Sociaal Economische Verkenning Waterschap Zuiderzeeland
Waterschap Zuiderzeeland Postbus 229 8200 AE LELYSTAD telefoon: (0320) 274 911 fax: (0320) 247 919 www.zuiderzeeland.nl Versie 1.0 april 2011 Verseon 135364
1
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Inleiding ................................................................................................ 4 1.1 Aanleiding............................................................................................................. 4 1.2 Doel en functionaliteit ............................................................................................ 4 1.3 Opzet en leeswijzer ................................................................................................ 5 DEEL 1
Uitgangspunten Waterschap Zuiderzeeland .......................................... 7
Hoofdstuk 2 Uitgangspunten ontwikkelingen en trends ............................................. 8 2.1 Inleiding ............................................................................................................... 8 2.2 Ruimtelijke ordening .............................................................................................. 9 2.2.1 Stedelijke ontwikkeling ....................................................................................... 9 2.2.2 Infrastructuur ....................................................................................................... 16 2.2.3 Landelijk gebied ................................................................................................ 16 2.3 Klimaat, milieu en duurzaamheid ............................................................................ 18 2.4 Ontwikkelingen overheid........................................................................................ 18 Hoofdstuk 3 Uitgangspunten economische ontwikkelingen ..................................... 21 3.1 Inleiding .............................................................................................................. 21 3.2 Economische groei ................................................................................................ 21 3.2.1 Algemeen ......................................................................................................... 21 3.2.2 Ontwikkelingen in bedrijvigheid ........................................................................... 22 3.3 Lonen, koopkrachtontwikkeling en inflatie ................................................................ 23 3.4 Grondstoffen ........................................................................................................ 23 3.5 Grondprijzen ........................................................................................................ 24 3.6 Rente .................................................................................................................. 26 3.7 Recreatie ............................................................................................................. 27 DEEL 2
Feiten; wat zien we om ons heen ......................................................... 28
Hoofdstuk 4 Ontwikkelingen en Trends .................................................................... 29 4.1 Inleiding .............................................................................................................. 29 4.2 Ruimtelijke ordening ............................................................................................. 29 4.2.1 Stedelijke ontwikkeling ...................................................................................... 32 4.2.1.1 Demografie en wonen ................................................................................ 32 4.2.1.2 Duurzame stedenbouw ............................................................................... 34 4.2.1.3 Almere ..................................................................................................... 35 4.2.1.4 Lelystad ................................................................................................... 39 4.2.1.5 Dronten .................................................................................................... 41 4.2.1.6 Zeewolde.................................................................................................. 41 4.2.1.7 Urk .......................................................................................................... 42 4.2.1.8 Noordoostpolder ........................................................................................ 42 4.2.2 Landelijk gebied ................................................................................................ 44 4.3 Klimaat, milieu en duurzaamheid ............................................................................ 48 4.3.1 Klimaatverandering, milieu en energievraagstukken .............................................. 48 4.3.2 Maatschappelijk verantwoord ondernemen ........................................................... 50 4.3.3 Duurzame ontwikkeling ...................................................................................... 50 4.4 Ontwikkelingen overheid........................................................................................ 51 4.4.1 Muskusrattenbestrijding en het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). ........... 51 4.4.2 Regeerakkoord.................................................................................................. 52 4.4.3 Doelmatig waterbeheer ...................................................................................... 52 4.4.4 Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW).............................................................. 53 4.4.5 Bestuursakkoord Water ...................................................................................... 54 4.4.6 Doelmatigheid in de waterketen .......................................................................... 55 2
4.4.7 4.4.8 4.4.9
Regionale uitvoeringsdienst (RUD)....................................................................... 56 Ontwikkelingen gemeenten ................................................................................. 57 Normeringen..................................................................................................... 57
Hoofdstuk 5 Economische ontwikkelingen ............................................................... 58 5.1 Inleiding .............................................................................................................. 58 5.2 Economische groeiverwachting ............................................................................... 58 5.2.1 Algemeen ......................................................................................................... 58 5.2.2 Groeiverwachting beheergebied .......................................................................... 59 5.2.3 Bedrijvigheid .................................................................................................... 62 5.2.3.1 Bedrijvendynamiek .................................................................................... 62 5.2.3.2 Bedrijventerreinen ..................................................................................... 64 5.2.3.3 Bedrijvigheid Almere .................................................................................. 66 5.2.3.4 Bedrijvigheid Lelystad ................................................................................ 67 5.2.3.5 Bedrijvigheid Noordoostpolder ..................................................................... 67 5.3 Lonen, koopkrachtontwikkeling en inflatie ................................................................ 68 5.4 Grondstoffen ........................................................................................................ 69 5.5 Grondprijzen ........................................................................................................ 71 5.6 Rente .................................................................................................................. 73 5.7 Recreatie ............................................................................................................. 75 Hoofdstuk 6 Arbeidsmarktontwikkelingen ............................................................... 77 6.1 Inleiding .............................................................................................................. 77 6.2 Bevolkings- en beroepsbevolkingsontwikkeling ......................................................... 77 6.2.1 Inleiding ........................................................................................................... 77 6.2.2 Jong Flevoland .................................................................................................. 78 6.2.3 Pendel ............................................................................................................. 79 6.2.4 Arbeidsparticipatie ............................................................................................. 80 6.2.4.1 Geslacht ................................................................................................... 81 6.2.4.2 Leeftijd..................................................................................................... 81 6.2.4.3 Opleiding .................................................................................................. 82 6.3 Werkgelegenheidsontwikkeling ............................................................................... 82 6.3.1 Inleiding........................................................................................................... 82 6.3.2 Meer banen ...................................................................................................... 83 6.3.3 Vacatures ......................................................................................................... 84 6.3.4 CAO-ontwikkelingen .......................................................................................... 85 6.4 Werkloosheid ....................................................................................................... 86 6.4.1 Inleiding ........................................................................................................... 86 6.4.2 Werklozen ........................................................................................................ 86 6.4.3 Kenmerken werkloosheid Flevoland ..................................................................... 86 Literatuurlijst
............................................................................................................ 89
Bronvermeldingen .......................................................................................................... 91
3
Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1
Aanleiding
Wat zijn de gevolgen van de economische (krediet)crisis voor Waterschap Zuiderzeeland? Waar staat Waterschap Zuiderzeeland over 10-15 jaar? Wat gebeurt er in de wereld om ons heen waar Waterschap Zuiderzeeland rekening mee moet houden? Niet alleen deze vragen, maar ook vragen als hoeveel inwoners heeft het beheergebied over 10-15 jaar, wat is de ontwikkeling van de woningbouw, werkgelegenheid en de bedrijvigheid in dit gebied, vragen om een (beleidsmatig) antwoord. Het werk van de waterschappen gaat tegenwoordig verder dan het beheren van dijken en gemalen. De activiteiten van waterschappen hebben steeds meer raakvlakken met ruimtelijke ordening, natuur- en milieubeheer, recreatie en dergelijke. Waterschappen staan, gezamenlijk met het Rijk, de provincies, de gemeenten en verschillende belangenorganisaties, voor de taak de verschillende, soms tegenstrijdige, belangen binnen het waterbeheer zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen. Daarnaast is het beheergebied van Waterschap Zuiderzeeland een gebied met een hoge ontwikkeldynamiek. Er ligt een grote groeiopgave vanuit het Rijk. Door de gemeenten in het gebied en door de provincie Flevoland worden tal van analyses gepresenteerd, maar deze wijken van elkaar af en hebben vaak ook een eigen functionaliteit (bijvoorbeeld in onderhandeling naar gemeentefonds). Om een eigen inzicht te krijgen in de toekomstige situatie van het beheergebied van Waterschap Zuiderzeeland te krijgen, is dan ook besloten tot het schrijven van deze Sociaal Economische verkenning (hierna te noemen: SEV). Waterschap Zuiderzeeland is hiermee het eerste waterschap met een eigen SEV. Aan de hand van de verkenning wil Waterschap Zuiderzeeland een beeld hebben van welke ontwikkelingen er op Waterschap Zuiderzeeland afkomen en wat de consequenties daarvan zijn voor het waterschap, voor zover deze te overzien zijn. De SEV besteedt aandacht aan de actuele en te verwachten sociaal-maatschappelijke en economische situatie in het beheergebied en de randvoorwaarden en kansen die de (fysieke) omgeving aanreikt.
1.2
Doel en functionaliteit
Het doel van deze verkenning is inzicht te krijgen in de huidige economische situatie en in de trendmatige gebiedsontwikkelingen en verwachtingen. Deze inzichten maken duidelijk welke onderwerpen op de korte en/of middellange termijn om actie vragen. Op basis van deze informatie is het waterschap in staat om rekening te houden met of in te spelen op de economische situatie en op de relevante ontwikkelingen binnen het beheergebied. De SEV van Waterschap Zuiderzeeland is opgesteld voor het Algemeen Bestuur en voor de beleidsmedewerkers van het waterschap die verantwoordelijk zijn voor het opstellen van beleidsplannen en andere bestuursbesluiten. Het bestuur kan op basis van de SEV richting geven aan beleidsontwikkeling, de medewerkers kunnen de SEV gebruiken als vertrekpunt voor door hen op te stellen beleidsplannen en bestuursvoorstellen. De SEV is een trendanalyse en geen toestandsbeschrijving of scenarioanalyse van de huidige situatie. Op basis van de SEV kunnen door de organisatie verdere onderzoeken en scenarioanalyses worden uitgevoerd, op basis waarvan het bestuur uiteindelijk beleidsmatig richting kan geven. In deze verkenning worden de verwachtingen gepresenteerd voor de korte en middellange termijn: 2011-2015 en ten slotte wordt er waar mogelijk een doorkijk gegeven naar 2020. 4
Van belang bij het gebruik van de SEV is het erkennen van de onzekere toekomst. Zo is de ruimtelijke inrichting van Nederland (en het beheergebied) sterk afhankelijk van (inter)nationale economische ontwikkelingen, bevolkingsomvang en –samenstelling, culturele preferenties, landbouw, energie, verkeer- en infrastructuur, technologie en (inter)nationale politiek. De SEV van Waterschap Zuiderzeeland verschijnt eens in de vier jaar. Indien tussentijds belangrijke veranderingen in de geschetste ontwikkelingen bekend worden, zal er een herziening van de SEV plaatsvinden. Ieder jaar wordt voorafgaand aan de voorjaarsnota getoetst of deel I actualisatie nodig heeft. De SEV geeft richting In de SEV worden ontwikkelingen geschetst van het sociaal economisch klimaat waar het waterschap onderdeel van is en deze ontwikkelingen worden vervolgens vertaald naar het ‘Waterschap Zuiderzeeland-klimaat’. Op basis van deze informatie kan de AV vragen om nadere uitwerkingen. Daarmee heeft de SEV een agenderende functie. De informatie uit de SEV kan ook betrokken worden bij de voorbereiding van de voorjaarsnota en de meerjarenbegroting voor het volgend jaar. Door de jaarlijkse check op actualiteit van de gegevens worden de meest relevante ontwikkelingen in het voorjaarsnotaproces betrokken. Bij de voorjaarsnota kan de AV besluiten hoe zij met deze gegevens om wil gaan. Daarnaast heeft de SEV de doelstelling om eenduidigheid over verwachtingen en schattingen te geven, zodat er binnen het waterschap één beeld is van de groei en economische verwachtingen. In verschillende plannen (WBP, beleidsplannen, et cetera), investeringsvoorstellen, andere bestuursvoorstellen en de begroting wordt gerekend met verwachtingen betreffende aantal inwoners, economie en ruimtelijke ontwikkelingen. De SEV is bedoeld als het vertrekpunt voor de verschillende plannen en dient dan ook als basis voor deze plannen. Doel is dat de in de SEV geschetste ontwikkelingen herkenbaar terugkomen in beleidsnota’s en plannen. Waar afgeweken wordt van de SEV, wordt dit gemotiveerd. Op basis van de SEV kan Waterschap Zuiderzeeland bewuster kiezen welk traject moet worden afgelegd om in de toekomst de rol te kunnen spelen die de omgeving van Waterschap Zuiderzeeland verlangt én die Waterschap Zuiderzeeland zelf ambieert.
1.3
Opzet en leeswijzer
Het waterschap heeft voor haar SEV gebruik gemaakt van informatie die bij andere instanties voorhanden is (denk aan Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Centraal Planbureau (CPB), Provincie Flevoland, gemeenten). Deze gegevens zijn geanalyseerd en vertaald naar de situatie voor Waterschap Zuiderzeeland. Deze SEV bestaat uit twee delen. In deel I ‘Uitgangspunten Waterschap Zuiderzeeland’ (hoofdstuk 2 en 3) zijn de uitgangspunten opgenomen voor de onderwerpen waarvan in Deel II de achtergrondinformatie is gegeven. In hoofdstuk 2 en 3 wordt, waar mogelijk, per paragraaf in een kader aangegeven wat de uitgangspunten zijn voor het waterschap en die als basis dienen voor de verschillende plannen. Bijvoorbeeld bij het onderdeel ‘ruimtelijke ordening’ is het aantal inwoners en het aantal te bouwen woningen per stad opgenomen dat het waterschap de komende jaren in haar plannen en begrotingen als vertrekpunt hanteert. In deel II ‘Feiten, wat zien we om ons heen’ (hoofdstuk 4, 5 en 6) is informatie opgenomen die afkomstig is van verschillende bronnen, zoals van het huidige regeerakkoord, Rijkswaterstaat, CBS, CPB, gemeentelijke (beleids)plannen en het omgevingsplan 2006 – 2015 van de provincie Flevoland. De informatie in deze hoofdstukken vormt een samengevatte weergave van deze bronnen en 5
is enkel en alleen een opsomming van wat andere partijen geschreven hebben. In deze hoofdstukken zijn dan ook vele bronvermeldingen opgenomen. Voor de bedrijfsvoering van het waterschap is ook de ontwikkeling van de arbeidsmarkt relevant. Deze ontwikkeling staat beschreven in hoofdstuk 6 (deel II). Op dit moment geven deze ontwikkelingen geen concrete uitgangspunten voor het beleid van het waterschap. Het waterschap is op dit moment namelijk bezig om deze ontwikkelingen nader uit te werken in organisatie- en personeelsbeleid. Op basis van dit beleid kunnen wellicht bij de volgende SEV van Waterschap Zuiderzeeland wel concrete uitgangspunten worden geformuleerd. De bronvermeldingen, die zowel in deel I als in II zijn opgenomen, zijn aan het einde van deze SEV opgenomen. Toelichtingen op begrippen en/of afkortingen zijn als voetnoot op de betreffende pagina opgenomen.
Noot: Bij het samenstellen van deze SEV zijn een beperkt aantal cijfers over het verslagjaar 2010 beschikbaar. Geprobeerd is zo veel mogelijk recent gepubliceerde gegevens te gebruiken.
6
DEEL 1 Uitgangspunten Waterschap Zuiderzeeland
7
Hoofdstuk 2 Uitgangspunten ontwikkelingen en trends 2.1
Inleiding
In dit hoofdstuk worden de uitgangspunten voor trends en ontwikkelingen geschetst die Waterschap Zuiderzeeland hanteert op het gebied van Ruimtelijke Ontwikkeling, milieu, klimaat en overheid. In hoofdstuk vier is een uitgebreider overzicht van de trends en ontwikkelingen te zien. Hierin is ook te lezen dat verschillende instanties verschillende inschattingen hebben. In hoofdstuk twee wordt expliciet gekozen welk beeld Watershap Zuiderzeeland als het meest reëel ziet en daarmee als vertrekpunt voor beleid en bestuursvoorstellen hanteert. Alle informatie in dit hoofdstuk wordt in hoofdstuk vier toegelicht. De bronnen worden in dit hoofdstuk vermeld. De SEV wordt iedere vier jaar opgesteld en jaarlijks getoetst op actualiteit.
Terughoudend Voor de ontwikkelingen die in dit hoofdstuk zijn opgenomen, geldt dat zij aansluiten bij het financiële beleid van het waterschap, wat in algemene zin conservatief realistisch te noemen is en gericht is op een duurzaam beheer voor de toekomst. Dat wil zeggen dat het waterschap zich terughoudend opstelt ten aanzien van de ontwikkelingen. Ontwikkelingsprognoses van gemeenten en de provincie neemt het waterschap daarom niet (altijd) een op een over. De ervaring leert dat overheden die een direct belang hebben bij een bepaalde ontwikkeling (bijvoorbeeld woningbouw), deze ontwikkeling regelmatig te positief schatten. Dit is logisch omdat er uit plannen ook een bepaalde ambitie moet spreken. Voor de SEV kiest het waterschap om deze reden, indien er sprake is van verschillende voorspellingen van verschillende overheden, voor de conservatief realistisch ramingen.
8
2.2
Ruimtelijke ordening
2.2.1
Stedelijke ontwikkeling
Aantal inwoners Zowel de provincie Flevoland, als de gemeenten uit ons beheergebied als ook verschillende andere instanties, waaronder het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het CBS proberen een inschatting te maken van het aantal inwoners in de toekomst. De provincie Flevoland en de gemeenten Almere en Lelystad hebben zelf groeiprognoses afgegeven tot en met 2030. De inschatting van het aantal inwoners van de gemeenten Dronten, Zeewolde, Urk en de gemeente Noordoostpolder wordt door de gemeenten zelf niet op deze lange termijn geraamd. In onderstaande grafieken zijn de door deze gemeenten opgestelde groeiprognoses dan ook geëxtrapoleerd naar 2030. In onderstaande grafieken worden de inschattingen van de gemeente en de provincie vergeleken, waarbij voor Almere tevens de inschatting van het PBL is weergegeven.
Almere De inschatting van de gemeente Almere is gebaseerd op een bevolkingsprognose van Onderzoek en Statistiek (2009). De inschatting van het PBL/CBS is gebaseerd op het rapport ‘De regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2009-2040’ waarin wordt uitgegaan van een stijging van 60.000 inwoners in de periode 2008-2025 en een stijging van 5% in de periode 2025-2040. Inwoners Almere
aantal inwoners
400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000
Provincie Flevoland gemeente Almere PBL/CBS
100.000 50.000 2010
2015
2020
2025
2030
jaar
Figuur 2.1: Aantal inwoners Almere. Bron: Bevolkingsprognose Onderzoek en Statistiek. 2009
De verwachte stijging van het aantal inwoners volgens de gemeente Almere tussen 2025 en 2030 wordt voornamelijk veroorzaakt door de bouw van Almere Pampus. Het waterschap gaat er van uit dat de door het PBL/CBS weergegeven ontwikkeling van het aantal inwoners op dit moment het meest realistisch is. Enerzijds omdat dit de meest recente gegevens zijn (januari 2010) en anderzijds gezien de stand van zaken over de ontwikkeling van Almere en de recente economische ontwikkeling.
9
Lelystad In het Structuurplan Lelystad 2015 is de prognose van het aantal inwoners door de gemeente opgenomen. In dit plan zit tevens een doorkijk naar 2030. Met de ontwikkeling van het nieuwe stadsdeel Warande verwacht Lelystad rond 2015 het aantal van 80.000 inwoners te bereiken. aantal inwoners Lelystad
aantal inwoners
120.000 100.000 80.000
Provincie Flevoland
60.000
gemeente Lelystad
40.000 20.000 2010
2015
2020
2025
2030
jaar
Figuur 2.2: Aantal inwoners Lelystad. Bron: Bevolkingsprognose Onderzoek en Statistiek. 2009
De werkelijke woningbouw in Lelystad blijft nogal achter bij de groeiambitie van de gemeente. Het is dan ook te verwachten dat het aantal inwoners minder fors zal toenemen. Het waterschap gaat er van uit dat de inschatting van de provincie het meest realistisch is. Dronten De gemeente Dronten denkt te kunnen doorgroeien naar 46.000 inwoners in 2020. De inschatting van het aantal inwoners Dronten in 2020 is volgens de provincie 44.800. Aantal inwoners gemeente Dronten
aantal inwoners
60.000 50.000 40.000
Provincie Flevoland
30.000
Gemeente Dronten
20.000 10.000 2010
2015
2020
2025
2030
jaar
Figuur 2.3: Aantal inwoners Dronten. Bron: Bevolkingsprognose Onderzoek en Statistiek. 2009
De inschattingen wijken niet significant af. Het waterschap gaat uit van de inschattingen van de provincie.
10
Zeewolde De gemeente Zeewolde verwacht wanneer de bouw van de Polderwijk is afgerond in 2017, dat Zeewolde ±25.000 inwoners zal tellen en 35.000 in 2030 (de inschatting van het aantal inwoners Zeewolde in 2020 is volgens de provincie 27.300). Aantal inwoners gemeente Zeewolde 40.000
aantal inwoners
35.000 30.000 25.000
Provincie Flevoland
20.000
Gemeente Zeew olde
15.000 10.000 5.000 2010
2015
2020
2025
2030
jaar
Figuur 2.4: Aantal inwoners Zeewolde. Bron: Bevolkingsprognose Onderzoek en Statistiek. 2009
Uit de grafiek blijkt dat de gemeente Zeewolde zelf aanzienlijk positiever is in haar inschatting van het aantal inwoners vanaf 2020 dan de provincie. Het waterschap hanteert als vertrekpunt de inschattingen van de provincie.
Urk De gemeente Urk zal naar eigen zeggen doorgroeien naar ongeveer 27.000 inwoners in 2030. De inschatting van het aantal inwoners Urk in 2030 is volgens de provincie 25.799. Aantal inwoners gemeente Urk 30.000
aantal inwoners
25.000 20.000 Provincie Flevoland
15.000
Gemeente Urk
10.000 5.000 2010
2015
2020
2025
2030
jaar
Figuur 2.5: Aantal inwoners Urk. Bron: Bevolkingsprognose Onderzoek en Statistiek. 2009
Aangezien de inschattingen niet significant afwijken, gaat het waterschap, net als voor de gemeente Dronten en Zeewolde, uit van de inschattingen van de provincie.
11
Noordoostpolder In september 2010 heeft de gemeente Noordoostpolder (NOP) aangegeven dat zij verwacht dat het aantal inwoners in 2030 circa 47.000 zal zijn. De inschatting van de provincie Flevoland bedraagt 53.200 inwoners voor 2030.
Figuur 2.6: Aantal inwoners Noordoostpolder. Bron: Bevolkingsprognose Onderzoek en Statistiek. 2009
Uit de grafiek blijkt dat de inschatting van de provincie voor het aantal inwoners van de gemeente NOP positiever is dan de inschatting van de gemeente zelf. Het waterschap gaat uit van de inschatting van de gemeente.
Uitgangspunten aantal inwoners In onderstaande tabel is het aantal inwoners opgenomen waar Waterschap Zuiderzeeland de komende jaren van uit gaat.
Aantal inwoners
Almere
Lelystad
Dronten
Zeewolde
Urk
Noordoostpolder
2010
190.059
74.599
39.650
21.150
18.599
46.090
2015
207.706
78.000
42.100
24.600
20.399
46.318
2020
225.353
80.899
44.800
27.299
22.100
46.545
2025
243.000
83.499
46.300
28.900
23.900
46.773
2030
247.050
86.699
48.300
30.600
25.799
47.000
12
Aantal woningen In onderstaande tabel zijn het aantal te verwachten woningen die zullen worden gebouwd volgens de provincie vergeleken met de verwachting van de gemeenten zelf voor de periode 2010-2015. Provincie
Gemeenten*
2010-2015
Per jaar
2010-2015
Per jaar
Almere
15.000
3.000
7.525
1.505**
Lelystad
2.250
450
2.000
400
Dronten
1.500
300
1.125
225
Zeewolde
1.400
280
1.000
200
Urk
600
120
740
150
Noordoostpolder (NOP)
1.250
250
850
170
Tabel 2.1: Te verwachten aantal te bouwen woningen in Flevoland. Bron: Provincie Flevoland * Volgens laatst bekende prognoses van de gemeente (deze wisselen per gemeente) **(Dit is een gemiddelde. Het aantallen woningen per jaar is als volgt: 2010: 1.250; 2011-2013: 1.100; 2014: 2.975)
In onderstaande grafiek is het aantal woningen opgenomen dat iedere gemeente verwacht te zullen gaan bouwen in 2011. In totaal betreft het circa 2.200 woningen.
Figuur 2.7: Aantal te bouwen woningen per gemeente in 2011.
13
Hieronder volgt een nadere toelichting op de prognoses van de gemeenten. Almere In onderstaande tabel worden de prognoses van de gemeente Almere en de provincie met elkaar vergeleken. aantal te bouwen woningen Almere 18.000 16.000 14.000 12.000 Provincie Flevoland
10.000 8.000
Almere
6.000 4.000 2.000 2010-2015
2015-2020
2020-2025
2025-2030
Tabel 2.2: Aantal te bouwen woningen Almere. Bron: Gemeente Almere
De inschatting van de gemeente Almere over de periode 2010-2015 is veranderd van 3.000 woningen per jaar naar 2.000 en vervolgens naar 1.100 woningen per jaar. Deze laatste bijstelling is opgenomen in de technische begroting 2011-2015, gedateerd april 2010 (met deze bijstelling is in bovenstaande tabel geen rekening gehouden). In de begroting is aangegeven dat door de economische crisis de woningmarkt fors gestagneerd is en dat de afnemende vraag naar woningen ook doorwerkt op de woningproductie. Het waterschap gaat uit van deze laatste inschatting. Voor de overige jaren is het volgens het waterschap van belang eerst af te wachten of de Schaalsprong Almere daadwerkelijk doorgaat, voordat een inschatting kan worden gemaakt van het aantal te bouwen woningen.
Lelystad Om haar groeiambitie te kunnen verwezenlijken had de gemeente Lelystad het doel tot 2014 circa 650 woningen per jaar op te leveren. Door de economische crisis en een terugloop in het aantal mensen dat naar Lelystad verhuisd, heeft de gemeente noodgedwongen het aantal te bouwen woningen bijgesteld tot gemiddeld 400 woningen per jaar. De provincie Flevoland heeft in haar prognose voor de gemeente Lelystad opgenomen dat het jaarlijkse aantal te bouwen woningen in de periode 2010-2015 450 bedraagt.
Dronten In de ‘Woonvisie - Ruimte voor Wonen’ van de gemeente Dronten (2009) staan de ingrediënten voor een groei naar 46.000 inwoners in 2020. Ook is in de Woonvisie opgenomen dat voor de jaren 2009 t/m 2020 uitgegaan wordt van een woningbehoefte van 2.700 nieuwe woningen (gemiddeld 225 woningen per jaar).
14
Zeewolde Zeewolde is bezig met het opstellen van de structuurvisie Zeewolde. Met het ‘Koersdocument structuurvisie Zeewolde’ is een eerste stap gezet. Zeewolde is de afgelopen 25 jaar geleidelijk gegroeid en zal dit blijven doen. Inmiddels is Zeewolde uitgegroeid tot een gemeente met een inwoneraantal van bijna 21.000. Wanneer de bouw van de Polderwijk is afgerond (verwachting 2017), dan telt Zeewolde naar verwachting ongeveer 25.000 inwoners. In totaal zullen er maximaal 3.000 woningen worden gebouwd met een bouwtempo van circa 200 woningen per jaar.
Urk Door de gemeente Urk is in 2003 de Structuurvisie Urk 2025+ opgesteld, deze visie geeft een antwoord op de vraag hoe de ruimte binnen de gemeentegrens kwalitatief ingevuld gaat worden. In oktober 2003 bedroeg het aantal inwoners op Urk 17.000. Ruim zes jaar later telt Urk per 1 januari 2010 18.000 inwoners en zal doorgroeien volgens eigen verwachting naar ongeveer 27.000 inwoners in 2030. Om al deze inwoners op Urk te kunnen huisvesten zijn naar eigen zeggen naar verwachting tot het jaar 2025 ruim 3.600 nieuwe woningen nodig. Daarbij wordt uitgegaan van een woningbouwproductie van gemiddeld 150 woningen per jaar.
Noordoostpolder In januari 2010 is de structuurvisie van de gemeente Noordoostpolder “Behoud door ruimte voor ontwikkeling” vastgesteld. In deze structuurvisie is vastgelegd dat de verwachting is dat de bevolking van 2010 (46.000 inwoners) tot 2020 zal blijven groeien met circa 5 procent en dat er na 2028 wellicht sprake zal zijn van krimp van het aantal inwoners. In september 2010 heeft de gemeente Noordoostpolder aangegeven dat zij verwacht dat het aantal inwoners in 2030 circa 47.000 zal bedragen). Afgaande op de deze prognoses zijn tot 2015 170 woningen per jaar nodig, daarna loopt dat verder af naar 50 woningen per jaar.
Uitgangspunten aantal te bouwen woningen In onderstaand overzicht is de jaarlijkse toename van het aantal woningen opgenomen voor de periode 2011-2015 waar het waterschap van uit gaat.
20112015
Almere
Lelystad
Dronten
Zeewolde
Urk
Noordoostpolder
1.100
400
225
200
150
175
(2014: 2.975) Tabel 2.3: Toename aantal woningen 2011-2015. Bron:
2015 en verder Voor de overige jaren (tot en met 2020 of 2030) zijn voor de gemeenten, behalve Almere, geen cijfers bekend. Voor Almere is de schaalsprong relevant. Echter, voor de toekomstige jaren (2015-2030) is het volgens het waterschap van belang eerst de mate van herstel van de economie af te wachten en in relatie hiermee af te wachten of de Schaalsprong Almere daadwerkelijk doorgaat, voordat een inschatting kan worden gemaakt van het aantal te bouwen woningen.
15
2.2.2 Infrastructuur Binnen de provincie Flevoland zijn een aantal belangrijke infrastructurele werken aan te duiden, waarvan hieronder een samenvatting wordt weergegeven: •
Verbreding A6: De verwachting van Rijkswaterstaat is dat de verbreding van de A6 langs Almere (onderdeel van het gebied Schiphol-Amsterdam-Almere) in 2020 gereed zal zijn 1.
•
Hanzelijn: De vijftig kilometer lange spoorlijn is naar verwachting in 2012 klaar en zal op 1212-2012 om 12.12 uur in gebruik worden genomen 2.
•
N50: Het traject Ramspol–Ens (6 kilometer) wordt ongeveer 250 meter verlegd in westelijke richting, verbreed van 2x1 naar 2x2 rijstroken en de Rampspolbrug wordt opnieuw gebouwd. Het gehele project moet eind 2013 klaar zijn.
•
IJmeerverbinding: Het kabinet neemt in 2012 een besluit over deze eventuele openbaar vervoerverbinding tussen Almere en Amsterdam.
Uitgangspunten infrastructuur Voor het waterschap geven de ontwikkelingen met betrekking tot de Hanzelijn en de N50 wellicht aanleiding om de kostentoedelingsverordening in 2013 te herzien. Dit betekent dat in maart 2012 de besluitvorming in het Algemeen Bestuur moet zijn afgerond om de verordening tijdig aan de provincie Flevoland te kunnen voorleggen zodat de nieuwe verordening per januari 2013 in werking kan treden.
2.2.3
Landelijk gebied
Oostvaarderswold Indien Oostvaarderswold doorgaat, heeft dit gevolgen voor het waterschap. Er vindt dan namelijk een uitbreiding plaats van 2.000 hectare natuurgebied.
Peilstijging IJsselmeer (Delta programma) Als het peil van het IJsselmeer wordt aangepast is dit van invloed op zowel de waterkeringen, de waterafvoer en het regionale watersysteem (kwel). In 2015 wordt een besluit genomen over de mate van peilstijging en het tempo daarvan. Als gevolg van het uitbreiden van de spuicapaciteit op de afsluitdijk is peilstijging voor meegroeien met de zeespiegelstijging de eerste decennia niet nodig. Afhankelijk van de zoetwatervraag zal er wel gekeken worden naar een seizoensopzet van het IJsselmeerpeil. Dit heeft geen directe gevolgen voor de veiligheidsopgave van het waterschap. Waterveiligheidsbeleid In september 2009 is begonnen met de voorbereiding van de berekening van overstromingskansen, -gevolgen en -risico’s voor een aantal belangrijke dijkringen. Aangezien in de periode 2009-2013 de uitkomsten bekend worden gemaakt, bestaat op dit moment nog geen inzicht in de gevolgen hiervan voor het waterschap. De verwachting is wel dat de veiligheidsnormering (voor een deel) van ons beheergebied zal wijzigen. Dit heeft gevolgen voor de veiligheidstaak van het waterschap.
16
Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) Het HWBP zorgt ervoor dat de belangrijkste waterkeringen van Nederland goed worden onderhouden. Deze waterkeringen beschermen tegen overstromingen en zijn dus belangrijk voor de veiligheid. Aan de hand van een wettelijke, vijfjaarlijkse toetsing wordt bepaald of waterkeringen voldoen of dat ze verbeterd moeten worden. De Minister van Verkeer en Waterstaat heeft op 10 september 2010 een wetsvoorstel tot wijziging van de Waterwet en de Waterschapswet aan de Tweede Kamer gestuurd. Het doel hiervan is wettelijk te regelen dat de waterschappen financieel participeren in het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). Het voorstel is op 23 november 2010 met algemene stemmen aangenomen door Tweede Kamer. Het wetsvoorstel regelt dat alle waterschappen een bijdrage leveren aan het HWBP op basis van een in de wet geregelde verdeelsleutel: elk waterschap levert voor 50 procent op basis van het aantal ingezetenen en voor 50 procent op basis van de totale waarde van de gebouwde onroerende zaken een aandeel in de bijdrage aan de financiering van het HWBP. De financiële bijdrage van de waterschappen aan maatregelen ter verbetering van primaire waterkeringen vindt plaats door zowel de Waterwet als de Waterschapswet te wijzigen.
Uitgangspunten landelijke gebiedsontwikkelingen Afhankelijk van de nieuwe veiligheidsnormering kan een opgave voor Waterschap Zuiderzeeland ontstaan. In relatie tot het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) betekent dit dat het waterschap een (deel) van de kosten van het eventuele aanpassen van de primaire keringen voor haar rekening moet nemen. In het HWBP is namelijk opgenomen dat alle waterschappen een bijdrage leveren aan het HWBP op basis van een in de wet geregelde verdeelsleutel: elk waterschap levert voor 50 procent op basis van het aantal ingezetenen en voor 50 procent op basis van de totale waarde van de gebouwde onroerende zaken een aandeel in de bijdrage aan de financiering van het HWBP.
17
2.3
Klimaat, milieu en duurzaamheid
De maatschappelijke trend is duurzaamheid en duurzame energie. Het waterschap wordt in toenemende mate gevraagd en uitgedaagd om te participeren in initiatieven van derden met een duurzaamheidsambitie. Zo heeft de gemeente Almere al eigen duurzaamheidcriteria opgesteld. Airport Lelystad heeft duurzaamheiddoelstellingen geformuleerd en heeft het waterschap gevraagd om mee te denken hoe hier mee om te gaan. Een belangrijk gevolg van de klimaatverandering is dat Nederland warmer en natter wordt en er vaker weersextremen zullen optreden. Wat betekent dat voor het waterschap? Minder problemen met waterbeheer of juist meer? Het waterschap pleegt met gemeenten en provincie veelvuldig overleg over het oplossen van toekomstige problemen met betrekking tot de wateropgave. Een voorbeeld waarover overleg plaatsvindt, zijn de gebieden Noord West Emmeloord, Schokland en de Zuidlob. Met de huidige watersystemen kunnen de huidige functies in de toekomst wellicht niet meer worden gefaciliteerd en dienen ofwel technische oplossingen te worden gevonden (investeren in gemalen en duikers bijvoorbeeld) ofwel dient bekeken te worden of sprake kan zijn van andere vormen van landbouw voor bepaalde gebieden.
Uitgangspunten klimaat, milieu en duurzaamheid Het waterschap is een belangrijke gesprekspartner met betrekking tot klimaatveranderingen en duurzame ontwikkeling.
2.4
Ontwikkelingen overheid
Regeerakkoord In het huidige regeerakkoord is een aantal punten met betrekking tot het onderwerp ‘bestuur’ opgenomen, die voor het waterschap van belang zijn. Eén van de punten die direct gevolg kan hebben voor de relatie tussen het waterschap en de provincie en/of het Rijk is dat per terrein ten hoogste twee bestuurslagen betrokken zijn bij hetzelfde onderwerp. In het concept Bestuursakkoord Water (versie 17 februari 2011) is het volgende opgenomen: “ wij achten het gewenst dat dit voor alle overheden in samenhang wordt voorbereid. De ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en van Infrastructuur en Milieu bereiden in overleg met betrokken partijen voorstellen voor, vóór 2012. Vervolgens wordt bepaald via welk wettelijk kader dit voor waterschapsbesturen vorm krijgt. De inzet is om dit ruim voor de waterschapsverkiezingen van 2014 geëffectueerd te hebben”. Wat concreet de gevolgen zullen zijn, is op dit moment nog niet te overzien.
Doelmatig waterbeheer Op 23 april 2010 hebben de provincies aangekondigd dat er door het overdragen van de taken van de waterschappen aan andere overheden grote besparingen kunnen worden gerealiseerd. De waterschappen verwachten dat zij hun belastingen niet extra zullen hoeven te laten stijgen als gevolg van het feit dat zij de begrotingen van andere overheden gaan ontlasten. In het rapport van 18
COELO (Centrum voor Onderzoek naar de Economie van de Lagere Overheden van de Rijksuniversiteit Groningen) staat het volgende: “COELO tekent hierbij aan dat nu nog niet met zekerheid kan worden aangegeven in welke mate de burgers en bedrijven via de waterschapsbelastingen van de plannen van de waterschappen zullen profiteren” 1 . Op dit moment zijn geen grote/ belangrijke gevolgen bekend.
Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) In 2011 evalueert de Landelijke Werkgroep Watertoets -in opdracht van het Nationaal Water Overleg (NWO) en het Directeurenoverleg Water (DWO), conform de afspraak in het NBW-actueel van 2008-, voor de 3e keer de werking van de watertoets 2. Het NBW-actueel moet worden gezien als een procesdocument met een agenderingsfunctie, zodat de waterschappen, gemeenten en provincies gestimuleerd en gefaciliteerd worden om de wateropgave gezamenlijk op te pakken. De focus van de evaluatie ligt voornamelijk op het functioneren van de watertoets op regionaal, strategisch niveau. Naar aanleiding van de uitkomsten van de evaluatie zal worden bezien of het wettelijke instrumentarium alsnog verder moet worden aangescherpt.
Bestuursakkoord Water Het Bestuursakkoord Water is één van de vijf onderdelen die vallen onder het Hoofdlijnenakkoord tussen rijk en decentrale overheden over decentralisatie. Het Bestuursakkoord Water gaat uit van de algemene uitgangspunten van het kabinet: rijk, provincies, gemeenten, waterschappen en drinkwaterbedrijven beperken zich tot hun kerntaken; taken worden op een niveau zo dicht mogelijk bij de burger gelegd; per terrein zijn ten hoogste twee bestuurslagen betrokken bij hetzelfde onderwerp. Het Nationaal Bestuursakkoord Water en het Bestuursakkoord Waterketen hebben de basis gelegd voor het Bestuursakkoord Water. De rapportage over de voortgang van het Nationaal Bestuursakkoord Water zal onderdeel worden van de rapportage over dit nieuwe Bestuursakkoord Water. Over de voortgang van de uitvoering van dit Bestuursakkoord Water zal jaarlijks in de voortgangsrapportage voor het waterbeheer worden gerapporteerd. Tevens wordt jaarlijks gerapporteerd over de lokale lastenontwikkeling. De benchmarks van de drinkwaterbedrijven, de gemeenten en de waterschappen zullen worden gecontinueerd en driejaarlijks worden gehouden. De frequentie zal op elkaar worden afgestemd. Voor 1 november 2011 wordt een voorstel uitgewerkt om mede op basis van de drie benchmarks de ontwikkeling van de lokale lasten en de bereikte doelmatigheidswinst door de jaren heen, inclusief een nulmeting, in beeld te brengen. Bestaande monitoringssystematieken worden hierbij betrokken. Eind 2013 wordt het Bestuursakkoord Water geëvalueerd.
Doelmatigheid in de waterketen 1
Rapport COELO: Besparingsmogelijkheden in het waterbeheer (rapport 2010).
2
Watertoets: Het is de bedoeling dat bij bouwplannen en bij ruimtelijke plannen er rekening wordt gehouden met de wensen van de waterbeheerder. Het gaat bijvoorbeeld om de afvoer van regenwater (helpdeskwater).
19
De doelmatigheid in de Waterketen is in het regeerakkoord opgenomen (€ 100 miljoen besparen op de rijksbegroting). Afhankelijk voor de ontwikkeling van de gekozen variant voor samenwerking kan dit grote gevolgen hebben voor het waterschap. Denk bijvoorbeeld aan het aantal medewerkers dat betrokken is bij deze taak. Echter, wat concreet de gevolgen zullen zijn, is op dit moment niet te overzien.
Regionale Uitvoeringsdienst Medio 2010 is de stand van zaken binnen de provincie Flevoland dat de provincie in gesprek is met gemeenten om een Regionale Uitvoeringsdienst (RUD) te vormen. Het waterschap heeft uitgesproken betrokken te willen zijn bij de oprichting en zijn toezichtstaken met betrekking tot de indirecte lozingen onder te willen brengen in een eventueel op te richten RUD. Dit zal de komende jaren verder worden uitgewerkt. Op dit moment zijn nog geen concrete gevolgen voor het waterschap aan te geven.
20
Hoofdstuk 3 3.1
Uitgangspunten economische ontwikkelingen
Inleiding
In dit hoofdstuk zijn de uitgangspunten betreffende de economische ontwikkelingen opgenomen. Op 22 maart 2011 presenteert het CPB de raming voor 2011 en 2012. De voorlopige raming (d.d. 22 februari 2011) laat voor 2011 een iets hogere groei van het bruto binnenlands product (BBP) zien (1¾ procent) dan tot op heden werd geraamd. Het was anderhalf procent in de meest recente raming van 14 december 2010.
3.2
Economische groei
3.2.1
Algemeen
Volgens de voorlopige raming van het CBS (februari 2011) is de Nederlandse economie in 2010 met 1,7 procent gestegen. De verwachting is dat de groei in 2011, mede onder invloed van bezuinigingen op overheidsuitgaven in Nederland en andere landen, licht terugvalt tot 1,5 procent. Daarmee zal het BBP-volume eind 2011 nog altijd onder het niveau van begin 2008, vlak voordat de kredietcrises toesloeg, liggen. De economie van Flevoland groeit sterker dan landelijk. De bovengemiddelde bevolkingsgroei is in 2010 de belangrijkste reden dat de economische groei van Flevoland boven het landelijk gemiddelde uitkomt. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de groei van Almere. Door de snelle groei van de beroepsbevolking is er ondanks de forse toename van de werkgelegenheid nog een kloof tussen de beroepsbevolking en de werkgelegenheid dat zich vertaalt in een lager BBP per inwoner. In 2011 wordt herstel van de zakelijke dienstverlening verwacht, met een procent. In een macroomgeving waarbij de economische groei in Nederland in 2011 een stapje terug zal doen, zal op basis van ramingen van ING Economisch Bureau, de economie van Flevoland met 2,1 procent het hardst groeien (zie ook figuur 3.1).
Figuur 3.1: Groeiverwachting Bron: ramingen ING Economisch Bureau
21
3.2.2
Ontwikkelingen in bedrijvigheid
In juni 2010 is het onderzoeksrapport ‘Visie Werklocaties Flevoland 2030+’ opgesteld. Het onderzoeksrapport wordt momenteel aan de gemeenten, de Kamer van Koophandel en aan de Provinciale Omgevingsplan Commissie Flevoland (POCF) voorgelegd. Op basis van de reacties zal de provincie een besluit nemen over de Visie Werklocaties en de consequenties daarvan bekend maken. In dit onderzoeksrapport is opgenomen dat de hoeveelheid bedrijventerreinen die in de toekomst nodig zal zijn afhangt van onder andere een aantal bovenregionale ontwikkelingen zoals de Schaalsprong van Almere, de uitbreiding van Lelystad Airport, de ontwikkeling van het gebied bij de A6A27 en de ontwikkeling van Flevokust. Het rapport voorziet dat er in de toekomst nog een aanzienlijke uitbreiding van ruimte voor kantoren en bedrijventerreinen nodig is. Concrete aanwijzingen dat grote bedrijven (die niet zelf voorzuiveren) zich op korte termijn zullen vestigen in het beheergebied van Waterschap Zuiderzeeland zijn er niet. De Kamer van Koophandel, net als de provincie Flevoland, heeft wel gegevens over de bedrijvendynamiek (aantal vestigingen, starters en opheffingen), over het soort bedrijf (handel, landbouw etc.), over de benodigde hectares bedrijventerrein en m2 bedrijfsvloeroppervlakte voor kantoren. Prognoses met betrekking tot startende ondernemers naar grootte zijn niet beschikbaar. Een ontwikkeling die zich op dit moment voordoet is de zogenaamde ‘herstructurering’. Bestaande bedrijven trekken weg uit woonwijken en vertrekken naar bedrijventerreinen. Dit blijkt ook uit de Schaalsprong Almere. In de ‘Structuurvisie Almere 2.0’ is aangegeven dat het kabinet aan Almere heeft gevraagd om te groeien. Er moeten 60.000 woningen en 100.000 arbeidsplaatsen worden gerealiseerd. Van de 100.000 te verwachten extra banen betreft 1/3 verplaatsing van bedrijven van woonwijken naar bedrijventerreinen, 1/3 is een toename van het aantal bedrijven en 1/3 betreft uitbreiding van bestaande bedrijven. De toename van het aantal arbeidsplaatsen in Almere zal leiden tot een verhoogde vervuilingslast. Echter, alleen de komst van nieuwe bedrijven zal leiden tot nieuw op te leggen ve’s. Er bestaat momenteel nog onvoldoende zekerheid over hoe Almere zich gaat ontwikkelen om hier een uitspraak over te kunnen doen. In 2009 is er 700 hectare aan ontwikkelplannen voor bedrijventerreinen, verdeeld over de zes Flevolandse gemeenten. In dit planareaal neemt het bedrijventerrein A6/A27 een groot deel van de ruimte voor zijn rekening. Deze toekomstige werklocatie ligt op het grondgebied van de gemeenten Almere en Zeewolde. De eerste gronduitgifte wordt na 2015 verwacht. Het bedrijventerrein Larserknoop/OMALA , gelegen tussen Lelystad Airport en de A6 komt mogelijk sneller op de markt. In eerste instantie wordt uitgegaan van een netto uitgeefbaar gebied van circa 205 hectare, met een mogelijke start van de uitgifte in 2011/2012. Het gebied moet onder meer plek bieden aan luchthavengebonden en –gerelateerde bedrijven, logistieke en specifieke industriële clusters.
Uitgangspunten economische groei Algemeen Het waterschap gaat voor 2011 uit van een economische groei voor Flevoland van 2,1 procent. Bedrijvigheid De komende jaren is een aanzienlijke uitbreiding van de bedrijvigheid voorzien. De realisatie van deze ambitie is in grote mate afhankelijk van bovenregionale ontwikkelingen als de Schaalsprong van Almere en Lelystad Airport. 22
3.3
Lonen, koopkrachtontwikkeling en inflatie
In de Economische Verkenning 2011-2015 van het Centraal Planbureau (CPB) is opgenomen dat de inflatie, de loonstijging en de koopkracht zich de komende jaren naar verwachting relatief gematigd ontwikkelen. Dit zijn de naweeën van de kredietcrisis. De consumenteninflatie (consumentenprijsindex (cpi)) bedraagt volgens de laatste cijfers van het CPB (d.d. 22 februari 2011) circa 2 procent (voorlaatste inschatting CPB van december 2010 bedroeg 1,5 procent) en de loonontwikkeling loopt op naar 1,5 procent. Deze loonontwikkeling is ongeveer gelijk aan het inflatieniveau, waardoor de verwachte reële loonstijging in 2011 hoogst waarschijnlijk ongeveer nul zal zijn. Daarnaast staat in het regeerakkoord, dat het kabinet voornemens is om de lonen in de collectieve sector (exclusief zorg) in 2011 te bevriezen (nominaal nul). Het kabinet noemt zelfs de mogelijkheid van een loonmaatregel. De loonkosten van het waterschap zijn van meerdere elementen afhankelijk. Onder andere moet rekening worden gehouden met veranderingen in sociale lasten, CAO-ontwikkelingen en groei in het loongebouw. Ieder kwartaal publiceert het CBS de prijsindexcijfers van verschillende deelgebieden van Grond, Water en Wegenbouw (GWW). De prijzen worden berekend op basis van de drie belangrijkste kostenbestanddelen van de GWW, namelijk het materiaal, het materieel en de loonkosten. In oktober 2010 bedroeg de GWW-inflatie 4,2 procent. De GWW-inflatie fluctueert sterk per kwartaal. Gemiddeld was de GWW-inflatie over de afgelopen vijf jaar 4,3 procent en over de afgelopen drie jaar 2,7 procent. Aangezien de GWW-index uitgaat van voor het waterschap van belang zijnde onderdelen, wordt door het waterschap zowel naar de consumenteninflatie als naar de GWW-inflatie gekeken.
Uitgangspunten lonen, koopkrachtontwikkeling en inflatie •
Inflatie Het waterschap gaat uit van zowel de consumenteninflatie als van de GWW-inflatie.
•
Loonontwikkeling Het is niet bekend wat de effecten zullen zijn op de loonontwikkeling van Waterschap Zuiderzeeland. Dit moet jaarlijks worden geactualiseerd.
3.4
Grondstoffen
Stijgende grondstofprijzen zorgen er hoe dan ook voor dat het leven duurder zal worden. Bedrijven kunnen met innovatieve oplossingen komen. Cradle-to-cradle, recycling en ander materiaalgebruik zijn goede manieren om de grondstoffenproblematiek het hoofd te bieden. Een belangrijke ontwikkeling wordt de terugwinning van fosfaat uit rioolwater; een efficiënte en milieuvriendelijke manier om fosfaat terug te winnen. Door de toenemende wereldbevolking, vleesconsumptie en de verbouw van energiegewassen voor biobrandstof neemt ook de vraag naar fos23
faat enorm toe. Volgens experts kunnen we met de huidige voorraad nog ongeveer 75 jaar vooruit. Ondertussen is er in de meeste Europese landen, met Nederland voorop, een teveel aan fosfaat in de bodem en het oppervlaktewater. Overbemesting met vooral dierlijke mest is daarvan de belangrijkste oorzaak. In Europa wordt bijna al het fosfaat geïmporteerd. Uiteindelijk belandt echter weer 15 procent daarvan in het rioolwater. Door efficiënter te bemesten en fosfaat terug te winnen kan Europa een stuk minder afhankelijk worden van de import van fosfaaterts. Een andere belangrijke ontwikkeling is dat er rekening mee moet worden gehouden dat de vindplaatsen van zeldzame aardmetalen wellicht snel uitgeput raken. Zware zeldzame aardmetalen worden onder andere gebruikt in de schone energie-industrie. Een gevolg daarvan is dat de opwekking van duurzame energie daardoor ernstig in de problemen komt. Zoals in paragraaf 2.3 is aangegeven is een trend dat waterschappen meer klimaatneutraal gaan werken, primair door zo zuinig mogelijk om te gaan met energie en optimaal gebruik te maken van eigen mogelijkheden om energie terug te winnen of op te wekken.
Uitgangspunten grondstoffen De ontwikkeling met betrekking tot de terugwinning van fosfaat en het wellicht uitgeput raken van de zeldzame metalen is een ontwikkeling die het waterschap onderkent, maar nog niet concreet uitgangspunten op formuleert.
3.5
Grondprijzen
Waterschap Zuiderzeeland heeft geen eigen grondbedrijf functie. Waterschap Zuiderzeeland is afhankelijk van de normen die door anderen worden vastgesteld. Dienst Landelijk Gebied (DLG) 3 publiceert jaarlijks de Grondprijsmonitor. Deze monitor schetst de ontwikkelingen in prijs en mobiliteit van de agrarische grondmarkt in Nederland. Om een reële prijs te bepalen voor aan te kopen grond, schakelt DLG een onafhankelijke en gecertificeerde taxateur in. Deze taxateur taxeert een marktconforme waarde voor de grond. Vervolgens toetst DLG de taxatie. “Landbouwgrond wordt goedkoper”. Dit zeggen de drie brancheverenigingen van agrarische makelaars. Uit de grondprijsmonitor 2009 (publicatiedatum juli 2010) van DLG kan worden opgemaakt dat de grondprijzen de komende tijd gaan stabiliseren. Daar waar de stedelijke vastgoedmarkt al in 2008 en 2009 de gevolgen van de economische neergang ondervond, zal de agrarische grondmarkt naar verwachting de komende periode stabiliseren. De voortekenen daarvoor levert de grondprijsmonitor van dit jaar al: de mobiliteit in de markt is ten opzichte van 2008 met een kleine 10 procent afgenomen. De grondprijs steeg in 2010 nog wel flink, met gemiddeld 16 procent. Verwacht wordt dat de economische neergang nu ook zijn weerslag gaat vinden op de agrarische grondmarkt. Voor het eerst sinds 2005 brengt een perceel landbouwgrond minder op. Dit bevestigen de drie brancheorganisaties van agrarische makelaars. Dit zijn de Nederlandse Vereniging van Makelaars (NVM), VBOmakelaars en VastgoedPRO.
3
DLG is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I).
24
De daling van de grondprijs past in de historische trend. Landbouwgrond is in een rap tempo fors in waarde gestegen. Van 2005 tot en met 2008 liep de prijs op, vooral doordat boeren toen al inspeelden op de verwachte afschaffing van de melkquotering door grond te kopen 3. Volgens de grondmonitor van DLG is de gemiddelde grondprijs in de NOP eind 2009 €64.000 en de gemiddelde grondprijs in de overige IJsselmeerpolders €72.000.
Uitgangspunt grondprijzen Het waterschap kiest bij de aankoop van grond als vertrekpunt de door de Dienst Landelijk Gebied (DLG) vastgestelde grondprijsmonitor.
25
3.6
Rente
De officiële rente van de Europese Centrale Bank (ECB) is op 7 april 2011 verhoogd naar 1,25%. Met deze verhoging neemt de ECB afscheid van het beleid dat bij het uitbreken van de kredietcrisis in september 2008 werd ingezet. Na het faillissement van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers zagen de centrale banken in Europa en de Verenigde Staten zich genoodzaakt de rente extreem te verlagen - in Europa tot het historisch lage niveau van 1 procent. De president van de ECB heeft op 8 april 2011 tevens aangekondigd dat zeer waarschijnlijk de rente in juni 2011 nogmaals zal worden verhoogd. Euribor 4: driemaands Analisten verwachten dat de economische groei in Europa de komende maanden licht toeneemt en dat de inflatie de komende maanden stabiel blijft. Op basis hiervan verwachten de experts dat de kortlopende rente de komende periode gelijk zal blijven tot licht zal stijgen. De actuele renteprognose van de driemaandse Euribor over twaalf maanden is thans (maart 2011) 2,2 procent. Lange rente Sinds medio november 2010 is de kapitaalmarktrente behoorlijk gestegen en beweegt zich weer naar de normale waarde van iets boven de vier procent. Tenor is een onafhankelijke organisatie op gebeid van treasury en publiceert maandelijks de korten langlopende renteontwikkelingen in de markt. Daarnaast publiceren zij maandelijks de verwachtingen van de zes grootste kredietverstrekkers in Nederland ten aanzien van de kort- en langlopende rente. In het algemeen geldt dat verwachtingen ten aanzien van de renteontwikkeling moeilijk zijn in te schatten. Het waterschap kiest er daarom voor om de meest betrouwbare bron op dit gebied te volgen, in casus de maandelijkse rentenotie van Tenor.
Uitgangspunten rente Waterschap Zuiderzeeland Voor de renteontwikkelingen en -verwachtingen gaat het waterschap uit van de grootste kredietverstrekkers van Nederland, zoals weergeven in de maandelijkse rentenotitie van Tenor.
4
Euribor (European Interbank Offered Rate). Euribor is de interbankenrente die in Europa wordt toegepast. Euribor vervangt de nationale interbankenrente van de landen die sinds 1 januari 1999 deel uitmaken van de eurozone.
26
3.7
Recreatie
In het uitvoeringskader van het Beleids- en Actieplan Recreatie & Toerisme (BART) van de provincie Flevoland is het volgende opgenomen: “De toeristisch-recreatieve sector in Flevoland heeft veel potentie om verder uit te groeien tot een belangrijke economische pijler. De combinatie van stedelijk gebied, groene ruimte en water biedt de mogelijkheid voor een sterk aanbod van vrijetijdsactiviteiten. Succesvolle trekpleisters zijn bijvoorbeeld Batavia werf, Batavia stad, het Aviodrome, het Nieuw Land Erfgoedcentrum, FlevOnice, Walibi World, Schokland, Urk, de Orchideeënhoeve, Oostvaardersplassen en de Randmeren. Dankzij de centrale ligging en haar goede bereikbaarheid is Flevoland voor veel toeristen aantrekkelijk”. Voor Waterschap Zuiderzeeland is het van belang dat zij betrokken is bij deze ontwikkelingen enerzijds in haar rol van waterbeheerder en anderzijds als gesprekspartner bij de gebiedsontwikkeling. Ontwikkelingen op recreatiegebied hebben vaak een relatie met waterbeheer en leiden vaak tot de vraag welke rol het waterschap wil spelen of zou moeten hebben.
27
DEEL 2 Feiten; wat zien we om ons heen
28
Hoofdstuk 4 Ontwikkelingen en Trends 4.1
Inleiding
In dit hoofdstuk worden de ruimtelijke, (bedrijfs-)economische, demografische en maatschappelijke trends en ontwikkelingen weergegeven die van invloed (kunnen) zijn op Waterschap Zuiderzeeland, en die kansen en bedreigingen met zich mee kunnen brengen. In hoofdstuk 2 zijn de consequenties voor Waterschap Zuiderzeeland van deze, (bedrijfs-)economische, demografische en maatschappelijke trends en ontwikkelingen weergegeven.
4.2
Ruimtelijke ordening
In deze paragraaf zijn (toekomstige) ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening weergegeven die gevolgen (kunnen) hebben voor het waterschap en waarbij het waterschap al een rol heeft dan wel relevant zijn voor het werk van het waterschap. De informatie in deze SEV met betrekking tot ruimtelijke ordening betreft de huidige stand van zaken en wordt op hoofdlijnen beschreven (net als de overige ontwikkelingen). De ontwikkelingen bij ruimtelijke ordening gaan echter erg snel; de actuele stand van zaken wordt door medewerkers van het waterschap dagelijks bijgehouden zodat te allen tijde accuraat op deze ontwikkelingen kan worden ingespeeld. Het beheergebied van het waterschap bestaat uit 150.000 hectare land, 100.000 hectare water, 1.200 km vaarten en tochten, 5.000 km sloten en het aantal inwoners bedraagt 390.000 4. Flevoland ontwikkelt zich in een hoog tempo van een voornamelijk agrarische provincie naar een provincie met grote steden en bedrijventerreinen. Ruimtelijke ordenaars richten de provincie opnieuw in en leggen een claim op de bestaande ruimte. Delen van de Flevolandse polders veranderen in hoog tempo van agrarisch naar dichtbevolkt stedelijk gebied. Er leven meer mensen dan voorheen en de economische waarde van het gebied stijgt door de huizen, bedrijven en gebouwen die er staan 5. Elk van de drie delen van Flevoland heeft zijn eigen dynamiek en daarmee ook een eigen profiel. Zuidelijk Flevoland, en dan vooral de stad Almere, is onderdeel van het stedelijk netwerk van de Noordvleugel van Randstad Holland. Dit gebied zal ruimte bieden aan functies vanuit de Randstad. Almere heeft een bijzondere relatie met Amsterdam. De groeitaakstelling van Almere moet worden gecombineerd met ecologische functies, bijvoorbeeld aan de westzijde bij het IJmeer en aan de noordoostzijde bij de Oostvaardersplassen en de Veluwe. Oostelijk Flevoland is een intermediaire zone waar naast stedelijke functies ook agrarische, recreatieve en natuurfuncties de ruimte hebben. Oostelijk Flevoland oriënteert zich niet alleen op de Randstad. Minstens zo belangrijk is de relatie naar Oost-Nederland (netwerkstad Zwolle -Kampen en Veluwe/Gelderland) op bijvoorbeeld het gebied van onderwijs, recreatie en economie. Voor Noordelijk Flevoland wordt het profiel bepaald door de dynamiek van de regio en nabije omgeving. Economisch gezien is de landbouwsector in Noordelijk Flevoland meer bepalend dan in de andere gebieden van Flevoland 6. Om de economische groei en structuurversterking van Noordelijk Flevoland te realiseren, zijn extra impulsen nodig. Zo wordt door de provincie ingezet op de verdere ontwikkeling van de innovatieve technologische bedrijvigheid rondom Marknesse, zoals het Geomatics Business Park, het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium, de Duits-Nederlandse Windtunnel en het composietencluster. 29
Ook wil de provincie het concurrerend vermogen van de maakindustrie in Noordelijk Flevoland versterken. Daarnaast wil zij dat aandacht wordt gegeven aan de visserijsector in Urk en de verbre7
ding van de economische basis van Urk .
Figuur 4.1: Beheergebied Waterschap Zuiderzeeland. Bron: Waterschap Zuiderzeeland.
30
Rol van het waterschap De ontwikkeling van het beheergebied vraagt van Waterschap Zuiderzeeland verschillende rollen, variërend van waterbeheerder tot gesprekspartner bij de gebiedsontwikkeling. Ruimtelijke ontwikkelingen hebben vrijwel altijd een relatie met waterbeheer en leiden dan ook vaak tot de vraag welke rol het waterschap wil spelen of zou moeten hebben bij ruimtelijke ontwikkelingen. De provincie Flevoland heeft in haar Omgevingsplan (Partiële herziening Omgevingsplan Flevoland (water) november 2009) het volgende opgenomen betreffende de rol van het waterschap: “Het waterschap is verantwoordelijk voor het oplossen van de wateropgave voor wateroverlast en drooglegging. Het waterschap betrekt de provincie in een vroeg stadium bij de toetsing en de programmering, zodat de provincie haar rol als kadersteller en toezichthouder optimaal kan vervullen. De maatregelenpakketten worden conform de Verordening voor de fysieke leefomgeving Flevoland opgenomen in het beheerplan. Bij ruimtelijke ontwikkelingen en gebiedsontwikkelingsprocessen adviseert het waterschap de initiatiefnemer in een vroegtijdig stadium over de waterhuishoudkundige aspecten. Daarbij levert zij kennis over het watersysteem, die nodig is om de wateropgave optimaal mee te koppelen met de ontwikkeling. Ook verwacht de provincie dat het waterschap actief op zoek gaat naar kansen om samen met partners plannen te ontwikkelen om duurzame en robuuste watersystemen in te richten. Het initiatief voor een gebiedsproces en de trekkende rol om de wateropgave op te lossen liggen bij het waterschap. Onderdeel van het gebiedsproces is een kosten-baten analyse en het zoeken van een oplossing tegen de laagste maatschappelijke kosten. Indien in een gebiedsproces de mogelijkheid van functiewijziging (bijvoorbeeld natuurontwikkeling of recreatie) aan de orde komt, worden gemeente en provincie door het waterschap betrokken. Uiterlijk in 2015 moet het waterschap overeenstemming hebben met de belanghebbenden over de wijze waarop de maatregelenkeuze voor de lange termijn (2050) plaatsvindt”. “Ervaringen leren dat ruimtelijke oplossingen voor water vaak geoptimaliseerd kunnen worden door deze mee te koppelen met andere ontwikkelingen in een gebiedsgerichte, integrale benadering. De daadwerkelijke aanpak van de wateropgave hangt af van de specifieke eisen en functies van een gebied en van de maatschappelijke kosten en baten op de lange termijn. Samenwerking is een belangrijke voorwaarde om te komen tot goede voorstellen om de opgaven aan te pakken. Hierover worden bestuurlijke afspraken gemaakt tussen provincie en waterschap”.
Kaders Vanuit het wettelijke en beleidsmatig kader zijn verplichtingen aangegeven betreffende ruimtelijke ordening. In de Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO) is onder andere opgenomen dat de initiatiefnemer van een ruimtelijk plan wettelijk verplicht is de waterbeheerder om advies te vragen. Dit moet direct gebeuren in de initiatieffase, om ervoor te zorgen dat waterbelangen hun plek krijgen voordat plannen al zijn gemaakt. In het waterbeheerplan 2010-2015 van het waterschap zijn verschillende doelstellingen en strategieën met betrekking tot de inzet van Waterschap Zuiderzeeland in ruimtelijke plannen opgenomen. Met deze doelstellingen en strategieën borgt het waterschap de verplichting vanuit de WRO om ervoor te zorgen dat de waterbelangen worden meegenomen in de ruimtelijke planvorming 8.
31
4.2.1 Stedelijke ontwikkeling 4.2.1.1
Demografie en wonen
De afspraken met het Rijk over de omvang van de woningbouw in de periode tot 2010 zullen leiden tot een inwoneraantal van 400.000 in 2010, zo is te lezen in het ‘Omgevingsplan 2006 -2030 Provincie Flevoland’ (hierna te noemen Omgevingsplan Flevoland). Echter, op 1 januari 2010 bedroeg het aantal inwoners in Flevoland 388.000 en op 31 december 2010 387.881 (bron: CBS). Vanaf 2010, zo valt te lezen in het Omgevingsplan Flevoland, zal de autonome ontwikkeling, met een jaarlijkse groei van ruim 2.000 woningen, leiden tot maximaal 500.000 inwoners in 2030. Gezien de ontwikkelingsruimte van de gemeenten is een inwonertal van circa 650.000 mensen mogelijk, aldus het Omgevingsplan. In dat geval is een bouwproductie nodig van circa 5.600 woningen per jaar in de periode 2010-2030. De bevolkingsontwikkeling bij dit hoge groeiscenario is maatgevend voor de ruimte die in dit plan wordt gereserveerd voor woningbouw, infrastructuur, regionale economie en voorzieningen 9. Een belangrijke trend op het gebied van wonen is dat wonen niet langer volgend is aan de plek waar gewerkt wordt. Steeds vaker laten mensen hun woonwensen leidend zijn in hun beslissing zich ergens te vestigen. Wonen volgt dus niet meer altijd werken, maar werken volgt steeds vaker wonen. Dit betekent dat wonen op zich een vorm van economie wordt: indien het lukt om mensen te trekken met een aantrekkelijke woonomgeving, kan de economie een directe impuls krijgen door de bouw van woningen en bijvoorbeeld de stijgende bestedingen in de detailhandel 10. Er zijn verschillende instanties die groeicijfers publiceren. In deze paragraaf laten we een aantal daarvan zien. Bouwen op en rond de dijken Een ontwikkeling op het gebied van ruimtelijk ordening, uniek in Nederland, is dat men wil gaan bouwen op en rond de dijken in de polders. Dit vraagt extra aandacht van het waterschap voor behoud van de veiligheid van de dijken.
Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) 5 en Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) In januari 2010 hebben het PBL en het CBS gezamenlijk het rapport ‘De regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2009-2040’ uitgebracht. Deze prognose wordt elke twee jaar uitgebracht en geeft een samenhangend toekomstbeeld van de ontwikkelingen op het gebied van bevolking en huishoudens van alle gemeenten, uitgesplitst naar leeftijd, geslacht, huishoudenstype en herkomst. De prognose beoogt de meest waarschijnlijke toekomstige ontwikkeling te geven. De omvang en verdeling van de toekomstige woningbouw is een belangrijke bron van onzekerheid. Ook de toekomstige economische ontwikkelingen zijn een bron van onzekerheid. Nederland is al een halve eeuw lang een land met een sterke bevolkingsgroei. Na de Tweede Wereldoorlog kende Nederland in de jaren vijftig en zestig vooral een sterke bevolkingsgroei door een lang aanhoudende geboortegolf. In de 21ste eeuw is hier langzaam maar zeker een kentering in gekomen. In snel tempo daalde de bevolkingsgroei in de eerste helft van dit decennium en bereikte in 2006 een dieptepunt toen de bevolking met slechts 24 duizend personen groeide. 5
Het Planbureau voor de Leefomgeving is het nationale instituut voor strategische beleidsanalyses op het gebied van milieu, natuur en ruimte.
32
In 2007 is de trend uit het verleden echter weer opgepakt: de immigratie trok sterk aan, met een recordaantal van 143 duizend in 2008. In de bevolkingsprognose van het CBS wordt verwacht dat de bevolkingsgroei van Nederland nog ongeveer 30 jaar zal aanhouden. Wel zal het tempo veel lager liggen dan in het verleden. Is krimp op nationaal niveau dus nog niet aan de orde, voor bepaalde regio’s en steden ligt de situatie anders. In de toekomst zal naar verwachting in bepaalde delen van Nederland, en in het bijzonder de periferie, een omvangrijke bevolkingskrimp optreden. In ruim een kwart van de Nederlandse gemeenten daalt het aantal inwoners tot 2040 met meer dan 2,5 procent: in totaal gaat het hierbij om een kwart miljoen inwoners. Bevolkingskrimp treedt volgens de prognose vooral op in de randen van Nederland. Het aantal bewoners in de meer centrale delen van Nederland, vooral in de Randstad, groeit met ruim 1,25 miljoen. De vier grote steden en Almere zijn koplopers. Tot 2025 zal Amsterdam naar verwachting met 90 duizend mensen groeien, tegen 80 duizend voor Utrecht. Voor Almere wordt een toename met 60 duizend verwacht.
Figuur 4.2: Bevolkingsontwikkeling per gemeente 2008-2025. Bron: Rapport CBS/PBL: Regionale prognose 2009-2040: Vergrijzing en omslag van groei naar krimp.
Vooruitkijkend tot 2040 blijkt dat de bevolkingskrimp en -groei qua patroon niet verandert, maar nog meer uitgesproken wordt. Het verschil tussen groei in de Randstad en krimp in de periferie wordt nog duidelijker zichtbaar. Duidelijke bevolkingsgroei, met meer dan 5 procent, is zichtbaar in de Noord- en Zuidvleugel van de Randstad (inclusief de provincies Utrecht en Flevoland), de stedenband van Noord-Brabant, het gebied rond Arnhem en Nijmegen, Westelijk Overijssel (met de economisch sterke gemeente Zwolle) en in en rond de gemeente Groningen 11.
33
Provincie Flevoland: Bevolkingsontwikkeling Flevoland In deze tabel is het aantal inwoners en de prognose van de bevolkingsomvang Flevoland en Flevolandse gemeenten opgenomen. Flevoland 2005 365.859 2006 370.656 2007 374.424 2008 378.688 2009 383.449 2010 387.881 Prognose 6 2015 433.049 2020 476.899 2025 517.250 2030 557.700
Almere
Dronten
Lelystad
Noordoostpolder Urk
Zeewolde
175.007 178.466 180.924 183.270 185.746 188.160
38.010 38.125 38.182 38.528 39.206 39.787
70.860 71.447 72.252 73.063 73.848 74.628
45.600 45.739 45.777 45.716 45.814 46.090
19.120 19.421 19.704 20.286 20.773 20.906
219.350 251.200 282.750 313.100
42.100 44.800 46.300 48.300
78.000 80.899 83.499 86.699
48.600 50.600 51.900 53.200
17.262 17.458 17.585 17.825 18.062 18.310 20.399 22.100 23.900 25.799
24.600 27.299 28.900 30.600
Tabel 4.1: Aantal inwoners en prognose bevolkingsomvang Flevoland. Bron: website van de provincie Flevoland (www.flevolandinbeeld.nl) d.d. 28 januari 2011.
CBS Volgens het CBS (publicatie 9 september 2008) zal het aantal inwoners van de provincie Flevoland in 2020 circa 431.000 bedragen en in 2025 circa 450.400. Dit is een gematigder inschatting van het aantal inwoners dan de provincie zelf heeft geprognosticeerd. 4.2.1.2
Duurzame stedenbouw
Duurzame stedenbouw richt zich op het realiseren van een hoogwaardige woonkwaliteit die gepaard gaat met het voorkomen of beperken van belasting van water en milieu. De provincie zal duurzame stedenbouw bevorderen, in het bijzonder gericht op efficiënte en duurzame energievoorziening, het integreren van wateropgaven in de verstedelijkingsopgave en het beperken van het gebruik en het stimuleren van hergebruik van grondstoffen 12. Flevoland 1986 63.519 1990 79.816 1995 98.671 2000 122.033 2001 126.542 2002 130.769 2003 133.927 2004 137.630 2005 139.841 2006 141.615 2007 143.619 2008 145.783 2009 148.618 prognose ¹ 2010 151.950 2015 173.950 2020 195.549,5 2025 215.399,5 2030 235.249,5
Almere 17.167 27.475 40.590 55.600 58.478 61.873 63.771 66.301 67.873 69.030 70.181 70.952 72.373
Dronten 7.059 8.465 10.453 12.792 12.930 13.194 13.552 13.729 13.787 13.922 14.114 14.371 14.790
Lelystad 22.503 23.706 24.080 26.528 27.240 27.447 28.103 28.627 28.864 29.096 29.472 30.010 30.452
Noordoostpolder 13.245 14.190 15.074 16.835 17.081 17.155 17.324 17.489 17.621 17.700 17.817 17.971 18.203
Urk 3.003 3.559 3.962 4.435 4.576 4.712 4.740 4.902 5.053 5.067 5.124 5.155 5.293
Zeewolde 542 2.421 4.512 5.843 6.237 6.388 6.437 6.582 6.643 6.800 6.911 7.324 7.507
73.800 88.800 103.800 118.800 133.800
15.200 16.700 18.200 19.200 20.200
30.950 33.200 35.199,5 36.949,5 38.699,5
18.750 20.000 21.250 22.000 22.750
5.450 6.050 6.650 7.250 7.850
7.800 9.200 10.450 11.200 11.950
Tabel 4.2: Aantal woningen per 1 januari Flevoland en Flevolandse gemeenten 1986-2030 Bron: website van de provincie Flevoland (www.flevolandinbeeld.nl) d.d. 28 januari 2011.
6
Op basis toename woningvoorraad in Flevoland per jaar: 2010-2015: 4.400 woningen, 2015-2020: 4.320 woningen en 2020-2030: 3.970 woningen.
34
Gemiddelde woningwaarde De gemiddelde woningwaarde (WOZ-waarde) in de provincie Flevoland is in 2010 €204.000, waar de gemiddelde woningwaarde in Nederland in 2010 €243.000 is. In een grafiek ziet de ontwikkeling van de gemiddelde woningwaarde van Flevoland ten opzichte van Nederland er als volgt uit:
Figuur 4.3: Ontwikkeling gemiddelde woningwaarde Flevoland (in € 1.000). Bron:
Uit deze grafiek valt op te maken dat Flevoland op hetzelfde moment als gemiddeld Nederland een ‘knik’ ziet in de gemiddelde woningwaarde. Daarna is de ontwikkeling van de gemiddelde woningwaarde in Flevoland vrijwel gelijk aan die van gemiddeld Nederland.
4.2.1.3
Almere
Schaalsprong Almere Almere is een stad die volop in ontwikkeling is. In slechts vijfendertig jaar is Almere uitgegroeid tot een plek waar in oktober 2010 ruim 190.000 mensen wonen, werken en leven. De komende jaren zal de ontwikkeling opnieuw in een stroomversnelling raken. Het Rijk heeft Almere gevraagd de komende twintig jaar te groeien met 60.000 woningen en 100.000 arbeidsplaatsen. Op deze manier krijgt Almere 350.000 inwoners. Over deze groeiopgave hebben het Rijk en de gemeente Almere afspraken vastgelegd in een Integraal Afsprakenkader Almere 2030. Almere is inmiddels de zesde stad van Nederland (na Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven, maar voor Tilburg en Groningen) en zal uitgroeien uit tot de vijfde stad van Nederland is de verwachting 13. Atlas voor gemeenten: Almere Almere moet zich zorgen maken over een 'bevolkingskrimp'. Dat zegt Gerard Marlet, onderzoeker van onderzoeksinstituut Atlas voor Gemeenten. Het instituut publiceerde in mei 2010 zijn jaarlijkse rapport. Doordat Almere achterblijft in bereikbaarheid en het aanbod van culturele voorzieningen, verliest het de concurrentiestrijd met gemeenten die wel 'historie' hebben opgebouwd. In het scenario van de Atlas voor Gemeenten is geen rekening gehouden met de afspraken die met het Rijk zijn gemaakt over de Schaalsprong van Almere, de afspraken over onder meer een mogelijke IJmeerverbinding en investeringen in het maatschappelijke veld. “Wij zijn uitgegaan van een Almere in de huidige situatie, een IJmeerverbinding is van essentieel belang voor Almere. Alleen dan voorkom je dat de stad leegloopt” zegt Marlet. De gemeente Almere kende overigens in de afgelopen 14
tien jaar de grootste bevolkingsgroei volgens het rapport . 35
Inwoners In januari 2010 hebben het PBL en het CBS gezamenlijk het rapport ‘De regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2009-2040’ uitgebracht. In paragraaf 2.2.1 is een toelichting op dit rapport opgenomen. Voor Almere is het volgende aangegeven in dit rapport: • •
Er wordt een toename van het aantal inwoners verwacht van 60 duizend. Er is een duidelijke bevolkingsgroei, met meer dan 5 procent, zichtbaar in de Noord- en Zuidvleugel van de Randstad (inclusief de provincies Utrecht en Flevoland), de stedenband van Noord-Brabant, het gebied rond Arnhem en Nijmegen, Westelijk Overijssel (met de economisch sterke gemeente Zwolle) en in en rond de gemeente Groningen 15.
De provincie Flevoland (paragraaf 2.2.1) verwacht dat de gemeente Almere in 2030 313.000 inwoners zal hebben. Dit komt redelijk overeen met de inschatting van de gemeente Almere zelf. In onderstaande grafiek is de ontwikkeling van het aantal inwoners van de gemeente Almere weergegeven, inclusief de prognose tot 2030.
Figuur 4.4: Ontwikkeling aantal inwoners naar stadsdeel, 1975-2030 Bron: Gemeente Almere, gebaseerd op bevolkingsprognose 2009 van Onderzoek en Statistiek
Woningen De provincie Flevoland verwacht dat er 15.000 woningen worden gebouwd in de periode 20102015 (van 73.800 naar 88.800). In de volgende tabel heeft de gemeente Almere zelf een inschatting gegeven van het aantal te bouwen woningen. In de periode 2010-2015 verwacht de gemeente Almere 10.000 woningen te zullen bouwen. Met andere woorden: er zit een verschil tussen de inschatting van de provincie en de inschatting van de gemeente Almere van 5.000 woningen.
36
Deelgebieden
2010-2015
2015-2020
2020-2025
2025-2030
Totaal
Bestaande stad/Poort
6.000
4.000
1.000
0
11.000
Pampus
1.000
7.000
6.000
6.000
20.000
IJland
0
0
5.000
5.000
10.000
Weerwater
3.000
2.000
1.000
1.000
7.000
Hout-Noord
3.000
2.000
1.000
1.000
7.000
Oost
0
3.000
3.000
4.000
10.000
Totaal
10.000
16.000
17.000
17.000
60.000
Tabel 4.3: Aantal te bouwen woningen Almere per deelgebied Bron: Woonvisie Almere 2.0 (december 2009).
Plannen voor de groei van Almere zijn vastgelegd in de Concept Structuurvisie Almere 2.0. In de komende jaren worden deze plannen, samen met Rijk en regio, uitgewerkt en uitgevoerd. Het gaat om drie grootschalige gebiedsontwikkelingen in het westen, centrum en oosten van de stad, en om plannen op het gebied van - bijvoorbeeld - economie, sport, cultuur, sociaal-maatschappelijke voorzieningen en duurzaamheid. In de Sociaaleconomische Effectverkenning voor de Schaalsprong van Almere wordt een blik op de toekomst geworpen door te kijken naar de sociaaleconomische situatie in bestaande en nieuwe wijken onder twee verschillende groeiscenario’s. Hiermee is een instrument geïntroduceerd dat antwoord geeft op vragen als: wat gebeurt er met de bevolkingssamenstelling, de woningwaarde en het gemiddelde opleidingsniveau als gekozen wordt voor een bepaalde groeivariant. De eerste groeivariant gaat uit van een doorgroei van Almere naar circa 350.000 inwoners in 2030 met een sterk westelijke oriëntatie en een scherpe nadruk op differentiatie in inwoners en woonmilieus (stedelijk, suburbaan en landelijk). De andere groeivariant gaat uit van een doorgroei van Almere naar circa 350.000 inwoners in 2030 zonder koerswijziging. Dit is een verdubbeling van het huidige Almere; het overheersende suburbane woonmilieu wordt doorgezet, grotendeels gerealiseerd aan de oostzijde 16.
Bijstelling In de technische begroting 2011-2015 van de gemeente Almere (gedateerd april 2010) is aangegeven dat door de economische crisis de woningmarkt fors gestagneerd is. De afnemende vraag naar woningen werkt ook door op de woningproductie.
37
In de Najaarsnota 2010 van de gemeente Almere zijn twee scenario’s geschetst: een gematigd positief en een gematigd negatief scenario. Inmiddels is duidelijk geworden dat het gematigd negatieve scenario het meest realistisch is. Dit leidt tot de volgende bijstelling van de woningproductie 7:
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Raming najaarsnota 2010
1.000
1.250
2.000
2.000
2.000
2.975
Raming programmabegroting
1.308
1.250
1.100
1.100
1.100
2.975
Mutatie t.o.v. najaarsnota
308
-
-900
-900
-900
-
Cumulatief verschil t.o.v. najaarsnota
308
308
-592
-1.492
-2.392
-2.392
Tabel 4.4: Woningproductie gemeente Almere Bron: Technische begroting gemeente Almere 2011-2015.
In 2011 wordt verwacht dat 1.100 woningen zullen worden gebouwd.
IJmeerverbinding Het kabinet Balkenende IV heeft eind 2009 voor de aanleg van een IJmeerverbinding gekozen. Dat is een openbaar vervoerverbinding die tussen Almere en Amsterdam moet komen te liggen. Deze moet wel minder kosten en meer opbrengen dan eerdere plannen, aldus het kabinet. De nieuwe IJmeerlijn is een belangrijke schakel in de Schaalsprong Almere 2030. Het moet Almere helpen om tot vijfde stad van Nederland uit te groeien. Van maart tot september 2011 mogen drie bedrijven hun visie uitwerken. Het kabinet neemt in 2012 een besluit hierover.
Verbreding A6 Op de wegen in de noordelijke Randstad wordt het steeds drukker, vooral in het gebied Schiphol Amsterdam- Almere. Op de A6 staan dagelijks lange files. Ruimtelijke en economische ontwikkelingen zetten op lange termijn de bereikbaarheid over de weg en het spoor in de regio SchipholAmsterdam-Almere verder onder druk. Een goede bereikbaarheid is daarom van belang, want de toenemende drukte vormt een bedreiging voor de economische ontwikkeling, de werkgelegenheid en de leefbaarheid in het gebied. Het is dan ook de bedoeling dat de A6 langs Almere verbreed wordt. Die verbreding loopt van Almere Buiten tot en met de Hollandse Brug. Niet alleen de A6 wordt verbreed, ook de A1, A9, en A10. Dat hoort allemaal bij de planstudie SAA (Schiphol–Amsterdam–Almere) van het Rijk. Daarnaast wordt ook het spoor van de Flevolijn aangepast.
7
De gemeente Almere geeft aan in haar technische begroting dat de cijfers nog moeten aangepast worden aan het MPGA (Meerjaren Perspectief Grondexploitaties) van Almere.
38
Rijkswaterstaat heeft een plan gemaakt waarin is vastgelegd hoe het verbrede tracé precies gaat lopen. Hiervoor hebben zij een tracébesluit 8 gemaakt. Het Tracébesluit Weguitbreiding SchipholAmsterdam-Almere is in december 2010 ter visie gelegd. Vanaf dat moment is het voor belanghebbenden mogelijk om in beroep te gaan tegen dit besluit bij de afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State. Als het kabinet een definitief besluit neemt, kan de uitvoering tussen 2011 en 2020 plaatsvinden. Hiermee wil Rijkswaterstaat het volgende bereiken: -
een betere bereikbaarheid over de weg in de regio Schiphol-Amsterdam-Almere; een stimulans voor de economische ontwikkeling, de werkgelegenheid en de leefbaarheid.
4.2.1.4
Lelystad
Lelystad heeft haar toekomstplannen vastgelegd in het Structuurplan Lelystad 2015. Hierin zit een doorkijk naar 2030. Op 1 januari 2009 kende Lelystad 73.811 inwoners. De prognose van de provincie Flevoland is dat dit aantal doorgroeit naar 86.699 inwoners in 2030 (zie ook het schema ‘bevolkingsontwikkeling Flevoland’ in paragraaf 4.2.1.1). Op 1 januari 2010 is het aantal gestegen tot 74.682 inwoners. Met de ontwikkeling van het nieuwe stadsdeel Warande bereikt Lelystad rond 2015 het aantal van 80.000 inwoners en 32.000 arbeidsplaatsen. De volgende stap is na 2015 groeien naar 100.000 inwoners en 40.000 arbeidsplaatsen. Om deze ambitie te kunnen realiseren is een grote inspanning nodig in de woningbouw. Zowel voor de autonome groei van de Lelystadse bevolking als voor het huisvesten van nieuwe inwoners van buiten de stad zijn nieuwe woningen nodig. Om haar groeiambitie te kunnen verwezenlijken heeft de ge17
meente tot 2014 tot doel 650 woningen per jaar op te leveren . In de Woonvisie 2009-2014 van de gemeente Lelystad is opgenomen dat de recente wereldwijde kredietcrisis de ambitie van 650 op te leveren woningen per jaar onder druk zet. In de Woonvisie staan de uitgangspunten voor de kwantitatieve en kwalitatieve opgave op het terrein van het wonen voor de periode 2009-2014 weergegeven. Onlangs (december 2010) is door het college van Burgemeester en Wethouders aangegeven dat Lelystad de komende jaren aanzienlijk minder woningen gaat bouwen. Dit komt door de economische crisis en een terugloop in het aantal mensen dat naar Lelystad verhuist. Het gemiddeld aantal woningen is noodgedwongen bijgesteld tot 400 woningen per jaar.
Ontwikkelingen Lelystad Belangrijke ontwikkelingen voor de stad Lelystad zijn de te verwachten uitbreiding van luchthaven Lelystad (en het aangrenzende bedrijventerrein Larserpoort) en de ontwikkeling van de Hanzelijn. Andere speerpunten van de economische koers zijn het ontwikkelen van een industrieel-logistiek profiel, het verder ontwikkelen/herstructureren van de bestaande werkeilanden, het geven van een extra impuls aan hoogwaardige, kennisintensieve bedrijvigheid (BioScience Park) en het vormgeven van de kust als bovenregionale toeristisch-recreatief knooppunt 18. Lelystad Airport Lelystad Airport en het aangrenzende bedrijventerrein Larserpoort hebben de potentie zich te ontwikkelen tot een economisch knooppunt met een bovenregionale en mogelijk zelfs tot een nationa8
In een zogenaamd Tracébesluit is het standpunt van de minister verwoord. Wat vind zij de beste oplossing voor het onderkende probleem. In dit geval de drukte op de weg in de regio Schiphol, Amsterdam en Almere.
39
le functie. Het is een belangrijke ontwikkeling die de economische structuur en de bereikbaarheid van Flevoland kan versterken 19. In oktober 2009 namen de Ministers van Verkeer en Waterstaat en VROM een aanwijzingsbesluit waarin de uitbreiding van de luchthaven wordt mogelijk gemaakt. Dit plan voorziet onder andere in de verlenging van de start- en landingsbaan naar 2.100 meter en de instelling van verkeersleiding. Ook in het aanwijzingsbesluit wordt de mogelijkheid opgenomen om bij de huidige baanlengte extra mogelijkheden te bieden aan de exploitant. In november 2010 heeft Lelystad Airport bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu een plan ingediend met de naam LA-Plus dat de verdere ontwikkeling van de luchthaven tot business airport op korte termijn mogelijk maakt. LA-Plus omvat het aanzetten van het Instrument Landing Systeem en vergroot de gebruiksmogelijkheden van Lelystad Airport. LA-Plus staat voor Lelystad Airport Plus en is de naam van een plan om de luchthaven bij de bestaande baanlengte beter te kunnen gebruiken. Het plan LA-Plus is opgesteld door een speciaal daartoe door het toenmalige Ministerie van Verkeer en Waterstaat ingestelde werkgroep waarin behalve Lelystad Airport ook deelnamen de Luchtverkeersleiding Nederland, de Inspectie van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, het Ministerie van Defensie, de provincie Flevoland en de gemeente Lelystad 20.
Hanzelijn ProRail bouwt sinds 2007 aan de nieuwe spoorlijn tussen Lelystad en Zwolle. Eind december 2012 duurt een treinreis tussen beide steden slechts dertig minuten. Het noorden en noordoosten van Nederland komen zo in reistijd met de trein een stuk dichter bij de Randstad te liggen. De aanleg van de Hanzelijn biedt kansen voor de economische ontwikkeling van Lelystad.
Foto 4.1 Bouw Hanzelijn Bron:www.prorail.nl
Foto 4.2 Bouw Hanzelijn Bron: www.prorail.nl
Rijksweg N23/A23 Door de aanleg van de Hanzelijn ligt bundeling van de toekomstige N23/A23 met het tracé van de Hanzelijn voor de hand (verschillende schaalvoordelen). De toekomstige N23/A23 vormt de meest directe verbinding tussen het regionaal stedelijk netwerk ‘Noordwest 8’ (Alkmaar-Den HelderHoorn) en regionaal stedelijk netwerk ‘Zwolle-Kampen’. Bij het doortrekken van de N23/A23 wordt rekening gehouden met de voorwaarden die gesteld worden vanuit de hoofdvaarroute 21. Deze plannen zijn nog in een zeer vroeg stadium. Verdere informatie is niet beschikbaar.
40
4.2.1.5
Dronten
Dronten heeft in 2009 het ‘Projectplan structuurvisie Dronten’ opgesteld. Het doel van de Structuurvisie Dronten is te komen tot een beleidsdocument dat een integraal ruimtelijk sturings- en afwegingskader is voor de ruimtelijke ontwikkeling van de hele gemeente Dronten (verwachte oplevering 1e kwartaal 2011). De realisatie van de Hanzelijn en de N23 tussen Lelystad en Kampen leidt tot een sterkere relatie met de netwerkstad Zwolle-Kampen. Het is de bedoeling dat het deel Lelystad-Dronten van de N23 voor 2015 wordt aangelegd 22. In de ‘Woonvisie - Ruimte voor Wonen’ van de gemeente Dronten (2009) staan de ingrediënten voor een groei naar 46.000 inwoners in 2020 (inschatting van de provincie: 44.800 inwoners). Ook is in de Woonvisie opgenomen dat voor de jaren 2009 tot en met 2020 uitgegaan wordt van een woningbehoefte van 2.700 nieuwe woningen (gemiddeld 225 woningen per jaar). De provincie Flevoland prognosticeert het aantal woningen op 300 per jaar. Dit is een afwijking van 33 procent ten opzichte van de inschatting van de gemeente Dronten. Voor de ontwikkeling van Dronten is in het ontwerp Omgevingsplan Flevoland 2006 een stedelijk profiel geschetst: “Met de realisatie van de Hanzelijn en de N23 ligt Dronten in het midden van de West-Oost as, die tot een sterkere relatie met de netwerkstad Zwolle-Kampen zal leiden. Voorlopig heeft Dronten met de uitbreidingslocatie De Gilden en het centrum- en stationsgebied voldoende ruimte om door te groeien naar ruim 55.000 inwoners in 2030” 23. In het omgevingsplan 2006-2030 van de provincie Flevoland is het volgende opgenomen: “Het recente vertrekoverschot uit Dronten stemt echter zorgelijk. De groeiambitie van de gemeente Dronten vereist een verbetering van de omgevingskwaliteit. Naast investeringen in de bestaande woningvoorraad en het voorzieningenniveau zijn ook investeringen in recreatief uitloopgebied nodig”.
4.2.1.6
Zeewolde
Zeewolde is bezig met het opstellen van de structuurvisie Zeewolde. Met het ‘Koersdocument structuurvisie Zeewolde’ is een eerste stap gezet. Zeewolde is de afgelopen 25 jaar geleidelijk gegroeid en zal dit blijven doen. Inmiddels is Zeewolde uitgegroeid tot een inwoneraantal van bijna 21.000. Wanneer de bouw van de Polderwijk is afgerond, dan telt Zeewolde naar verwachting 25.000 inwoners. De verwachting is dat de Polderwijk in 2017 is voltooid. In totaal zullen er de komende jaren maximaal 3.000 woningen worden gebouwd. Oorspronkelijk werd daarbij uitgegaan van een bouwtempo van 300 woningen per jaar. Echter, op basis van de ‘Kadernota Wonen 20102015 24’ heeft Zeewolde het aantal te bouwen woningen bijgesteld naar circa 200 woningen per jaar.
Foto 4.3 Luchtfoto Zeewolde Bron: www.zeewolde.nl
41
Gezien de gunstige ligging van Zeewolde (grenzend aan Gelderland en Utrecht) kan worden verwacht dat de druk op vestiging in Zeewolde zal aanhouden. Zeewolde heeft plannen voor de verdere ontwikkeling tot circa 35.000 inwoners in 2030 25. 4.2.1.7
Urk
Door de gemeente Urk is in 2003 de Structuurvisie Urk 2025+ opgesteld. Deze visie geeft een antwoord op de vraag hoe de ruimte binnen de gemeentegrens kwalitatief ingevuld gaat worden. In oktober 2003 bedroeg het aantal inwoners op Urk 17.000. Ruim 6 jaar later telt Urk per 1 januari 2010 18.000 inwoners en zal doorgroeien volgens eigen verwachting naar ongeveer 27.000 inwoners in 2030 (schatting provincie: 25.799 inwoners). Urk heeft in vergelijking met het Nederlands gemiddelde een sterke bevolkingsgroei, zowel in het verleden als in de toekomst. Om al deze inwoners op Urk te kunnen huisvesten zijn naar eigen zeggen naar verwachting tot het jaar 2025 ruim 3.600 nieuwe woningen nodig. Daarbij wordt uitgegaan van een woningbouwproductie van gemiddeld 150 woningen per jaar. Voor de bedrijventerreinontwikkeling is de behoefte tot 2025 132 hectare bruto (80 hectare netto), uitgaande van het uitgiftepatroon van de afgelopen 10 jaar. Urk streeft naar een vermindering van het benodigd oppervlak met 10 procent door vooral herstructurering. Aldus is de behoefte voor de planperiode 120 hectare bruto (72 hectare netto), waarbij Zwolse Hoek fase vier en vijf overigens 26
nog ruimte bieden voor 60 hectare bruto . 4.2.1.8
Noordoostpolder
In januari 2010 is de structuurvisie van de gemeente Noordoostpolder “Behoud door ruimte voor ontwikkeling” vastgesteld. In deze structuurvisie wordt de visie op de toekomstige ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden van de Noordoostpolder geschetst. In deze structuurvisie is de verwachting is dat de bevolking van 2010 (46.000 inwoners) tot 2020 zal blijven groeien met circa 5 procent en dat er na 2028 wellicht sprake zal zijn van krimp van het 27
aantal inwoners . In september 2010 heeft de gemeente Noordoostpolder aangegeven dat zij verwacht dat het aantal 28
inwoners in 2030 circa 47.000 zal bedragen ( inschatting provincie Flevoland: 53.200 inwoners). Afgaande op de eigen prognoses van de gemeente Noordoostpolder zijn tot 2015 170 woningen per jaar nodig, daarna loopt dat af naar 50 woningen per jaar. De verwachting is dat na 2028 de vraag naar woningen door gezinsverdunning zal toenemen. De gemeente gaat daarom uit van een autonome vraag van 250 woningen per jaar voor de bevolking in de Noordoostpolder. Daarnaast liggen er kansen voor het aantrekken van nieuwe bewoners door het bieden van bijzondere woonmilieus en het plattelandswonen. Naast de noodzakelijke 250 reguliere woningen per jaar wil de gemeente ruimte bieden aan een jaarlijkse groei van maximaal 150 woningen voor bijzondere woonmilieus 29
die meer vraaggericht zijn . Op de website van de Kamer van Koophandel is aangegeven dat de bevolking tot 2025 naar verwachting niet verder zal toenemen in de gemeente Noordoostpolder.
Emmelhage Aan de noordzijde van Emmeloord wordt in de komende jaren een geheel nieuwe woonwijk gebouwd: Emmelhage. De wijk biedt ruimte aan 2.540 woningen, die in zes fasen zullen worden gebouwd. Ingezet wordt op jaarlijks 110 woningen. Begin 2007 is gestart met de woningbouw van fase 1, Boswonen, waarbij het accent ligt op wonen in het groen. De gemeente verwacht dat, gezien het aantal woningen dat de komende jaren in Emmelhage zal worden opgeleverd, het inwoneraantal in de komende jaren groeit. 42
Met Emmelhage loopt het minder voorspoedig dan de gemeente bij de start van de bouw in ge30
dachten had . Emmelhage telde eind september 2010 ruim 250 woningen.
Foto 4.4: Luchtfoto Emmelhage
Regiospecifiek Pakket Zuiderzeelijn (RSP-ZZL) In 1998 zijn de strategische uitgangspunten en de financiële kaders voor de ruimtelijkeconomische ontwikkeling van Noord-Nederland vastgelegd. Een van de afspraken was de Zuiderzeelijn, een snelle spoorverbinding. In 2005 zijn de uitgangspunten verrijkt en is het nut en noodzaak van de Zuiderzeelijn ter discussie gesteld. Het kabinet heeft geconcludeerd dat het niet verantwoord is de Zuiderzeelijn te gaan exploiteren binnen het beschikbare overheidsbudget. Daarom is er een alternatief samenhangend pakket (Regiospecifiek Pakket) opgesteld voor de uitwerking van de regiospecifieke oplossing, het zogeheten RSP. Het RSP beperkt zich geografisch tot de provincies Groningen, Friesland en Drenthe en het noordelijk deel van de provincie Flevoland (Noordoostpolder). Het zuidelijk deel van Flevoland met de steden Almere en Lelystad wordt gerekend tot de Noordvleugel van de Randstad. In juni 2008 is een convenant tussen het Rijk en de regio gesloten. Sindsdien zijn de betrokken overheden bezig om de verschillende projecten nader te beschouwen en is de planvorming van de projecten gestart. Een van de projecten betreft de N50-Ramspol–Ens 31.
N50 Op dit moment wordt gewerkt aan de N50. De N50 loopt van knooppunt Hattemerbroek tot aan knooppunt Emmeloord. De N50 Ramspol-Ens is één van de 30 knelpunten in Nederland die versneld worden aangepakt via de ’Spoedaanpak’. Op dit traject verbreedt en verlegt Rijkswaterstaat de N50 en wordt de Rampspolbrug opnieuw gebouwd. De bouw van de nieuwe Rampspolbrug start in 2011. Het gehele project moet eind 2013 klaar zijn. Met dit project wil Rijkswaterstaat het volgende bereiken: • Veiliger verkeer; • Betere doorstroming; • Een brug die zijn eigen energie opwekt; • Een volwaardige autoweg tussen Kampen en Emmeloord.
43
Figuur 4.5 kaart N50 Bron:
4.2.2
Landelijk gebied
Natuur In 1900 bestond nog ongeveer 30 procent van Nederland uit bos en natuurgebied. Het areaal natuur stond toen al sterk onder druk door ontginning voor de landbouw en is in de loop der jaren teruggelopen naar 20 procent in 1950 en zelfs naar 14 procent in 1980. De kwaliteit van de resterende natuur ging verder achteruit door een toenemende milieudruk. Door schaalvergroting en intensivering van de landbouwpraktijk zijn nu nog slechts enkele procenten natuurlijk grasland over. De achteruitgang van het areaal natuur is de laatste decennia tot stilstand gekomen. Het beleid voor de aanleg van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) heeft voor een ommekeer gezorgd 32
en sindsdien neemt het areaal natuur weer toe .
Natura 2000 Ongeveer de helft van Flevoland (de Oostvaardersplassen, de Lepelaarplassen en vrijwel alle grote wateren) is aangewezen als speciale beschermingszone (SBZ) onder de Europese Vogelrichtlijn en maakt daarmee onderdeel uit van het internationale natuurnetwerk Natura 2000. De Natura 2000 gebieden vormen samen met een groot deel van de binnendijkse natuurgebieden het Flevolandse deel van de nationale Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Doel van de EHS is de realisatie van een robuust landelijk samenhangend netwerk van natuurgebieden dat voldoende (leef-)ruimte biedt voor soorten die karakteristiek zijn voor de Nederlandse natuur. Het grootste deel van de EHS bestaat uit bestaande bossen en natuurgebieden. Daarbij komt nog de ruim zes miljoen hectare natte EHS: meren, rivieren en de Nederlandse delen van de Noord- en Waddenzee. Voor Oostvaarderswold geldt dat in principe het gehele plangebied als EHS kan worden aangemerkt, met uitzondering van de bestaande en de te verleggen infrastructuur en de wijzigingsgebieden waarbinnen de primaire poorten gerealiseerd gaan worden.
Regeerakkoord In het huidige regeerakkoord zijn bezuinigingen op natuurbeleid opgenomen en de afspraak om realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur, die in 2018 gereed moest zijn, opnieuw te bezien. Staatssecretaris Henk Bleker en de twaalf verantwoordelijk gedeputeerden van de provincies nemen (vanaf november 2010) vier maanden de tijd om te komen tot een nieuw beleid voor de uitvoering van de EHS. De plannen om 700.000 hectare EHS te realiseren, zullen niet worden uitge44
voerd. Staatssecretaris Bleker denkt dat in 2018 90 tot 92 procent van de oorspronkelijke plannen zal zijn gerealiseerd.
Windpark In de gemeente Noordoostpolder is een windpark van 86 molens gepland, zowel in het land als op het water. Dit windpark levert ruim voldoende energie voor alle inwoners van Flevoland. Met de eventuele bouw van dit windpark is Flevoland goed op weg om in 2013 60 procent van de energie duurzaam op te wekken 33.
Natuurcompensatie In het ‘Structuurschema Groene Ruimte’ (SGR) is als uitgangspunt vastgelegd dat in bepaalde gebiedscategorieën in principe geen ruimtelijke ingrepen mogen plaatsvinden. Volgens het ’neetenzij’-principe zijn dergelijke ingrepen alleen toegestaan indien er sprake is van een aantoonbaar zwaarwegend maatschappelijk belang en bij gebrek aan alternatieven. Op grond van het SGR dient de initiatiefnemer dan het verlies aan natuur, bos en/of recreatie te compenseren. Natuurcompensatie is een maatregel die genomen wordt om een voorzien verlies aan beschermde natuur, ten gevolge van het uitvoeren van een project (aanleg van wegen, waterwegen en dergelijke) in of nabij een ‘speciale beschermingszone’ te compenseren.
Markermeer/IJmeer Het project ‘Toekomst Markermeer-IJmeer’ (TMIJ) behandelt in opdracht van het kabinet de vraag op welke manier de natuur in het Markermeer en IJmeer zich in de toekomst kan ontwikkelen en of daarbinnen mogelijkheden zijn voor stedelijke en recreatieve activiteiten. De TMIJ-agenda gaat niet over buitendijkse bouw of de aanleg van een IJmeerverbinding, het project biedt alleen een oplossing voor de ecologische achteruitgang van het gebied. Het project TMIJ gaat over natuur, over economie en over veiligheid. De provincies Noord-Holland en Flevoland hebben gezamenlijk met regionale partijen, het Rijk, ANWB, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de waterschappen het Ontwikkelingsperspectief Markermeer-IJmeer opgesteld. De provincie Flevoland wil diverse nieuwe activiteiten in het IJsselmeergebied mogelijk maken, waaronder nieuwe infrastructuur (zoals de IJmeerverbinding), de waterfrontontwikkeling van Lelystad en Almere, recreatieve activiteiten en windenergie. Maar ook zandwinning en baggerspecieberging zijn denkbaar. Volgens de Natuurbeschermingswet moet elke afzonderlijke activiteit worden getoetst op nut en noodzaak en aan het 'nee-tenzij'-regime. De wetgeving schrijft voor dat ook moet worden gekeken naar de cumulatieve effecten van activiteiten.
45
Figuur 4.6: kaart Markermeer-IJmeer Bron: www.markermeerijmeer.nl
Het Toekomstbeeld Markermeer-IJmeer is het resultaat van een verkenning en geen formeel ruimtelijk plan. Er worden geen onomkeerbare keuzes gemaakt: dat is aan het kabinet. In november 2009 heeft het kabinet in de RAAM-brief (Rijksbesluiten Amsterdam- AlmereMarkermeer) geïntegreerde besluiten genomen over alle RAAM-projecten. De realisatie van het door TMIJ in het Toekomstbeeld ontwikkelde Toekomstbestendig Ecologisch Systeem (TBES) voor Markermeer-IJmeer wordt in de RAAM-brief als één van de doelen voor de komende jaren geformuleerd. Om die doelstelling te verwezenlijken is een Werkmaatschappij TBES opgericht. Die zal zich de komende jaren bezighouden met de voorbereiding en uitvoering van de verschillende fases TBES. Het samenwerkingsverband TMIJ zal als adviesgroep bij de Werkmaatschappij worden betrokken. Het ecosysteem van het IJsselmeergebied moet volgens de provincie Flevoland robuuster worden, door grootschalige ingrepen in de werkgebieden, door kwaliteitsverbetering van bestaande natuurgebieden en zonodig door toevoeging van nieuwe binnendijkse natuurgebieden. Het systeem wordt hiermee minder kwetsbaar voor menselijk handelen. De ontwikkelingen in het IJmeer en Markermeer worden bovendien zodanig vormgegeven dat het geen belemmering vormt voor de waterber34
ging .
Oostvaarderswold In het gebied ten noordoosten van Almere was het tot halverwege 2010 de bedoeling dat een groenblauwe zone aangelegd zou worden, waarin een robuuste ecologische verbinding tussen de Oostvaardersplassen en de Veluwe gecombineerd kon worden met een aantrekkelijk woon- en recreatiegebied.
Regeerakkoord Zoals vermeld bij het onderdeel ‘natuur’ zijn in het huidige regeerakkoord bezuinigingen op natuurbeleid opgenomen en de afspraak om realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur opnieuw te bezien. Vooruitlopend op de herijking worden onder andere de robuuste verbindingen geschrapt. Dit betekent dat in principe niet verder wordt gegaan met de aanleg van natuurgebied Oostvaarderswold, de robuuste verbinding tussen de Veluwe en de Oostvaardersplassen. De provincie Flevoland beschouwt het Oostvaarderswold als veel meer dan een grootschalig nieuw natuur- en recreatiegebied. Het gaat volgens de provincie om ‘een integrale gebiedsontwikkeling met positieve invloed op wonen en werken én op de economie van Flevoland’. 46
Omdat in het Oostvaarderswold ruimte is gevonden voor wettelijke compensatiemaatregelen voor huidige en toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen als stadsuitbreiding, de aanleg van bedrijventerreinen en het verbreden van wegen, gaat de provincie feitelijk op slot zonder compensatiemogelijkheden in het Oostvaarderswold. De provincie is voornemens door te gaan met de aanleg van het Oostvaarderswold. In november 2010 heeft gedeputeerde Anne Bliek aan staatssecretaris Bleker van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie de volgende mededeling gedaan: “Geen Oostvaarderswold, geen verbreding van de A6”. Bij de verbreding van de snelweg gaat natuur verloren, dat moet worden gecompenseerd. Met Rijkswaterstaat is een contract ondertekend dat die compensatie kan plaatsvinden in het Oostvaarderswold 35.
Peilstijging IJsselmeer (Delta programma) Het IJsselmeer moet Nederland ook de komende eeuw verzekeren van voldoende zoet water. Als gevolg van klimaatverandering zal het aantal droge zomers toenemen. Daarom is het belangrijk de functie van het IJsselmeer als buffer voor drinkwater en water voor landbouw en industrie te versterken. Op de korte termijn wordt met een beperkte aanpassing van het peilbeheer de ruimte benut die er in het huidige watersysteem is. Voor de lange termijn moet gekeken worden in welke mate peilstijging van het IJsselmeer nodig is en hoe de peilstijging het beste gerealiseerd kan worden. In het Nationaal Waterplan is vastgesteld dat voor veilig stellen van de zoetwatervoorziening niet alleen wordt gekeken naar peilstijging van het IJsselmeer, maar ook andere alternatieven worden bekeken. Wel wordt vastgehouden aan het op termijn ontkoppelen van de peilen van het Markermeer-IJmeer en het IJsselmeer. Het voornemen van het Rijk is om samen met de partners in de regio de komende jaren onderzoek te doen naar de gevolgen van een toekomstige peilstijging van het IJsselmeer. Dit moet in 2015 uitmonden in een besluit over de mate van peilstijging en het tempo daarvan.
Waterveiligheidsbeleid In 2001 startte het ministerie van Verkeer en Waterstaat (V&W) een studie om overstromingsrisico’s in beeld te brengen: ‘Veiligheid Nederland in Kaart’ (VNK). Dit project heeft voor 16 van de 53 dijkringen de kansen op en gevolgen van overstromingen globaal in beeld gebracht. Voor drie van deze gebieden zijn de gevolgen in detail berekend. Het ministerie van V&W, de provincies en waterschappen zijn gestart met een vervolg om ook de rest van Nederland in kaart te brengen: ‘Veiligheid Nederland in Kaart 2’. VNK-2 verbetert het inzicht in de kansen op en de gevolgen van overstromingen. Met een verbeterde rekenmethode berekent VNK-2 overstromingskansen en gevolgen voor 53 dijkringen en drie Maaskaden in ons land. De provincie ondersteunt de ontwikkeling naar een risicobenadering, waarbij de gevolgen van dijkdoorbraak worden betrokken. Het project is ook van belang om te komen tot veiligheidsnormen voor de primaire waterkeringen die niet langs buitenwateren liggen (zoals bij de Veluwerandmeren). In september 2009 is begonnen met de voorbereiding van de berekening van overstromingskansen, -gevolgen en -risico’s voor een aantal belangrijke dijkringen. In de periode 2009-2013 worden de uitkomsten bekend gemaakt.
47
4.3
Klimaat, milieu en duurzaamheid
4.3.1
Klimaatverandering, milieu en energievraagstukken
De aandacht voor het klimaat is de laatste jaren sterk toegenomen. De verwachte zeespiegelstijging plaatst Nederland opnieuw voor grote opgaven ten aanzien van de veiligheid van de laaggelegen gebieden. De commissie Veerman heeft in haar rapport ‘Samen Werken met Water’ uit 2008 aangegeven uit te gaan van een verwachte stijging van de zeespiegel van 0,65 tot 1,30 meter in 2100. Op wereldschaal tekent zich een klimaatverandering af. Voor een belangrijk deel hangt dit samen met broeikaseffecten als gevolg van CO2-productie. Deze verandering heeft grote gevolgen voor het milieu, maar ook voor de economie. Om de gevolgen te matigen en tegen te gaan, gaat steeds meer aandacht uit naar energie. Er wordt gezocht naar mogelijkheden om de energieconsumptie terug te dringen en naar alternatieve vormen van energieproductie 36. In het regeerakkoord van 2010 is opgenomen dat Nederland voor de voorziening van energie minder afhankelijk moet worden van andere landen, hoge prijzen en vervuilende brandstoffen. De energiezekerheid moet worden vergroot en er komt meer aandacht voor het verdienpotentieel op energiegebied. Verschillende experts melden dat metalen die nodig zijn voor de overstap naar groene energie schaars worden (zie hoofdstuk 5.4).
Klimaatverandering – trends Nederland wordt warmer en natter en er zullen vaker weersextremen optreden, met als gevolg meer droogte, hitte en wateroverlast. Klimaatverandering beïnvloedt de natuur op verschillende wijzen. Deze biedt kansen, maar kan ook een bedreiging vormen voor de natuur. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Wageningen University & Research stellen voor om het door het kabinet gewenste netwerk van natuurgebieden, de zogenaamde Ecologische Hoofdstructuur, aan te passen. Tegengaan van de versnippering van natuurgebieden blijft van belang, maar aan te kopen gebieden liggen bij voorkeur in de in deze studie gepresenteerde clusters en corridors. Hierdoor krijgt de natuur meer kans mee te bewegen met de verschuivingen van klimaatzones. Klimaatbestendige natuurontwikkeling valt goed te combineren met andere maatschappelijke belangen, zoals het beschermen van Nederland tegen wateroverlast. •
Nederland is gemiddeld 1,7°C opgewarmd sinds 1900. Deze opwarming verloopt de laatste jaren sneller dan verwacht.
•
In dezelfde periode (1900-2007) is de gemiddelde neerslag met 18 procent toegenomen en zijn de piekbuien frequenter en intenser geworden. De zeespiegel is met 20 centimeter gestegen.
De verwachting is dat de waargenomen trends zich zullen voortzetten. Hoe groot de klimaatverandering in de toekomst zal zijn en met welke snelheid zij zich zal voltrekken, is niet met zekerheid te stellen. Ook is er weinig zekerheid over lokale en extreme veranderingen. Het KNMI heeft vier scenario’s voor de klimaatontwikkeling opgesteld. Deze scenario’s verschillen onderling wat betreft wereldwijde temperatuurstijging en ontwikkeling van de overheersende windrichting in West-Europa. Recente onderzoeksresultaten brengen meer tekening in welke scenario’s waarschijnlijk zijn. Met de snelle opwarming in Nederland en West-Europa wordt het beste rekening gehouden in twee van de vier scenario’s, die een temperatuurstijging voorspellen van 1,8 à 2,6 graden in 2050 tot 5,1 graden in 2100 (vanaf 1990) 37. 48
Klimaatakkoord Als geen ander ondervinden de waterschappen de gevolgen van de klimaatverandering. Zij zetten zich in om de veiligheid te waarborgen en om wateroverlast zoveel mogelijk te voorkomen; zij passen het watersysteem hierop aan en dragen bij aan de bewustwording van de burgers voor de mondiale klimaatproblemen. Daarnaast zijn de waterschappen belast met de zuivering van het afvalwater van huishoudens en bedrijven en dragen zij zorg voor de verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater. In april 2010 hebben de Minister van VROM, V&W, EV, LNV en de voorzitter van de Unie van Waterschappen het Klimaatakkoord ondertekend. Kort samengevat zijn de belangrijkste ambities van het Klimaatakkoord tussen de Unie van Waterschappen en het Rijk:
• • • •
30 procent energie–efficiënter en zuiniger werken tussen 2005 en 2020; 40 procent zelfvoorzienend door eigen duurzame energieproductie in 2020; 30 procent minder uitstoot van broeikasgas tussen 1990 en 2020; 100 procent duurzame inkoop in 2015.
Voor de uitvoering van het Klimaatakkoord zijn drie landelijke actieteams ingesteld; één voor de duurzame energiewinning, één voor snijvlak van adaptatie en mitigatie en één voor bewustwording en educatie. Deze actieteams hebben als doel om de kennis via voorbeeldprojecten/ pilots in de praktijk toe te passen, de daarbij opgedane kennis breed te verspreiden en de aanwezige knelpunten te identificeren en hiervoor oplossingen te vinden. De actieteams worden bemenst door medewerkers van waterschappen en andere overheden (in het bijzonder Rijkswaterstaat en gemeen38
ten) . Naast deze actieteams is er een afzonderlijk project voor duurzaam inkopen (Duurzaam Doen) en loopt het project Energiefabriek dat door 13 waterschappen is ingesteld. Meerjarenafspraak energie-efficiency 2001-2020 (MJA3) 39 Op 1 juli 2008 hebben de minister van EZ, LNV, VROM, V&W, Financiën, het Interprovinciaal Overleg en een groot aantal ondernemingen en brancheorganisaties het convenant MJA3 ondertekend (waaronder Waterschap Zuiderzeeland). Door het ondertekenen van het convenant spannen partijen zich in om gemiddeld voor de gezamenlijke ondernemingen voor hun betrokken inrichtingen 30 procent energie-efficiëntieverbetering te bereiken in de periode 2005-2020. Ondernemingen hebben een inspanningsverplichting om energie-efficiencyverbetering te realiseren door middel van efficiencyverbetering in de keten en de inzet van duurzame energie.
Wateroverlast en drooglegging Het watersysteem moet uiterlijk in 2015 door het waterschap op orde worden gebracht en gehouden voor wat betreft wateroverlast en drooglegging. Vanwege klimaatverandering en bodemdaling dient een aantal problemen zich aan die plaatselijk spelen. De belangrijkste hiervan zijn wateroverlast en onvoldoende drooglegging, samen de wateropgave genoemd. Na 2015 wordt het watersysteem door het waterschap op orde gehouden, gebaseerd op een prognose van de klimaatverandering en bodemdaling voor 2050. Zesjaarlijks, te beginnen in 2012, toetst het waterschap het watersysteem aan de normen zoals opgenomen in de Verordening voor de fysieke leefomgeving Flevoland (VFL) en gebruikt daarbij de dan geldende KNMIklimaatscenario’s. 49
Het waterschap neemt initiatief tot een proces met de belanghebbenden om de wateropgave op te lossen en heeft daarbij de trekkende rol. Gemeenten en provincie leggen eventuele ruimtelijke reserveringen vast. Bij complexe integrale vraagstukken vraagt het waterschap de provincie of gemeente om de ruimtelijke ontwikkeling of een functiewijziging te bewerkstelligen. Waar mogelijk sluit het waterschap aan bij startende of lopende ruimtelijke ontwikkelingen. Over de kosten van een ruimtelijke ontwikkeling die bijdraagt aan het oplossen van de wateropgave worden vooraf afspraken gemaakt.
4.3.2
Maatschappelijk verantwoord ondernemen
Ten aanzien van alle vormen van bedrijvigheid die in bovenstaande paragrafen zijn benoemd en in het algemeen, geldt dat het thema ‘Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen’ (MVO) een steeds belangrijker aandachtspunt wordt voor organisaties. MVO richt zich op de volgende drie pijlers: people, planet en profit. Dit betekent dat bedrijven naast het streven naar winst (profit) ook rekening houden met de gevolgen van hun activiteiten op het milieu (planet) en de mensen binnen en buiten het bedrijf (people). MVO wordt ook wel duurzaam ondernemen genoemd. De rijksoverheid wil bedrijven helpen het maximale uit hun MVO-beleid te halen, om bewust om te gaan met dilemma’s en de dialoog over MVO actief aan te gaan. De overheid spreekt niet alleen anderen aan op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid, zij neemt zelf ook haar eigen verantwoordelijkheid. De rijksoverheid eist vanaf 2010 dat alle producten en diensten die zij inkoopt met respect voor milieu en mens tot stand zijn gekomen. Door duurzaam in te kopen, geeft de overheid de markt voor duurzame producten bovendien een stevige impuls. Binnen Waterschap Zuiderzeeland wordt MVO-beleid ontwikkeld en is een MVO-statement opge40
steld . MVO is voor het waterschap samen te vatten in de volgende drie steekwoorden: - Helder en tijdig communiceren wij over ons doen en laten. - Schoon willen wij de wereld achterlaten. - Betrokken zijn we met onze collega’s en onze omgeving. Naast deze drie steekwoorden heeft Waterschap Zuiderzeeland een aantal MVO-thema’s benoemd waar zij zich de komende jaren op zal richten. In 2011 wordt het MVO-beleid van het waterschap aan het bestuur van Waterschap Zuiderzeeland aangeboden.
4.3.3
Duurzame ontwikkeling
Duurzaam ontwikkelen betekent het gelijktijdig verbeteren van welzijn, natuur en economie (people, planet en profit). Het gaat om maatschappelijke ontwikkeling die houdbaar is over de generaties heen en op wereldschaal. Welvaart van de één mag niet ten koste gaan van de welvaart van de ander. Sinds het Bruntland-rapport 9 uit 1987 wordt wereldwijd aan duurzame ontwikkeling gewerkt. Ieder land moet een nationale strategie voor duurzame ontwikkeling hebben.
9
De term 'duurzame ontwikkeling' stamt uit het Brundtland-rapport (1987). Dit rapport was de basis voor de VN-conferentie in 1992 over milieu en ontwikkeling (afgekort 'Unced') in Rio de Janeiro. Op deze historische top besloten regeringsleiders werk te maken van duurzame ontwikkeling en stelden daarvoor een aantal belangrijke verdragen op.
50
Ontwikkelt Nederland zich in een duurzame richting? Om enig zicht op deze kernvraag te krijgen heeft het Kabinet, in de context van de Kabinetsbrede Aanpak Duurzame Ontwikkeling (KADO), aan het Centraal Bureau voor de Statistiek en de Planbureaus (het Centraal Planbureau, het Planbureau voor de Leefomgeving en het Sociaal en Cultureel Planbureau) gevraagd een ‘Monitor Duurzaam Nederland’ te ontwikkelen. De monitor geeft een beeld van de duurzaamheid van de Nederlandse samenleving. In 2011 verschijnt waarschijnlijk een tweede, herziene versie 41. In het rapport wordt het volgende geconcludeerd: “de ontwikkelingen op een aantal terreinen mogen als gunstig worden bestempeld, zoals gezondheid, opleidingniveau en vertrouwen. Daarnaast spelen er een aantal zorgen op nationaal niveau (arbeid en vergrijzing, kennis en sociale cohesie). De belangrijkste problemen spelen echter op het mondiale toneel (klimaatverandering, biodiversiteit en grondstoffen). Nederland legt weliswaar een meer dan evenredig beslag op deze hulpbronnen, toch is in absolute zin de bijdrage aan deze grote mondiale problemen van Nederland gering. Gezien de verwachte demografische en economische ontwikkelingen zal die bijdrage in relatieve zin de komende decennia vermoedelijk zelfs gaan afnemen. Het is voor Nederland onmogelijk om deze grote mondiale problemen alleen op te lossen. Het duurzaamheidsbeleid van Nederland dat op deze grote mondiale thema’s is gericht, krijgt daardoor deels een morele lading. Het streven naar duurzaamheid wordt gekenmerkt door onzekerheden. Duurzaamheid gaat over de lange termijn. Hoe langer de termijn hoe groter de onzekerheden. Belangrijke onzekerheden liggen vooral op de terreinen demografie, technologische ontwikkelingen en de kennis van de robuustheid van onze leefsystemen. Door deze onzekerheden is duurzaamheidsbeleid ook deels een zoektocht. Een waarin kennis over Nederland in de wereld en verantwoordelijkheidsbesef voor ‘elders en later’ richtinggevend zijn. Aan deze zoektocht hoopt de monitor een bijdrage te leveren” 42.
4.4
Ontwikkelingen overheid
4.4.1
Muskusrattenbestrijding en het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP).
De Minister van Verkeer en Waterstaat heeft op 10 september 2010 een wetsvoorstel tot wijziging van de Waterwet en de Waterschapswet aan de Tweede Kamer gestuurd. Het doel hiervan is de verantwoordelijkheid voor de muskus- en beverrattenbestrijding en de financiering daarvan op te dragen aan de waterschappen in plaats van de provincies en wettelijk te regelen dat de waterschappen financieel participeren in het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) 10. Het voorstel is op 23 november 2010 met algemene stemmen aangenomen door Tweede Kamer. Eind januari 2011 heeft er een vooronderzoek 11 plaatsgevonden in een Eerste Kamercommissie voor Verkeer en Waterstaat. In het wetsvoorstel wordt de verantwoordelijkheid voor de muskusen beverrattenbestrijding (die bij de provincies wordt gelegd) ingetrokken en wordt door aanpassing van de Waterwet en de Waterschapswet deze taak opgedragen aan de waterschappen. Verder 10
Het HWBP zorgt ervoor dat de belangrijkste waterkeringen van Nederland goed worden onderhouden. Deze waterkeringen beschermen tegen overstromingen en zijn dus belangrijk voor de veiligheid. Aan de hand van een wettelijke, vijfjaarlijkse toetsing wordt bepaald of waterkeringen voldoen of dat ze verbeterd moeten worden. 11
Voordat een wetsvoorstel in de voltallige vergadering komt, vindt er een vooronderzoek plaats in een Eerste Kamercommissie. Dit is de eerste fase van de schriftelijke voorbereiding door Eerste Kamercommissies.
51
regelt het wetsvoorstel dat alle waterschappen een bijdrage leveren aan het HWBP op basis van een in de wet geregelde verdeelsleutel: elk waterschap levert voor 50 procent op basis van het aantal ingezetenen en voor 50 procent op basis van de totale waarde van de gebouwde onroerende zaken, een aandeel in de bijdrage aan de financiering van het HWBP. De financiële bijdrage van de waterschappen aan maatregelen ter verbetering van primaire waterkeringen vindt plaats door zowel de Waterwet als de Waterschapswet te wijzigen.
4.4.2
Regeerakkoord
In het regeerakkoord zijn de volgende, voor het waterschap van belang zijnde punten, met betrekking tot het onderwerp ‘Bestuur’ opgenomen: •
Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen beperken zich tot hun kerntaken. De kerntaken van provincies liggen op de gebieden ruimte, economie en natuur.
•
Taken van het bestuur worden op een zo dicht mogelijk bij de burger gelegen niveau gelegd.
•
Per terrein zijn ten hoogste twee bestuurslagen betrokken bij hetzelfde onderwerp.
•
Het kabinet komt met voorstellen tot vermindering van het aantal bestuurders in colleges van Burgemeester en Wethouders, besturen van waterschappen en Gedeputeerde Staten van provincies. Het aantal leden van het kabinet wordt verminderd.
•
Het kabinet komt met voorstellen tot vermindering van het aantal volksvertegenwoordigers in gemeenteraden, waterschapsbesturen, Provinciale Staten en de Staten-Generaal. Bij het aantal leden van de Tweede Kamer en de Eerste Kamer gaat het om vermindering met een derde van elke Kamer.
•
Het kabinet komt met een voorstel dat inhoudt dat gemeenteraden de waterschapsbesturen kiezen.
•
Het kabinet komt met een voorstel tot opschaling van het provinciaal bestuur in de Randstad (Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland) en ook om nieuwe bestuurlijke hulpstructuren te voorkomen.
4.4.3
Doelmatig waterbeheer
In de Voorjaarsnota 2009 heeft het kabinet aangekondigd besluitvorming voor te bereiden om te komen tot een doelmatiger organisatie, bestuur en uitvoering van het waterbeheer in Nederland. Onderdeel van de besluitvorming is het vinden van een besparing op de rijksbegroting van circa € 100 miljoen structureel vanaf 2011. Dit is mogelijk door taken in de waterketen en in het watersysteembeheer geïntegreerd te benaderen. Op verzoek van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat heeft de Unie van Waterschappen vervolgens een samenhangend voorstel ontwikkeld in het kader van Doelmatig Waterbeheer. In de brief van de Unie van 4 november 2009 is een totaal pakket opgenomen, waarin naast voorstellen met betrekking tot taken, bevoegdheden en organisatie ook een aanbod is besloten om de Rijksbegroting te verlichten met € 100 miljoen per jaar. Dit voorstel heeft het Kabinet op 11 december 2009 ondersteund met het verzoek aan de betrokken partijen om voor 1 april 2010 met een uitwerking te komen. Het controversieel verklaren van het dossier ‘Doelmatig Waterbeheer’ betekende dat het voornemen om een kabinetsbesluit per 1 april 2010 naar de Tweede kamer te sturen over het doelmatiger organiseren van het waterbeheer niet door kon gaan (brief van de Minister van Verkeer en Waterstaat aan de Tweede Kamer van 10 maart 2010). 52
Op 23 april 2010 hebben de provincies aangekondigd dat er door het overdragen van de taken van de waterschappen aan andere overheden grote besparingen kunnen worden gerealiseerd. Het COELO (Centrum voor Onderzoek naar de Economie van de Lagere Overheden van de Rijksuniversiteit Groningen) heeft onderzocht of deze besparingen realistisch zijn en goed onderbouwd. Ook heeft het COELO de besparingen die verbonden zijn aan de ideeën van de provincies afgezet tegen die van het plan ‘Doelmatig Waterbeheer’ dat de waterschappen op 4 november 2009 aan het kabinet hebben aangeboden. Tot slot heeft het COELO een expert opinion uitgevoerd op het plan ‘Doelmatig Waterbeheer’. De waterschappen verwachten dat zij hun belastingen niet extra hoeven te laten stijgen als gevolg van het feit dat zij de begrotingen van andere overheden gaan ontlasten. In het rapport van het COELO staat het volgende: “COELO tekent hierbij aan dat nu nog niet met zekerheid kan worden aangegeven in welke mate de burgers en bedrijven via de waterschapsbelastingen van de plannen van de waterschappen zullen profiteren” 43. Op 25 juni 2010 heeft de Adviescommissie Water (onder voorzitterschap van Z.K.H. de Prins van Oranje) een advies uitgebracht over doelmatig waterbeheer. De Adviescommissie Water (AcW) adviseert de Minister van Verkeer en Waterstaat niet te snel te besluiten over structuurveranderingen in het waterbestuur. Waterveiligheid is in het laaggelegen Nederland van uitermate groot belang. De commissie geeft aan dat dit niet op het spel mag worden gezet. In februari 2011 is het concept Bestuursakkoord Water opgesteld om te komen tot een doelmatig waterbeheer (zie 4.4.5). 4.4.4
Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW)
Het Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen hebben 25 juni 2008 het ‘Nationaal Bestuursakkoord Water-Actueel’ (NBW) ondertekend. In 2003 is de oorspronkelijke versie van het NBW ondertekend. Een actualisatie van het NBW uit 2003 komt voort uit de invoering van de ‘Europese Kaderrichtlijn Water’ (KRW), de noodzaak tot aanscherping van een aantal begrippen en het beschikbaar komen van nieuwe klimaatscenario’s. Het NBW-actueel moet worden gezien als een procesdocument met een agenderingsfunctie, zodat de waterschappen, gemeenten en provincies gestimuleerd en gefaciliteerd worden om de wateropgave gezamenlijk op te pakken 44. Met het NBW-actueel onderstrepen het Rijk, het Interprovinciaal Overleg, de Unie van Waterschappen en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten de gezamenlijke opgave om het watersysteem op zo kort mogelijke termijn en tegen de laagste maatschappelijke kosten op orde te brengen en te houden. Samenwerken is de rode draad van het geactualiseerde ‘Nationaal Bestuursakkoord’. Om de ambities te ondersteunen is een ‘Rijksimpuls Water en Kust’ opgenomen van in totaal € 190 miljoen. In de nieuwe afspraken staat onder meer hoe de betrokken partijen moeten omgaan met: • nieuwe klimaatscenario’s; • de stedelijke wateropgave; • de gevolgen voor de ruimtelijke ordening. • Ook is er meer aandacht voor de Kaderrichtlijn Water (KRW) 12.
12
De Kaderrichtlijn Water (KRW, 2000/60/EG) schept een kader voor het waterbeheer in de Europese Unie en stelt een kader voor de bescherming van oppervlaktewater, overgangswateren, kustwateren en grondwater. De KRW richt zich op de verbetering van de waterkwaliteit.
53
Doel NBW Het NBW richt zich op het voorkomen van wateroverlast. Het NBW heeft tot doel om in de periode tot 2015 de waterhuishouding in Nederland op orde te brengen en te houden. Een ander doel is te anticiperen op veranderende omstandigheden. Het gaat daarbij om de verwachte zeespiegelstijging, bodemdaling en klimaatverandering. Nederland krijgt hierdoor steeds meer te maken met extreem natte en extreem droge periodes 45. Waterschap Zuiderzeeland Op 23 september 2008 heeft het Algemeen Bestuur van Waterschap Zuiderzeeland de NBW-koers vastgesteld. In het uitvoeringsprogramma NBW is vastgelegd wat de wateropgave is in 2015 en 2050 en op hoofdlijnen met welke maatregelen het systeem voor 2015 en 2050 op orde moet worden gebracht. Aanvullend hierop zijn in december 2008 bestuurlijke afspraken gemaakt. Het uitvoeringsprogramma beschrijft hoe de vastgestelde NBW-koers wordt uitgevoerd. Het is tevens een projectenboek van acht deelprojecten die uit de NBW-koers voortkomen. 2011 In 2011 evalueert de Landelijke Werkgroep Watertoets -in opdracht van het Nationaal Water Overleg (NWO) en het Directeuren Overleg Water (DWO)- voor de derde keer de werking van de watertoets 13. Dit is conform de afspraak in het NBW-actueel van 2008. De focus van de evaluatie ligt voornamelijk op het functioneren van de watertoets op regionaal, strategisch niveau. Naar aanleiding van de uitkomsten van de evaluatie zal worden bezien of het wettelijke instrumentarium alsnog verder moet worden aangescherpt.
4.4.5
Bestuursakkoord Water
De aanleiding van het Bestuursakkoord Water is de voorjaarsnota van 2009 waarin het vorige kabinet heeft aangekondigd besluitvorming voor te bereiden om te komen tot een doelmatiger organisatie, bestuur en uitvoering van het waterbeheer in Nederland (zie 4.4.3). Het Bestuursakkoord Water is één van de vijf onderdelen die vallen onder het Hoofdlijnenakkoord tussen het Rijk en decentrale overheden over decentralisatie. Het Hoofdlijnenakkoord bevat naast afspraken over bestuur, financiën en het verminderen van regeldruk, richtinggevende kaders voor vijf terreinen van decentralisatie, waaronder water. Het Bestuursakkoord Water gaat uit van de algemene uitgangspunten van het kabinet: rijk, provincies, gemeenten, waterschappen en drinkwaterbedrijven beperken zich tot hun kerntaken; taken worden op een niveau zo dicht mogelijk bij de burger gelegd; per terrein zijn ten hoogste twee bestuurslagen betrokken bij hetzelfde onderwerp. Het Nationaal Bestuursakkoord Water (2003) is geactualiseerd in 2008 en heeft een looptijd tot 2015. Het Bestuursakkoord Waterketen is in 2007 afgesloten met een looptijd tot 2011. Beide akkoorden hebben de basis gelegd voor het Bestuursakkoord Water. De rapportage over de voortgang van het Nationaal Bestuursakkoord Water zal onderdeel worden van de rapportage over dit nieuwe Bestuursakkoord Water. De • • • • •
maatregelen die in het Bestuursakkoord Water zijn opgenomen, zijn gericht op: Heldere verantwoordelijkheden en minder bestuurlijke drukte; Beheersbaar programma voor de waterkeringen; Doelmatig beheer van de waterketen; Werkzaamheden slim combineren; Het waterschapsbestuur 46.
13
Watertoets: Het is de bedoeling dat bij bouwplannen en bij ruimtelijke plannen er rekening wordt gehouden met de wensen van de waterbeheerder. Het gaat bijvoorbeeld om de afvoer van regenwater (helpdeskwater).
54
4.4.6
Doelmatigheid in de waterketen
Door een sterkere samenwerking en samenhang tussen de drinkwaterbedrijven, de gemeenten met hun rioleringstaken en de waterschappen met hun taak in het zuiveren van afvalwater, wordt vergroting van de doelmatigheid bewerkstelligd. In juni 2007 hebben de koepelorganisaties van de waterbedrijven, waterschappen en gemeenten (Vewin 14 respectievelijk Unie van Waterschappen en VNG) met de minister van VROM, de staatssecretaris van V&W en het IPO het Nationale Bestuursakkoord Waterketen gesloten. In het bestuursakkoord wordt onderkend dat lastenstijgingen door voornamelijk investeringen ter vermindering van het risico op wateroverlast en verbetering van de waterkwaliteit nodig zullen zijn. Het gezamenlijk streven dient er op gericht te zijn deze lastenstijging zoveel mogelijk te beperken (minder meerkosten). Dit wordt bereikt door doelmatiger te werken. De huidige verantwoordelijkheidsverdeling in de waterketen blijft in het akkoord ongewijzigd. Ook wordt aangegeven dat de afstemming tussen rioleringsbeheer en het beheer van de openbare ruimte gehandhaafd blijft, omdat daarmee fors op kosten kan worden bespaard en overlast voor burgers en bedrijven wordt beperkt. Het akkoord gaat ervan uit dat een doelmatigheidsverbetering 47
van 10 à 20 procent over tien jaar haalbaar is . Gemeenten en waterschappen werken steeds vaker samen aan het beheer van de afvalwaterketen. Sinds het Bestuursakkoord waterketen in 2007 zijn er meer optimalisatiestudies (OAS) uitgevoerd en afvalwaterakkoorden gesloten. Dat blijkt uit de voortgangsrapportage die de Minister van VROM in januari 2010 aan de Tweede Kamer heeft verstuurd 48. Naar aanleiding van de reactie van het kabinet (d.d.11 december 2009) is besloten om in het eerste kwartaal van 2010 een zogenaamd „feitenonderzoek‟ uit te voeren. Alle partijen in de waterketen (Rijk, VEWIN, IPO, VNG en Unie) hebben aan dit onderzoek bijgedragen. Het onderzoek is geleid door VROM. De rapportage van het feitenonderzoek “Doelmatig beheer waterketen” is op 29 maart 2010 verschenen. Het lijkt er op dat er nog veel bespaard kan worden in de periode tot 2020. De Unie en de VNG hebben in de gezamenlijke notitie „Doelgerichte aanpak afvalwaterketen” op 8 april 2010 bestuurlijke afspraken gemaakt over het traject dat zal leiden tot structurele besparingen in de afvalwaterketen. Deze besparingen zijn oplopend tot € 380 miljoen in 2020 en wordt vooral gerealiseerd door het afkoppelen (van regenwater). Omdat Flevoland een relatief jong gebied is en er veelal een gescheiden riool aanwezig is, zullen de voordelen door afkoppelen relatief gering zijn. Het gaat ook om verlaging van de verwachte stijging van de uitgaven in de komende 10 jaren als gevolg van vervangingsinvesteringen die nodig zijn door aangescherpte (Europese) regelgeving en klimaatverandering (minder meer). Andere doelmatigheidskansen ontstaan door schaalvergroting in de uitvoering van de operationele taken.
14
Vewin: Vereniging van waterbedrijven in Nederland. Haar belangrijkste taak is het behartigen van de (gezamenlijke) belangen van de leden in 'Den Haag’ en ‘Brussel’.
55
4.4.7
Regionale uitvoeringsdienst (RUD)
In het najaar van 2008 heeft de commissie Mans geadviseerd alle handhavingstaken van gemeenten en provincies samen te voegen in 25 omgevingsdiensten. De RUD, zoals voorgesteld door de commissie Mans, is een in de wet verankerderde organisatie van samenwerkende gemeenten, provincies en waterschappen die namens deze partijen het toezicht op de VROM-regelgeving uitvoert en eventuele sancties voorbereidt. De RUD neemt geen bevoegdheden van deze partijen over en wordt ook niet het loket voor de aanvraag van vergunningen. Het oprichten van de RUD’s is gericht op het verbeteren van de kwaliteit van de uitvoering van de VROM-taken. Medio 2010 is de provincie in gesprek getreden met gemeenten om een RUD te vormen. Het waterschap heeft uitgesproken betrokken te willen zijn bij de oprichting en de toezichtstaken met betrekking tot de indirecte lozingen onder te willen brengen in een eventueel op te richten RUD. De komende jaren wordt dit verder uitgewerkt.
56
4.4.8
Ontwikkelingen gemeenten
Financieel gezien komen de gemeenten 2011 nog zonder kleerscheuren door. De grote problemen worden vanaf 2012 verwacht. Dit blijkt uit een rondgang langs de provinciale toezichthouders. Door de stagnerende bouw verdienen gemeenten veel minder aan de uitgifte van grond. Dit levert een geschatte minderopbrengst van jaarlijks tussen de 2,4 en drie miljard euro op. Gederfde OnroerendeZaakBelasting- en legesinkomsten kunnen het verlies doen stijgen naar vier miljard. Doordat de gemeenten inkomsten gaan missen, kan het zijn dat de discussie over de taakoverdrachten vanuit gemeenten naar waterschappen weer nieuw leven wordt ingeblazen doordat de 49
gemeenten wellicht hun risico’s willen spreiden .
4.4.9
Normeringen
In het Nationaal Waterplan heeft het kabinet aangegeven dat het normenstelsel voor waterveiligheid geactualiseerd zal worden. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat is in 2009 gestart met het proces om te komen tot een up-to-date normering van de dijkringen in Nederland. In juli 2010 is het plan van aanpak ‘Naar een principebesluit over nieuwe veiligheidsnormen’ opgesteld. In 2011 dient een principebesluit te worden genomen ten aanzien van de nieuwe normering. Dit voorstel zal een politiek besluit zijn, geen juridisch besluit. Het principebesluit behelst de politieke besluitvorming over de vereiste beschermingsniveaus van de dijkringen. Aan de hand van de normen uit het principebesluit kan met behulp van gevoeligheidsanalyses alvast gestart worden met gebiedsgerichte onderzoeken (in nauwe samenwerking met de desbetreffende gebiedsgerichte deelprogramma’s binnen het ‘Deltaprogramma’), om te bezien welke maatregelen nodig zijn om de veiligheid op dit niveau te houden of te krijgen. Het vastleggen van de wettelijke normen voor de primaire waterkeringen is en blijft een verantwoordelijkheid van het Rijk. Het Rijk doet dat in nauw overleg met de provincies en de gemeenten. De waterschappen hebben een adviserende rol (uitvoerbaarheidstoets) bij de actualisatie van de normering/deltabeslissing. Dit advies wordt expliciet meegewogen bij een kabinetsvoorstel voor actualisering van de normering en de financiering hiervan 50.
57
Hoofdstuk 5 Economische ontwikkelingen 5.1
Inleiding
In de Centraal Economische Verkenning 2011-2015 (publicatie maart 2010) van het Centraal Planbureau staat het volgende: “De onzekerheid bij economische ramingen is groot. Dat was zo voor de crisis, dat was zo tijdens de crisis en dat zal altijd zo blijven”.
5.2
Economische groeiverwachting
5.2.1
Algemeen
Nederland De Nederlandse economie is in het vierde kwartaal van 2010, volgens de eerste, voorlopige raming van het CBS (15 februari 2011), met 2,4 procent gegroeid ten opzichte van hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Daarmee kwam de economische groei voor 2010 uit op 1,7 procent. In vergelijking met het derde kwartaal groeide de economie met 0,6 procent. Deze kwartaalgroei komt overeen met het gemiddelde van de vijf voorgaande kwartalen. De Nederlandse economie is in 2009 met 3,9 procent gekrompen. Ter vergelijking: het Bruto Binnenlands Product (BBP) is de afgelopen 20 jaar gestegen met 2,8 procent. In de reeks groeicijfers vanaf 1922 die het CBS beschikbaar stelt, komt een dergelijke krimp niet voor, ook niet in de jaren dertig. Het jaar 2009 was dus een uitzonderlijk slecht jaar: de export en de investeringen kelderden en de consumptie door huishoudens nam sterk af. Alleen de overheidsbestedingen kenden een forse groei. Na de ‘Grote Recessie’ in 2008 en 2009 herstelt de Nederlandse economie zich enigszins. Het CPB heeft in september 2010 in haar Macro Economische Verkenningen (MEV) aangegeven dat er sprake is van een aarzelend economisch herstel. Het CBP verwachtte dat de Nederlandse economie naar verwachting met 1,75 procent in 2010 zou groeien. Mede onder invloed van bezuinigingen op overheidsuitgaven in Nederland en vele andere landen valt de groei in 2011 naar verwachting licht terug tot 1,5 procent. Daarmee ligt het BBP-volume eind 2011 nog altijd onder het niveau dat vlak voor de kredietcrisis werd bereikt. Deze vooruitzichten wijzen op een gematigd herstel; het groeiverlies van de kredietcrisis wordt in elk geval op korte termijn niet goedgemaakt. 51. In de nieuwsbrief van december 2010 van het CPB staat het volgende aangegeven: “Gematigde groei in onzekere tijden: In de meeste hoogontwikkelde economieën is het door de crisis veroorzaakte productieverlies nog niet goedgemaakt. De werkloosheid blijft daardoor hoog. In de loop van 2010 is duidelijk geworden hoe ernstig de gevolgen van de crisis voor de openbare financiën zijn. Twee landen in het eurogebied hebben te maken gekregen met een regelrechte crisis rond hun staatsschuld: Griekenland en Ierland. Ondanks omvangrijke steunmaatregelen van de Europese Commissie, de ECB en het IMF blijven de renteverschillen binnen Europa groot. Het bankwezen in Ierland verkeert nog altijd in grote problemen. Ook banken elders in Europa blijven kwetsbaar voor eventuele verdere vermogensverliezen”.
58
Robeco De visie van Robeco voor het komende (beleggings)jaar is dat 2011 gekenmerkt zal worden door een gematigde economische groei en een lage rente.
Internationale economische groei De mondiale economie kromp in 2009 met 0,6 procent ten opzichte van een jaar eerder. De krimp was het grootst in de eerste twee kwartalen van 2009. Overheden gaven kapitaalsteun om banken van de ondergang te behoeden en kwamen met stimuleringspakketten om de binnenlandse vraag op peil te houden. De maatregelen sorteerden effect. Het handelsvolume trok in de tweede helft van het jaar aan. In de opkomende Aziatische landen nam het BBP in het tweede kwartaal toe en in de meeste andere landen was de BBP-daling veel kleiner dan een kwartaal eerder. Vrijwel overal nam de werkloosheid in het tweede kwartaal verder toe en liepen overheidstekorten verder op. Door de relatief lage olieprijs en de krimpende economie daalden de prijzen in de meeste landen.
Figuur 5.1: percentage volumemutaties t.o.v. een jaar eerder Bron: IMF
In de Verenigde Staten kromp de economie in 2009 met 2,4 procent in vergelijking met een jaar eerder. De economie kromp vooral in de eerste twee kwartalen sterk, in het tweede kwartaal zelfs met 4,1 procent. Dit was de grootste daling sinds de Tweede Wereldoorlog.
5.2.2
Groeiverwachting beheergebied
Wanneer gekeken wordt naar het BBP per inwoner, dan wordt duidelijk dat de sterke economische groei in Flevoland in de periode 1995-2006 een sterke relatie heeft met de groei van de provincie. Het BBP per inwoner is in Flevoland gedurende deze periode lager dan dat in Nederland als geheel (ongeveer een kwart lager). De gemiddelde jaarlijkse groei van het BBP per inwoner is in Flevoland vergelijkbaar met de landelijke groei over de periode 1995-2005 (zes procent). De economie van Flevoland groeit sterker dan landelijk. Door de snelle groei van de beroepsbevolking is er ondanks de forse toename van de werkgelegenheid nog een kloof tussen de beroepsbevolking en de werkgelegenheid. Dit vertaalt zich in een lager BBP per inwoner. Provincie Flevoland wil de woon-werkbalans verbeteren en streeft naar een werkgelegenheidsgraad van 90 procent in 2030 en 25.000 banen erbij in de periode 2007-2011. Met een groei van ruim 9.000 banen in 2008 is Flevoland goed op weg, de gevolgen van de crisis maakt het halen van deze doelstelling echter 52
moeilijker .
59
Figuur 5.2: Ontwikkeling Bbp (volumemutaties in procenten), 1996-2007 Bron: CBS
De Flevolandse economie is in 2009 gegroeid met 1.800 banen. Dit is de uitslag van het jaarlijkse werkgelegenheidsonderzoek van de Provincie Flevoland. Dit is een toename van het aantal banen met een procent voor Flevoland, ondanks de wereldwijde economische recessie. Ter vergelijking: 53
volgens het CBS daalde de werkgelegenheid in Nederland in 2009 met een procent .
Figuur 5.3: Economische groei Flevoland 1996-2006 Bron: CBS
60
De groei van Flevoland ligt structureel boven de nationale groei. De golfbeweging is echter nagenoeg identiek aan die van Nederland. Op het hoogtepunt in 1999 bedroeg de groei 9,8 procent. De laagste groei was waar te nemen in 2002: 1,5 procent. Flevoland heeft hiermee de meest positieve ontwikkeling van alle provincies. Vooral Almere is verantwoordelijk voor de positieve groei van Flevoland. Alle jaren ligt het groeicijfer in Almere boven zowel het nationale als het provinciale groeicijfer, met de hoogste waarde in 1997. De nationale groei bedroeg in dat jaar 4,3 procent, terwijl Almere een groei van 12,2 procent kende. Uit de grafiek blijkt dat de ontwikkeling van de groei in de drie gebieden hetzelfde patroon heeft als de provinciale groei. Een belangrijke verklaring voor de groei in Flevoland is de bevol54
kingsgroei .
“Economie van Flevoland groeit het snelst” Dit staat in het laatste kwartaalbericht van de ING (november 2010). Van de meeste Nederlandse provincies groeit de economie volgend jaar naar verwachting iets minder snel dan in 2010. “De bovengemiddelde bevolkingsgroei is in 2010 de belangrijkste reden dat de economische groei van Flevoland boven het landelijk gemiddelde blijft. De nog aanhoudende krimp van de voor de regio zo belangrijke zakelijke dienstverlening houdt de gemiddelde regionale groei als het ware onder neerwaartse druk, maar is in 2010 met 1,9% nog alleszins respectabel. De genoemde sector vormt meer dan een derde van de totale regionale economie. In 2011 wordt herstel van de zakelijke dienstverlening verwacht, met een procent. Dit geeft Flevoland de nodige lucht om in 2011 nog iets sneller te groeien, mede door blijvende maar iets afzwakkende groei van groothandel en industrie. In een macro-omgeving waarbij de economische groei in Nederland in 2011 een stapje terug zal doen vooral onder invloed van wegvallende tijdelijke voorraadeffecten en door ingezette overheidsbezuinigingen, slaagt Flevoland er naar verwachting in om in 2011 voor het eerst sinds 2007 de titel ‘regionale groeitopper’ te claimen 55.
Figuur 5.4: Groeiverwachting Bron: ramingen ING Economisch Bureau
61
5.2.3
Bedrijvigheid
5.2.3.1
Bedrijvendynamiek
Begin 2010 telde de regio Flevoland ruim 31.000 bedrijfsvestigingen. Het aantal bedrijfsvestigingen in Flevoland is ten opzichte van 2009 met 11 procent toegenomen. Voor een belangrijk deel is dit veroorzaakt door nieuwe regelgeving, waardoor bijvoorbeeld beoefenaars van vrije beroepen zich bij de Kamer van Koophandel (Wet op het Nieuw Handelsregister) dienen in te schrijven. Ook waar deze wijziging niet of nauwelijks een rol speelt, is er een toename van het aantal vestigingen, voornamelijk in de dienstverlening. Ruim 48 procent van het aantal bedrijven in Flevoland is actief in de dienstverlening 56. Met bijna 15.000 bedrijfsvestigingen neemt Almere de helft van alle bedrijvigheid in Flevoland voor haar rekening. In 2009 zijn er 2.840 bedrijven gestart. Het aantal opheffingen was in 2009 2.620. Het aantal opheffingen is ten opzichte van 2008 met een kwart toegenomen. In Almere en Lelystad is het aantal starters en het aantal opheffingen per 1.000 vestigingen duidelijk groter dan in de overige gemeenten. Beide gemeenten hebben een sterke(re) bedrijvendynamiek. Dit komt doordat het profiel van Flevoland gekenmerkt wordt door meer kleinere ondernemingen dan gemiddeld in Nederland. Kleine bedrijven zijn verantwoordelijk voor een groot deel van de dynamiek (starten en stoppen) op het gebied van bedrijfsvestigingen. Nadrukkelijk is dit het geval in de detailhandel. In de periode 2005-2009 is de sterkste procentuele groei van het aantal bedrijfsvestigingen te zien in de gemeente Noordoostpolder (+57 procent) 57.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
1. Landbouw en visserij
733
761
810
831
835
852
899
937
976
1026
2126
2. Industrie
1140
1195
1232
1280
1321
1369
1363
1421
1475
1540
1615
3. Bouw
1329
1516
1728
1835
1836
1914
2088
2396
2789
3094
3047
4. Groothandel
2382
2476
2489
2590
2678
2819
2892
2986
3094
3148
3087
5. Detailhandel
2148
2240
2393
2549
2687
2907
3108
3305
3541
3610
3806
6. Horeca
682
676
675
709
724
744
748
780
817
839
844
7. Vervoer
700
803
918
951
979
1013
1059
1114
1187
1222
1232
8. Financiën
405
433
451
438
487
515
510
534
523
560
553
9. Adviesdiensten
1932
2124
2269
2443
2591
2845
3131
3461
3951
4310
4640
10. Facilitaire diensten
1872
2168
2382
2538
2630
2609
2856
3178
3562
3867
4072
11. Persoonlijke diensten
1369
1474
1579
1731
1850
2055
2305
2478
2831
3032
3467
12. Algemene diensten
573
678
696
857
963
1078
1203
1366
1645
1995
2982
13. Overig
31
7
87
4
1
1
0
1
3
1
3
Totaal
15.29 6
16.551 17.709 18.756 19.582 20.721 22.16 2
23.957 26.394 28.24 4
Tabel 5.1: Aantal vestigingen in Flevoland per 1 januari 2011 Bron: Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland; het Handelsregister.
62
31.474
Door de provincie Flevoland is in 2005 de ‘Visie Werklocaties Flevoland 2020’ uitgebracht. De provincie heeft de gemeenten verzocht een ‘Gemeentelijke Visie Vestigingsbeleid’ (GVV) op te stellen. Een GVV is een strategische visie op werklocaties, waarin voor bestaande en toekomstige werklocaties het beoogde locatietype is opgenomen. De ontwikkeling en realisatie van werklocaties is een verantwoordelijkheid van gemeenten en private partijen en is sterk afhankelijk van marktontwikkelingen. De provincie vervult hiervoor vooral een faciliterende, ondersteunende en gebiedsvertegenwoordigende rol. In juni 2010 is het onderzoeksrapport ‘Visie Werklocaties Flevoland 2030+’ opgesteld. Het onderzoeksrapport wordt aan de gemeenten, de Kamer van Koophandel en aan de Provinciale Omgevingsplan Commissie (POCF) voorgelegd. Op basis van de reacties zal de provincie een besluit nemen over de Visie Werklocaties en de consequenties daarvan bekend maken. In dit onderzoeksrapport is opgenomen dat de hoeveelheid bedrijventerreinen die in de toekomst nodig zal zijn afhangt van onder andere een aantal bovenregionale ontwikkelingen zoals de Schaalsprong van Almere, de uitbreiding van Lelystad Airport, de ontwikkeling van het gebied bij de A6A27 en de ontwikkeling van Flevokust. Het rapport voorziet dat er in de toekomst nog een aanzienlijke uitbreiding van ruimte voor kantoren en bedrijventerreinen nodig is. De bestaande kantoorruimten en de plannen voor kantoorontwikkeling voorzien voor Almere en Lelystad ruimschoots in de behoefte op lange termijn. In Dronten, Noordoostpolder, Urk en Zeewolde wordt capaciteitsuitbreiding voorzien, vanuit het oogpunt van de te verwachten verschuiving in de economische structuur naar de dienstensector. Voor Oostelijk en Zuidelijk Flevoland zijn de komende jaren omvangrijke bedrijventerreinen gepland. Voor de periode tot 2030 zijn door de provincie zoekrichtingen voor ontwikkeling aangegeven om te kunnen voorzien in 500 hectare aan nieuw bedrijventerrein58 .
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Aantal 14.380 15.296 16.551 17.709 18.756 19.582 20.721 22.162 23.957 26.394 28.244 31.474 vestigingen per 1-1 Aantal starters
1.234
1.389
1.410
1.359
1.382
1.803
2.314
2.555
2.582
3.024
2.838
Aantal 1.032 opheffingen
1.074
1.465
1.394
1.671
1.707
1.792
1.863
1.850
2.071
2.422
Tabel 5.2: Bedrijvendynamiek Flevoland Bron: Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland; het Handelsregister.
63
Economisch klimaat Zonder uitzondering heeft het economisch klimaat in alle provincies sterk geleden onder de kredietcrisis. Gesommeerd over de periode oktober 2008–oktober 2009 oordeelden de bedrijven het minst negatief over het klimaat in Drenthe en Gelderland. Het meest negatief zijn de bedrijven in Flevoland, gevolgd door Overijssel.
Figuur 5.6: Verslechtering economisch klimaat okt’08-okt’09 (indexcijfer NL=100) Bron: CBS/KvK
De verwachtingen voor 2010 waren in Flevoland positiever dan in Nederland totaal. De verwachte ontwikkeling van het economisch klimaat is per saldo beter (Flevoland: -2 procent; Nederland: -6 procent). De negatieve effecten van de crisis lijken voorzichtig plaats te maken voor meer vertrouwen en optimisme.
5.2.3.2
Bedrijventerreinen
Het totaal uitgeefbaar areaal aan bedrijventerrein in de provincie Flevoland bedraagt in 2008 614 hectare (2007: 568 hectare) Hiervan is 371 hectare direct uitgeefbaar en de overige 243 hectare niet. Er is in enkele gemeenten een zeer ruim aanbod, zoals in Dronten, Zeewolde en Lelystad. In het jaar 2008 is in Flevoland 50 hectare bedrijventerrein uitgegeven. Dit is een toename ten opzichte van de uitgifte in 2007 toen 44 hectare werd uitgegeven. In de periode 2003-2008 schommelde de uitgifte tussen de 20 en 50 hectare. Het effect van de economische groei en de overloop uit de Randstad vertaalt zich na-ijlend in de verkoop van grond voor werklocaties in Flevoland. In alle gemeenten in Flevoland is ten opzichte van 2007 de uitgifte in 2008 toegenomen, behalve in Noordoostpolder. In Dronten en op Urk was de uitgifte aanzienlijk hoger. In vergelijking met Nederland is te zien dat de ontwikkeling van de uitgifte in Flevoland vanaf 2001 tot en met 2003 gelijke tred houdt. Maar in 2004-2007 ontwikkelt de gronduitgifte zich onder het Nederlandse niveau 59.
64
In 2009 is in Flevoland 27 hectare grond uitgegeven, wat minder is dan in 2007 en 2008. Van de totale voorraad is 52 procent direct uitgeefbaar. In Lelystad, Zeewolde en Almere is in 2009 de voorraad direct uitgeefbaar bedrijventerrein ongeveer 70-80 hectare. De voorraad niet-direct uitgeefbaar terrein is vooral in Almere en Dronten te vinden. De verwachting is dat de voorraad nietdirect uitgeefbaar terrein in Lelystad de komende jaren zal toenemen, in verband met de plannen voor een nieuw bedrijventerrein rondom Lelystad Airport. Het gebied tussen het vliegveld en de A6 wordt nu nog gebruikt als landbouwgrond, maar zal worden omgevormd tot een ontwikkellocatie. Door de onzekere economische tijden stellen ondernemingen verhuisbeslissingen uit, wat zich onder meer vertaalt in een lagere gronduitgifte. Van de zes Flevolandse gemeenten is Zeewolde de enige gemeente met een hogere uitgifte dan in de voorgaande jaren. Na de pieken in 2007 en 2008 zien Almere en Noordoostpolder de uitgifte weer dalen naar het niveau van voor 2007 60.
Figuur 5.7: Ontwikkeling uitgifte bedrijventerreinen in Flevoland 1985-2008 Bron: statistiek bedrijventerreinen en kantoorlocaties 2009 provincie Flevoland.
Volgens het Omgevingsplan van de provincie Flevoland dient Flevoland te beschikken over een zogenaamde strategische voorraad van vier keer de gemiddelde jaarlijkse uitgifte om fluctuaties in de uitgifte op te vangen en de diversiteit aan soorten bedrijventerreinen te waarborgen. Bij een beoogde uitgifte van 78 hectare per jaar dient de direct beschikbare voorraad 312 hectare te zijn 61.
Tabel 5.3: Bedrijventerreinen 1986-2010 (netto oppervlakte in hectare), per 01-01-2010 Bron: www.flevoland.nl/feitenencijfers.nl
65
Alle gemeenten in Flevoland lijken, afgezien van de segmentering, voldoende direct uitgeefbare voorraad te hebben als strategische voorraad. In Almere ligt 40% van deze voorraad op de Stichtse Kant (nabij de Stichtsebrug, direct aan de afslag A27). De voorraad niet-direct uitgeefbaar is in 2008 ten opzichte van 2007 gestegen. Deze voorraad dient op peil te zijn om ook op middellange termijn voldoende grond te hebben voor verkoop. In Zeewolde en op Urk is de voorraad niet-direct uitgeefbaar terrein op nul komen te staan, maar er is wel respectievelijk 71 en 17 hectare direct beschikbaar 62. Lange termijn planning van bedrijventerreinen zeer ruim In de ‘Statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties 1 januari 2009’ van de provincie Flevoland staat het volgende: “Er is een groot aantal plannen in ontwikkeling voor nieuwe bedrijventerreinen. Deze plannen variëren in startjaar en ontwikkelingsstadium, maar ze geven een goed inzicht in de voorraad voor op de lange termijn. In Flevoland zijn ongeveer 15 plannen, verspreid over alle gemeenten in Flevoland, voor netto ruim 750 hectare bedrijventerrein. In gemeente Lelystad ligt ruim de helft van het totaal aantal hectares aan plannen in Flevoland”.
Plannen voor bedrijventerreinen In 2009 is er 700 hectare aan ontwikkelplannen voor bedrijventerreinen, verdeeld over de zes Flevolandse gemeenten. In dit planareaal neemt het bedrijventerrein A6/A27 een groot deel van de ruimte voor zijn rekening. Deze toekomstige werklocatie ligt op het grondgebied van de gemeenten Almere en Zeewolde. De eerste gronduitgifte wordt na 2015 verwacht. Mogelijk komt het bedrijventerrein Larserknoop/OMALA, gelegen tussen Lelystad Airport en de A6, sneller op de markt. In eerste instantie wordt uitgegaan van een netto uitgeefbaar gebied van circa 205 hectare, met een mogelijke start van de uitgifte in 2011/2012. Het gebied moet onder meer plek bieden aan luchthavengebonden en –gerelateerde bedrijven, logistieke en specifieke industriële clusters63.
5.2.3.3
Bedrijvigheid Almere
Het grootste deel van de Flevolandse bedrijven (46%) is gevestigd in Almere 64. Door de gemeente Almere is in januari 2010 de ‘Beleidsnota Gemeentelijke Visie op het Vestigingsbeleid (GVV)’ opgesteld. Deze GVV is een kader om de ambitie te kunnen realiseren. De ambitie is het tijdig afgestemd op de marktvraag aanbieden van voldoende ruimte aan vestigingslocaties met goede kwaliteiten op geschikte locaties in Almere. In deze GVV is opgenomen dat, om de kwantitatieve opgave tot 2030 te bepalen, de ruimtebehoefte berekend is op basis van de ambitie uit de Economische Visie Almere om 100.000 extra banen te accommoderen in Almere. Volgens de prognose van Buro Buiten (2009) is er in 2030 circa 680 extra hectare bedrijventerreinen en een miljoen m2 extra bedrijfsvloeroppervlakte voor kantoren nodig. Dit zogenoemde schaalsprong-scenario betreft een gemiddelde jaarlijkse uitbreidingsvraag van 30 hectare voor bedrijventerreinen en van 45.000 m2 bedrijfsvloeroppervlakte voor kantoren tot 2030. De vraag naar voorzieningen kent een grote verscheidenheid. Het gaat om een ruimtebehoefte die circa 25.000 banen kan accommoderen. Er wordt rekening gehouden met een (verspreide) reservering van 250 extra hectare voor grote ‘leisure’ voorzieningen of onverwachte kansen. Deze uitbreidingsvraag is vertaald in de concept Structuurvisie Almere 2.0. Deze visie is de inhoudelijke uitwerking van de Schaalsprong.
66
5.2.3.4
Bedrijvigheid Lelystad
Ongeveer de helft van de beroepsbevolking van Lelystad werkt in en om Amsterdam. Begin 2010 telde Lelystad 6.034 bedrijfsvestigingen. Ruim 49 procent van het aantal bedrijven in Lelystad is actief in de dienstverlening. De ontwikkeling van de werklocaties A6/A27 en de Lelystad Airport/ Larserpoort is van (boven-)regionaal belang. Deze maken onderdeel uit van respectievelijk de speerpuntgebieden Almere en Lelystad Airport. Het luchthaventerrein en het (na uitbreiding) aangrenzende bedrijventerrein Larserpoort hebben de potentie zich te ontwikkelen tot een knooppunt met een regionale tot nationale functie. Dit is een belangrijke kans voor versterking van de economische structuur en de interne en externe bereikbaarheid van Flevoland. In eerste instantie worden bestaande bedrijventerreinen, zoals Oostervaart-Oost, Larserpoort en Flevopoort verder ontwikkeld. Tevens is de herstructurering van kleinere bestaande bedrijventerreinen in het stedelijk gebied een aandachtspunt. Vervolgens start de ontwikkeling van knooppunten. Knooppunten In de Kustknoop wordt nieuwe werkgelegenheid gecreëerd in de recreatieve en toeristische sector en in het Stadshart gaat het vooral om kantoorontwikkeling en detailhandel. De Larserknoop, goed bereikbaar door een afslag aan de A6, wordt na 2015 ontwikkeld als een kantorenknoop. Bij het vliegveld krijgen vliegveldgerelateerde bedrijven en -voorzieningen een plek. Flevokust, goed bereikbaar vanaf weg, spoor en water is een potentievolle locatie voor het aantrekken van nieuwe economische activiteiten (havengebonden, industrie, overslag, logistiek en transport).
5.2.3.5
Bedrijvigheid Noordoostpolder
Van oudsher is in de Noordoostpolder de landbouw de grootste werkgever. De directe werkgelegenheid vanuit de landbouw is 10 procent en inclusief de indirecte werkgelegenheid zelfs 20 procent. Landelijk er is al jaren een verschuiving zichtbaar van de meer traditionele sectoren (landbouw en industrie) naar de zakelijke dienstverlening. Ook in de Noordoostpolder is deze trend zichtbaar: hoewel het areaal landbouwgrond gelijk blijft, is er een duidelijke daling van het aantal landbouwbedrijven in de Noordoostpolder. Door de schaalvergroting in de landbouw, concurrentie met lage lonen landen en de problematiek rondom bedrijfsopvolging is de verwachting dat in de periode tot 2020 het aantal landbouwbedrijven verder 65
zal afnemen met 500 bedrijven . In de structuurvisie van de gemeente Noordoostpolder “De tweede oplevering: Behoud door ruimte voor ontwikkeling” is aangegeven dat de aanwezige ruimte van de Noordoostpolder zich goed leent voor vernieuwende vormen van bedrijvigheid die elders in Nederland moeilijker een plek kunnen vinden. Rondom Emmeloord is ruimte voor traditionele vormen van bedrijvigheid: vooral voor logistiek en kantoren liggen hier kansen. In de visie ‘Werklocaties Flevoland’ van de provincie Flevoland is de ambitie uitgesproken de werkgelegenheidsgraad in Flevoland te laten groeien naar het landelijke gemiddelde van 80-90 procent. Om deze ambitie te realiseren is in de ‘Gemeentelijke Visie Vestigingsbeleid’ van de gemeente Noordoostpolder gekozen voor een forse investering in kantoorruimten in Emmeloord, waarbij drie milieus zijn onderscheiden: Centrum, Centrumrand en Kantorenzone op zichtlocatie. Voor de eerste twee milieus is een uitbreiding van kantoorruimte met 10.000 m2 per milieu voorzien. Voor het derde milieu een uitbreiding van 26.000 m2.
67
In totaal wordt in de periode tot 2020 een uitbreiding van het areaal kantoorruimte in Emmeloord van 46.000 m2 voorzien. (NB: Uitgaande van de NEN 15 1824 (8m2 per medewerker) zou dit een uitbreiding van het kantoorpersoneel van 5.750 medewerkers betekenen in de komende 10 jaar). Voor de bedrijventerreinen is tot 2030 een ambitie geformuleerd om inclusief de bestaande voorraad 114 hectare te realiseren, waarbij het zwaartepunt ligt op Munt III (22 hectare) en de A6 fase II (19 hectare). Verder zijn er mogelijkheden bij de dorpen Ens, Marknesse en Bant (respectievelijk 10, 14 en zes hectare).
5.3
Lonen, koopkrachtontwikkeling en inflatie
Algemeen Mede doordat de overheidsfinanciën in eerste instantie de klap van de crisis konden opvangen, bleef de koopkracht gedurende de diepe neergang stijgen. De mediane koopkracht steeg in 2009 met 1,8 procent. Vanaf 2010 waren de gevolgen van de crisis ook in de koopkracht zichtbaar. De cao-loonstijging in 2010 was met 1,3 procent net zo hoog als de inflatie. In de eerste helft van 2010 lag de loonstijging nog boven de inflatie, in de tweede helft bleef de loonontwikkeling achter bij de inmiddels opgelopen inflatie. Dit is sinds 2005 niet meer voorgekomen. In het vierde kwartaal van 2010 lag de cao-loonstijging zelfs 0,4 procentpunt lager dan de inflatie. In de laatste tien jaar kwam de stijging van de cao-lonen gemiddeld 0,4 procentpunt boven de inflatie uit. In 2010 waren de loonstijgingen in de collectieve sector duidelijk hoger dan in de particuliere sector. Bij de overheid stegen de lonen gemiddeld 1,8 procent tegenover één procent bij particuliere bedrijven 66. Door de sterke vraaguitval en de bijbehorende daling van de grondstoffenprijzen is de inflatie in 2009 afgenomen tot 1,2 procent. In de eerste helft van 2010 was de inflatie nog lager: 0,9 procent. In de Centraal Economische Verkenning 2011-2015 (publicatie maart 2010) van het CPB staat het volgende: De koopkracht stijgt bij ongewijzigd beleid de komende kabinetsperiode met gemiddeld ¼ procent per jaar. Dit is iets minder dan het historische gemiddelde van ½ procent per jaar (voor modaal) over 1974-2010, maar fors minder dan de koopkrachtverbetering van gemiddeld 1¼ procent in de periode 2006-2010. De inflatie (cpi) komt uit op gemiddeld 1½ procent per jaar. In maart 2010 werd een inflatie verwacht van 1,5 procent voor 2011 en verder. Op 22 februari 2011 publiceerde het CPB haar concept-ramingen waarin is aangegeven dat de inflatie met 2 procent iets hoger uitvalt dan eerder werd geraamd, als gevolg van de recente stijging van de prijs voor olie en andere grondstoffen. Dit is de inflatie berekend aan de hand van de consumentenuitgaven. Een andere indicator is de Grond, Water en Wegenbouw (GWW) index.
15 NEN= NEderlandse Norm: NEN begeleidt en stimuleert de ontwikkeling van normen. Normen zijn afspraken die marktpartijen met elkaar maken over de kwaliteit en veiligheid van hun producten, diensten en processen. Als neutrale partij inventariseert NEN aan welke normen behoefte is en brengt de organisatie belanghebbenden bij elkaar om deze normen te financieren en ontwikkelen. Dat doet NEN zowel binnen sectoren als op nationaal, Europees en mondiaal niveau.
68
Grond, Water en Wegenbouw index Ieder kwartaal publiceert het CBS de prijsindexcijfers van verschillende deelgebieden van Grond, Water en Wegenbouw (GWW). De prijzen worden berekend op basis van de drie belangrijkste kostenbestanddelen van de GWW, namelijk het materiaal, het materieel en de loonkosten. Aangezien de GWW-index uitgaat van voor het waterschap van belang zijnde onderdelen, wordt door het waterschap zowel naar de consumentenprijsindex (cpi) als naar de GWW-index gekeken. In de volgende tabel is de ontwikkeling van de GWW-index van de voor het waterschap van belang zijnde onderdelen opgenomen.
2000 = 100 Perioden
Totaal GWW
Totaal GWW
Riolering
Waterbouwkundige
Kunstwerken
inflatie %
index
index
Werken index
index
2005 januari
3,2
110
115
117
107
2005 april
2,5
111
115
118
107
2005 juli
2,5
112
116
119
108
2005 oktober
3,9
115
117
120
108
2006 januari
5,8
117
118
120
111
9
120
119
122
112
11,3
125
120
125
114
2006 oktober
8,7
125
120
126
115
2007 januari
6,9
125
121
127
118
2007 april
6,1
128
123
129
119
2007 juli
4,2
130
123
131
118
2007 oktober
4,6
131
124
130
118
2008 januari
7,1
133
126
132
122
2008 april
6,9
137
128
136
126
10,3
143
132
141
133
2008 oktober
7,7
141
132
137
131
2009 januari
-0,7
132
132
132
131
2009 april
-3,7
132
131
130
127
2009 juli
-6,7
134
129
130
124
2009 oktober
-4,3
135
128
131
120
2010 januari
2,9
136
128
132
119
2010 april
5,7
139
129
136
120
130 130
137 137
120 120
2006 april 2006 juli
2008 juli
2010 juli 4,4 140 2010 oktober 4,2 140 Tabel 5.4: Prijsindexcijfers Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW) Bron: CBS
5.4
Grondstoffen
De Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) kondigde in januari 2011 aan dat de voedselprijzen in december 2010 hoger reikten dan ooit tevoren. Er wordt nog een verdere stijging verwacht. Volgens de Eurocommissaris voor de Landbouw kunnen landbouwers eveneens slachtoffer worden van deze evolutie, aangezien de prijsstijgingen deels te wijten zijn aan hogere grondstof- en energieprijzen. Wat de oorzaken van de hoge voedselprijzen betreft, wijst de Europese Commissie op gelijkenissen met de crisis in 2008. Ook nu zouden een structurele verhoging van de vraag in groeiende landen zoals China en India, stijgende energieprijzen, mislukte oogsten en instabiliteit van de markten aan de basis liggen. Hoe de prijzen de komende tijd verder evolueren, 69
is volgens de Europese Commissie afhankelijk van de mate waarin landbouwers de productie kunnen opvoeren. Op middellange termijn verwacht zij een daling 67. De groei van de wereldbevolking en het welvaartsniveau leiden de komende decennia tot een sterk stijgende vraag naar grondstoffen, energie, voedsel en water. Hoewel de aarde een haast onuitputtelijke bron van grondstoffen lijkt, zullen wij de komende decennia het punt bereiken dat wij deze niet meer tegen redelijke kosten kunnen delven en grondstoffen schaars worden. Hieronder vallen bijvoorbeeld fossiele grondstoffen voor gebruik in materialen en als energiebron, maar ook mineralen en metalen die een essentiële functie hebben in uiteenlopende producten68. MVO Nederland 16 verwacht dat in 2011 een viertal MVO-onderwerpen de trend zullen bepalen. Een daarvan is ‘duurzame innovatie als antwoord op de sterk oplopende schaarste van grondstoffen, metalen en mineralen’ . Innovatie en duurzaamheid zijn nauwelijks meer van elkaar los te koppelen (zie ook 4.3.3: MVO en 4.3.4: duurzame ontwikkeling).
Energie Waterschappen zijn grootafnemers van elektriciteit. De trend is dat waterschappen meer klimaatneutraal gaan werken, primair door zo zuinig mogelijk om te gaan met energie en optimaal gebruik te maken van eigen mogelijkheden om energie terug te winnen of op te wekken. Er wordt een prijsstijging verwacht van energie vanaf halverwege 2011/ begin 2012. De verwachte prijsstijging zou worden veroorzaakt doordat onze economie zich herstelt van de crisis van de afgelopen jaren. Een tweede oorzaak die wordt genoemd zijn de koude wintermaanden die we hebben gehad eind 2010. Deze ontwikkelingen veroorzaken samen een grotere vraag naar energie, terwijl de olievoorraad afneemt (www.energievergelijker.nl).
Fosfor (fosfaat) 69 De voedselproductie in de wereld komt in gevaar door het opraken van fosfaat, een onmisbaar bestanddeel van kunstmest. De groeiende wereldbevolking kan alleen worden gevoed als het lukt om de kringloop van fosfaat sluitend te maken. Er is een beperkt aantal landen ter wereld met aanzienlijke fosfaatvoorraden. In Europa heeft alleen Finland een grote fosfaatvoorraad. In de wereld zijn vier hoofdrolspelers op de fosforgrondstoffenmarkt: China, Verenigde Staten, Marokko en Rusland. Door de toenemende wereldbevolking, vleesconsumptie en de verbouw van energiegewassen voor biobrandstof neemt ook de vraag naar fosfaat enorm toe. Volgens experts kunnen we met de huidige voorraad nog ongeveer 75 jaar vooruit. Ondertussen is er in de meeste Europese landen, met Nederland voorop, een teveel aan fosfaat in de bodem en het oppervlaktewater. Overbemesting met vooral dierlijke mest is daarvan de belangrijkste oorzaak. In Europa wordt bijna al het fosfaat geïmporteerd. Uiteindelijk belandt echter weer 15 procent daarvan in het rioolwater. Door efficiënter te bemesten en fosfaat terug te winnen kan Europa een stuk minder afhankelijk worden van de import van fosfaaterts. De terugwinning van fosfaat uit rioolwater is een efficiënte en milieuvriendelijke manier om fosfaat terug te winnen. Dit kan op diverse plaatsen in de afvalwaterketen: • • •
Bij het toilet door decentrale sanitatie (het apart opvangen van urine). Bij de rioolwaterzuiveringsinstallaties, door het fosfaat te laten neerslaan als struviet. Bij de verbrandingsinstallaties voor slib, door terugwinning van fosfaat uit slibas.
De VS hebben fosfaaterts al bestempeld tot strategische delfstof: er wordt niet meer geëxporteerd. 16
Stichting MVO Nederland is de nationale kennis- en netwerkorganisatie voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO).
70
Zeldzame 17 aardmetalen Een andere ontwikkeling is dat de vindplaatsen van zeldzame aardmetalen wellicht snel uitgeput raken. Zware zeldzame aardmetalen worden onder andere gebruikt in de schone energie-industrie, waaronder bijvoorbeeld elektrische auto’s. China produceert 93 procent van deze grondstoffen en heeft dus een bijna-monopolie. De zeldzame aardmetalen zijn op in ongeveer dertig tot veertig jaar bij het huidige gebruikstempo en een groei van de wereldeconomie met 3 procent. Gaan we massaal over op windturbines, elektrische auto's en dergelijke, dan gaat het veel harder en kunnen we al binnen acht tot vijftien jaar het eindpunt bereiken. In oktober 2010 heeft China aangegeven dat zij de export van zeldzame aardmetalen verder gaat beperken; de exportquota van deze metalen worden in 2011 met dertig procent verlaagd. Door de export te beperken zou China de sterk groeiende schone energie-industrie willen beschermen. De opwekking van duurzame energie komt dan ook ernstig in de problemen nu China de export van de broodnodige zeldzame aardmetalen steeds verder beperkt.
5.5
Grondprijzen
Dienst Landelijk Gebied (DLG) brengt jaarlijks, in de grondprijsmonitor, de ontwikkelingen in de prijs en de mobiliteit van de agrarische grondmarkt in Nederland in beeld. De grondprijsmonitor 2009 is op 5 juli 2010 uitgebracht. De ontwikkeling van de landelijke gemiddelde grondprijs in de periode 2005 tot en met 2009 laat een doorgaande stijgende trend zien. In 2009 bedraagt de gemiddelde grondprijs € 47.051 per hectare. Een stijging ten opzichte van 2008 met 16 procent. In het jaar 2005 was de landelijk gemiddelde grondprijs nog € 31.789 per hectare; dat betekent een verhoging van de prijs met 49 procent in vijf jaren. De gevolgen van de kredietcrises voor de stedelijke vastgoedmarkt zijn zichtbaar. Uit de resultaten van de grondprijsmonitor blijkt dat de agrarische grondprijzen in 2009 niet onder invloed van de recessie zijn gedaald.
Figuur 5.8: Landelijk gemiddelde grondprijs Nederland per jaar Bron: grondprijsmonitor 2009 Dienst Landelijk gebied.
17
Zeldzaam wil in dit geval zeggen: de economisch winbare hoeveelheden zijn klein
71
Ten opzichte van 2008 zijn de grondprijzen in alle gebieden gestegen. In drie gebieden (het Veehouderijgebied van Utrecht, het Noord-Hollands Gooi- en Weidegebied en Westelijk Holland in de provincie Zuid-Holland) was in 2008 sprake van een afwijkend patroon. Daar daalden de grondprijzen ten opzichte van 2007 en 2006, wat nergens anders het geval was. In 2009 vindt dat niet meer plaats. In 2009 wordt in het Gooi en Weidegebied van Noord-Holland de hoogste prijs voor landbouwgrond betaald; meer dan € 75.000 per hectare. Dat gebied kent in één jaar een stijging van de gemiddelde grondprijs met meer dan 50 procent. Ook Westelijk Holland en de Overige IJsselmeerpolders behoren tot de koplopers met grondprijzen boven de € 70.000 70.
Figuur 5.9: Regionale gemiddelde grondprijs Bron: grondprijsmonitor 2009 Dienst Landelijk gebied.
De richtprijs voor grond op bedrijventerreinen in Flevoland start vanaf 35 euro per m2 in de Noordoostpolder. Daarnaast is bij de Luchthaven Lelystad grond beschikbaar op pachtbasis. In vergelijking met omliggende provincies Gelderland, Utrecht en Noord-Holland zijn de gemiddelde grondprijzen in Flevoland lager (peildatum 1 januari 2008). In de provincie Friesland en Overijssel ligt het gemiddelde onder Flevoland 71.
72
5.6
Rente
De officiële rente van de Europese Centrale Bank (ECB) is op 7 april 2011 verhoogd naar 1,25%. Met deze verhoging neemt de ECB afscheid van het beleid dat bij het uitbreken van de kredietcrisis in september 2008 werd ingezet. Na het faillissement van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers zagen de centrale banken in Europa en de Verenigde Staten zich genoodzaakt de rente extreem te verlagen - in Europa tot het historisch lage niveau van 1 procent. De president van de ECB heeft op 8 april 2011 tevens aangekondigd dat zeer waarschijnlijk de rente in juni 2011 nogmaals zal worden verhoogd. Ook de risicopremies die banken elkaar in rekening brengen zijn door de schuldencrisis in de Eurozone enigszins gestegen. Bovendien is in Duitsland de inflatie in december 2010 onverwacht snel gestegen. Deze factoren hebben een opwaarts effect op de korte rente 72. De onrust in de probleemlanden in Europa is nog lang niet uit zicht. Zo hebben de Spaanse overheid en Spaanse banken een financieringsbehoefte en moeite om de overheidsfinanciën op orde te brengen. De staatsschulden van Griekenland, Italië, Ierland en Portugal lopen zo hard op dat ze straks niet meer aan hun betalingsverplichtingen kunnen voldoen. Toch wordt verwacht dat de economische groei in Europa de komende maanden licht toeneemt en dat de inflatie de komende maanden stabiel blijft. Op basis hiervan verwachten de experts dat de kortlopende rente de komende periode gelijk zal blijven tot licht zal stijgen. De actuele renteprognose van de driemaandse Euribor over twaalf maanden is thans (maart 2011) 2,2 procent. De Euribor tarieven liggen nog altijd op een zeer aantrekkelijk niveau. De inflatie neemt geleidelijk toe en er komt een moment dat dit zich terugvertaalt in de rente. Sinds medio november 2010 is de kapitaalmarktrente behoorlijk gestegen en beweegt zich weer naar de normale waarde van iets boven de vier procent. Positieve macro-economische signalen afkomstig uit Europa en Amerika hebben de afgelopen periode ervoor gezorgd dat de kapitaalmarktrente positief werd beïnvloed. Ook het vooruitzicht van extra belastingverlagingen in Amerika speelde een rol bij de stijging van de kapitaalmarktrente. De Europese probleemlanden blijven echter een onstabiele factor in het wereldwijde economisch herstel. Op basis van de positieve berichten verwachten de experts dat de langlopende rente de komende periode verder zal stijgen 73. Op basis van de gepubliceerde gegevens van Tenor is in figuur 5.10 de renteontwikkeling over de afgelopen jaren weergeven. Tenor is een onafhankelijke organisatie op gebeid van Treasury en publiceert maandelijks de kort- en langlopende renteontwikkelingen in de markt. Daarnaast publiceren zij de verwachtingen van de zes grootste kredietverstrekkers in Nederland ten aanzien van de kort- en langlopende rente.
73
Figuur 5.10: Rente ontwikkeling afgelopen jaren (januari 2001 –januari 2011) Bron: Tenor rentenotitie januari 2011.
Gevolgen kredietcrisis Europa Twee landen in het Eurogebied hebben te maken gekregen met een regelrechte crisis rond hun staatsschuld: Griekenland en Ierland. Ondanks omvangrijke steunmaatregelen van de Europese Commissie, de ECB en het IMF blijven de renteverschillen binnen Europa groot. Het bankwezen in Ierland verkeert nog altijd in grote problemen. Ook banken elders in Europa blijven kwetsbaar voor eventuele verdere vermogensverliezen. De cruciale vraag op dit moment is of de Ierse crisis zich uit zal breiden naar andere ‘perifere’ Eurolanden 74. In Europa betreft de grootste onzekerheid voor de korte termijn het kwetsbare vertrouwen in de overheidsfinanciën van diverse landen en het gevaar van ‘besmetting’ van Portugal en Spanje. Het bankwezen in Europa heeft onvoldoende reserves om nieuwe, grote beleggingsverliezen op te vangen. De kredietverlening kan daardoor opnieuw in gevaar komen en wellicht zullen overheden opnieuw moeten bijspringen. Ook kan de aanhoudende onrust het vertrouwen van producenten en consumenten ondermijnen. In veel landen is de ruimte voor stimulerend begrotingsbeleid beperkt; uitbreiding van de schuldcrisis kan leiden tot nieuwe bezuinigingsmaatregelen. Ook in de Verenigde Staten zal het begrotingsbeleid waarschijnlijk minder ruim worden.
74
5.7
Recreatie
Algemeen Volgens de Unie van Waterschappen is de visie van waterschappen met betrekking tot recreatie de volgende: “De waterschappen willen burgers meer laten beleven van de strijd tegen het water en het leven met water, het bestaansrecht van de waterschappen. Recreatie is voor de waterschappen een manier om burgers te laten zien welke resultaten het waterschap bereikt. En door recreatie te bevorderen kunnen de waterschappen bijdragen aan de maatschappelijke behoefte aan ruimte voor ontspanning” 75.
Flevoland De toeristisch-recreatieve sector in Flevoland heeft veel potentie om verder uit te groeien tot een belangrijke economische pijler. De combinatie van stedelijk gebied, groene ruimte en water biedt de mogelijkheid voor een sterk aanbod van vrijetijdsactiviteiten. Succesvolle trekpleisters zijn bijvoorbeeld Batavia werf, Batavia stad, het Aviodrome, het Nieuw Land Erfgoedcentrum, FlevOnice, Walibi World, Schokland, Urk, de Orchideeënhoeve, Oostvaardersplassen en de Randmeren. Dankzij de centrale ligging en haar goede bereikbaarheid is Flevoland voor veel toeristen aantrekkelijk. Het toeristisch-recreatief product draagt in belangrijke mate bij aan het woon-, werk-, en leefklimaat. Vooral voor de Veluwe en de Noordvleugel van de Randstad vervult Flevoland straks een belangrijke functie. Hierdoor ontstaan volop kansen om in Flevoland recreatievoorzieningen van allure te realiseren, met behoud van landschappelijk kwaliteit en ontwikkeling van natuur. De groei van de toeristischrecreatieve sector wordt voornamelijk gecreëerd door het ontwikkelen van nieuwe voorzieningen, vrijetijdsactiviteiten en accommodaties. De provincie Flevoland streeft ernaar om tot 2012 twee tot drie nieuwe toeristische trekpleisters van nationale allure te ontwikkelen. Misschien in combinatie met hergebruiken van agrarische bedrijfsgebouwen op het platteland die niet meer in gebruik zijn. Deze mogelijkheden zijn uitgangspunt binnen het ruimtelijk beleid van de provincie, waarmee de provincie het cultuurhistorisch erfgoed wil behouden, landschap en recreatief medegebruik in het landelijk gebied versterken, nieuwe publiek/private samenwerking vormgeven en het seizoen en de markt verbreden. In het uitvoeringskader van het ‘Beleids- en Actieplan Recreatie & Toerisme’ (BART) is opgenomen dat de werkgelegenheid in deze sector met gemiddeld 5 procent per jaar groeit 76. In 2010 is de ‘Monitor Toerisme en Recreatie Flevoland’ opgesteld en gaat over het jaar 2009. Deze monitor geeft inzicht in de economische betekenis van de sector recreatie en toerisme in Flevoland en de ontwikkeling daarvan. Deze periodieke meting wordt uitgevoerd in opdracht van de provincie Flevoland. Uit het rapport kan onder andere worden afgeleid dat Lelystad, Dronten en Zeewolde de belangrijkste gemeenten in Flevoland zijn voor wat betreft de bijdrage aan de totale economische betekenis van toerisme en recreatie in 2009. Samen zijn deze gemeenten goed voor bijna 80 procent van de bestedingen en de werkgelegenheid die voortvloeit uit toerisme en recreatie (exclusief watersport passanten). Het grote economische belang van deze drie gemeenten kan voor een groot deel worden verklaard door de aanwezigheid van één of enkele grote toonaangevende toeristische trekkers in deze gemeenten, te weten Batavia Stad, Walibi World, Lowlands en Center Parcs de Eemhof 77.
75
Afvalwater Een belangrijke vraag met betrekking tot recreatie voor het waterschap is ook waar en wanneer gaat vuillast ontstaan? Om goed antwoord te kunnen geven op deze vraag wordt onderscheid gemaakt tussen een drietal vormen van recreatie: 1. Dagrecreatie; 2. Meerdaagse recreatie (bijvoorbeeld bungalowpark De Eemhof); 3. Evenement (bijvoorbeeld Lowlands en Libelleweek).
Ad1. Over de vuillast die bij deze vorm ontstaat, kan niets worden gezegd. Ad2. Hierbij is het belangrijk dat onderscheid wordt gemaakt tussen permanente en niet permanente bewoning. In dit kader is het intensiveren van afspraken met de eigenaar van het park een belangrijk aandachtspunt. Ad3. Bij deze vorm van recreatie is het van belang dat voorafgaand aan het evenement contractueel afspraken worden gemaakt hoe het betreffende evenement in de heffing zal worden betrokken. Tot op heden is de recreatie niet apart meegenomen als onderwerp, maar opgenomen in de totale ontwikkeling van de bedrijvigheid in Flevoland. Het aandeel van de recreatie in het afvalwater is (nog) relatief klein.
76
Hoofdstuk 6 Arbeidsmarktontwikkelingen 6.1
Inleiding
Een goed functionerende arbeidsmarkt is een cruciaal onderdeel van een concurrerend economisch klimaat. Op het moment dat namelijk het aanbod van arbeidskrachten niet aansluit bij de vraag, zal de economie stagneren. Ook voor Waterschap Zuiderzeeland geldt dat hoe gezonder de arbeidsmarkt is, hoe beter het waterschap in staat is haar doelen te bereiken. De medewerkers van het waterschap zijn immers het kapitaal van de organisatie. In dit hoofdstuk staat de arbeidsmarkt van Flevoland centraal. Achtereenvolgens wordt ingegaan op de bevolkings- en beroepsbevolkingsontwikkeling, de werkgelegenheidsontwikkeling en de werkloosheidsontwikkeling. Een aantal onderwerpen die aan bod komen bij deze ontwikkelingen zijn al in de voorgaande hoofdstukken behandeld. Echter, ter bevordering van de leesbaarheid van dit hoofdstuk zijn deze nogmaals opgenomen. Tot slot wordt in navolging van wat al in de inleiding is weergegeven, nogmaals benadrukt dat voor dit hoofdstuk gebruik is gemaakt van de meest actuele beschikbare gegevens van eind 2010.
6.2
Bevolkings- en beroepsbevolkingsontwikkeling
6.2.1
Inleiding
Flevoland heeft relatief gezien een jonge (beroeps)bevolking. In tegenstelling tot andere provincies, zal de bevolking van de provincie Flevoland de komende jaren nog toenemen. In het bijzonder in de gemeente Almere. Op basis van prognoses van het CBS groeit de potentiële beroepsbevolking van Flevoland tot 2040 naar ongeveer 250.000 personen. Aangezien de ontwikkeling van de (beroeps)bevolking sterk van invloed is op het arbeidspotentieel, is dit voor Flevoland en daarmee in beginsel voor het waterschap een sterk voordeel. De vergrijzing zal echter ook toenemen in Flevoland, wat bevestigd wordt door de afname van de netto arbeidsparticipatie. Om de beroepsbevolking op peil te houden, dient de arbeidsparticipatie van vooral ouderen, vrouwen en laag opgeleiden te worden vergroot. De toenemende vergrijzing op de arbeidsmarkt biedt kansen aan groepen die in een ruime markt moeilijk aan de slag kunnen komen of blijven. Dit geldt vooral voor 45-plussers, laag opgeleiden en langdurig werklozen78. Ook binnen het programma Human Capital Water79 dat wordt gecoördineerd door Netherlands Water Partnership, wordt onderstreept dat ouderen een interessante doelgroep vormen vanwege hun stijgende participatiegraad en het relatief grote aandeel dat zij hebben binnen vervulde technische vacatures80.
77
6.2.2
Jong Flevoland
Bevolkingsomvang 2010 Op 1 januari 2010 had de provincie Flevoland 387.881 inwoners. Uit tabel 6.1 blijkt dat Flevoland een jonge bevolking heeft. Het aandeel 65-plussers ligt in 2010 onder de 10 procent, terwijl dit landelijk boven de 15 procent ligt. De komende jaren zal dit percentage ook in Flevoland toenemen, als gevolg van de vergrijzing. Naast een toename van het aantal 65-plussers, zal echter ook 81
de omvang van de potentiële beroepsbevolking toenemen . NL absoluut jonger dan 20 jaar 20 tot 65 jaar 65 jaar of ouder
NL %
Flevoland absoluut
Flevoland %
3.928.334
24 %
110.768
29 %
10.108.327
61 %
239.857
62 %
2.538.328
15 %
Totaal 16.574.989 100 % Tabel 6.1: Leeftijdssamenstelling Nederland en Flevoland (2010) Bron: CBS
37.256
10 %
387.881
100 %
Bevolkingsontwikkeling Flevoland Ten opzichte van 2009 is het aantal inwoners van de provincie Flevoland toegenomen met 1,16 procent (zie figuur 6.1). Afgezet tegen de landelijke bevolkingsontwikkeling, ligt Flevoland hier met ruim 0,6 procent boven. In voorgaande jaren was tevens een stijging in Flevoland waar te nemen. Deze stijging wordt vooral verklaard door de bevolkingsgroei in Almere.
Bev olkingsontwikkeling Flev oland 450.000 400.000
37.0656
37.4424 1,02%
37.8688 1,14%
38.3449 1,26%
38.7881 1,16%
2006
2007
2008
2009
2010
350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0
Figuur 6.1: Bevolkingsontwikkeling Flevoland Bron: CBS.
Bevolkingsontwikkeling per gemeente In tabel 6.2 wordt de jaarlijkse bevolkingsgroei van de afgelopen jaren per gemeente in de provincie Flevoland weergegeven. Hieruit blijkt dat naast Almere, tevens Zeewolde een flinke groei heeft doorgemaakt. Voor Almere, Lelystad en Urk valt verder op dat de bevolkingsontwikkeling jaarlijks ongeveer met hetzelfde aantal is gegroeid. Dronten en Zeewolde laten een meer schoksgewijze groei zien. Tot slot laat de tabel zien dat de bevolkingsomvang in de Noordoostpolder jaarlijks ongeveer hetzelfde blijft. 2006
2007
2008
2009
Almere Dronten Lelystad NOP Urk Zeewolde
178.466 38.125 71.447 45.739 17.458 19.421
180.924 38.182 72.252 45.777 17.585 19.704
183.270 38.528 73.063 45.716 17.825 20.286
185.746 39.026 73.848 45.814 18.062 20.773
Flevoland
370.656
374.424
378.688 383.269
Tabel 6.2 Bevolkingsontwikkeling per gemeente Bron: CBS
78
2010 Absolute groei 2006-2010 188.160 9.694 39.787 1.662 74.628 3.181 46.090 351 18.310 852 20.906 1.485
387.881
17225
Groei % 2006-2010 5,43% 4,36% 4,45% 0,77% 4,88% 7,65%
Gemiddelde groei % 1,33% 1,07% 1,09% 0,19% 1,20% 1,86%
4,65%
1,13%
Oorzaken bevolkingsontwikkeling Flevoland De bevolkingsgroei in Flevoland van de afgelopen jaren, wordt voornamelijk verklaard door het geboorteoverschot (het aantal levend geborenen minus het aantal overledenen). De invloed van het binnenlandse migratiesaldo (het aantal mensen dat vanuit een andere provincie naar de provincie Flevoland verhuist) neemt steeds verder af (zie figuur 6.2). De verwachting is dat de invloed hiervan weer zal toenemen in het kader van de realisatie van de zogeheten Randstad-brede ‘Schaalsprong’: de doelstelling om Almere te laten groeien tot 350.000 inwoners in 2030. Onder ·.
andere door middel van het opvangen van de overloop uit Amsterdam
In tegenstelling tot het binnenlandse migratiesaldo, is het buitenlandse migratiesaldo toegenomen. Meer buitenlanders hebben Flevoland weten te vinden, wat bijdraagt aan de bevolkingsgroei in Flevoland. 4.000 3.500
Bevolkingsgroei Flevoland naar oorzaak 3.340
3.240
3.150
3.260
3.130
3.000 2.500 2.030
1.970
2.000
Geboorteoverschot
1.550 1.500
1.190
1.000 570 500
Binnenlands migratiesaldo Buitenlands migratiesaldo
1.000 790 430
420
0 -280
-500 2005
2006
2007
2008
2009
Figuur 6.2 Bevolkingsgroei Flevoland naar oorzaak Bron 82
6.2.3
Pendel
Ongeveer de helft van de werkzame bevolking van Flevoland reist voor zijn of haar werk naar buiten de provincie (zie figuur 6.3). Gerelateerd aan de groeiende beroepsbevolking betekent dit dat in absolute aantallen de uitgaande pendel ongeveer gelijk is gebleven in Flevoland (van 47 procent naar 48 procent) in de periode 2000-2007. Wat opvalt is dat de inwoners uit Almere 83
minder zijn gaan pendelen en de inwoners van Lelystad meer . Provincieoverschrijdend woon-werkverkeer in % 60% 64%
Almere 35% 35%
Dronten Lelystad NOP Urk
39% 35% 31% 25% 24% 19%
2007 2000 56% 57%
Zeewolde 48% 47%
Flevoland 0%
20%
40%
60%
80%
100%
Figuur 6.3: Percentage van de werkzame bevolking dat voor zijn of haar werk naar buiten de provincie reist Bron: Provincie Flevoland Nb: het meest recente onderzoek naar het woon-werkverkeer van de Flevolandse beroepsbevolking dateert van 2007 (publicatiedatum: 2008).
Binnen het waterschap geldt dat in 2010 67% van de medewerkers afkomstig is uit de provincie Flevoland (zie figuur 6.4). Dit percentage ligt beduidend hoger ten opzichte van de pendelbewegingen binnen de provincie Flevoland als geheel. 79
Pendel bij ZZL
33%
Medewerkers afkomstig uit de provincie Flevoland Medewerkers afkomstig van buiten de provincie Flevoland 67%
Figuur 6.4: Percentage medewerkers dat voor zijn/haar werk van binnen of buiten de provincie afkomstig is. Bron: Waterschap Zuiderzeeland.
6.2.4
Arbeidsparticipatie
Voor het begrip arbeidsparticipatie worden verschillende definities gehanteerd. Voor deze verkenning wordt de definitie van het Centraal Bureau voor de Statistiek gehanteerd. Arbeidsparticipatie is de mate waarin de bevolking deelneemt, of deel wil nemen, aan het arbeidsproces. Dit wordt uitgedrukt in een percentage van de bevolking dat tot de beroepsbevolking hoort. Onder de beroepsbevolking vallen alle personen in de leeftijdscategorie van 15 tot 65 jaar die: -
tenminste twaalf uur per week werken, of
-
werk hebben aanvaard waardoor ze ten minste twaalf uur per week gaan werken, of
-
verklaren ten minste twaalf uur per week te willen werken, daarvoor beschikbaar zijn en activiteiten ontplooien om werk voor tenminste twaalf uur per week te vinden.
NL FL
Figuur 6.5: Arbeidsparticipatie Flevoland t.o.v. Nederland (2006 – 2010 3e kwartaal) Bron: CBS
De werkzame beroepsbevolking in Flevoland is over de jaren 2006 tot 2010 (3e kwartaal) toegenomen met 11.000 personen (ruim 6 procent). De niet-werkzame beroepsbevolking is echter gelijk gebleven met een omvang van 13.000 personen. Ten opzichte van 2009 is de werkzame beroepsbevolking afgenomen met 6.000 personen en is de niet-werkzame beroepsbevolking toegenomen met 2.000 personen. In 2010 (3e kwartaal) bedraagt het netto arbeidspercentage van de beroepsbevolking in Flevoland 67 procent. Dit percentage ligt bijna gelijk aan de netto participatiegraad in heel Nederland (67,7 procent). In 2009 was de netto arbeidsparticipatie in Flevoland 69,3 procent.
80
2006
2007
2008
2009
2010 3e kwartaal
Bevolking 15-64 jaar
252.000
256.000
260.000
263.000
262.000
Beroepsbevolking 15-64 jaar -Werkzame beroepsbevolking 15-64 jaar -Niet-werkzame beroepsbevolking
178.000
183.000
190.000
192.000
189.000
165.000
173.000
182.000
182.000
176.000
13.000
10.000
8.000
11.000
13.000
Tabel 6.3: Beroepsbevolking Flevoland Bron: CBS
6.2.4.1
Geslacht
In de periode van 2006 tot en met 2009 is de groei van de netto arbeidsparticipatie vooral toe te schrijven aan de arbeidsdeelname van vrouwen, deze is met 7 procent gestegen. De arbeidsdeelname van mannen in deze periode laat een lichte daling zien. De oorzaak hiervan ligt in de omvang van de groeiende groep 55-plussers die de arbeidsmarkt uitstromen. Arbeidspaticipatie naar geslacht in % 2009: 69,3 2006: 65,2 2009: 77,5 2006: 76,4 2009: 61 2006: 54
FL totaal FL man FL vrouw
2009: 67,8 2006: 64,8 2009: 75,9 2006: 74,3 2009: 59,7 2006: 55,2
NL totaal NL man NL vrouw 0
20
40
60
80
100
Figuur 6.6: Netto arbeidsparticipatie Flevoland t.o.v. Nederland naar geslacht (2006 – 2009) Bron: CBS.
6.2.4.2
Leeftijd
In de figuren 6.7 en 6.8 wordt in percentages de omvang van een aantal leeftijdsklassen weergegeven, respectievelijk voor de beroepsbevolking van Flevoland en voor de medewerkers van het waterschap. In de periode 2006 tot en met 2008, is binnen de beroepsbevolking van Flevoland de omvang van de leeftijdsklasse 35 tot 45 jaar het grootst (respectievelijk 30, 29 en 27 procent). In 2009 verschuift dit naar de leeftijdsklasse 45 tot 55 jaar (28 procent). Binnen het waterschap is de leeftijdsklasse 35 tot 45 jaar, bij alle weergegeven jaren, het meest vertegenwoordigd. De leeftijdsklasse 15 tot 25 jaar is over de periode 2006 tot en met 2009, zowel binnen de totale beroepsbevolking van Flevoland als binnen het waterschap gering qua omvang. Hierbij valt op dat deze bij het waterschap spectaculair laag is (2 procent). Leeftijdsklassen beroepsbevolking Flevoland 100%
10
11
12
12
80%
24
23
26
28
60%
30
29
40% 20%
22 13
27
26
Leeftijdsklassen werknemers ZZL 100%
55-65 jaar
80%
45-55 jaar
60%
35-45 jaar
23
22
20
25-35 jaar
13
14
14
15-25 jaar
40% 20%
0%
18 24
23
20
11 31
24
24
34
36
37
23 1
18 1
19 1
18 2
2006
2007
2008
2009
35
55-65 jaar 45-55 jaar 35-45 jaar 25-35 jaar 15-25 jaar
0%
2006
2007
2008
2009
Figuur 6.7: Omvang leeftijdsklasen beroepsbevolking Flevoland (2006-2009). Bron: CBS
Figuur 6.8: Omvang leeftijdsklassen werknemers Waterschap Zuiderzeeland (2006-2009) Bron: Sociaal Jaarverslag Waterschap Zuiderzeeland 2006-2009
81
Met de groei van de bevolking groeit ook de potentiële beroepsbevolking. Uit de regionale arbeidsmarktschets Flevoland van het UWV Werkbedrijf blijkt dat op basis van recente prognoses van het CBS, de potentiële beroepsbevolking van Flevoland in 2040 ongeveer 250.000 personen telt. Dit aantal stijgt de komende 15 jaar, maar daalt daarna. Dit is een totaal ander beeld dan landelijk. Landelijk zet de daling nu al in, eerst langzaam en daarna snel. In 2040 is de potentiële beroepsbevolking in Flevoland vier procent groter dan in 2010. Het potentiële aanbod voor de beschikbare banen en vacatures wordt dus groter. In 2009 neemt van de totale Flevolandse beroepsbevolking, Almere het grootste deel voor haar rekening, namelijk de helft (zie tabel 6.4). Daarnaast neemt zij, relatief gezien, tevens een groot deel van de groei van de bevolking voor haar rekening. Het groeiende Zeewolde kent relatief gezien tevens een stevige toename van de beroepsbevolking. 2005 90.400 8.800 20.900 6.600 18.000 36.000 183.500
Almere Zeewolde NOP Urk Dronten Lelystad Flevoland
2009 95.800 9.900 22.000 7.100 18.300 36.900 188.400
Absolute groei/daling 5.000 1.100 1.100 500 300 900 9.500
Groei/daling 6,0 12,5 5,3 7,6 1,7 2,5 5,3
% % % % % % % %
Tabel 6.4: Beroepsbevolking per gemeente Bron: 84
6.2.4.3
Opleiding
Ten opzichte van het landelijk gemiddelde, is in Flevoland relatief gezien een hoog percentage van de beroepsbevolking middelbaar opgeleid: 48 procent tegen respectievelijk 43 procent in 2009 (zie figuur 6.9). Ten aanzien van de categorie lager opgeleiden, geldt dat het percentage zowel landelijk als in Flevoland vanaf 2000 aan het afnemen is. Het percentage hoger opgeleiden is echter aan het toenemen. Deze trend is ook landelijk zichtbaar, waardoor Flevoland de ‘achterstand’ qua gemiddeld opleidingsniveau vooralsnog niet inhaalt. Voor het waterschap geldt dat in 2010 de categorie middelbaar opgeleiden het grootst is (53 procent). Opleidingsniveau Nederland in %
Opleidingsniveau Flevoland in %
Opleidingsniveau ZZL in % 7%
24%
25%
27%
33%
40%
Laag
Laag
Laag
Midden
Midden
Midden
Hoog
Hoog
Hoog
53%
43%
48%
Figuur 6.9: Opleidingsniveau beroepsbevolking Nederland (2009), beroepsbevolking Flevoland (2009) en medewerkers van Waterschap Zuiderzeeland (2010) in procenten Bron: 85 en Waterschap Zuiderzeeland
6.3
Werkgelegenheidsontwikkeling
6.3.1
Inleiding
De economische crisis is voor Flevoland duidelijk merkbaar. De groei van de werkgelegenheid neemt steeds verder af. Voor de korte termijn is dit een gunstige ontwikkeling voor het waterschap als werkgever. Echter, op het moment dat de werkgelegenheid weer zal toenemen in relatie tot de vergrijzing die verder zal toenemen, betekent dit dat het waterschap tevens in aanraking zal komen met krapte op de arbeidsmarkt. Op dit moment is het al voor heel Flevoland moeilijk om aan 82
de vraag naar technische medewerkers te voldoen. Deze functies zijn ook essentieel voor het waterschap.
6.3.2
Meer banen
In 2010 is het aantal banen in Flevoland gegroeid met 0,4 procent. De crisis in Nederland heeft nog geen krimp in de werkgelegenheid in Flevoland veroorzaakt. Wel is duidelijk waarneembaar dat het groeipercentage aanzienlijk lager is in vergelijking tot de voorgaande jaren (zie figuur 6.10). Wanneer de werkgelegenheidstoename per sector voor heel Flevoland wordt bekeken, dan blijkt dat de sector openbaar bestuur (openbaar bestuur, overheidsdiensten, sociale verzekeringen) 86
ten opzichte van 2009 met 3 procent is gegroeid . Alleen Lelystad en Urk laten respectievelijk een daling en stilstand in ontwikkeling zien. Landelijk gezien is de werkgelegenheid in het derde kwartaal van 2010 met 0,10 procent 87
toegenomen ten opzichte van eind 2009 . De banengroei in Flevoland zit hier met 0,3 procent boven. W erkgelegenheidsontwikkeling Flevoland 200.000 180.000
+ 4,9%
+ 1,3%
+ 5,8%
+ 0,4%
160.000 140.000 120.000 100.000
Aantal banen
80.000 60.000 40.000 20.000 0 2006
2007
2008
2009
2010
Figuur 6.10: Werkgelegenheidsontwikkeling Flevoland (2006-2010) Bron: Statistiek van de Werkgelegenheid Flevoland NB: deze cijfers zijn voorlopig
Werkgelegenheidsontwikkeling per gemeente In 2009 was de werkgelegenheid in alle gemeenten, met uitzondering van Almere, nog toegenomen. Uit tabel 6.5 blijkt echter dat in 2010 alleen Lelystad, Urk en Zeewolde nog zijn gegroeid. De gemeente Zeewolde is daarbij het hardst gegroeid met 4,3 procent. Deze groei komt voornamelijk door de toename van het aantal banen in de zakelijke dienstverlening. 2006
2007
2008
2009
2010
2006-2010 abs. groei
2006-2010 groei %
70.125 13.374 32.791 21.616 7.182 8.943
73.755 14.393 34.038 22.329 7.720 9.301
80.120 14.585 34.951 23.457 7.967 9.867
79.821 15.083 35.872 24.058 8.154 10.166
79.746 15.000 36.469 23.844 8.236 10.608
9.621 1.626 3.678 2.228 1.054 1.665
13,7% 12,2% 11,2% 10,3% 14,7% 18,6%
-75 -83 597 -214 82 442
-0,1% -0,6% 1,7% -0,9% 1,0% 4,3%
Flevoland 154.031 161.536 170.947 173.154 173.903 Tabel 6.5: Ontwikkeling aantal banen per gemeente (2006-2010) Bron: Statistiek van de Werkgelegenheid Flevoland NB: deze cijfers zijn voorlopig
19.872
12,9%
749
0,4%
Almere Dronten Lelystad NOP Urk Zeewolde
83
2009-2010 2009-2010 abs. groei groei %
6.3.3
Vacatures
In onderstaande tabel is het aantal vacatures weergegeven dat voor 2009 en 2010 per gemeente bij het UWV Werkbedrijf is ingediend. Hierbij wordt opgemerkt dat het vacaturebestand van het UWV Werkbedrijf niet representatief is voor de totale vacaturemarkt, maar wel indicatief. Ten opzichte van 2009 laat 2010 een grote daling van het aantal ingediende vacatures zien (ruim 30 procent). De gemeente Lelystad laat hierbij een spectaculaire daling zien van ruim 66 procent. Deze daling wordt vooral veroorzaakt door het aantal vacatures dat is ingediend in de sectoren Bouwnijverheid, Reparatie van consumentenartikelen en handel, Verhuur van en handel in onroerend goed, Verhuur van roerende goederen en zakelijke dienstverlening en Gezondheids- en welzijnszorg. De stijging in de gemeenten Dronten (met name in de sector Industrie), Noordoostpolder (met name in de sector Gezondheids- en welzijnszorg) en Urk (met name in de sector Verhuur van en handel in onroerend goed, verhuur van roerende goederen en zakelijke dienstverlening) zijn verhoudingsgewijs zo gering dat dit niet compenseert.
Almere Dronten Lelystad NOP Urk Zeewolde Flevoland Nederland
2009 3.247 869 3.351 1.367 478 597 9.909
2010 2.478 924 1.110 1.462 495 406 6.875
Absolute groei -769 55 -2.241 95 17 -191 -3.034
Groei % -23,7% 6,3% -66,9% 6,9% 3,6% -32,0% -30,6%
248.480
255.433
6.953
2,8%
Tabel 6.6: Ontwikkeling aantal ingediende vacatures op jaarbasis per gemeente versus Nederland (2009-2010) Bron: UWV Werkbedrijf
Wanneer de ingediende vacatures worden uitgesplist naar beroepsgroepen18, dan blijkt dat er in Flevoland in 2010 vooral vraag is naar lager geschoolde arbeidskrachten (zie tabel 6.7). Dat percentage ligt beduidend hoger (10 procent) dan het landelijk gemiddelde. In Almere en en Lelystad is relatief gezien veel vraag naar middelbaar geschoolde arbeidskrachten. Zowel voor heel Flevoland als Nederland, is er relatief weinig vraag naar hoger opgeleide arbeidskrachten. Dit wordt verklaard doordat hier veelal gebruik wordt gemaakt van andere zoekkanalen.
Almere Dronten Lelystad NOP Urk Zeewolde Flevoland Nederland
Lagere beroepen 50% 73% 46% 70% 86% 88% 69%
Middelbare beroepen 43% 24% 46% 25% 11% 8% 26%
Hogere beroepen 7% 3% 8% 5% 3% 4% 5%
59%
34%
7%
Tabel 6.7: Ontwikkeling aantal ingediende vacatures naar beroepsgroep in 2010 Bron: UWV Werkbedrijf
18
Elementaire en lager beroepsklassen vormen samen de groep lagere beroepen; de groep hogere beroepen · omvat de hogere en wetenschappelijke beroepsklassen.
84
Moeilijk vervulbare vacatures / concurrentie Het UWV Werkbedrijf publiceert ook cijfers over moeilijk vervulbare vacatures. De cijfers van eind 2010 laten zien dat zowel voor Flevoland als landelijk gezien er een groot tekort bestaat aan monteurs en controleurs van elektronische producten, elektromonteurs en bankwerkers en lassers. Ook de Raad voor Werk en Inkomen constateert dat door de geringe instroom in combinatie met een grote uitstroom in verband met pensionering, er ondanks de stagnerende werkgelegenheid, tekorten dreigen ontstaan aan technisch opgeleide vakmensen. Daarbij wordt aangetekend dat veel technisch opgeleiden in de loop van hun carrière uitwijken naar werk buiten de techniek. Dat vergroot de tekorten nog eens extra 88. Het programma Human Capital Water (gecoördineerd door Netherlands Water Partnership) merkt daar bovenop bij op dat de geringe populariteit van de watersector extra bijdraagt aan het probleem van te weinig gekwalificeerde vakmensen 89. Binnen het waterschap is voor een relatief groot deel van de functies een technische opleiding 19 vereist. Voor de functies waar een middelbaar opleidingsniveau voor is vereist, betreft dit 63 procent en voor de functies waar een hoger opleidingsniveau voor is vereist betreft dit 24 procent. Uit gegevens van het CBS blijkt dat het aantal Hbo’ers Techniek dat een diploma behaald, ten opzichte van het aantal dat instroomt, de afgelopen jaren steeds verder is afgenomen. Over de periode 2005/2006 tot 2008/2009 is het aantal gediplomeerden afgenomen met ruim 8 procent, terwijl de instroom met ruim 11 procent is toegenomen. Over de periode 2005/2006 tot 2007/2008 is zowel in Flevoland als landelijk gezien een redelijk constante instroom geweest van Mbo’ers Techniek (toename van respectievelijk 1,77 en 4,92 procent). Het aantal Mbo’ers dat een diploma heeft behaald, is bij beide gestegen met respectievelijk 4,65 en 9,96 procent. Goede mensen zijn schaars. De hiervoor geschetste ontwikkelingen hebben duidelijk gemaakt dat het aanbod op de arbeidsmarkt daalt, terwijl de vraag, mede door alle aandacht voor water en klimaat, juist toeneemt. Echter, het waterschap vist niet als enige organisatie in de vijver van het aanbod van gekwalificeerde potentiële medewerkers. Het waterschap ondervindt onder meer concurrentie op de arbeidsmarkt van: • • • • • • • •
6.3.4
Andere waterschappen; Dienst Landelijk Gebied; Gemeenten; Nationale en internationale Advies- en ingenieursbureaus; Bouwsector/aannemersbedrijven; Waterbedrijven; Provincies; Rijkswaterstaat.
CAO-ontwikkelingen
In het kader van werkgelegenheid dient ook aandacht te worden besteed aan de gevolgen van CAO-ontwikkelingen. In de nieuwe CAO Waterschappen 2009-2011 is aansluiting gezocht bij een aantal landelijke trends. Zo wordt er onder meer aandacht besteed aan opleiden, ontwikkelen en loopbaanmogelijkheden van medewerkers. Het ontwikkelen van levensfasebeleid, vooral op gebied van arbeidsparticipatie ouderen, komt tevens nadrukkelijk aan de orde. En tot slot kan in het kader van deze sociaal economische verkenning ‘Het Nieuwe Werken’ worden genoemd, waarbij onder andere flexibel- en thuiswerken belangrijke onderwerpen zijn.
19
Technische opleiding wordt hier in de brede zin van het woord bedoeld. Onder meer: civiele techniek, werktuigbouwkunde, elektrotechniek etc.
85
6.4
Werkloosheid
6.4.1
Inleiding
De toename van de werkloosheid in Flevoland die in 2008 zijn intrede heeft gedaan en in 2009 heeft doorgezet, is niet verder doorgezet in 2010. Het werkloosheidspercentage is ten opzichte van 2009 nagenoeg gelijk gebleven. De belangrijkste kenmerken van de werkloosheid in Flevoland betreffen: • • • •
6.4.2
In zowel de leeftijdsklasse van 27 tot 45 jaar als van 45 jaar en ouder is de werkloosheid eind 2010 43 procent De werkloosheid onder vrouwen is groter dan onder mannen; Het aantal werkzoekenden dat een half jaar tot een jaar staat inschreven bij het UWV Werkbedrijf is ten opzichte van 2009 met vier procent toegenomen; Flevoland kent relatief gezien meer middelbaar opgeleiden die werk zoeken dan landelijk gezien.
Werklozen
Cijfers van het CBS laten zien dat de provincie Flevoland in het derde kwartaal van 2010 13.000 werklozen heeft. Dit komt neer op 6,9 procent van de beroepsbevolking. Hiermee zit het werkloosheidspercentage op bijna hetzelfde percentage als in 2009 (7 procent). Flevoland komt daarmee ruim boven het landelijke percentage van 5,2 procent. Wanneer het aantal werklozen per gemeente wordt bekeken, blijkt dat de gemeente Almere zowel absoluut als relatief gezien het meeste aantal werklozen heeft en de gemeente Urk het minste (zie tabel 6.8). Beroepsbevolking 20 Werklozen Werkloosheid % Almere 93.600 7.498 8,0% Dronten 18.200 979 5,4% Lelystad 36.300 2.849 7,8% NOP 21.600 1.241 5,7% Urk 6.800 191 2,8% Zeewolde 9.700 428 4,4% Flevoland 186.200 13.186 7,1% Tabel 6.8: Aantal werklozen per gemeente (ultimo november 2010) Bron: UWV Werkbedrijf
De toenemede werkloosheid die eind 2008 is ingezet en in 2009 heeft doorgezet, is ook in 2010 waarneembaar. Het aantal werklozen in Flevoland is in vergelijking met 2009 per ultimo november 2010 in absolute getallen toegenomen met 166, wat neerkomt op een stijging van 1,3 procent. Landelijk is het werkloosheidspercentage ten opzichte van 2009 toegenomen met ruim acht procent.
6.4.3 6.4.3.1
Kenmerken werkloosheid Flevoland Leeftijd
In Flevoland is de werkloosheid onder jongeren in de leeftijdsklasse van 15 tot 27 jaar ten opzichte van 2009, met een procent afgenomen. Bij deze categorie moet wel rekening worden gehouden met het feit dat per 1 oktober 2009 de Wet Investeren in Jongeren (WIJ) is ingevoerd, waarin is bepaald dat gemeenten jongeren tot 27 jaar een werkaanbod moeten doen als ze zich melden voor 20
Beroepsbevolking per 1 januari 2009.
86
een uitkering. Hiermee komt de verplichting om als werkzoekende te staan ingeschreven te vervallen. De invoering van deze wet is van invloed op het aantal geregistreerde werkzoekenden bij het UWV Werkbedrijf. Het percentage werkzoekenden in de leeftijdscategorie van 27 tot 45 jaar in Flevoland bedraagt eind 2010 43 procent. Dit is een stijging van een procent ten opzichte van 2009. Flevoland zit hiermee ruim drie procent boven het landelijk gemiddelde van 40 procent. Voor de categorie werkzoekenden in de leeftijd van 45 jaar en ouder geldt tevens dat het percentage met een procent is toegenomen ten opzichte van 2009. Landelijk zit het gemiddelde voor deze categorie op 49 procent, waar Flevoland met 43 procent ruim onder blijft.
6.4.3.2
Geslacht
De meerderheid van de werkzoekenden in Flevoland betreft vrouw (53 procent). Dit percentage ligt vier procent boven het landelijk gemiddelde. Net als in 2008 en 2009 geldt dat het aandeel werkloze vrouwen in Urk relatief laag is ten opzichte van de andere gemeenten in Flevoland.
6.4.3.3
Inschrijvingsduur
Het aantal werkzoekenden dat een half jaar tot een jaar staat ingeschreven bij het UWV Werkbedrijf is met vier procent ten opzichte van 2009 toegenoemen (2009: 14 procent). Landelijk is precies hetzelfde beeld te zien, ook daar is het aantal met vier procent gestegen (2009: 15 procent). Het aantal werkzoekenden daarentegen dat langer dan een jaar staat ingeschreven is in 2010 zowel in Flevoland als landelijk gezien gedaald met vier procent (2009: 23 procent). Net als in 2009 geldt dat in alle gemeenten het grootste gedeelte van de werkzoekenden minder dan twaalf maanden staat ingeschreven.
87
6.4.3.4
Opleiding
Landelijk gezien zijn de meeste werkzoekenden lager opgeleid. Het landelijke percentage lager opgeleiden komt overeen met het percentage lager opgeleiden in Flevoland (49 procent). In tegenstelling tot het landelijke beeld zijn er in Flevoland relatief meer middelbaar opgeleide werkzoekenden (twee procent meer). Dit is geen verandering ten opzicht van 2009. Wanneer per gemeente naar de verdeling lager, middelbaar en hoger opgeleide werkzoekenden wordt gekeken, blijkt dat de gemeente Urk zowel relatief een hoog percentage lager opgeleide werkzoekenden kent (63 procent) als een relatief laag percentage hoger opgeleide werkzoekenden (zes procent). De gemeente Zeewolde heeft een relatief hoog aandeel hoger opgeleide werkzoekenden (18 procent).
Gemeenten Almere Dronten Lelystad NOP Urk Zeewolde Flevoland Nederland Leeftijd 15-27 jaar 15% 13% 12% 14% 16% 11% 14% 11% 27-45 jaar 44% 41% 41% 41% 46% 39% 43% 40% 45-65 jaar 41% 46% 48% 46% 39% 51% 43% 49% Geslacht man 47% 46% 48% 48% 55% 45% 47% 51% Vrouw 53% 54% 52% 52% 45% 55% 53% 49% Inschrijvingsduur < 12 maand 67% 49% 64% 53% 61% 54% 63% 52% 12-24 maand 17% 23% 15% 25% 16% 21% 18% 19% > 24 maand 15% 28% 21% 22% 23% 24% 19% 29% Opleiding Lager 21 52% 46% 44% 48% 63% 38% 49% 49% middelbaar 22 35% 41% 43% 41% 31% 44% 38% 36% Hoger 23 13% 13% 13% 11% 6% 18% 13% 15% Tabel 6.9: Kenmerken werkloosheid (2010) Bron: UWV Werkbedrijf
21
Lager= basisonderwijs en VMBO.
22
Middelbaar= HAVO/VWO en MBO.
23
Hoger= HBO/bachelor en WO/master.
88
Literatuurlijst Provincie Flevoland: Omgevingsplan 2006, 2006 Provincie Flevoland: Partiële herziening Omgevingsplan Flevoland, 12 november 2009 Provincie Flevoland: Visie Werklocaties Flevoland 2030+, 2 juni 2010 Provincie Flevoland: Uitvoeringsprogramma Economie 2008-2012, januari 2009 Gemeente Almere: Sociaal economische effectverkenning voor de schaalsprong van Almere Gemeente Almere: Concept Structuurvisie Almere 2.0, 26 juni 2009 Staat der Nederlanden, gemeente Almere en provincie Flevoland: Integraal Afsprakenkader Almere 2030, 29 januari 2010 Gemeente Almere, Woonvisie Almere 2.0, december 2009 CPB: Economische Verkenning 2010-2015, maart 2010 Gemeente Lelystad: Woonvisie 2009 – 2014 Lelystad, januari 2010 Gemeente Urk, Structuurvisie Urk 2025+ "De bakens verzet", mei 2003 Gemeente Noordoostpolder: Structuurvisie Noordoostpolder “Behoud door ruimte voor ontwikkeling”, 14 januari 2010 Gemeente Dronten: Structuurvisie Dronten 2020, 28 mei 1997 Gemeente Lelystad: Structuurplan Lelystad 2015, 7 april 2005 Wonen Leven-Woonvisie Lelystad, 2009-2014 Gemeente Zeewolde: Koersdocument structuurvisie Zeewolde, 25 juni 2009 Gemeente Zeewolde: Kadernota Wonen 2010-2015 “Van Samen Wonen Naar Samen Leven”, februari 2010 Gemeente Dronten: Woonvisie - Ruimte voor Wonen, 7 juli 2009 Provinciaal Platform Arbeidsmarkt Flevoland / UWV Werkbedrijf, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland, Provincie Flevoland: Economie en Arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010, juni 2010 Provinciaal Platform Arbeidsmarkt Flevoland / UWV Werkbedrijf, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland, Provincie Flevoland: Economie en Arbeidsmarkt Flevoland 2008-2009, juni 2009 COELO in opdracht van Unie van Waterschappen: Besparingsmogelijkheden in het waterbeheer, 2010 UWV Werkbedrijf: Regionale Arbeidsmarktschets Flevoland, juni 2010 CBS: Regionale prognose 2009-2040: Vergrijzing en omslag van groei naar krimp, januari 2010 CBS: De Nederlandse economie, september 2010 89
Vewin, Unie van Waterschappen, VNG, Ministerie VROM, Doelmatig beheer waterketen, eindrapport commissie feitenonderzoek, 29 maart 2010 Dienst Landelijk Gebied, Grondprijsmonitor 2009, april 2010 Provincie Flevoland, Statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties 1 januari 2009, najaar 2009 Gemeente Almere: Kwartaalbericht Almere 2.0 en RRAAM, 1 oktober 2010
Internetbronnen www.pbl.nl www.werk.nl www.flevoland.nl/feitenencijfers www.provincie.flevoland.nl www.cbs.nl www.vng.nl www.senternovem.nl/mja www.MinLNV.nl www.omroepflevoland.nl www.markermeerijmeer.nl www.rijkswaterstaat.nl/rws/riza/waterinbeeld www.binnenlandsbestuur.nl www.dhv.nl www.kamervankoophandel.nl www.kennisvanmijnregio.nl www.hanzelijn.nl www.vromtotaal.nl www.zuiderzeeland.nl www.almerevandaag.nl
90
Bronvermeldingen 1
Bron: www.rijkswaterstaat.nl/wegen/plannen Bron: www.hanzelijn.nl 3 Bron: www.vromtotaal.nl (artikel 5 juni 2010) / Brief van minister Verburg aan de Tweede Kamer naar aanleiding van de resultaten van de Grondprijs Monitor 2009 (juli 2010). 4 Bron: www.zuiderzeeland.nl 5 Bron:Dynamische Polders: een handreiking voor klimaatbestendige ruimtelijke ordening; Waterschap Zuiderzeeland 6 Bron: Omgevingsplan 2006-2030 Provincie Flevoland 7 Bron: uitvoeringsprogramma Economie 2008-2012 Provincie Flevoland 8 Bron: D&H notitie Plannen derden, Waterschap Zuiderzeeland dd. 25 november 2010 9 Bron: Omgevingsplan 2006-2030 Provincie Flevoland 10 Bron: Behoud door ruimte voor ontwikkeling: Structuurvisie Noordoostpolder 11 Bron: De regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2009-2040 PBL en CBS 12 Bron: Omgevingsplan 2006-2030 Provincie Flevoland 13 Bron: Sociaal Economische Effectverkenning voor de Schaalsprong van Almere 14 Bron: www.almerevandaag.nl 15 Bron: De regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2009-2040 PBL en CBS 16 Bron: Sociaal Economische Effectverkenning voor de Schaalsprong van Almere 17 Bron: Structuurplan Lelystad 2015 18 Bron: uitvoeringsprogramma Economie Flevoland 2008-2012 19 Bron: uitvoeringsprogramma Economie Flevoland 2008-2012 20 Bron: www.lelystadairport.nl 21 Bron: Structuurplan Lelystad 2015 (doorkijk naar 2030) 22 Bron: Omgevingsplan 2006-2030 provincie Flevoland 23 Bron: Bestemmingsplan Dronten, de Munten II en III (november 2008) 24 Bron: Kadernota Wonen 2012-2015, afdeling Ontwikkeling gemeente Zeewolde (februari 2010) 25 Bron: Koersdocument structuurvisie Zeewolde (juni 2009 door Raad Zeewolde vastgesteld) 26 Bron: Structuurvisie Urk 2025+ 27 Bron: Regionale prognose kerncijfers 2009-2040 voor Noordoostpolder d.d. oktober 2009 van CBS/PBL 28 Bron: De Stentor, 1-9-2010 29 Bron: structuurvisie Noordoostpolder “Behoud door ruimte voor ontwikkeling” (januari 2010) 30 Bron: De Stentor 31 Bron: www.rijksoverheid.nl/regiospecifiekpakket 32 Bron: rapport ‘Welvaart en leefomgeving’ (CPB, Milieu- en Natuurplanbureau en Ruimtelijk Planbureau) 33 Bron: www.windparknoordoostpolder.nl 34 Bron: www.markermeerijmeer.nl 35 Bron: www.webregio.nl/almere 36 Bron: Behoud door ruimte voor ontwikkeling Structuurvisie Noordoostpolder 37 Bron: rapport augustus 2010 "Adaptatie strategie voor een klimaatbestendige natuur” - PBL 38 Bron: www.rijksoverheid.nl: Klimaatakkoord Rijk en Unie 2010-2020 / www.waterforum.net 39 Bron: www.senternovem.nl/mja 40 Bron: notitie Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) 2010-2013 versie juli 2010. 41 Bron: www.rijksoverheid.nl/duurzame-ontwikkeling 42 Bron: Rapport ‘Monitor Duurzaam Nederland (publicatie 2009) 43 Bron: Rapport COELO: Besparingsmogelijkheden in het waterbeheer (rapport 2010) 44 Bron: ledenbrief UWV en VNG: NBW-actueel, 12 augustus 2008 45 Bron: ledenbrief UWV en VNG: NBW-actueel, 12 augustus 2008 46 Bron: Bestuursakkoord Water (concept versie januari 2011) 47 Bron: Nationaal Bestuursakkoord Waterketen 48 Bron: ledenbrief samenwerking afvalwaterketen, juni 2010, Unie van Waterschappen 49 Bron: Accountancynieuws 50 Bron: Bestuursakkoord Water (concept versie 17 februari 2011) 51 Bron: CBS 52 Bron: economie en arbeidsmarkt Flevoland 2008-2009 53 Bron: www.flevoland.nl 54 Bron: Een beeld van de regionale economie 1995–2005 55 Bron: www.ing.nl/kwartaalbericht 56 Bron: Kamer van Koophandel (kennis van mijn regio) 57 Bron: economie en arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010 58 Bron: Omgevingsplan Provincie Flevoland 59 Bron: statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties 1 januari 2009 Provincie Flevoland 60 Bron: economie en arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010 61 Bron: statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties 1 januari 2009 Provincie Flevoland 62 Bron: statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties 1 januari 2009 Provincie Flevoland 63 Bron: statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties 1 januari 2009 64 Bron: Omgevingsplan Provincie Flevoland 2
91
65
Bron: structuurvisie Noordoostpolder “Behoud door ruimte voor ontwikkeling” (januari 2010) Bron: CBS, publicatie 10 januari 2011 67 Bron: www.agf.nl 68 Bron: NWO: De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) 69 Bron: www.fosfaat.nl 70 Bron: grondprijsmonitor 2009 71 Bron: statistiek van de bedrijventerreinen en kantoorlocaties, 1 januari 2009, Provincie Flevoland 72 Bron: www.renteontwikkeling.nl/renteverwachting (Renteontwikkeling.nl is een onafhankelijke website met een algemeen informatief karakter) 73 Bron: De Hypotheker (www.geld.nl) 74 Bron: Nieuwsbrief CPB, december 2010 75 Bron: Unie van Waterschappen 76 Bron: www.flevoland.nl 77 Bron: monitor toerisme en recreatie Flevoland 2009 78 Bron: Regionale Arbeidsmarktschets Flevoland juni 2010 van het UWV Werkbedrijf. 79 Gezamenlijk initiatief van Netherlands Watership Partner, Platform Water, Technologisch Topinstituut Watertechnologie Wetsus, TU Delft, DHV, VRKO, Stichting Wateropleidingen, Pieralisi, Unesco-IHE, Unie van Waterschappen, Saxion Hogescholen, TNO, Norit en SenterNovem. 80 Bron: www.waterland.net 81 Bron: Economie en Arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010 met als themahoofdstuk: Innovatie in Flevoland. Gezamenlijke uitgave van Provinciaal Platform Arbeidsmarkt Flevoland , UWV Werkbedrijf, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland en Provincie Flevoland. 82 Bron: Economie en Arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010 met als themahoofdstuk: Innovatie in Flevoland. Gezamenlijke uitgave van Provinciaal Platform Arbeidsmarkt Flevoland , UWV Werkbedrijf, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland en Provincie Flevoland. 83 Bron: Regionale Arbeidsmarktschets Flevoland juni 2010 van het UWV Werkbedrijf. 84 Bron: Economie en Arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010 met als themahoofdstuk: Innovatie in Flevoland. Gezamenlijke uitgave van Provinciaal Platform Arbeidsmarkt Flevoland , UWV Werkbedrijf, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland en Provincie Flevoland. 85 Bron: Economie en Arbeidsmarkt Flevoland 2009-2010 met als themahoofdstuk: Innovatie in Flevoland. Gezamenlijke uitgave van Provinciaal Platform Arbeidsmarkt Flevoland , UWV Werkbedrijf, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland en Provincie Flevoland. 86 Bron: Statistiek van de Werkgelegenheid Flevoland, NB: deze cijfers zijn voorlopig. 87 Bron: CBS. 88 Bron: Raad voor Werk en Inkomen (2010), Arbeidsmarktanalyse. 66
92
