Sociale woningbouw en Erfgoed: een kans!? onderzoek naar erfgoedwaarden
Koen Spitaels, Dries Van Den Broucke, Karina Van Herck
Sociale woningbouw en Erfgoed: een kans!? Een samenwerking tussen de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen (VMSW) en het agentschap Onroerend Erfgoed
25 maart 2013
Dries Van Den Broucke en Karina Van Herck
Inhoudstafel 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Het project Het erfgoed van de sociale woningbouw De hoofdlijnen van de aanpak Een specifieke set erfgoedwaarden en criteria De eerste fase van het project Een blik op de voorlopige resultaten Het verdere traject ….een kans!?
Het project
Een samenwerking Wat systematisch en typologisch onderzoek van de erfgoedwaarden van het patrimonium van de sociale huisvestingsmaatschappijen Wie samenwerking tussen de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen (VMSW) en het agentschap Onroerend Erfgoed (Afdeling Onderzoek en Bescherming) Wanneer Oktober 2011 – augustus 2016
Aanleiding: impasse of kans!? ERP 2020 • afweging erfgoedwaarde te laat in het planningsproces • Vraag naar wetenschappelijk onderbouwd en objectief toetsingskader
Breed maatschappelijk debat • Afstemming wooncomfort, (bouw)fysische kwaliteit, betaalbaarheid, leefbaarheid, duurzaamheid en erfgoedwaarde • Intense discussies over naoorlogs patrimonium
Arenawijk, Deurne (Renaat Braem) © Foto: Kris Vandevorst
Afbakening Te onderzoeken • • • • •
woninggroepen voor 1985 (deels) in bezit van SHM in Vlaanderen circa 4300 woninggroepen of 14.000 huurwoningen?! patrimoniumdatabank VMSW (2008)
Wat niet • •
verkochte woninggroepen koopmaatschappijen
Patrimoniumdatabank VMSW, 2008
Doel Eindresultaten •
•
een duidelijke en specifieke omschrijving van de erfgoedwaarden en de elementen die hieraan bijdragen
een objectief onderbouwde selectie voor opname in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed • •
gewogen over heel Vlaanderen binnen thematisch kader
Vervolgtraject •
beperkte selectie voor bescherming
Doelstelling (voor beide partijen) •
onderbouwd toetsingskader voor verantwoorde keuzes op het vlak van beheer en renovatie
•
afstemming prioriteiten erfgoedbeleid en -beheer en het renovatieprogramma SHM’s
Doelpubliek 1. Rechtstreeks • SHM’s en VMSW (sectorarchitecten) • agentschap Onroerend Erfgoed (consulenten beheer) 2. Secundair • Lokale overheden • Beleid (Woon- en Erfgoedbeleid) • (Nieuwe) eigenaars en bewoners • Wetenschappelijke instellingen • Breed publiek
© APA (Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen)
agentschap Onroerend Erfgoed • Hoofdzetel in Brussel • 5 provinciale diensten beheer (erfgoedconsulenten)
• Inventariseren en beschermen van gebouwen, landschappen en archeologische sites • Ondersteuning van het beheer van onroerend erfgoed • Beleidsgericht onderzoek
Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed • Wetenschappelijk instrument • Erfgoedwaarden in kaart brengen en beschrijven • Documenteren, informeren, sensibiliseren • Overwegend geografische aanpak
Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed 4 rechtsgevolgen (2009) = vaststelling • Verplicht niet bindend advies bij sloopaanvraag (consulenten beheer) • Afwijkingen mogelijk op EPBnormen • Functiewijziging mogelijk voor zonevreemde gebouwen • 80% regel voor renovatie van sociale woningbouw geldt niet
http://inventaris.onroerenderfgoed.be/
Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed • Geen impact op verbouwingen • Breed veld van mogelijke ingrepen tussen sloop en restauratie (bescherming) Parkwijk, Turnhout
• Beslissingsbevoegdheid bij vergunningsverlenende overheid • Geen premies van de Vlaamse Overheid, soms van provinciale of stedelijke overheden
Rooigemlaan, Gent, (Van Rysselberghe)
Beschermingen Bouwkundig Erfgoed Vrijwaren van de erfgoedwaarden Behoud van het patrimonium • Monumenten • Stads- en Dorpsgezichten
• Toelating nodig bij werken • Premies voor werken gericht op het behoud van erfgoedwaarde • Advies van consulenten beheer
Unitas-wijk, Deurne (Eduard Van Steenbergen)
Waarden en criteria 6 decretale waarden 1. 2. 3. 4. 5. 6.
historische waarde artistieke waarde industrieel-archeologische waarde volkskundige waarde wetenschappelijke waarde socio-culturele waarde
6 criteria 1. 2. 3. 4. 5. 6.
zeldzaamheid leesbaarheid authenticiteit representativiteit ensemblewaarde contextwaarde
Beschermingen én inventarisatie
Weging binnen het kader van de inventarisatie
Sociale woningbouw als erfgoed Monument Stads- en Dorpsgezichten Inventaris • Circa 6 % van de sociale woningbouw • Vooral voor WOI
Klein Rusland
Bosdreef, Sint-Andries
Diest, Mariëndaalplaats
Wooneenheid Kiel, Antwerpen © APA
Onderzoek sociale woningbouw • thematisch inventarisatieproject • inzicht geven in erfgoedwaarde van het volledige patrimonium
• aanvulling inventaris naoorlogs erfgoed • coherente benadering voor wijken en gehelen
Het erfgoed van de sociale woningbouw
Een boeiend verhaal • periode: 1900 – 1985 • Typologisch divers • Van experimentele tot doorsnee bebouwing
• “versteend” verhaal • bepaling en weging erfgoedwaarde binnen thematisch-typologisch deelverhalen
Woningbouwblokken begin 20ste eeuw
1889 Eerste Wet op de Huisvesting Lokale bouwmaatschappijen (ook: weldadigheidsinstellingen, stedelijke overheden, …)
De cirk, Gent
Tuinwijken interbellum
1914-1918 WOI 1919 Oprichting Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen en Woonvertrekken (NMGWW) Wederopbouw, krotopruiming Uitbreiding stadsrand Tuinwijkgedachte Meestal regionalistisch
Smets, Tuinwijkgedachte, p. 77
Mijncités 1910-1940
Tuinwijk Vucht, Eisden
Arbeidersgangen voor WOII
112 - LEUVEN / A. BASTINSTRAAT - 22 W (1932)
“Rijen” arbeiderswoningen voor WOII
Wijk Koningshooikt, Lier, 1933
Typeplan woningen zonder beste kamer (1930)
Stedelijke appartementsgebouwen Interbellum
Weense Hoven Bouwbloktypologieën ANTWERPEN 6 / STUIVENBERGPLEIN - 172 APP (1931)
Hoogbouwwijken jaren 1950-1960
1940-1945 WOII
wet Brunfaut (1949) wet op de krotopruiming (1953) wederopbouw welvaartsstaat
“mixed development” prefab-experimenten modernisme
Stadssanering jaren 1950-1960
Tessenstraat, (Albomen en Vriezenhof), Leuven, 141 app, 1956-57
“Mixed development” jaren 1950-1960 OudOefenplein, Mechelen, jaren 1950
Semilandelijke wijken jaren 1950
WEZEMBEEK / VOSBERG - 31 W (1954) arch. Robert Schuiten
Hoven jaren 1950-1960
bejaardenwoningen
Brevenstraat, Bornem
Ankerstraat, Mechelen
Stadsrandontwikkeling, laagbouw jaren 1950-1960
Wijk Jozef Simons, Turnhout
Bejaardenbungalows
Bejaardenbungalows 1960-1970
HEVERLEE / E. RUELENSPARK - 34 W (1966)
Parkwijken, laagbouw jaren 1960-1970
Parkwijk, Turnhout
Langemunte, Kortrijk
Middelhoogbouw vanaf 1960 Geitenberg en vrije velden, Muizen (1962), Lucien Engels
Laagbouwmodellen (clusters) vanaf eind jaren 1960
Mei ’68 Protest tegen hoogbouw “menselijke schaal”
Egelsvennen, Mol
Gelijkheidsstraat, Oostende, Groep Planning
woonerven vanaf tweede helft 1970
Woonerf Ter Hilst, Hasselt
1972 Wet Breyne 1973 oliecrisis
Verkavelingen jaren 1970-1980
Stads- en dorpsvernieuwing 1975-1980’s
Vleeshuis APA
Een verhaal van stenen én mensen
Vroeger, maar ook nu
“Ik Woon in een Monument”
Een hoge erfgoedwaarde • moderne architectuur en de stedenbouw • Vormgeving van dagelijkse wonen en modernisering van het wonen (typeplannen) • groepswoningbouw, vaak in het kader van stads- of dorpsontwikkeling
De hoofdlijnen van de aanpak
Uitdagingen • • • •
kwantiteit diversiteit erfgoedperspectief op wijken en gehelen naoorlogs patrimonium
Hoofdlijnen in de methodiek Thematisch-typologisch onderzoek • •
Geschiedenis van de sociale huisvesting Gebouwde omgeving deelverhalen en deeltypologieën
Mechelen, Ankerstraat
Hoofdlijnen in de methodiek Methodologie en instrumentarium • • • • • •
Een gefaseerde aanpak • Interne afstemming • Voortdurende verfijning • Communicatie van tussentijdse resultaten (afstemming)
Methodologisch onderzoek Werk- en overleginstrumenten Thematisch waarderingskader Criteria voor selectie Beheersgerichte evaluatie Bestaand instrumentarium (inventaris)
Fasering en resultaten Fase 1: “Mapping” en snelevaluatie (okt2011 - nov2012) • indicatieve lijst
Fase 2: Onderzoek en selectie (nov2012 – dec2014) • Tussentijdse lijst: gewogen over heel Vlaanderen • Criterianota (per deeltypologie) Fase 3: Beschrijving en evaluatie (jan2015 – sept2016) • Beheersgerichte evaluatie (deeltypologieën) • Opname in Inventaris van coherente selectie
Vervolgtraject (geen deel van dit project) • Beschermingen
SYSTEMATISCH ONDERZOEK NAAR DE ERFGOEDWAARDEN Startfase Lokaliseren Inventaris Documenteren Indicatieve evaluatie Desktop foto’s inplantingsplan luchtfoto’s streetview
Indicatieve lijst okt2011 - nov2012
Selectiefase
Uitwerkingsfase
Typeren Waarderen Afwegen Selecteren
Differentiëren Beschrijven Waarderen Evalueren
Terreinbezoek Literatuur Archieven Experten
Literatuur Archieven Experten Consulenten
SHM’s Sectorarchitecten Consulenten
SHM’s Sectorarchitecten Consulenten
Tussentijdse lijst Criterianota nov2012 – dec2014
Opname inventaris Beheers-evaluatie jan2015 – sept2016
Specifieke erfgoedwaarden en criteria
Op maat van sociale woningbouw •
•
historische waarde, artistieke waarde, industrieelarcheologische waarde , volkskundige waarde, wetenschappelijke waarde, socioculturele waarde
zeldzaamheid, leesbaarheid, authenticiteit, representativiteit, ensemblewaarde, contextwaarde
•
zo specifiek mogelijk definiëren per deeltypologie
•
op verschillende schaalniveaus
•
geïntegreerd: groenaanleg, klein erfgoed, kunstwerken
•
graduele verfijning tijdens fase 2 en 3
objectieve selectie transparante motivatie
THEMATISCH WAARDERINGSKADER
EVALUATIE EN BESCHRIJVING
Op basis van
Op basis van
Verhaal van de sociale huisvesting Inventarisatie op het terrein Typologisch onderzoek Waarden en criteria voor erfgoed
Planningsconcepten Ruimere context Inplanting en perceelsinrichting (groenaanleg) Gebouwen
Interne planopbouw Constructie en materiaalgebruik Detaillering (Interieur)
OPERATIONALISERING
Op basis van
Criterianota voor selectie (per deeltype) (fase2)
Beheersgerichte evaluatie (per deeltype) (fase3)
Planningsconcept
Nieuw Sledderlo © Michael Ryckewaert
Context
Kleuterschool (Jos Chabot) Tuinwijk Hoge Heide, Willebroek
Inplanting en perceelsinrichting (aanlegplan)
Baneik, Wezenbeek-Oppem, jaren 1950
Schakelwijzen en compositietechnieken
Groenaanleg
Tuinwijk Niel
Tuinwijken Parkwijken
Wijk Sparrenhof, Lokeren
Warotveld, Herent (Willy Vandermeeren)
Gebouwen
Zaalhofwijk, Ieper
homogeniteit, straatbeeld, architectuur; gebouwtypologie, woningtypologie
Oude Arendonkse Baan, Oud-Turnhout
Jan De Voslei, Antwerpen (Smolderen)
Interne planopbouw
Modelplannen NMGW, 1949 De Munt, Antwerpen, (1980, L. Wouters, F. Mostien, B. Rombouts)
Interieur
Luchtbal: keukenontwerp (Hugo Van Kuyck)
Unitaswijk, Deurne: ontwerp van slaapkamerbemeubeling (E. van Steenbergen)
Wooneenheid Kiel, Antwerpen (R. Braem)
De eerste fase van het project
Startpunt: basislijst woninggroepen (export uit Pat-online > situatie 2008)
6472 woninggroepen (= werven), die meer dan 140.000 wooneenheden omvatten
Stappen bij snelscreening 1. 2. 3. 4.
Lokaliseren en clusteren woninggroepen Matchen met Inventaris Bouwkundig Erfgoed Documenteren sites Indicatief evalueren sites
Lokaliseren en clusteren tot coherente sites > via GIS-laag VMSW (vb. Lindenhof, Klemskerke)
Lokaliseren en clusteren tot coherente sites > via luchtfoto’s (vb. Lindenhof, Klemskerke)
Lokaliseren en clusteren tot coherente sites > via fiches Onroerende Transacties (OT) (vb. Lindenhof, Klemskerke)
Matchen met Inventaris Bouwkundig Erfgoed
Confrontatie GIS-lagen
Fiche in de databank van de Inventaris https://inventaris.onroerenderfgoed.b e
Matchen met Inventaris Bouwkundig Erfgoed Resultaat: overzicht van sites die (deels) opgenomen zijn in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed 1. Verwijzing opgenomen in de indicatieve lijst 2. Informatie meegenomen bij toekenning codes: code A
Documenteren sites Startpunt: fotorapporten VMSW (situatie ca. 2000)
Documenteren sites Resultaat: werkrapporten per site 3027
O-VL
4040
Beveren
HAASDONK_BLOKMAKERS_4040
D
4040
Beveren
BLOKMAKERSTRAAT
04 01 43 - HAASDONK D / BLOKMAKERSSTRAAT - 20 22 W (1983)
4195
HAASDONK_BLOKMAKERS_4 3027 040
NB voor 85
D
4040
Beveren
BLOKMAKERSTRAAT
04 01 43 - HAASDONK D / BLOKMAKERSSTRAAT - 23 24 W (1981)
4196
HAASDONK_BLOKMAKERS_4 3027 040
NB voor 85
D
4040
Beveren
BLOKMAKERSTRAAT
04 01 70 - HAASDONK E / BLOKMAKERSSTRAAT - 20 20 W (2002)
4197
HAASDONK_BLOKMAKERS_4 3027 040
Van Kerckhove NB vanaf 85 J.R. (ROS)
ROS
4040
Beveren
BLOKMAKERSTRAAT, BLOKMAKERSTRAAT, MANDEMAKERSTRAAT, MANDEMAKERSTRAAT
04 01 71 - HAASDONK F / MANDEMAKERSSTRAAT - 37 W (2002)
4198
HAASDONK_BLOKMAKERS_4 3027 040
Van Kerckhove NB vanaf 85 J.R. (ROS)
ROS
37
3027
O-VL
4040
Beveren
HAASDONK_BLOKMAKERS_4040
D
Indicatief evalueren sites 1. Categorieën binnen onderzoek: wat behoort wél en wat niet tot de studie? • Opleveringsdatum voor/na 1985? • Gebouwd als sociale huisvesting of herbestemming, latere aankoop, …?
2.
Toekennen indicatieve codes (A > F) per woninggroep en per site
KIEL / HENNIG I - FASE I - 50 APP (1995)
P. Storme
1993019301 'A' - app ANTWERPEN
KIEL / HENNIG I - FASE I - 50 APP (1995)
P. Storme
1993019301 'A' - app ANTWERPEN
HENDRIKLEI SINT-BERNARDSE STEENWEG
KIEL / HENNIG IV - FASE I - 30 APP (1998) P. Storme
1994042101 'A' - app ANTWERPEN
HENDRIKLEI
Categorieën binnen het onderzoek Eindtotaal Corpus
NB voor 85
57,63%
68,75%
NB vanaf 85 (ROS = 11,12% relatie met oudere site) HB en aankopen
5,76%
NB vanaf 85
21,87%
Onbepaald
3,60%
N=6472 woninggroepen
ROS = relatie met oudere site, vb. Schoten, wijk Gelmelenstraat
1922, Cols en De Roeck
ROS = relatie met oudere site, vb. Schoten, wijk Gelmelenstraat
1997, L. Van den Bergh
Categorieën binnen het onderzoek Eindtotaal Corpus
NB voor 85
57,63%
68,75%
NB vanaf 85 (ROS = 11,12% relatie met oudere site) HB en aankopen
5,76%
NB vanaf 85
21,87%
Onbepaald
3,60%
N=6472 woninggroepen
Herbestemming: Aankoop historisch schoolgebouw en herbestemming tot sociale huisvesting Te Leuven, Ridderstraat, “School 4”
Aankoop “goede woning”, Sint-KatelijneWaver
Categorieën binnen het onderzoek Eindtotaal Corpus
NB voor 85
57,63%
68,75%
NB vanaf 85 (ROS = 11,12% relatie met oudere site) HB en aankopen
5,76%
NB vanaf 85
21,87%
Onbepaald
3,60%
N=6472 woninggroepen
Toekennen indicatieve codes • Selectie op basis van desktoponderzoek. Dus nog geen plaatsbezoeken, nog geen onderzoek archieven of literatuur. Vnl. op basis van visuele analyse. • De evaluatie gebeurde eerst per provincie, en eerst per onderzoeker. Daarna volgde een afweging over geheel Vlaanderen in het licht van het patrimonium van de andere provincies.
• Bij evaluatie werd rekening gehouden met de architectuur, met de stedenbouw, en de groenaanleg. • Er werd gelet op de unieke voorbeelden (topkwaliteit, vernieuwende aspecten), maar er werd ook een selectie gemaakt van representatieve voorbeelden (typische voorbeelden voor huisvesting in een bepaalde periode)
Toekennen indicatieve codes Code A – hoge erfgoedwaarde/ nu reeds in inventaris opgenomen
Het Kiel in Antwerpen
Code A – hoge erfgoedwaarde/ nu reeds in inventaris opgenomen
Tuinwijk in Zeebrugge
Code B – vrijwel zeker hoge erfgoedwaarde
Bejaardenhuisjes in de Prosper Claeysstraat in Gent
Wijk de Willaert in Tielen
Code C – potentiële erfgoedwaarde
Blauwe Poort in Kortrijk
Berkenlaan in Willebroek
Bourgeoiswijk in Leuven
Code D – typewijken: vaak recentere architectuur (1970-1985) waarvoor een toetsingskader nog ontbreekt
Parkwijk in Kuurne
Hertooiebos in Zwijnaarde
Code E – geen of onvoldoende informatie
• Adres ontbreekt • Tegenstrijdige adresgegevens VMSW en Databank Onroerend Erfgoed • Geen of onduidelijk iconografisch materiaal • Onduidelijkheden of tegenstrijdigheden in gegevens bouwdatum
Code F – vrijwel zeker lage erfgoedwaarde
Pouckeweg in Bavikhove
Ruitermansweg in Zandvliet
Een blik op de voorlopige resultaten
Voorlopige resultaten: Werkrapport per site
Voorlopige resultaten: lokalisatie op GIS
Sites sociaal huisvestingspatrimonium in Genk
Voorlopige resultaten: Indicatieve lijst (dynamisch!)
Voorlopige resultaten: Overzichtstabel evaluatie Totaal corpus van 1988 sites gebouwd voor 1985 A
Hoge erfgoedwaarde – reeds opgenomen in de
100% 5,5 %
inventaris of beschermd B
Vrijwel zeker hoge erfgoedwaarde
2%
C
Potentiële erfgoedwaarde
7%
D
“typewijken” (beperkte selectie voor inventaris op
42 %
basis van toetsingskader)
E
Geen of onvoldoende informatie
5%
F
Vrijwel zeker lage erfgoedwaarde
21 %
Herbestemmingen – ander traject
16%
Voorlopige resultaten: spreiding in tijd Binnen het corpus dateert grosso modo: – 15% van de woninggroepen uit het interbellum – 35% werd opgeleverd tussen de Tweede Wereldoorlog en 1970 – ongeveer de helft dateert van tussen 1970 en 1985.
Het verdere traject
A Hoge erfgoedwaarde 5,5 %
Controle of opname in inventaris nog actueel is.
B Vrijwel zeker hoge
2%
Terreinbezoek, verder onderzoek voor opname
7%
Terreinbezoek, verder onderzoek voor opname
42 %
Terreinbezoek van een beperkte selectie >
erfgoedwaarde C
Potentiële erfgoedwaarde
D “typewijken”
onderzoek voor opname van een beperkte selectie E F
Geen of onvoldoende 5 %
Uitklaren met betrokken maatschappij, en – indien
informatie
nodig – met terreinwerk
Vrijwel zeker lage
21 %
Worden niet in verdere onderzoek opgenomen
erfgoedwaarde Herbestemmingen – ander 16%
worden geïntegreerd in de normale
traject
inventariswerking
Concrete planning Fase 2: communicatie met directe partners 1.
SHM’s • Telex VMSW + korte duiding lijst • Persoonlijk contact voor aanvang terreinbezoek
2.
Consulenten Onroerend Erfgoed (intern) • Persoonlijk contact voor aanvang terreinbezoek
3.
Sectorarchitecten VMSW • Persoonlijk contact voor aanvang terreinbezoek • Gaan mee bij overleg met SHM
…Een kans?!
Een kans! Eindresultaat = startpunt! • verder beheer • sensibiliseren • debat met andere actoren • beleidsgerichte aanbevelingen
Den Elst, Herent, arch. Paul Felix
Jan De Voslei, Antwerpen, arch. Jos Smolderen
