tolerante maatschappij 14. In Frankrijk is

te ondersteunen om hun diensten voor

EU Youth Strategy, van 2010-18, met

het beleid overgegaan naar maatschap-

ouderen te verbeteren. Het voornaam-

de voornaamste doelstellingen: het

pelijke integratie en richt zich op het

ste doel van het programma is om een

aanbieden van meer en gelijke kansen

probleem hoe mee te bewegen met

betere kwaliteit van leven te bieden

voor jonge mensen in geboden oplei-

voorkomende veranderingen in de be-

aan ouderen door de lokale diensten

dingen en beschikbare banen, en om

volking. Er werden nieuwe geografi-

die ontworpen zijn om aan hun be-

hen aan te moedigen actief te partici-

sche zones vastgesteld: de Zones

hoeften tegemoet te komen, en de

peren in de maatschappij .

Urbaines Sensibles (sensitieve stede-

enorme bijdrage die ouderen leveren

De EU-strategie voor jongeren streeft

lijke zones), Zones de Redynamisation

aan hun lokale gemeenschappen 11.

er in het bijzonder naar:

Urbaine (stedelijk te activeren zones) en

• Het jongerenwerk en de jongeren-

de Zones Franches Urbaines (vrije ste-

10

12

Europees en nationaal beleid voor jongeren

• Het steunen van de ontwikkeling

ontwikkelt zich rond kinderopvang en

van intercultureel bewustzijn en het

jongerenwerkloosheid. De regering is

bestrijden van vooroordelen;

actief in het bestrijden van vroegtijdige

Het onderwerp “sociale exclusie” is niet

• De thema’s dakloosheid, huisvesting

beperkt tot materiële rijkdom maar

centra optimaal benutten;

en armoede aansnijden;

delijke zones). Het Nederlandse beleid

schoolverlating. Werkloze jongeren ontvangen overheidssteun om een baan . Positive for Youth is een

bevat ook immateriële elementen,

• Toegang tot diensten bevorderen,

namelijk de sociale exclusie van een

bijv. transport, e-inclusie, gezond-

nieuwe benadering voor regeringsover-

totale bevolkingsgroep, jonger dan 25

heidszorg en sociale diensten;

stijgend beleid voor jongeren tussen

te vinden

15

jaar (betrokkenheid in de maatschappij,

• De beschikbaarheid van specifieke

de 13 en 19 jaar in Engeland. In deze

het politieke leven, het ontwikkelen van

steun voor jonge gezinnen bevor-

gedeelde visie over hoe de onderdelen

een gevoel ergens bij te horen, etc.).

deren .

van de maatschappij – waaronder

De EU promoot de dialoog tussen jon-


13

Het Vlaams jongerenbeleid voorziet alle

gemeentebesturen,

scholen,

lief-

dadigheidsinstellingen, bedrijven –

• Zich ervan verzekeren dat het

op compensatie en rehabilitatie, het

samen kunnen werken om families te

European Platform Against Poverty

principe van niet-discrimineren vervan-

ondersteunen en kansen voor jonge

speciale

gen door rehabilitatie

mensen te verbeteren, in het bijzonder

gehandicapten. Het forum verzamelt

is het recht op gelijke behandeling

voor diegenen die het meest benadeeld

expertise;

bij wet bepaald. Gelijke behandeling

of kwetsbaar zijn . 16

Europees en nationaal beleid voor mensen met een beperking De European Disability Strategy stelt

aandacht

bevat

voor

. In Nederland

19

• Toewerken naar erkenning van inva-

is een beleid dat met verschillende

liditeitskaarten in de EU, om gelijke

mogelijkheden en beperkingen van

behandeling te verzekeren in werk,

mensen rekening houdt. Het resul-

leven of reizen binnen de lidstaten;

taat van gelijke behandeling is dat zij

• Toegangsnormen ontwikkelen voor

dingen op dezelfde manier kunnen

stemlokalen en campagnemateriaal;

doen, als mensen zonder handicap.

• Het in beschouwing nemen van de

De maatschappij voorziet gehandi-

rechten in externe ontwikkelpro-

capten van instrumenten of faciliteiten

gramma’s en voor EU kandidaat-

als zij deze nodig hebben 20. In Engeland

lidstaten 17.

ligt de beleidsfocus op de wijze waarop

zich tot doel het leven van mensen met

mensen met leerproblemen zorg en

handicaps te vergemakkelijken en te

In België eisen mensen met licha-

hulp ontvangen. De doelgroep zelf

genieten van hun rechten als EU burger.

melijke-/leerproblemen hun rechten

moet centraal komen te staan in het

De strategische doelen voor de eerste

als burger op, zij willen volledig mee-

serviceontwerp, de ontwikkeling en de

vijf jaar bevatten:

draaien in de maatschappij en worden

levering van zorg.

• Beleid bedenken voor integraal

gezien als actieve en veelzijdige

onderwijs van hoge kwaliteit;

mensen 18. In Frankrijk is na het recht

Uit dit hoofdstuk kunnen we concluderen dat de doelgropen die in dit cluster centraal staan in totaal bijna de halve bevolking van de lidstaten vormt. Europa en de lidstaten hebben specifiek beleid ontwikkeld voor deze doelgroepen. Dit beleid heeft als gemeenschappelijk raakvlak dat mensen, ongeacht of ze beprekingen hebben of oud of jong zijn, een volwaardig bestaan moeten kunnen leiden. Zij moeten dezelfde mogelijkheden hebben als anderen om hun leven te leiden zoals zij het wensen. Sociale exclusie wordt onderkend als een bedreiging voor deze intentie.

Zorgverleners geloven heilig in de ‘empowerment’ van hun cliënten.


HOOFDSTUK 4

De werkelijke behoeften van de begunstigden en de belemmeringen die zij tegenkomen bij maatschappelijke integratie.

In dit hoofdstuk bekijken we eerst de onderzoeksresultaten en in het tweede deel geven we het woord aan de eindgebruikers. We hebben in de literatuur gezocht op sleutelwoorden als “sociale exclusie, sociale isolatie, eenzaamheid, zorg, kunst & muziek”, aangevuld met onze eigen doelgroepen: ouderen, jongeren en gehandicapten.

Onderzoeksresultaten Sociale uitsluiting

tie van factoren als: werkeloosheid,

mensen minder is dan men wenst.

lage opleiding, laag inkomen, slechte

Het kan ook zo zijn dat de kwaliteit van

woonsituatie, crimineel milieu, slechte

de onderhouden rela-ties te wensen

gezondheid en gezinsbreuk. Het begrip

over laat. Eenzaamheid is een be-

Sociale uitsluiting is een veelzijdig

heeft verband met armoede, maar is

langrijk sociaal-maatschappelijk pro-

proces van aanhoudende maatschap-

zeker niet hetzelfde. Het is meer dan

bleem en raakt veel mensen in hun

pelijke problemen, welke groepen en

een materiële situatie. Sociale uitslui-

welzijn. Eenzaamheid betekent dat er

individuen verwijdert van sociale rela-

ting weerhoudt mensen ervan om vol-

niemand is op wie je kunt rekenen

ties en instellingen en hen weerhoudt

waardig lid van een gemeenschap te

of belangrijke gebeurtenissen mee

van volledige deelname in de nor-

kunnen zijn

. Sociale uitsluiting leidt

kunt delen. Mensen die zich vaak

male, voorgeschreven activiteiten in

enerzijds tot materiële effecten als

eenzaam voelen hebben last van

.

armoede, anderzijds tot sociale effecten

lichamelijk en psychologisch onge-

als eenzaamheid.

mak

de gemeenschap waarin zij leven

22

Individualisering speelt in het bijzonder een grote rol in de sociale levens van mensen. De mens is zich meer op zich-

23

Eenzaamheid

(depressie

en

angst).

Tot

slot, dit betekent dat maatschappelijke contacten (netwerken) be-

zelf gaan richten de afgelopen jaren.

Sociale exclusie is nauw verwant met

langrijk zijn voor de mens, zowel op een

Maatschappelijke verbintenissen als

eenzaamheid. De definitie is: de sub-

persoonlijk vlak als om deel te nemen

kerk, gemeenschap, familie, werk, etc.

jectieve ervaring van een onplezierig of

aan de maatschappij. Deze aspecten

hebben aan betekenis verloren.

onverdraagzaam gebrek aan bepaalde

spelen een centrale rol in het zelf-

sociale relaties of de kwaliteit daarvan.

respect van mensen en in het omgaan

Sociale exclusie is synoniem voor

Het kan zijn dat het aantal contacten

met hun problemen.

getroffen worden door een combina-

dat men onderhoudt met andere

De kans op eenzaamheid is verschillend


voor de diverse leeftijdsgroepen; chro-

aanpassingen die kunnen zorgen

nisch zieken, gehandicapten, ouderen

voor nieuwe kansen, bijv. aange-

en alleenstaanden zonder partner

paste materialen waardoor een

of andere relatie, (nog) niet inge-

opleiding gevolgd kan worden of een

burgerde immigranten, mantelzorgers

tekort aan openbare toiletten;

die een afname in hun sociale contacten

• Vervoer: Op pad kunnen wanneer je

waarnemen, werkzoekenden die zich

wilt en naar waar je wilt is essentieel

maatschappelijk uitgesloten voelen, en

voor een gevoel van participatie;

daklozen lopen een verhoogde kans op eenzaamheid 25.

Belemmeringen Geïsoleerde mensen worden weer-

• Bureaucratie en administratieve

Graffiti workshop met volwassenen met een verstandelijke beperking.

rompslomp; • Een gebrek aan steun en hulp van

van familie en vrienden, het wonen in

familie, en hun onvermogen te zien

een zorginstelling, zijn factoren die hun

wat de ander echt nodig heeft;

beperken om er op uit te gaan en van

houden van volledige maatschappelijke

• Zorgtaken – deelnemers met zorg-

hun leven te genieten. Mensen in een

participatie door verschillende belem-

taken kiezen er voor hun eigen

sociaal isolement maken geen deel uit

meringen. Wat betreft onze eindbegun-

keuzes te beperken om meer tijd

van netwerken en nemen in mindere

stigden, de jongeren, de 65-plussers

over te houden voor de zorg-

mate deel in gemeenschapsactiviteiten.

en de mensen met lichamelijke-/leer-

gebruiker

.

Omdat dit het geval is, zijn zij nauwe-

26,27,28,29,30

problemen is het deelnemen in de

Mensen met verstandelijke handi-

lijks betrokken bij de maatschappij en

maatschappij sterk verbonden met

caps herkennen zelf 4 belangrijke

krijgen weinig kansen om mee te leven

het hebben van (vrijwilligers)werk, om

belemmeringen:

met anderen 32.

voor zichzelf te kunnen zorgen en een

• Gebrek aan kennis en vaardigheden;

positieve bijdrage aan de maatschap-

• De rol van de zorgondersteuner en

pij te kunnen leveren. Voor de hoog-

Bewijs laat zien dat familieleden de mogelijkheid tot het maken van keuzes

leiding;

zowel toelaten als beperken. Sommigen

bejaarden en de mensen met ernstige

• Woonlocatie;

lichamelijke-/leerproblemen zou het

• Gemeenschapsfactoren zoals gebrek

helpen deelnemers om goed te kijken

doel moeten zijn de eenzaamheid te

aan voorzieningen en onbegrip .

naar de beschikbare keuzes, en de

verlichten. Bijvoorbeeld door in staat

Dit betekent dat er zich belem-

argumenten voor en tegen op een rijtje

gesteld te worden familie en vrienden

meringen voordoen bij de zorggebrui-

te zetten. Op deze manier kunnen zij

te bezoeken, mee te doen met sociale

kers en jongeren. Dat wil zeggen:

ook de regie faciliteren door deelne-

activiteiten en genieten van een betere

gebrek aan noodzakelijke kennis en

mers te steunen in het maken van een

levenskwaliteit.

vaardigheden en een gebrek aan

keuze. Omgekeerd kunnen familieleden

sociale netwerken. Echter de meeste

ook juist een belemmering opwerpen

Wanneer onze eindbegunstigden par-

beperkingen worden opgeworpen door

voor deelnemers, en hen beperken

ticiperen in de maatschappij, lopen zij

de gemeenschap. Bijvoorbeeld door

in keuzevrijheid en regie, door aan te

tegen verschillende belemmeringen

financiële belemmeringen, geen mate-

dringen om bepaalde dingen niet te

aan. Er zijn praktische, financiële en

rialen voor opleiding, vervoer, gebrek

doen, de beslissing voor hen te maken, of

sociale factoren die de maatschappe-

aan voorzieningen. Daarnaast spelen

twijfelen aan hun vermogen om beslis-

lijke inclusie belemmeren. Het is over-

de organisaties voor de zorggebruikers

singen te nemen. De invloed van fami-

bodig op te merken dat er in de meeste

(woonlocatie, de rol van personeel en

lieleden is soms complex en onduidelijk.

gevallen meer dan één belemmering

leiding), en familie (gebrek aan steun

Familieleden kunnen soms een keuze

speelt.

onbegrip) ook een grote rol.

beschikbaar stellen, bijvoorbeeld door

• Financiële middelen – financiële

De begunstigden zelf lopen tegen

vervoer te organiseren om goederen

beperking limiteert de keuzes, omdat

moeilijkheden aan die er voor zor-

en diensten te organiseren, maar keuze

de kosten van sommige activiteiten

gen dat zij sneller eenzaam worden.

en regie op andere wijze beperken,

te hoog zijn;

Hun financiële draagkracht, mobiliteit,

bijvoorbeeld door aan te dringen dat de

kennis van de ziekte of handicap, steun

deelnemer ’s avonds geen gebruik mag

• Beperkte toegang tot materialen en

31


maken van het vervoer. Deelnemers zijn

als mens. Een laag gevoel van eigen-

vaak dankbaar voor de ontvangen hulp,

waarde zorg voor angst om zich in de

maar hebben een hekel aan het gevoel

maatschappij te bewegen. Om dit wel

anderen tot last te zijn of het gevoel

te doen moeten de begunstigden over

van onvermogen om zelf de regie te

extra moed beschikken, alle eindbe-

nemen 33.

gunstigden geven aan hier tegen aan

We zien dat vereenzaming of isolement

te lopen. Mobiliteit, geld, materialen

een complex fenomeen is. Alhoewel de

ontbreken soms en om die reden heb-

aandacht voor jongeren, 65-plussers

ben cliënten continu hulp nodig van

terviewde) met leerproblemen waren

en mensen met lichte beperkingen

anderen. Het is heel moeilijk om altijd

gelukkig met de geboden activiteiten

anders moet liggen dan voor de hoog-

om hulp te moeten vragen. Cliënten

op hun opvang. Sommige deelnemers

bejaarden en mensen met ernstige

hebben de neiging om maar thuis in

met andere aandoeningen of handi-

beperkingen, delen zij de gemeen-

hun eigen voorziening te blijven zit-

caps, waaronder enkele oudere deelne-

schappelijke wens om deel te nemen

ten of kiezen er voor zich buiten de

mers, gaven aan dat zijn niet wilden

aan de maatschappij, en niet gezien te

maatschappij te stellen. Alles kost

deelnemen in georganiseerde sociale

worden als mensen met een beperking

meer moeite dan thuis blijven. Uit alle

activiteiten omdat dit in hun perceptie

maar als gewone mensen. De belang-

interviews blijkt dat cliënten het pret-

geen activiteiten voor mensen als hen

rijkste conclusies in het onderzoek zijn,

tiger vinden wanneer hulp spontaan

waren. Zij brachten het uitvoeren van

vanuit het oogpunt van de eindbegun-

wordt aangeboden dan wanneer er zij

dergelijke activiteiten in verband met

stigden, de wens om gezien en gehoord

er om moeten vragen. We moeten ons

een verlies aan onafhankelijkheid en

te worden en eigen keuzes te kunnen

er van zeker van stellen dat we de ein-

wilden de dingen blijven doen die zij

maken. De verzorgers en de familie

dgebruikers benaderen met de focus

voorheen deden, geen activiteiten die

zijn zeer betrokken en hebben de wens

op hun persoonlijkheid, en niet op

in hun ogen geschikt waren voor “oude

de zorgontvanger te ondersteunen, zij

hun problemen. Zorgverleners moeten

mensen”. Eindbegunstigden verklaren

willen de kwaliteit van leven verbe-

sterk in empowerment van individuen

dat wanneer we hen de maatschappe-

teren maar zijn hier niet toe in staat.

geloven. Het lijkt erop dat het een uit-

lijke verbinding willen laten maken, we

Omdat zij de persoon niet (kunnen)

daging is om ze te zien als persoonli-

hen eigen keuzes moeten laten maken.

toestaan te leven zoals gewenst, komt

jkheden, met hun eigen overtuigingen,

Ze willen activiteiten uitoefenen die

er soms extra eenzaamheid bij .

achtergronden, dromen en wensen.

door jong en oud worden uitgeoefend,

Deze zullen niet altijd hetzelfde zijn dan

door gezonde en niet door gehandi-

dat de zorgverlener zich voorstelt. De

capte mensen. Verzorgers zouden beter

34

Interviews

Engelse artiest: Werken in een woonzorgcentrum is net zo aangenaam en bevredigend voor mij als een professioneel optreden voor honderden mensen!

zorgverlener moet zich hier van bewust

twee keer nadenken voor zij weer voor-

Wij hebben interviews gehouden onder

worden om de eindbegunstigden beter

stellen bingo te spelen, cakejes te bak-

kleine groepjes eindbegunstigden om

te kunnen begeleiden.

ken, een balspel spelen, of kleuren, etc.

achter de gedachten en standpunten van eindbegunstigden te komen.

Keuzemogelijkheid

Dit zijn “leuke” activiteiten als het om tijdvulling gaat. Echter, de eindbegun-

Uit ieder land 6 eindbegunstigden,

Een ander veelvoorkomend probleem

stigden zoeken geen tijdvulling, maar

7 artiesten en 5 behandelaars/zorgver-

is keuze. De meeste eindbegunstigden

willen deelnemen aan de maatschappij.

leners. Er zijn geen jongeren geïnter-

worden geconfronteerd met keuzes

Dit betekent dat bij het aanbieden van

viewd omdat we hier geen toestem-

die al voor hen gemaakt zijn. Wie

de activiteiten nagedacht moet worden

ming voor konden krijgen. We laten

maakt het activiteitenprogramma? Wie

of ze ook leuk voor anderen zijn. Het is

hun songteksten voor zich spreken.

bepaalt welke muziek wordt gespeeld?

niet zo dat de activiteiten voor de ein-

De verzamelde informative uit de inter-

Wie zorgt voor de kleuren en mate-

dbegunstigden nog uitgevonden moe-

views wordt hieronder beschreven.

rialen voor de les handvaardigheid en

ten worden. Creatieve kunstvormen en

zijn er in de voorbereiding al keuzes

muziek passen in deze vereisten.

Empowerment Eindbegunstigden willen erkenning


gemaakt die anderen niet meer kunnen maken? De meeste deelnemers (geïn-

Engelse man met leerproble-

Engelse artiest: We zien zo

men: Ik voel me soms alleen

vaak dat mensen in deze

– als mensen die me steunen

situatie

me overhalen iets te doen

jkheden hebben tot leren,

wat zij leuk vinden, in plaats

dingen ervaren en dingen

van wat ik leuk vind. Ik vind

die hun echt interessere. Als

het vaak moeilijk om mijn

deze situatie aanhoudt, stort

mening te geven – daarom

hun wereld echt in. Ze zijn

uit ik soms mijn frustraties

steeds minder goed in staat

omdat ik de dingen die ikzelf

om keuzes en beslissingen te

leuk vind, mis.

nemen en raken steeds meer

beperkte

mogeli-

in een isolement.

Vooruitzichten

zonder overmatig beschermend te zijn.

Oprechte belangstelling Op het moment dat de zorgverlener de werkelijke connectie met de cliënt maakt, met oprechte belangstelling, worden ze soms verbaasd door hun karakter, de levensverhalen, de dromen (verhalenverteller) en de echte mens achter de zorgontvanger, of het nu gaat om lokale mensen met een geschiedenis of een wereldberoemde dirigent. Hiervoor is een gemeenschappelijke basis van communicatie be-

Een adequaat middel tegen eenzaam-

artiesten stellen zich tot doel het leven

langrijk. Een “no-nonsense” en gerust-

heid blijkt jezelf bezig kunnen houden.

van anderen te veraangenamen, maar

stellende benadering, en een veilige

Maar dan moet het ook mogelijk zijn om

dat is vaak niet meer mogelijk. Wat

omgeving zorgen ervoor dat mensen

het druk te hebben. Eindbegunstigden

we in plaats daarvan kunnen doen, is

hun ”comfort zone” verlaten. Dus door

verliezen vele vooruitzichten. Ze kun-

naar hen luisteren en de tragiek van

over het vermogen te beschikken om

nen arm zijn waardoor ze niet mee

hun leven accepteren. Dit is de enige

mensen zich veilig te laten voelen zorgt

kunnen, in de gevangenis zitten, of

manier, ook al is die niet gemakkelijk.

ervoor dat mensen hun angsten over-

door hun hoge leeftijd of handicap weerhouden worden van het doen van

Betrokkenheid

winnen en mee doen. Muziek schrijven en maken, te verbinden door middel

dingen waaraan ze plezier beleven.

Goede zorg vraagt om de betrokken-

van handvaardigheid, dansen, graf-

De blinde man uit de interviews kon

heid van beroepsbeoefenaars en zorg-

fiti, dagelijkse activiteiten, dit zijn hele

niets meer doen. Het is moeilijk om

verleners. Verbinding maken met die-

nuttige en lonende wijzen om te com-

nog andere activiteiten dan naar muz-

gene waar je zorg voor draagt, is de

municeren en te verbinden. Vaak is

iek te luisteren te vinden. Het leven is

belangrijkste plicht voor wie werkt met

het gevolg een lach, een verhaal, een

teruggebracht naar “het alleen naar

mensen die hulpbehoevend zijn. Goede

handdruk, of een knipoog. Aan de ene

het toilet gaan”. Wanneer jezelf bezig

zorg betekent dat personeel geïnteres-

kant moet de uitdaging dus zijn om dit

houden niet meer tot de mogelijkheden

seerd is in de eindbegunstigden en

soort bijeenkomsten te organiseren en

behoort, is de manier om persoonlijke

waar zij voor staan. Goede waarne-

te bekostigen. Aan de andere kant moet

aandacht te voelen, jezelf als een vol-

mingen en contact leggen beperken

je verzorgers laten zien en ervaren wat

waardig mens te kunnen gedragen.

de kans op eenzaamheid. En het aan-

het effect van deze verschillende com-

De blinde man kon weer genieten van

passen van activiteiten om te voldoen

municatiewijzen is en hen leren deze

het vertellen van verhalen, ook al werd

aan de interessesfeer van de eindbe-

toe te passen.

hij er droevig van. Hij is teleurgesteld

gunstigde is essentieel, met speciale

in het leven. En vele eindbegunstigden

aandacht voor teruggetrokken mensen.

zullen ook teleurgesteld in het leven

Problemen met het gevoel van eigen-

zijn. Voor artiesten en beroepsbeoe-

waarde van eindbegunstigde worden

fenaars vormt dit een uitdaging. Zij

waargenomen, wanneer zorgverleners

worden geconfronteerd met personen

hun cliënten overmatig beschermen, en

zonder vooruitzichten. In onze ogen

denken te weten wat het beste is voor

leiden zij een droevig leven en wij zien

hun cliënt. Eindbegunstigden verbinden

geen levensverwachting, noch een zon-

het beste met beroepsbeoefenaars die

nige horizon. Het enige wat we zien is

beschikken over uitstekende commu-

pijn, lijden en verdriet. Verzorgers of

nicatieve en empathische vermogens,

Engelse artiest: Een goed woonzorgcentrum is er in mijn ogen één, waar de leiding interesse toont in haar cliënten en in de activiteiten waaraan ze deelnemen.


Nederlandse

zorgverlener

bij een dagbehandeling: Er werd eens een hond naar naar

de

gebracht.

dagbehandeling Een

client

die

erg op zichzelf is en bijna nooit lacht, wandelde met de hond door de gang en lachte! Dat was voor mij een erg waardevol moment.

Creativiteit

doen, dingen niet als vanzelfsprekend aannemen, kan dit aanleiding zijn voor artiesten om hun vaardigheden ten aanzien van maatschappelijke verhoudingen en ziekte bij te moeten stellen. Wat kan creatieve vrijheid betekenen in een omgeving als een gevangenis of een (zorg)instelling. Met name voor gevangenissen: hoe leg je het voor de hand liggende antagonisme uit tussen het opgesloten zijn ten gunste van de maatschappij en het proberen sociale inclusie te ver-

Engelse manager bij een dagbestedingscentrum: Het is niet ons recht om onze volwassen

servicegebruik-

ers te vertellen dat ze iets niet mogen, het is onze plicht om het wel toe te laten, alhoewel dit wel vraagt om een kentering in de opvattingen van onze medewerkers - een grote culturele verandering, maar als we onze risicoanalyse niet verruimen

Organisaties moeten zowel een sociale

lichten met muziek en handvaardigheid?

als een lerende omgeving bieden, het

Hoe kunnen we bepaalde gedachten

mogen niet alleen plekken zijn waar

uitbannen als je hen kunst en muz-

mensen “beziggehouden” worden.

iek ziet maken? Vrijheid van geest en

Afwegingen maken blijft noodzakelijk.

creativiteit tegenover (of samen met)

sociaal netwerk, tot financiële en ver-

Zoals een leidinggevende aangeeft bli-

sociaal isolement. Artiesten dienen over

voersproblemen, beperkingen in zorgin-

jft het altijd beter dingen te proberen

bepaalde vaardigheden te beschikken

stelling, etc. We treffen vergelijkbare

in plaats van niets te doen. Ze leerden

om dit uit te kunnen voeren. Kennis

resultaten aan onder de eindgebrui-

positief te kijken naar het nemen van

over de achtergrond ervan is onont-

kers in alle landen. Eindgebruikers wil-

risico’s - zeggen we dat je niet mag

beerlijk om de persoon beter te leren

len meedoen aan de maatschappij door

bungee jumpen omdat we dan miss-

kennen, maar ook de kennis over het

mee te doen aan activiteiten waar ook

chien een bedrijfsongevallenformulier

effect van hun voorstelling op gebruik-

“normale” mensen aan meedoen. Ze

in moeten vullen? Of luisteren we naar

ers.

willen zelf autonoom zijn in de keuzes

de argumenten van de eindbegunstigde en de familie, en onderzoeken we alle moge-lijke manieren om verzoeken te

Conclusie

zullen

de

zorggebruikers

geen gelegenheid krijgen.

die ze maken, en hoe ze het doen. Maar dit kunnen ze niet alleen. Om hun wensen te realiseren hebben ze de arti-

reali-seren. In alle doelgroepen lopen

Sociale exclusie gaat niet alleen over

esten, beroepsbeoefenaars en zorgver-

zorgverleners tegen regels en proce-

arm en werkloos zijn. Een belangrijk

leners nodig. Zowel in de literatuur als

dures aan. Zelfs als ze anderen willen

thema is ook het contact met de mede-

in de verhalen van de eindgebrui-kers

helpen om er op uit te gaan moeten ze

mens. Eenzaamheid is wijdverbreid

worden we overtuigd van de noodzaak

flexibel met de regels omgaan en cre-

en is alleen op te lossen door mensen

om goede verbinding te bewerkstel-

atief zijn om dingen toch voor elkaar

in contact te brengen met anderen.

ligen tussen beide groepen: verzorgers

te krijgen. De organisaties moeten een

Vele belemmeringen zorgen er voor

en begunstigden. Als de communicatie

positieve houding aan gaan nemen als

dat mensen weerhouden worden

moeilijk is of ontbreekt, kunnen hand-

het gaat om de rechten en mogeli-

van deze contacten. Belemmeringen

vaardigheid, muziek, creativiteit worden

jkheden van de eindbegunstigden. Stel

variëren van het ontbreken van een

ingezet om de stemming te doorbreken.

de persoon centraal, en niet de organisatie.

Vaardigheden Het kan voor een artiest overdonderend zijn om voor een niet-alledaags publiek op te moeten treden. Als mensen vragen stellen, een stap achteruit


Als de geschiedenis een negatieve inv-

Franse artiest: Welke rol kan creatieve vrijheid in de gevangenschap hebben? Hoe beantwoord je deze ogenschijnlijke tegenstelling met muziek?

loed op mensen heeft helpt het om die te vergeten. Het is alleen van belang te herinneren dat deze persoon een zinvol leven heeft geleid. Interactie verbetert de kwaliteit van de menselijke verbinding.

HOOFDSTUK 5

Hoe begunstigden gevoelens van sociaal isolement kunnen overwinnen en hoe de rol van creatieve en andere zorginterventies hiermee kunnen helpen

De beste manier om de sociale uitsluiting van jongeren en mensen met een lichte beperking te verminderen is betaald werk voor hen te vinden. Het werk voorziet in de financiële en sociale noden van deze mensen. Voor 65-plussers, beschikkend over voldoende pensioen, kan vrijwilligerswerk een goed alternatief zijn. Hoogbejaarden en mensen met ernstige beperkingen hebben deze mogelijkheid niet. Voor hen is het belangrijk om de eenzaamheid, als gevolg van het ontbreken van sociale interactie, te verlichten. In het volgende hoofdstuk worden twee manieren beschreven waarop begunstigden sociaal isolement kunnen overwinnen. Ten eerste door het aanleren van sociale vaardigheden en ten tweede door te leren deelnemen in sociale activiteiten. We beschrijven drie voorwaarden waaraan de creatieve beroepsbeoefenaars moeten voldoen als zij eindgebruikers willen helpen in het overwinnen van sociale exclusie. Deze zijn het maken van een probleemanalyse, de behoefte van de eindgebruiker begrijpen en over creativiteit beschikken.

Sociale vaardigheden leren

enquête, uitgevoerd door het ‘National

stand te komen. De ontwikkeling van

Association of Colleges & Employers

sociale vaardigheden wordt herkend

(NACE)’ , dat de belangrijkste eigen-

als een kritisch onderdeel voor succes

Volgens het in 2007 Every Promise,

schappen waarin gezocht wordt in de

in activiteiten als burgerparticipatie en

Every Child: Turning Failure in Action uit-

selectie van personeel, zoals opge-

leiderschap van jongeren, als aanvul-

gebrachte rapport, zullen de komende

merkt door 276 respondenten/werk-

ling op school- en werkgebaseerde

twintig jaar een groot percentage

gevers allemaal sociale vaardigheden

leerervaringen. Alle jongeren hebben

jongeren tot de arbeidsmarkt toetre-

zijn: het vermogen tot communicatie,

training nodig op het gebied van werk

den, die beduidend tekort schieten in

een sterkte arbeidsethos, initiatief en

zoeken en basisvaardigheden op het

de sociale- of toegepaste vaardigheden

werken in een team. Tot slot, papieren

werk 37. Hoewel het onderzoek afkom-

– zoals werken in een team, besluit-

(diploma’s en getuigschriften) zijn be-

stig is uit de Verenigde Staten, geldt

vorming en communicatie – dit zal hen

langrijk, maar de mate waarin de vaar-

hetzelfde voor Europa. HR managers

belemmeren om goede werknemers en

digheden (meer sociaal dan technisch)

en banensites benadrukken allemaal

managers te worden.

ontwikkeld zijn, is het allerbelangrijkste

het belang van sociale vaardigheden.

Bovendien blijkt uit de Job Outlook 2008

om tot sterk en energiek personeelsbe-

Jongeren afkomstig uit lagere sociaal-

36


Engelsman met beperking: Ik geniet er van om tijd met familie en vrienden door te brengen, ik zou dit vaker willen doen, maar omdat zij ver weg wonen is dit niet mogelijk. Ze hebben ook allemaal een druk leven. Ik hou ook heel erg van voetbal kijken, vooral Everton, maar helaas kan ik niet vaak naar wedstrijden vanwege de kosten. Dat vind ik erg jammer,

omdat

dat

mijn

isolement versterkt. Ik heb moeite met het feit dat mijn handicap inhoudt dat ik niet mee kan doen met leuke dingen die mijn familie en vrienden ondernemen.

te luisteren, met elkaar te overleggen en te beslissen, geduldig te zijn en echt samen te werken.

Meedoen met sociale activiteiten Alle interventies om sociaal isolement of eenzaamheid aan te pakken bevatten de componenten vriendschappen maken en het bezoeken van sociale bijeenkomsten. Mensen die vriendschappen konden maken geven na de interventie aan minder eenzaam maatschappelijk en geïsoleerd te zijn. Uit een studie die uitging van het bezoeken van sociale bijeenkomsten (“kunst en inspirerende activiteiten”, “groepsoefening en discussie” en “therapeutische schrijven en groepstherapie”) gaf 95% van de deelnemers (met een gemiddelde leeftijd van 80 jaar), aan

Muzikale ervaring tijdens een studiebezoek.

economische milieus hebben minder

dat hun gevoelens van eenzaamheid

kans om deze vaardigheden van huis

minder geworden waren gedurende

werkingsverbanden tussen organisa-

uit mee te krijgen. Voor deze jongeren

de interventie. In longitudinale studies,

ties zijn, zodat de diensten duurzaam

moet extra aandacht komen om deze

waarin overlevingscijfers weergegeven

gemaakt kunnen worden 38.

vaardigheden alsnog aan te leren.

worden, blijkt dat ouderen die deel uit-

Sociale vaardigheden aanleren is een

maakten van sociale groepsinterventie

praktische taak. Net als werken in een

meer kans hadden om te overleven dan

team zijn ze alleen in groepsverband

anderen die geen sociale groepsinter-

te leren. Samen muziek maken is een

ventie ontvangen hadden. Gebruikers

Concluderend vormen muziek- en

fantastische manier om sociale vaar-

waren zeer tevreden, ze deden hun

handvaardigheidssessies een goede

digheden bij jongeren te verbeteren. Ze

voordeel met de interventie, zagen

interventiemethode als het gaat om

leren op elkaar te wachten, naar elkaar

een toename in sociale contacten en

de twee manieren (werk vinden en

maatschappelijke betrokkenheid. Het

meedoen met sociale activiteiten) om

(her)oppakken van (oude) hobby’s,

sociale exclusie te verlichten. Maar dat

of zelfs deelnemen aan meerdere

is niet alles. Er moet nog meer gedaan

gemeenschapsactiviteiten. Gebruikers

worden om de sessies echt te doen

pleiten voor flexibiliteit en aanpassing

slagen. In Nederland worden tal van

van de diensten. Eén-op-één diensten

interventies uitgevoerd, om ouderen

kunnen flexibeler zijn, terwijl het plezier

uit een sociaal isolement te halen of

van groepsactiviteiten hoger zou zijn als

om het te voorkomen. Echter blijken

deze op maat geleverd zouden kunnen

de meeste interventies niet bijzonder

worden. Wanneer diensten, om het

effectief te zijn. Het grootste probleem

isolement of de eenzaamheid te ver-

bij interventies is de onzichtbaarheid

minderen, moeten worden gepland, is

en heterogeniteit van de doelgroep.

het van belang dat er goede samen-

Interventies kunnen alleen effectief zijn

IC Music artiesten zijn meer dan ‘community artists’.


Uitvoerige probleemanalyse

Engels persoon met leerproblemen: Ik neem deel aan allerlei gemeenschapsactiviteiten maar kan dit alleen doen dankzij de hulp van mijn team en dankzij het aanbod van activiteiten.

Engels persoon met leerproblemen: Ik zou graag vaker in het koor gaan zingen, maar personeelsbezetting bepaalt helaas de tijd die ik aan het Heel de groep doet mee aan een workshop ‘verhalen vertellen’.

koor kan wijden.

bieden om aan de maatschappij deel als zij in lijn liggen met de ambities en

vaardigheden beschikken. En ze moe-

te nemen.

vermogens van de betreffende cliënten.

ten in staat zijn om contact te leggen.

Uit de interviews maken we op dat

Effectieve interventies ten aanzien van

Aan deze vereisten dient in de training

cliënten vaak niet weten wat ze wil-

sociaal isolement gaan uit van een uit-

tegemoet te worden gekomen.

len en leuk vinden, maar de omstan-

voerige probleemanalyse waarin de situatie duidelijk in kaart is gebracht. Dat er begrip getoond kan worden voor de behoeften en mogelijkheden

Begrijpen van behoeften

voor een bepaalde cliënt. Daarentegen

De meeste begunstigden wijten hun

is het niet eenvoudig om sociaal isole-

isolement aan het feit dat anderen

ment bespreekbaar te maken; het

ongevoelig zijn ten opzichte van hun

gebrek aan een primair ondersteunend

behoeften, anderen luisteren niet echt

netwerk (familie en vrienden) wordt

of verschuilen zich achter regeltjes om

over het algemeen ervaren als iets om

vooral niet aan de mogelijkheden te

je voor te schamen. Om hulp te kun-

moeten denken. Soms hebben zorg-

nen verlenen aan mensen die in een

verleners het idee dat zij hun cliënten

sociaal isolement zitten moet je naast

tegen zichzelf dienen te beschermen,

de kennis over de achtergronden en

en gaan hen betuttelen, in de veronder-

signalen van sociaal isolement ook over

stelling dat dit een juiste benadering is.

relationele vaardigheden beschikken.

Ook al gebeurd dit vanuit een goede

Belangrijke onderdelen van de hulpver-

bedoeling; het gevolg is dat de cliënt

lening zijn het contact kunnen maken

zijn autonomie en keuzevrijheid kwijt

met veelal moeilijk bereikbare ouderen,

is. Veel ouderen lijden aan “instel-

hun vertrouwen kunnen winnen, be-

lingsmoeheid” vanwege deze bescher-

schikbaar zijn en gemotiveerd blijven,

mende houding. Een betrokken team

zelfs als resultaten (lang) uit blijven .

zorgt voor een veilige omgeving, en

Dit leidt tot de conclusie dat de betrok-

etaleert een hoge mate van respect en

ken artiesten en beroepsbeoefenaars

slaagt er in de cliënt voldoende zelfver-

over voldoende kennis en relationele

trouwen te geven en mogelijkheden te

39

Bezoek aan ‘The Laurels’ dagbestedingscentrum.

Discussie met activiteitenbegeleiders in Dorset.


digheden er niet altijd zijn om dit te onderzoeken en te doen wat ze willen. In de meeste gevallen worden ze belemmerd in hun mogelijkheden door: beschikbaarheid van personeel, financiën en vertrouwen of angst van de familie. Om verbinding te maken zijn twee partijen vereist: de artiest en de beroepsbeoefenaar aan de ene kant en de eindgebruiker aan de andere kant. De professional moet een oprechte belangstelling in de eindbegunstigde tonen. De eindgebruiker moet de professional dichtbij laten komen en hem leren kennen. Eindbegunstigden

De deelnemers aan het studiebezoek reflecteren over hun ervaringen.

moeten het gevoel hebben dat ze veilig zijn en gerespecteerd zullen worden om

van mensen. We zagen jongeren in

naars moeten we in gedachten houden

dit toe te kunnen laten. Een blinde man

een buurthuis die hun eigen teksten

dat zij de sleutel hebben om mensen

bijvoorbeeld, zei eens: “sommige ver-

schreven waarin ze probeerden hun

in staat te stellen tot maatschappelijke

zorgers doen het heel goed, anderen

gevoelens te uiten. Iets wat ze anders

participatie, te worden gerespecteerd

wil ik niet in mijn buurt hebben.”

nooit zouden doen. In een intensieve

als mens, gezien worden als denkende

Jonge kinderen en dieren verhouden

muziekworkshop vallen gevoelens van

persoon met vooruitzichten, kansen,

zich bijvoorbeeld ook heel goed tot

schaamte van hun af. Ze zijn trots op

mogelijkheden, kortom als waardevolle

cliënten in activiteitencentra. Kinderen

zichzelf! Trots op hun muziek! Het enige

individuen. Verzorgers zouden dit alle-

en dieren maken op een natuurlijke

wat de artiesten doen is het proces faci-

maal moeten leren.

wijze contact met mensen, zij maken

literen en instrumenten beschikbaar

geen verschil tussen jong en oud,

stellen. (zie onderstaande songtekst).

sociale en financiële achtergronden. Zij zien anderen alleen als mens en

Mohamed leeft winter en zomer in

onderhouden contact op deze natuurlijk

armoede.

manier, iets waarvan wij nog veel kun-

Stop verspilling, hij probeerde het,

nen leren.

Creativiteit Om echt contact met anderen te maken

Hij vond inspiratie in allerlei ‘kunstjes’, Maar vond niets waardevols, Hij droomde van een snel leven, Hij zou ook graag een goedbetaalde job hebben

en echt te kunnen luisteren, moeten we

Maar hij kan hier niet om schooien

onze gedachten, waarden en verwach-

In zijn ogen is waardigheid iets heiligs

tingen los kunnen laten, en ons hoofd

(Refrein, x2)

leegmaken. Muziek en handvaardigheid

Armoede verandert ons in waardeloze

kunnen manieren zijn om verbinding te

mensen

maken met eindbegunstigden. Maar

Je haalde ons naar beneden maar we

deze instrumenten moeten gebruikt

krabbelen er bovenop.

worden voor hen en moeten niet gezien worden als een mogelijkheid

Naast uitvoerige probleemanalyse, het

voor de artiest om op te kunnen treden.

begrijpen van behoeften en creativiteit

Kunst kan aansluiten bij de dromen

van de artiest en de beroepsbeoefe-


HOOFDSTUK 6

Bestaande hiaten in de kennis van de artiest & beroepsbeoefenaar en hoe deze aangepakt kunnen worden

In hoofdstuk 5 hebben we geleerd dat uitgebreide achtergrondkennis over de eindbegunstigden en relationele vaardigheden noodzakelijk zijn om hun sociaal isolement te verlichten.

Achtergrondkennis Achtergrondkennis dient niet te worden geïnterpreteerd als medische kennis over de aandoening of de sociale problemen van de begunstigde. Hoewel het noodzakelijk is om de artiesten een basiskennis bij te brengen over medi-sche en sociale problemen, is het be-langrijker om je te kunnen verplaatsen en een inkijk te kunnen krijgen in de achtergrond van de persoon waar je mee werkt, de achtergrond van de groep als geheel is minder belangrijk. Alle mensen hebben eigen waarden en normen, doen aannames, van waaruit hun gedachten worden gestuurd. Vanuit eigen perspectief denken we te weten wat het beste is voor anderen,

Engelse manager: Een manager van een verzorgingshuis neemt deel aan de sTimul simulatie sessie en neemt de rol van blinde man op zich. Hij was twee dagen en twee nachten geblinddoekt. In de reflectieve sessie vertelde hij dat hij zich nog nooit zo eenzaam had gevoeld. Het enige moment dat hij zich mens voelde was toen de verzorger zijn arm pakte en vroeg wat hij wilde drinken. Alle andere conversatie, gericht aan hem, heeft hij niet gehoord omdat hij niemand “zag” praten. Hij huilde en voelde zich verdrietig en kreeg het inzicht dat wellicht alle blinden in zijn organisatie dit gevoel van eenzaamheid voelen. Door het experiment is zijn ervaring omgebogen, van te denken hoe het is om blind te zijn naar gevoeld te hebben hoe het is om blind te zijn. Dit heeft geresulteerd in een speciale training voor zijn medewerkers in hoe om te gaan met blinde bewoners. Hij heeft hen in de rol van blinde gebracht, en op een zo persoonlijk mogelijk manier contact te leren leggen. Hij heeft ze geleerd meer gebruik te maken van aanraking, bij ze te zitten en oprechte belangstelling te tonen. Het resultaat is meer begrip, een prettig contact tussen verzorger en zorgontvanger, of een waardevolle relatie.

dit is echter nooit het geval. De bedoeling is goed, het effect vaak niet. Dus

de werkelijke noden en verwachtingen

De eerste uitdaging is de “ander” te

zal er vaak een hiaat zitten tussen

van eindbegunstigden.

herkennen. Wie is hij/zij? Wat denken

wat beroepsbeoefenaars denken en

ze, hoe ziet hun dagelijkse leven er


uit? Om dit te begrijpen en een echte

eindgebruiker, echter van het kijken

verbinding te maken, moeten we op-

naar de artiesten, hoe zij op een

Engelse artiest: “Een van de

rechte belangstelling tonen. Niet vanuit

andere manier de verbinding met de

belangrijkste aspecten van

het perspectief “het is mijn werk”, maar

eindbegunstigde leggen, kan zeer veel

mijn werk (en van mijn lev-

vanuit het perspectief “ik ben heel ge-

geleerd worden. Het biedt de zorgver-

en) is het verdiepen van het

ïnteresseerd in hoe jij je voelt, wat je

leners de kans om te kijken naar het

begrip van de mensen rond

denkt en wat ik voor jou kan betekenen

effect van de muziek en handvaar-

mij. Verdiepen in personen

gedurende dit concert, deze activiteit.”

digheid op de zorggebruikers, met de

gebeurt niet meteen, maar

Als we terug kijken naar het aanbod van

artiesten te bespreken hoe zij commu-

vraagt

activiteiten in bejaardentehuizen, zien

niceren, meegaan met het tempo van

communicatie, empathie en

we dat deze activiteiten geen aanslui-

de zorggebruiker, naar hen luisteren en

een grote mate van zelf- en

ting vonden bij de verwachtingen van de

ze te leren accepteren als mens, aan-

omgevingsbewustzijn.

bejaarden. De activiteit werd bedacht

schouwen hoe ze “waardig” worden

vaardigheden kunnen tot op

door de activiteitenbegeleidster, zij had

behandeld (met minimale inspanning)

zekere hoogte worden aan-

de regie in handen en bepaalde plaats

is zeer de moeite waard. De misvatting

geleerd maar een concrete

en tijd. Er werd niet gevraagd of de

van de zorgverleners is dat zij altijd met

vereiste in de zorgsector is

ouderen de activiteiten leuk vonden.

oplossingen moeten komen. Zij moeten

de

“iets” doen. Ze kunnen vaak van de

los te laten, terwijl die nu

artiesten leren dat het “er zijn” er toe

juist leidend zijn in de meeste

doet, belangstelling tonen is net zo

zorginstellingen. We moeten

belangrijk als hun was doen of hun

teruggaan naar een zorgbena-

De belangrijkste relationele vaar-

maaltijd verzorgen. Dit betekent dat

dering waarin de persoon en

digheden waarover je moet beschik-

we beroepsbeoefenaars moeten over-

relatie leidend zijn. “

ken is het vermogen nieuwe en andere

tuigen van het belang activiteiten te

manieren te onderzoeken om verbin-

ondernemen met hun eindgebruikers.

Relationele vaardigheden

ding te maken. Elk stukje informatie dat je kunt verzamelen over die persoon

Om deze kloven te overbruggen com-

waarmee je wil verbinden is van groot

bineren we de IC Music- en Dignity in

belang. Als resultaten langer uitblijven,

Care training voor de artiesten. Maar

zijn volharding en iedere mogelijkheid

dat is nog niet genoeg. We moeten ons

aangrijpen om nieuwe manieren te

er zeker van stellen dat beroepsbeoe-

vinden om contact te leggen, onont-

fenaars mee gaan doen met handvaar-

beerlijk. Artiesten gebruiken muziek en

digheids- en muzieksessies met hun

handvaardigheid om zich met mensen

eindgebruikers. Dus nadat de artiesten

te verbinden. Tijdens het IC Music pro-

hun training hebben afgerond, vragen

ject werkten musici en artiesten met

we hen de resultaten te bundelen voor

mensen met leerproblemen, ouderen

de beroepsbeoefenaars. Deze gecom-

en jongeren in wijkcentra. Tijdens

bineerde training en mainstreaming-

het project viel het hen al op dat de

methode moeten getest worden in de

eindgebruikers profijt hadden van mu-

volgende fase van dit project.

ziek en handvaardigheid. Eén van de artiesten gaf nadrukkelijk aan dat “verzorgers onzichtbaar worden tijdens de muzieksessie”. Zij zijn er van overtuigd dat hun aanwezigheid niet noodzakelijk is. De muziek en handvaardigheid wordt uiteraard aangeboden aan de


tijd,

geduld,

open

Deze

“productiemaatstaven”

HOOFDSTUK 7

De nieuwe methode

Introductie

ouderen en gehandicapten, met de

Het uitproberen van een nieuwe les-

sTimul ervaring om “in iemands schoe-

methode, welke een combinatie is van

nen te staan”. De opleiding richt zich

In de nieuwe opleiding zullen coaches

de lesmethodes van IC Music en Dignity

op het bewust maken van artiesten en

van IC Music en DIC hun ervaringen

in Care, is het belangrijkste doel van

de beroepsbeoefenaars, om er achter

combineren om deze opleiding te lei-

de tweede fase. De toepassing van

te komen wat zij echt nodig hebben:

den. Bij elke activiteit zal een lid van

kunst, handvaardigheid en muziek is de

achtergrondinformatie en manieren

de onderzoeksgroep aanwezig zijn om

echte expertise van IC Music. Om een

om contact te leggen met de personen

verslag uit te kunnen brengen over de

zorgafhankelijk persoon werkelijk te

waar zij mee werken. In de praktijk

activiteit, en om te zorgen voor een

leren kennen, belangstelling laten zien

blijkt er een overeenkomst te bestaan

consequente benadering. Voor de oplei-

en voelen, is het doel van het Dignity

in de wijze waarop artiesten en zorg-

ding begint zal er nog een internatio-

in Care project. Voor IC Music ligt de

verleners maatschappelijk kwetsbare

nale

focus op het re-integreren door muziek

mensen helpen. De meeste betrokken/

worden waarin de artiesten/docenten

te maken. Voor Dignity in Care ligt de

gemotiveerde artiesten en zorgverlen-

en sTimul docenten de nieuwe lesmeth-

focus op “kwaliteit van leven verbete-

ers proberen “het juiste” te doen vanuit

ode leren.

ring” in zorginstellingen, met als ver-

een soort van intuïtieve kennis. We zul-

trekpunten zorgethiek, experimenteel

len hen bevragen over deze intuïtie,

leren en reflectie.

doen zij echt het juiste?

(soft skills) en zelfvertrouwen.

brainstormsessie

gehouden

De lesmethode Pilot opleiding: Er zullen drie pilots

De nieuwe lesmethode is meer dan

De belangrijkste doelen van de meth-

gehouden worden, één voor elke doe-

een combinatie van twee verschillende

ode zijn:

lgroep. In de opleiding zullen de arti-

lesmethodes. We hebben de twee

Deelnemers leren om te verbinden met

esten de realiteit ervaren van hoe het is

opleidingen gecombineerd en aange-

mensen die zich in een maatschap-

om afhankelijk te zijn of in een sociaal

past, met het doel de kloof te over-

pelijk isolement bevinden en gevoelens

isolement te verkeren. Deze ervaring

bruggen waar de artiesten en de ber-

van eenzaamheid ondervinden, en hun

zal hen beter in staat stellen om zich

oepsbeoefenaars mee geconfronteerd

instrumenten aan te bieden waarmee

te kunnen verplaatsen in hun begun-

worden. In de opleiding combineren

hun mogelijkheden verbeteren, zoals

stigden. De twee-daagse opleiding zal

we gedeelde kennis over jongeren,

het aanleren van sociale competenties

worden afgestemd op drie verschillende


aandachtsgebieden:

Begeleide opleiding

ouderenzorg,

nen met een echte levenservaring. We

jongerenwerk en werken met mensen

geven de artiest de gelegenheid om

Vanuit de IC Music en DIC ervaringen

met beperkingen. Zodat we tegemoet

het profiel van een oud/gehandicapt

weten we dat de uitkomsten als schok-

kunnen komen aan de behoeften van

persoon die ze kennen aan te nemen

kend worden ervaren, ons realiserend

deze drie verschillende groepen eindbe-

en ze zullen zich gedragen alsof ze zelf

dat we weinig over het leed en de angst

gunstigden. De opleiding is opgesplitst

hulpbehoevend zijn. De studenten zul-

van de eindbegunstigden weten en het

in drie verschillende fasen:

len voor hen zorgen, hen voeden, hen

effect van de omstandigheden op hun

• Twee opleidingsdagen,

optillen, met hen wandelen, etc. Er

levensverwachting. Hun toekomstige

• Begeleide opleiding met de eindbe-

zullen activiteiten zijn. De artiest blijft

interacties met het publiek, de doel-

de avond en nacht in zijn rol, de vol-

groep zullen beïnvloed worden door de

• Evaluatie dag.

gende dag wordt de ervaring tot de

opgedane kennis.

Na afronding van de opleiding wordt

lunch voortgezet. Op dag twee wordt

mainstreaming ten behoeve van de

de middag afgesloten met een reflectie-

beroepsbeoefenaars toegepast. Deze

sessie. Vragen die in de reflectie gesteld

Enkele weken nadat ze allemaal heb-

mainstreaming is ook opgesplitst in drie

zullen worden zijn: Wat heeft de artiest

ben opgetreden, ontmoeten de arti-

verschillende fasen:

ervaren? Hoe voelen zij zich? Hoe is het

esten elkaar voor een reflectie. Tijdens

• Ontwikkeling,

om “gehandicapt” te leven? Wat doet

deze reflectie kijken de artiesten terug

• Training voor de beroepsbeoefe-

deze kennis met hun voorstelling? Wat

op wat zij tijdens de tweedaagse

zullen ze vanaf nu anders gaan doen,

opleiding hebben geleerd. Ze delen

etc.?

inzichten, ideeën en gevoelens en leren

gunstigden onder toezicht

naars • Gecombineerde sessies met eindge-

Evaluatie

van elkaars ervaringen. De reflectie is

bruikers. Omdat de meeste jongeren uit sociaal

het derde en laatste onderdeel van de

achtergestelde milieus niet in een

opleiding. De artiesten hebben de oplei-

De opleiding vangt aan met een gron-

zorginstelling wonen is het ontzettend

ding nu afgerond.

dige introductie over de doelgroep die

lastig om de leefsituatie van jongeren

de artiesten gekozen hebben. We zul-

voor te stellen. We hebben een andere

len uitvoerig ingaan op verschillende

benadering gekozen voor de artiesten

ouderdomsziekten en op handicaps

die met jongeren zullen gaan werken.

en de problemen waar mensen met

De grondige introductie wordt afge-

deze ziekten en handicaps tegen aan

sloten met informatie over de sociale

lopen (zoals niet kunnen zien, horen

vaardigheden die aangeleerd dienen te

of bewegen, dingen vergeten, ang-

worden door de jongeren. In plaats van

stig zijn, etc.). We kijken naar sociale

een levensechte ervaring in het sTimul

De opgeleide artiesten en docenten

exclusie als gevolg van armoede, etc.

lab, zullen we de artiesten de omge-

bedenken

We leggen ook de leefsituatie uit en de

ving van de jongeren laten ervaren,

“beroepsbeoefenaren” (maatschap-

maatschappelijke uitdagingen waar de

terwijl zij zich proberen te gedragen als

pelijk werkers, activiteitenbegeleiders,

eindbegunstigden mee te maken heb-

de jongeren. Ze zullen ook een bezoek

begeleiders, etc.) om bewustzijn te

ben. Zo zorgen we voor een gedegen

brengen aan een buurtcentrum, waar

genereren bij de beroepsbeoefenaars,

voorbereiding. De artiesten krijgen op

ze met de jongeren een workshop

over de gunstige effecten van artistieke

deze manier een helder inzicht in het

volgen. We laten hen de jongeren inter-

sessies op de eindbegunstigden. En om

dagelijks leven van de mensen uit hun

viewen over hun thuissituatie, hun toe-

hen warm te maken zoveel mogelijk

doelgroep.

komstdromen en de uitdagingen waar

artistieke activiteiten in de dagelijkse

ze voor komen te staan. De opleiding

praktijk op te nemen. Een hoger doel

Voor de artiesten, die gekozen heb-

bevat ook een reflectie sessie in de mid-

is om beroepsbeoefenaars te helpen

ben te werken met ouderen of mensen

dag van dag twee. Dezelfde vragen als

manieren te vinden om artistieke

met lichamelijke-/ leerproblemen, zal

in de vorige paragraaf zullen gesteld

projecten te starten in een samen-

de middag van de eerste dag begin-

worden.

hangende en duurzame structuur.

Opleidingsdagen


De resultaten naar de beroepsbeoefenaars mainstreamen een

lesmethode

voor

Lespakket

Er worden vijf opleidingssessies, in ieder land één, voor de beroepsbeoefenaars georganiseerd. We proberen

Het lespakket is samengesteld op grond van de verzamelde infor-

het idee achter ons te laten dat voor de

matie en opgedane ervaring tijdens het ACDC cluster. Het lespakket

beroepsbeoefenaars, zodra de muziek

bevat

en handvaardigheidsactiviteit begint,

ciale

de verantwoordelijkheid ophoudt. Zij

lespakket is studenten begrip over het onderwerp sociale in-

kunnen veel leren van deze artiesten

clusie bij te brengen, en uit te leggen met welke problemen

(die maar gedurende een kort tijds-

mensen in maatschappelijk isolement geconfronteerd worden.

bestek aanwezig zijn) en kunnen hun

En om de creativiteit van de lezers te stimuleren om deze problemen

lesmethoden integreren in de dageli-

op te lossen.

jkse activiteiten die zij verzorgen.

Het lespakket bevat achtergrondinformatie over sociale inclu-

informatie exclusie

te

dat

verzameld

kunnen

en

begrijpen.

gebruikt Het

is

doel

om

so-

van

het

sie, onder drie groepen eindgebruikers: ouderen die in zorgDe gecombineerde sessies worden

centra wonen, jongeren en mensen met lichamelijke- en/of leerpro-

georganiseerd door de opgeleide

blemen. Het pakket bestaat uit 7 verschillende benaderingen om

artiest, die met hulp van de opgeleide

maatschappelijke exclusie te verlichten:

beroepsbeoefenaar, een sessie houdt voor de eindbegunstigden. Na de sessie

• TEDx gesprekken en YouTube filmpjes van experts uit de hele wereld

wordt een evaluatie met de artiesten

over het onderwerp, om snel inzicht in het onderwerp van exclusie

en beroepsbegeleiders gehouden om

te verkrijgen.

informatie te verzamelen over de resultaten van de gecombineerde sessies. De effecten op de eindbegunstigden (120 in totaal) worden geëvalueerd door de eindbegunstigden zelf of hun begeleiders beantwoorden wat het resultaten van de sessie voor de eindbegunstigers waren.

• Interviews met eindgebruikers en hun genodigden, die van dichtbij een persoonlijke inkijk geven in het dagelijks leven. • Gevonden praktijkvoorbeelden in de literatuur, op websites of andere media. • Boeken en artikelen, die wij geschreven of gevonden hebben, en die niet in de literatuurlijst zijn opgenomen. • Speelfilms om plezier aan te beleven, en toch te leren over de groepen eindgebruikers.

Na afronding van dit proces, zullen we

• Namen van invloedrijke organisaties en mensen, die behulpzaam

24 artiesten en 50 beroepsbeoefenaars

kunnen zijn als je je inzet om maatschappelijk exclusie tegen te gaan.

opgeleid hebben. 240 Eindgebruikers

• Contactgegevens, voor het geval je meer informatie wenst over de

hebben kunnen deelnemen aan een

cluster(partners).

kunstsessie. Het lespakket kan gedownload worden op: www.creatinginclusion.eu, onder: Resource Pack.


HOOFDSTUK 8

Conclusies

Het onderzoek, de interviews, de interna-

Belemmeringen die in verband gebracht

omdat zij niet (meer) in staat zijn om een

tionale bezoeken hebben inzicht gegeven in

worden met maatschappelijke exclusie

onafhankelijk leven te leiden. Om afhankelijk

de aspecten van maatschappelijke isolatie

komen uit vier verschillende achtergronden.

te zijn van anderen is erg moeilijk. Vragen

onder jongeren, ouderen en mensen met

Er zijn uiteraard ook belemmeringen

om hulp is nog moeilijker. Eindbegunstigden

lichamelijke-/leerproblemen, en inzicht en

die de eindbegunstigden zelf opwerpen,

geven aan dat het gemakkelijker is om

kennis geleverd over hoe mensen in een

maatschappelijk belemmeringen, belem-

aangeboden hulp te accepteren dan zelf om

sociaal isolement verlichting kunnen ervaren

meringen opgeworpen door de zorginstel-

hulp te moeten vragen.

door het beoefenen van een kunstvorm.

ling en belemmeringen opgeworpen door familieleden.

Kunst, handvaardigheid en muziek zijn nor-

Maatschappelijk isolement heeft twee be-

male activiteiten die mensen in hun leven

langrijke kanten. De eerste is niet mee kun-

Eindbegunstigden willen worden gezien

ondernemen. Dit maakt ze geschikt voor de

nen doen aan de maatschappij vanwege

als gewone mensen. Iedereen wil gezien

eindgebruikers. Handvaardigheids- en muz-

werkeloosheid, slechte huisvesting, gebrek

worden, iedereen wil een luisterend oor

ieksessies kunnen worden gebruikt om de

aan sociaal netwerk, armoede, niet over

en iedereen wil gerespecteerd worden.

eindgebruikers de sociale vaardigheden aan

voldoende vaardigheden beschikken, etc.

Niemand wil genegeerd worden. Ze willen

te leren die nodig zijn om werk te vinden.

Voor jongeren, 65-plussers en mensen met

autonoom zijn en zelf hun problemen oplos-

In het bijzonder de sessies waar werken in

lichte beperkingen worden deze het beste

sen. Ze willen net als ons het perspectief op

een team en communicatie onderdeel van

bestreden met betaald of vrijwilligerswerk.

een goed leven, en hebben dezelfde dromen

vormen. Groepssessies met kunst en muziek

Om werk te kunnen vinden is het voor

als ons.

zijn een bewezen manier om eenzaamheid

jongeren belangrijk om over de noodza-

te verlichten.

kelijke vaardigheden te beschikken. Sociale

Eindbegunstigden willen zelf keuzes maken

vaardigheden worden steeds belangrijker

en

maatschappelijke

Persoonlijke achtergrondkennis en rela-

gevonden door werkgevers. Jongeren uit

gebeurtenissen. Ze willen net als andere

tionele vaardigheden zijn de belangrijkste

achtergestelde milieus hebben deze vaak

mensen “normale activiteiten” ondernemen.

vaardigheden waarover de artiesten en de

niet van huis uit meegekregen.

Verzorgers en familie neigen naar het maken

beroepsbeoefenaars, dienen te beschikken

van keuze voor de eindbegunstigde vanuit

om contact te maken met de eindbegun-

Het andere probleem, dat in verband wordt

hun eigen normen en waarden of omdat zij

stigden.

gebracht met sociaal isolement, is eenzaam-

denken dat iets het beste is voor de eind-

heid. Voor hoogbejaarden en voor mensen

begunstigde. Vaak zien mensen dit niet van

Verbinding maken met de eindbegunstigde,

met ernstige lichamelijke-/leerproblemen

zichzelf, en veroorzaakt dit eenzaamheid,

en luisteren en handelen naar wat zijn wil-

moeten we ons tot doel stellen eenzaamheid

verdriet en lijden.

len, is zeer belangrijk in het verlichten maar

te verlichten.

De eindbegunstigden hebben hulp nodig

maatschappelijke exclusie.

deelnemen

aan

Advies over verdere ontwikkeling/onderzoek Om te bewijzen dat de lesmethode werkt, moeten we deze testen en beschikbaar stellen voor anderen zodat meer eindbegunstigden kunnen profiteren van de effecten van de opleiding. De clusterpartners hebben daarom de volgende benderingen die ze in de toekomst verder willen ontwikkelen: • We zouden moeten beschikken over grondig onderzoek naar het onderwerp sociaal isolement vanuit het gezichtspunt van de eindgebruikers. We moeten een manier vinden om jongeren te betrekken in dit onderzoek omdat dat tot op heden nog niet mogelijk was vanwege privacykwesties. • Er is nog meer onderzoek noodzakelijk om de beste manier te vinden sociale vaardigheden aan te leren door kunst en muziek, zodat wij op de best mogelijke manier de sessies kunnen organiseren. Daarnaast is er is ook nog meer onderzoek nodig naar het effect van de creatieve sessies om eenzaamheid te bestrijden, en het effect niet te beperken tot een periode na de interventie, maar om een duurzaam effect te bewerkstelligen.


BIJLAGE 1

Literatuuroverzicht 1 Eurostat Statistics in Focus: The greying of the baby boomers. A century-long view of ageing in European populations (2011) URL epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_ OFFPUB/KS-SF-11-023/EN/KS-SF-11-023-EN. PDF

15 Rijksoverheid: beleidsprogramma Jeugd en gezin 2007-2011. URL http://www. rijksoverheid.nl/documenten-enpublicaties/ brochures/2007/09/20 /beleidsprogrammajeugd-en-gezin-2007-2011.html Government of the Netherlands

29 Explaining social Exclusion, A theoretical model testen in The Netherlans (2007) Gerda Jehioel Gijbers, Cok Vrooman. URL http:// www.scp.nl/english/Publications/Publications_ by_year/Publications_2007/Explaining_Social_ Exclusion#!

2 European commission Eurostat 2010. URL http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/ portal/youth/introduction

16 Policy paper Positive for Youth: a new approach to cross-government policy for young people aged 13 to 19 (UK Government) URL https://www.gov.uk/government/publications/positive-for-youth-a-new-approach-tocross-government-policy-for-young-peopleaged-13-to-19

30 Stoltz P., Udén G., Willman A.. Support for family caregivers who care for an elderly person at home – a systematic literature review. School of Health and society, Malmo University, Sweden, 2004.

3 European commission Eurostat URL http:// epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/ health/disability/data/database 4 Website World Health Organisation. URL http://www.who.int/en/11 5 European Commission URL www.ec.europa. eu

17 The European Disability Strategy 20102020 URL http://ec.europa.eu/justice/ discrimination/disabilities/disability-strategy/ index_en.htm

6Gerhard Naegele and Eckart Schnabel, with the contribution of Jan Willem van de Maat (Netherlands), Pawel Kubicki (Poland), Andrea Principi (Italy) and Tine Rostgaard (Denmark) (2010) Measures for social inclusion of the elderly: The case of volunteering

18 Participatie, inclusief beleid (VHAP) http://www.vaph.be/vlafo/view/nl/20965Inclusief+beleid.html

7 Afdeling Ruimtelijke planning (2004), Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen: gecoördineerde versie, Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting, Monumenten en Landschappen, Brussel, 352-353; 368-370.

20 Wet Maatschappelijke Onderneming Inclusief Beleid. URL http://www.invoeringwmo.nl/onderwerpen/inclusief-beleid

8 Federaal Planburau (FPB) &Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI), Bevolkingsvooruitzichten 2007-2060 (Perspectives de Population 2007-2060) met de medewerking van het Wetenschappelijk Begeleidingscomité, Planning Paper 105, mei 2008. 9 Questions sociales et santé : adaptation de la société au vieillissement. URL http://www. assembleenationale.fr/14/dossiers/adaptation_societe_vieillissement.aspFrenchgovernment 10 Zorg die werkt de beleidsdoelstellingen van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2011) URL http://www. rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/ kamerstukken/2011/01/26/zorg-die-werktde-beleidsdoelstellingen-van-de-minister-vanvolksgezondheid-welzijn-en-sport.htm 11 http://ageingwelluk.org/index.htm 12 EU Youth Strategy http://ec.europa.eu/ youth/policy/youth_strategy/index_en.htm 13 Youth Partnership, partnership between the European Commission and the Council of Europe in the field of youth. Social inclusion policy framework. On line, URL: http://youthpartnership-eu.coe.int 14 Naar een Jongerenpact 2020 Vlaams Jeugdbeleidsplan Prioriteiten voor de regeerperiode 2010-2014 URL http://www. sociaalcultureel.be/jeugd/jeugd_kinderrechtenbeleid_doc /jbp3/VR20110128-VJBP.pdf

19 Policy for the Disabled in France (2007) URL http://www.ambafrance-eau.org/IMG/ disabled.pdf

21 Learning Disabilities Good Practice Project. https://www.gov.uk/government/uploads/ system/uploads/attachment_data/file/261896/ Learning_Diasbilities_Good_Practice_Project__ Novemeber_2013_.pdf 22 Hilary Silver, Social Exclusion: Comparative Analysis of Europe and Middle East Youth, Middle East Youth Initiative Working Paper (September 2007), p.15 23 The Arts and Social Exclusion: a review prepared for the Arts council of England, Helen Jermyn, 2001. URL:artscouncil.org.uk 24 J. de Jong Gierveld (1984). Het ervaren van eenzaamheid; een toets op een theoretisch eenzaamheidsmodel. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 39, 376-384. 25 Coalitie Erbij, Utrecht. Factsheet loneliness, 2014. 26 Barriers to inclusion and successful engagement of parents in mainstream services. Joseph Rowntree Foundation, http:// www.jrf.org.uk/sites/files/jrf/barriers-inclusionparents.pdf 27 Special Eurobarometer Poverty and Social Exclusion Report, 2010 URL http://ec.europa. eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_355_ en.pdf 28 Transport and social exclusion in London A. Church, M. Frost, K. Sullivan Transport and social exclusion in London, Transport Policy 7 (2000) 195±205

31. Abbott S1, McConkey RJ The barriers to social inclusion as perceived by people with intellectual disabilities. Intellect Disabil. 2006 Sep;10(3):275-87. 32 Tomaka J., Thompson S., Palacios R.. The relation of social isolation, loneliness and social support to disease outcomes among the elderly.University of Texas. 2006 33 Deboosere, P., Demarest, S. (2006). Gezondheid en mantelzorg, SociaalEconomische Enquête 2001: Monografie nr. 1, FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, Brussel, 135. 34 I. Anderson, E. Petterson, B.Sidenval (2005) A qualitative study among elderly people in Sweden. Daily life after moving into a care home – experiences from older people, relatives and contact persons. URL http:// ec.europe.eu/programmes/horizon2020/en/ h2020-section/europe-changing-world-inclusive-innovative-and-reflective-societies 35 “Every Child, Every Promise: Turning Failure into Action report” http://www. readyby21.org/resources/every-child-everypromise-turning-failure-action 36 NACE Job Outlook 2008 The Perfect Candidate http://www.bhsu.edu/Portals/0/ studentlife/careerServices/What%20employers%20want%20-%20what%20graduates%20lack.pdf 37 Skills to pay the bills, mastering soft skills for workplace success, URL www.dol.gov/ odep/topics/youth/softskills/softskills.pdf. 38 Karen Windle, Jennifer Francis and Caroline Coomber, Preventing loneliness and social isolation: interventions, 2011 URL: http://www.scie.org.uk/publications/briefings/ files/briefing39.pdf) 39 Machielse, A. Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2011 – Volume 20, Issue 4 57 Social Isolation at elderly: a typology as guidance for effective interventions.


Verantwoordelijke uitgever: Véronique Weyland-Ammeux, Directrice van het INTERREG IV A 2 Zeeënprogramma. Auteurs: Monica Roose, Trees Coucke, Anky de Bakker, Magali Llimous, Tracy Hill, Katie Bennet & Nick Smith. Foto credits: Superact! & Partners in Care. De overige foto’s zijn gemaakt door de projectpartners tijdens de studiebezoeken. Deze editie wordt uitgebracht in het kader van de clusterwerkzaamheden en wordt gecoördineerd door het INTERREG IV A 2 Zeeënprogramma. Hoofdpartner van dit cluster is ZorgSaam. Het cluster is een samenwerking van ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen (NL), Superact! (UK), la Cave aux Poètes (FR), Partners in Care (UK) en sTimul Moorsele (BE).

De inhoud van deze uitgave weerspiegelt de opvattingen van de auteurs en geeft niet noodzakelijkerwijs de standpunten van de Europese Unie weer. De tekst in deze publicatie is enkel voor informatiedoeleinden bestemd en kan niet als wettelijk bindend beschouwd worden. Deze publicatie wordt volledig gefinancierd door het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) via het grensoverschrijdende INTERREG IV A 2 Zeeënprogramma.

Voor meer informatie over het Arts, Crafts & Dignity in Care cluster:

www.creatinginclusion.eu Voor meer informatie over het 2 Zeeënprogramma:

www.interreg4a-2mers.eu INTERREG IV A 2 Mers Seas Zeeën Secrétariat Technique Conjoint / Joint Technical Secretariat / Gemeenschappelijk Technisch Secretariaat

Les Arcuriales - 45/D, rue de Tournai - 5° étage - F-59000 Lille T: +33 (0) 3 20 21 84 80 - F: +33 (0) 3 20 21 84 98 [email protected]

Het INTERREG 2 Zeeën Programma is een EU-programma dat grensoverschrijdende samenwerking ondersteunt tussen partners uit Frankrijk, Engeland, België (Vlaanderen) en Nederland. Het doel van het Programma is de ontwikkeling van het concurrentievermogen en het duurzame groeipotentieel van het maritieme en non-maritieme kapitaal van het programmagebied door het opzetten en bevorderen van partnerschappen voor grensoverschrijdende samenwerking..

SPECIAAL DOSSIER AUGUSTUS Clusterinitiatief : Arts, Crafts, and Dignity in Care

Recommend Documents