SLECHTVALKEN IN VELDHOVEN EN EINDHOVEN - JAARVERSLAG FOTOVERSLAG

SLECHTVALKEN IN VELDHOVEN EN EINDHOVEN - JAARVERSLAG – FOTOVERSLAG 2014 -

Jacques van Kessel & Frans Hijnen Januari 2015

Vogelwerkgroep de Kempen

2

Fotografie kaft:

Dorine van Asten (vrouwtje slechtvalk ASML).

Fotografie binnenwerk:

Dorine van Asten, Gerard Vos, Wim Deeben, Wil Smets, Piet van Happen, Gerrit Schenning, Frans Hijnen en Jacques van Kessel.

Foto: Dorine van Asten.

Alle rechten zijn voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming, noch mag het zonder schriftelijke toestemming worden gebruikt voor commerciële toepassingen en/of voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd.

3

INHOUD

Dankwoord

5

1. Inleiding

6

2. Resultaten onderzoek 2014

7

2.1 2.2 2.3 2.4

Locatie ASML Veldhoven Het ringen van de jonge slechtvalken Vliegbewegingen slechtvalken Voedsel en voedselaanbod

8 13 17 22

2.5 2.6 2.7 2.8

Locatie Technische Dienst Eindhoven Locatie Kennedytoren Eindhoven Locatie Incasso Unie – Griffioen Eindhoven Locatie Evoluon Eindhoven

28 34 38 42

2.9 Vreemde bezoekers 2.10 Koptekeningen 2.11 Slechtvalken en andere roofvogels observeren in 2015 2.12 Oproep waarnemingen gemerkte slechtvalken

44 57 59 60

2.13 Werkgroep Slechtvalk Nederland en VWG de Kempen 2.14 Aanbevolen literatuur

61 62

3.

65

Literatuur

4

DANKWOORD Dank aan de medewerkers bij de ringwerkzaamheden op 3 mei 2014, in het bijzonder Frits van Hout (ASML Veldhoven) voor zijn gastvrijheid, hulp en adviezen, Peter van Geneijgen (Werkgroep Slechtvalk Nederland) voor het ringwerk en adviezen en Dorine van Asten, Piet van Asten, José Walthuis, Wil de Veer en Mark Hijnen voor hulp en adviezen. Willem Louwers voor het maken van de nestkasten voor Evoluon en Griffioen, Ad van den Hout, Marijn van de Berk, Willem Louwers en Wil de Veer voor het plaatsen van de nestkast in de toren van het Evoluon in Eindhoven. Dorine van Asten, Gerard Vos, Wim Deeben, Wil Smets, Piet van Happen en Gerrit Schenning voor het beschikbaar stellen van de mooie foto´s. Han Verbakel voor tekstcontrole en adviezen. Paul J. Marcus voor zijn hulp met de determinatie van de zeer lichte slechtvalk van de Incassu Unie in Eindhoven. Dr. Peter Wegner (Wanderfalkenschutz des NABU Nordrhein-Westfalen) voor zijn informatie over een gemerkte Duitse slechtvalk, die was gezien bij ASML. Technische Dienst gemeente Eindhoven, Leonhard Schrofer (ecoloog gemeente Eindhoven), hoofd beheer Evoluon Eindhoven, hoofd beheer Incasso Unie Griffioen Eindhoven en de Dierenambulance Eindhoven. Natuurmonumenten Kempen – Midden Limburg: Gaby Bollen (ecoloog), Michel Hendrix (coördinator Beheer Projecten en extern beleid) en Ivo van de Grinten (boswachter). Gerrit Schenning, Harrie van der Leij, Martien Vorstenbosch, Wim Deeben, Toos Deeben, Albert Sprengers, A. Tielemans, Douwe Witteveen, Wiebe Witteveen, Maria Witteveen, Wilma Meurs, Bep Janssen, Peer van de Akker, Frans Huijbers, Henk Munsters, Marga Lambrechtse, Wil Smets, Hans Hermans, Marjan Hermans, Gerben Helmes, Pieter Wouters, Jan Hoeks, Roger Hodzelmans en Fred de Blom en voor het melden van waarnemingen.

5

1. INLEIDING

In dit verslag vindt u informatie over de broedresultaten, ringwerkzaamheden, vliegbewegingen, voedsel en voedselaanbod van slechtvalken van de locatie ASML hoofdgebouw in Veldhoven. Verder aandacht voor de broedresultaten van de locatie Technische Dienst Eindhoven, de broedresultaten van de locatie Kennedy-toren Eindhoven, de broedresultaten locatie Incasso Unie – Griffioen Eindhoven en tenslotte de broedresultaten locatie Evoluon Eindhoven. Bij alle locaties zijn regelmatig contacten gelegd met eigenaren, beheerders, en ook alle activiteiten met nestkasten zoals controles gebeuren uiteraard steeds in overleg. Vervolgens wordt er aandacht besteed aan vreemde slechtvalken die een keer op bezoek komen, aan koptekeningen, aan het observeren van slechtvalken en andere roofvogels in 2015 en we doen een oproep om waarnemingen van gemerkte slechtvalken te melden. In dit rapport is bewust gekozen voor het veelvuldig gebruik van foto’s. Die zijn belangrijk voor de determinatie van de verschillende individuele slechtvalken in onze regio en omdat sommige slechtvalken ook wel op andere broedlocaties komen. Verder aandacht voor enkele dode slechtvalken die in Eindhoven zijn gevonden, ook vóór 2014. Tenslotte wordt informatie gegeven over interessante sites in de Kempen en aanbevolen roofvogelliteratuur. Alle overige informatie over roofvogelonderzoeken en andere onderzoeken van Vogelwerkgroep de Kempen vindt u op de internetsite: www.vwgdekempen.nl.

6

2. Resultaten onderzoek 2014

Hieronder een situatiekaart met alle belangrijke slechtvalk-locaties in Veldhoven en Eindhoven. De resultaten worden per locatie weergegeven. Van de locatie ASML Veldhoven is extra veel informatie verzameld dankzij veel veldwerk, controles en veel camerabeelden.

Situatiekaart slechtvalk-locaties Veldhoven en Eindhoven.

Evoluon

Incasso Unie - Griffioen

Kennedytoren

ASML complex

Gebouw Technische Dienst

Slechtvalk-locaties Veldhoven – Eindhoven

7

2.1 Locatie ASML Veldhoven Het high tech complex ASML ligt aan de zuidrand van Veldhoven, op slechts een paar honderd meter verwijderd van het prachtige beekdal van de Dommel. In dit gebied veel graslanden, diverse bospercelen en enkele visvijvers. Een deel van deze gronden is in eigendom en beheer bij Natuurmonumenten. Een aantal hoogspanningsmasten in dit landschap wordt door de slechtvalken vaak gebruikt als uitkijkpunten voor het jagen. Zuidelijk van het hoofdgebouw van ASML waar de nestkast staat, is veel open ruimte en daar zijn ook veel prooien te vinden. Misschien is dat ook de reden dat de slechtvalken hoofzakelijk jagen aan de zuidrand van de bebouwing van Veldhoven.

Hoofdkantoor ASML Veldhoven met nestkast voor de slechtvalken.

8

Foto: Jacques van Kessel.

ASML gebouw gezien vanuit het beekdal van de Dommel.


Vooral dankzij de geweldige medewerking van de ASML-directie kunnen de slechtvalken hier in alle rust broeden. Gedurende het broedseizoen is het dak van het ASML-gebouw afgesloten. Alle ASML-medewerkers kunnen dagelijks via hun computerschermen de ontwikkelingen op het dak volgen dank zij twee beveiligingscamera’s.

Foto’s: Dorine van Asten.

9

De toekomst ziet er voor de slechtvalken rooskleurig uit want in december 2014 is een plan bekendgemaakt om het Dommeldal Veldhoven – Waalre en de Hogt – Klotputten – High Tech Park met elkaar te verbinden. Het moet een groot aaneengesloten natuur- en recreatiegebied worden tussen de High Tech Campus, ASML en M.M.C. Natuurmonumenten, Waterschap de Dommel, Brabant Water, Z.L.T.O. en de gemeenten Veldhoven en Waalre zullen hierin participeren. Het project gaat tussen de twaalf en vijftien miljoen euro kosten, wat grotendeels wordt betaald uit landelijke en provinciale subsidies (bron: Eindhovens Dagblad 15 dec. 2014).


Klotputten – Hogt en Dommeldal met op de achtergrond het ASML hoofdgebouw. Deze Dommeldal gronden zijn eigendom van Brabant Water, Gemeente Eindhoven, Natuurmonumenten en Waterschap de Dommel.

10

Dommeldal landschap Waalre – Veldhoven ten zuiden van het ASML complex.

Een aantal hoogspanningsmasten in het Dommeldal worden gebruikt als uitkijkpunt voor de jacht.

Foto’s: Jacques van Kessel.

11

De hoge Digi zendmast ten N.N.O. van ASML, langs de snelweg bij Croy wordt ook vaak als uitkijkpunt gebruikt aldus Gerrit Schenning.

Slechtvalk op zijn uitkijkpunt in het Dommeldal ten zuiden van ASML gebouw (28 december 2014).


12

2.2 Het ringen van de jonge slechtvalken In februari 2014 zijn de eerste baltsvluchten waargenomen van het paartje slechtvalken dat de kast op de ASML-toren bezet. Het is hetzelfde paar dat vorig jaar hier broedde. In maart gingen de vogels broeden en half april werden in het nest vier jongen geteld. De vier jonge slechtvalken werden op 3 mei 2014 even uit de nestkast gehaald en binnen in alle rust geringd. Peter van Geneijgen meet het gewicht (met notering van volle of lege krop), de vleugellengte, staartlengte, tarsusdikte en tarsuslengte (poten) en ook de klauw wordt opgemeten. Van alle jonge slechtvalken wordt ook een veermonstertje genomen voor dna onderzoek.

De jonge slechtvalken zijn geringd door Peter van Geneijgen, voorzitter Werkgroep Slechtvalk Nederland (W.S.N.).


13

Waarom worden jonge slechtvalken geringd?

Vrijwel alle jonge slechtvalken in Nederland worden geringd door mensen met een ringvergunning. Voor het ringen van de vogels gelden strikte richtlijnen van het Vogeltrekstation Heteren. De jonge slechtvalken krijgen een aluminium ring van het Vogeltrekstation. Daarnaast krijgen ze ook een oranje kleurring met een unieke code. Inmiddels zijn er nieuwe ringen, waarover hieronder meer.

Wie deze vogels in binnen- of buitenland ziet, kan de code aflezen en terugmelden aan het Vogeltrekstation Heteren. Hierdoor weten we van veel slechtvalken in Nederland en daarbuiten precies waar ze vandaan komen.


14


15


Hierboven zijn de gewone aluminium ringen en de oranje kleuren ringen te zien. De vrouwtjes slechtvalken krijgen een grotere ring dan mannetjes, omdat ze dikkere poten hebben. Verder worden jonge valken in Nederland oranje geringd aan de linker poot, en de trekstation-ring komt aan de rechterpoot. Dit in tegenstelling tot Duitsland, waar men net andersom de ringen aanbrengt. Zo is het ASML vrouwtje rechts zilverkleurig geringd met een zwarte code AF. Het mannetje van ASML is dus links oranje geringd met een zilvergrijze code DF, dit is namelijk een slechtvalk uit het nest van de Mortel. Overigens ringt men volwassen slechtvalken, die men vangt bijvoorbeeld, ook andersom, dus trekstation-ring links en de kleurring rechts. In de praktijk worden hiermee wel eens fouten gemaakt. Na het ringen van de jonge ASML slechtvalken zijn de nieuwe kleurringen binnengekomen. De nieuwe ringen zijn wit met zwarte tekens. Op de nieuwe ringen die sinds halverwege seizoen 2014 worden gebruikt staan 3 zwarte letters, 1 letter boven en 2 letters onder. De oranje ringen, uitgezonderd de allereerste ringen, zijn in het veld moeilijk te lezen. Zelfs met de kwalitatief zeer goede webcams zijn ze slecht af te lezen, vandaar de overstap naar duidelijke witte ringen met zwarte opdruk. Nu worden dus lettercombinaties gebruikt. Hoe lang de Werkgroep Slechtvalk Nederland met die combi’s kan ringen weten we nog niet, en ook niet of men al in het bezit is van andere combinaties, letter/cijfer of cijfer/cijfer.

16

2.3 Vliegbewegingen ASML slechtvalken Vliegbewegingen observeren levert interessante informatie op. Vaak komen de vogels laag aanvliegen vanaf een landbouwperceel en gaan op het laatste moment met een zwieper recht naar de zitplaats op het ASML-gebouw. Ook komt het regelmatig voor dat ze niet direct gaan zitten. Ze komen dan van grote hoogte aanvliegen, duiken met een enorme snelheid op het gebouw af en maken dan een aantal rondjes rond het gebouw, van onder naar boven en omgekeerd. Als ze uiteindelijk gaan zitten vertonen ze een duidelijke voorkeur voor plekken op en aan de randen van het dak van het gebouw op zo’n 85 meter hoogte of op de brede uitsteeksels en brede raamranden en hoeken.


Baltsvluchten Heel vroeg in het seizoen beginnen de baltsvluchten. Mannetje en vrouwtje vliegen samen omhoog, nu en dan cirkelend, en steeds hoger en hoger. Op enorme hoogte vliegen ze samen verder, ze maken dan vluchten van enkele kilometers. Je ziet ze ook samen duikvluchten maken. Dat gaat met enorme snelheden. Dat is zo spectaculair dat je als toeschouwer denkt dat ze zich te pletter vliegen. We hebben zelfs gezien hoe het mannetje en vrouwtje vanuit

17

grote hoogte samen achter een groep eenden aan joeg. Het vrouwtje slechtvalk sloeg een wilde eend, de veren vlogen in het rond, maar toch ontsnapte de eend ternauwernood. Dit samen jagen op een prooi mag waarschijnlijk ook worden gezien als onderdeel van de baltsgedrag.

Hoofdkantoor ASML Veldhoven.


Lokale vluchten Een veel voorkomend gedrag is het snel wegvliegen vanaf het gebouw, hoogte maken en cirkelen, en vanaf grote hoogte met een zwieper terug naar de uitkijkplaats op de hoek van het gebouw.

18

Afvliegen Het afvliegen verloopt op verschillende manieren. Soms gaan ze vanaf het zitpunt recht naar boven, soms vliegen ze in een rechte lijn weg, soms met een lange lage zwieper, en soms vliegen ze laag over de ASML gebouwen en het MMC ziekenhuis weg in de richting Dommelbeemden – visvijvers. Hieronder een slechtvalk zittend en slapend op een smalle richel van het ASML gebouw.

Een heel bijzondere foto van een rustende slechtvalk.

15-09-2010 foto Wil Smets.

Wegvliegen vanaf het nestkastlocatie Vanaf de nestkast maken de slechtvalken veel korte vluchten, waarbij ze even cirkelen.

19

Bijzonder gedrag Door het bekijken van vele duizenden camerabeeldjes heeft Frits van Hout vastgesteld dat het ASML-vrouwtje slechtvalk AF vrijwel het hele jaar door regelmatig kuiltjes maakt in het grind in de nestkast. Dit gedrag is heel gewoon voor de start van het broedseizoen, maar ook als er jongen zijn en perioden daarna blijft het vrouwtje dit gedrag regelmatig herhalen. En niet alleen het vrouwtje, ook het mannetje slechtvalk DF doet het, weliswaar minder vaak. Het is een heel opmerkelijk gedrag, en voor zover we weten is dit in Nederland nog nergens waargenomen.

Foto’s: ASML Veldhoven.

20

Activiteitengebied De ASML-slechtvalken worden door ons in het zuiden vooral gezien langs de snelweg E3 en Knooppunt de Hogt, op hoogspanningsmasten in het beekdal van de Dommel tot aan de Vlasrootvennen, en verder bij het Witven en in het Dommeldalgebied Veldhoven en Waalre. In het noorden zien we de slechtvalken vooral langs de Kempenbaan tot aan industrieterrein de Run – Dorpstraat en langs de snelweg tot aan de digi-zendmast bij Croy.

Kaart vliegbewegingen ASML slechtvalken

(tekening J. van Kessel)

De dichte bebouwing in het noorden en noord-westen wordt nauwelijks bezocht. Schijnbaar kunnen de slechtvalken het jaar rond voldoende voedsel vinden in de buurt van het ASML-terrein en aan de zuidzijde in het beekdal van de Dommel. Buiten het broedseizoen zijn de slechtvalken heel vaak te vinden op de digimast op Croy, aldus Gerrit Schenning die de slechtvalken heel vaak volgt vanaf de grond aan de zuidzijde van het ASML complex. Verder zitten ze ook vaak op de hoogspanningsmasten in het Dommeldal.

21

2.4 Voedsel en voedselaanbod Vlak bij de nestlocatie ASML Veldhoven ligt het beekdal van de Dommel in de gemeenten Veldhoven en Waalre. Door dit prachtige beekdal loopt ook een hoogspanningsleiding en drie van deze masten zijn favoriete uitkijkpunten voor de ASML slechtvalken. In dit stukje Dommeldal, voor een deel eigendom van Natuurmonumenten, zijn de afgelopen jaren najaarstellingen en wintertellingen uitgevoerd (Van Kessel, 2010, Van Kessel 2011). Daaruit blijkt dat ook in die perioden er voldoende voedsel aanwezig is. We tonen enkele grafieken van soorten die als voedsel fungeren voor de slechtvalken zoals houtduif, kauw, ekster en spreeuw.



22

De vrouwtjes slechtvalken kiezen voor de grotere prooien zoals wintertaling, slobeend, meerkoet, waterhoen, waterral, wilde eend, fazant, houtsnip, kokmeeuw, stormmeeuw, wulp, goudplevier, kievit, houtduif, holenduif, stadsduif, postduif, turkse tortel, watersnip, kwartel, patrijs en zwarte kraai.

Grote prooi: vrouwtje wilde eend (Foto: Frans Hijnen). Hieronder de resultaten van houtduif tellingen in 2010, 2011 en 2014. (de nummers 1 t/m 26 en 1 t/m 31 zijn het aantal teldagen)

Telling houtduiven in de Dommel-beemden en Klotputten in de periode 3 okt. 2010 t/m.21 nov.2010.


Telling houtduiven in de Dommelbeemden en Klotputten in de periode 22 nov. 2010 t/m. 10 jan.2011.

23

Houtduif tellingen in 2014 in Dommeldal ten zuiden van het complex ASML.

Telling houtduiven in de Dommelbeemden in de periode 15 augustus 2014 t/m. 16 dec. 2014.

Uit bovenstaande grafieken blijkt dat er in het beekdal van de Dommel en Klotputten ten zuiden en ten zuid-oosten van het ASML complex bijna altijd een redelijk aantal houtduiven verblijft. Op 31 oktober 2014 werden in het Dommeldal zuid bij Valkenswaard maar liefst 13.500 stuks houtduiven op doortrek geteld (J. van Kessel). In sommige jaren is er zelfs sprake van een massale doortrek van houtduiven in het Dommeldal en omgeving. De aantallen nemen toe in de loop van oktober, met een hoogtepunt zo rond eind oktober – begin november. In en rond het beekdal van de Dommel liggen vanaf september al veel geoogste maispercelen. Deze vormen een goede voedselbron voor houtduiven uit het noorden. Een aantal van deze groepen duiven overnachten uiteraard ook in de Kempen, veel groepen vliegen ook direct door naar het zuiden. Zo werd op 1 november 2014 op de telpost Patersgronden een record verbroken. Er werden 122.005 houtduiven geteld op doortrek door o.a. Wim Deeben, Toos Deeben, Henk Munsters en Jacques van Kessel (Deeben, 2014). Dit telgebied bij de Achelse Kluis ligt enkele kilometers oostelijk van Dommeldal zuid. Bij het natuurgebied de Plateaux – Hageven reservaat, vlak aan de Dommel, werden op die dag 127.108 stuks houtduiven geteld door Patrick Schuurmans e.a. op de vogeltrektelpost Hageven Lommel België (Schuurmans, 2014). In het Dommeldal worden jaarlijks behoorlijke aantallen houtduiven geteld, maar de hoogste aantallen houtduiven worden geteld aan de oostelijke zijde van het werkgebied de Kempen en de Nederlandse provincie Limburg. Mannetjes slechtvalken zijn veel kleiner en kiezen dus ook de kleinere prooien zoals ekster, vlaamse gaai, kauw, gierzwaluw, spreeuw, grote bonte specht, 24

groene specht, merel, kramsvogel, koperwiek, zanglijster, vink, heggenmus en koolmees. De voedselkeuze van de Veldhovense en Eindhovense slechtvalken komt goed overeen met bovenstaande soortenlijst. Hieronder de resultaten van enkele tellingen van kleine prooivogels zoals eksters, kauwen en spreeuwen in het Dommeldalgebied. Het grote aantal eksters houdt verband met een ekster-slaapplaats langs de Dommel bij de Klotputten.

Telling eksters in de Dommelbeemden en Klotputten in de periode 22 nov. 2010 t/m. 10 jan.2011. (de nummers 1 t/m 55 zijn het aantal teldagen)

Foto: Piet van Happen.

25

Tellingen kauwen in 2010, 2011 en 2014 in Dommeldal en Klotputten ten zuiden en ten zuid-oosten van het complex ASML.

Telling kauwen in de Dommelbeemden en Klotputten in de periode 22 nov. 2010 t/m. 10 jan.2011. (de nummers 1 t/m 55 zijn het aantal teldagen)

Telling kauwen in de Dommelbeemden en Klotputten in de periode 15 augustus t/m 18 december 2014.

26

Tellingen spreeuwen in 2010 en 2011 in Dommeldal en Klotputten ten zuiden en ten zuid-oosten van het complex ASML.

Telling spreeuwen in de Dommelbeemden en Klotputten in de periode 13 september t/m 21 november 2010.

Foto: Jacques van Kessel

Telling spreeuwen in de Dommelbeemden en Klotputten in de periode 1 maart t/m 2 april 2011.

27

2.5 Locatie Technische Dienst Eindhoven Op 3 mei 2014 zijn twee jonge slechtvalken geringd in het voormalige gebouw van de Technische Dienst door Peter van Geneijgen. Het jonge mannetje en jonge vrouwtje waren in een goede conditie. Om deze twee jongen groot te brengen was heel veel voedsel nodig, een uitdaging voor de volwassen vogels, overigens net als bij het ASML-gebouw dezelfde vogels als vorig jaar. Opvallende prooivondst waren de resten van een kwartel.

Foto: Frans Hijnen.

Voor het eerst in de geschiedenis van Eindhoven waren er in 2014 twee paren slechtvalken met broedplannen te weten op het gebouw van de Technische Dienst en op het gebouw van Inkasso Unie-Griffioen. Voor dat laatste gebouw was het de eerste keer dat er slechtvalken broedden. Het is zo bijzonder omdat deze twee locaties hemelsbreed op maar 1260 meter van elkaar liggen. Er zijn slechts enkele plaatsen in Nederland waarbij ook sprake is van een geringe afstand tussen slechtvalkparen. Normaliter wordt uitgegaan van zeker drie kilometer territoriumruimte rondom de nestplaats. Waarschijnlijk is in het

28

centrum van Eindhoven voldoende voedsel aanwezig. Dat zijn niet alleen stadsduiven maar er is ook een grote verscheidenheid aan vogels in de verschillende mooie parkachtige delen in het centrum.

Foto’s: Gerard Vos.

29

Foto: Gerard Vos.

Foto: Wil Smets.

30

Er zijn geen vechtpartijen gezien tussen de twee koppels en alles lijkt zich op een natuurlijke manier te hebben ontwikkeld.

Jonge slechtvalken.

Foto: Gerard Vos.

Ook rondom het Technische Dienst gebouw was in 2014 sprake van constante dreiging van verstoring en was er ook daadwerkelijke verstoring. Buiten de voortdurende onzekerheid over het al of niet slopen van het gebouw waren er regelmatig terugkerende werkzaamheden aan de telecommasten en wisselende bewoners die aan de situatie moeten wennen. Het koppel bleek echter behoorlijk gehard, want verstoringen werden lijdzaam vanaf hoge zitposten ondergaan.

31

Vrouwtje Technische Dienst.


32

Slachtoffer Technische Dienst 2013 In 2013 is een jonge slechtvalk bij het TD-gebouw verongelukt, hij vloog zich te pletter tegen een glazen raam. De voor- en bovenzijde van de schedel was helemaal verbrijzeld. Toevallig is deze vogel gevonden, maar het is natuurlijk heel normaal dat er onder pas uitgevlogen slechtvalken slachtoffers vallen.

Foto’s: Frans Hijnen.

33

2.6 Locatie Kennedytoren Eindhoven De Kennedytoren werd in 2014 door de slechtvalken gebruikt als uitkijktoren en als tweede vaste stek die slechtvalken altijd in de buurt van hun nestlocatie hebben. De Kennedytoren heeft al een interessant verleden, het is een voorbeeld van een locatie waar het tijdens een broedseizoen niet altijd goed gaat. Over deze toren heeft Piet van Asten interessante informatie verzameld sinds 6 oktober 2009. Hij schreef daarover: “Twee weken geleden heb ik daar een slechtvalk zien vliegen en toen vroeg ik me af of er soms valken boven op het dak zouden zitten. Bij de beheerder heb ik toestemming gevraagd om er eens een kijkje te nemen. Er was slechts 1 prooi te vinden, niet een aantal dat je zegt: er wonen hier slechtvalken”. Hieronder nog meer aanvullende informatie van Dorine van Asten en Piet van Asten.

Foto’s: Frans Hijnen.

“De Kennedytoren heeft twee glazen buitenwanden, met ongeveer een halve meter ruimte daartussen. Op de bovenste verdieping zijn die wanden ook aanwezig maar is het aan de bovenzijde geheel open, je krijgt dan een beetje een bak van zo'n 3 meter hoog. Vanmorgen moest iemand daar zijn en trof daar 3 slechtvalken. Ze zaten dus opgesloten want in zo'n smalle bak is er voor 34

vogels met een beetje spanwijdte geen uitkomen aan. Twee valken zijn gevangen en losgelaten en ze zijn weggevlogen naar een boom tegenover de Kennedytoren. De derde slechtvalk bleek overleden. We vermoeden dat de twee losgelaten vogels juvenielen waren, ze waren namelijk beige/bruin. De overleden vogel was veel donkerder. Alle vogels waren geringd. Helaas hebben we van de bevrijde valken geen ringnummer.

Dak van de Kennedytoren.

Foto: Frans Hijnen.

De valk die het niet overleefd had, was links met een metalen ring van België geringd. De witte kleurring ontbrak. De slechtvalk was al wat langer dood. Over het geheel zag ie er nog goed uit, maar de ogen ontbraken al en zijn poten waren al verschrompeld en bruinig van kleur. Deze slechtvalk was naar mijn mening 2e of 3e kalenderjaar en we denken dat het een vrouwtje was. Omdat we al laat in het jaar zaten, kon het ook een 2e kalenderjaar vogel zijn die zijn rui naar het eerste volwassenkleed er al nagenoeg op had zitten”, aldus het verhaal van Piet van Asten. Later is er door de WSN sectie verricht op de dode valk en bleek het te gaan om een vrouwtje afkomstig van een nestkast op de elektriciteitscentrale Vilvoorde (ten noorden van Brussel) en geringd als nestjong op 7 mei 2007. Ook is vastgesteld dat ze door verhongering om het leven is gekomen, aldus Dorine van Asten.

35

Dode slechtvalk Kennedy toren 6 oktober 2009.

Foto’s: Dorien van Asten

36

Foto’s: Dorine van Asten.

37

2.7 Locatie Incassu Unie – Griffioen Eindhoven. In het voorjaar 2014 werden twee slechtvalken regelmatig gezien op het gebouw van de Inkasso Unie-Griffioen. Ze waren ook al gesignaleerd bij het Evoluon. Een gesprek met het management van de Inkasso Unie resulteerde in toestemming voor nestelgelegenheid. Dat bleek wel en niet eenvoudig. Er was sprake van een soort natuurlijke situatie door een grindbak, die fungeerde als waterafvoer, en die aangepast zou kunnen worden. De bak lag echter eigenlijk buiten de “Arbogrenzen” van het glazenwasbedrijf doch uiteindelijk werd er grind bijgestort, werden ramen afgeplakt en een camera geplaatst. De bak werd, na een spannende tijd, geaccepteerd door de valken en op 22 maart 2014 werden beelden gezien van de eerste eileg van dit koppel. De eerste vreugde van de camerabeelden en de eileg, uiteindelijk 4 eieren, sloeg al vlug om in constante zorgen. Het nieuwe koppel moest kennelijk zelf ook nog wennen, maar ook regelmatige verstoring leidde tot vervelende situaties.

Foto: Frans Hijnen.

Rondom 28 april 2014, het weekend dat de eieren uit konden komen, trad er een zodanige verstoring op dat het koppel het gebouw verliet en niet meer 38

terugkwam. O.a. door het uitvallen van de camera rondom deze datum, kon niet worden vastgesteld wat er is gebeurd. Het vrouwtje van dit paar is een oude bekende. Ze is erg herkenbaar door de bonte kop en lichte kleur en is al jaren actief in de regio. Zo is ze al eerder gezien bij ASML, op hoogspanningsmasten in het Bokt in Eindhoven, bij de Porthos-tower bij WC Woensel en tenslotte ook bij het Evoluon. Beide volwassen vogels zijn niet geringd.

Bonte/lichte vrouwtje van de Incasso Unie.


Het vrouwtje is vrij wit met lichtgrijs en ook al werd ze ouder, de lichte wenkbrauwen en lichte vlek achter op haar kop/nek hield ze. Verder is het een behoorlijk forse vogel. We hebben ons vaak afgevraagd of ze wel 100% slechtvalk is, nog steeds zien we er wel iets in van een giervalk. Peter van Geneijgen (Werkgroep Slechtvalk Nederland) denkt misschien iets van calidus, maar een andere slechtvalkdeskundige Paul J. Marcus zegt weer gewoon slechtvalk. Hij ziet ook niets wat wijst op callidus. Helaas zullen we het waarschijnlijk nooit te weten komen want deze mooie dame is niet geringd. We kunnen hooguit iets verder komen als er iets met haar gebeurt en ze door de juiste mensen gevonden wordt en onderzocht kan worden.

39



Na onderhandeling, eind 2014, met de projectleider van de Inkasso Unie die namens de eigenaar sprak, is een kast gebracht naar het gebouw. De kast wordt in de loop van januari 2015 geplaatst op het dak. Dit gedeelte wordt 40

ontdaan van antiduivenpennen maar de rest van het gebouw niet. We hebben een prachtige nieuwe kast, gemaakt door Willem Louwers. Deze is erg weerbestendig en als de vogels erin zitten, zien ze het andere dak niet, mocht daar ooit op gewerkt worden ivm alle telecom-apperatuur.

Nieuwe kast voor de Incasso Unie-Griffioen.

Foto: Frans Hijnen.

We hebben duidelijke aanwijzingen dat het mannetje slechtvalk er soms twee vrouwtjes op na houdt. De bonte slechtvalk vond het vorig jaar blijkbaar goed want ook al zat haar mannetje aan de andere kant met het andere vrouwtje te baltsen, ze bleef rustig op de eieren liggen. De aanwezigheid van het tweede vrouwtje is vaak slechts tijdelijk. In Amerika is een mannetje bekend die ook 2 vrouwtjes had en met beide in hetzelfde seizoen ook jonkies had, hij heeft zich het heen en weer gevlogen. Al tijdens het broeden was er verstoring bij de Inkasso Unie en daardoor vertikte het mannetje het om te broeden. Hij kwam wel, ging op de rand zitten maar vertrok weer snel. Tijdens het broeden liet zich rondom en op gebouw een vreemd vrouwtje zien en dat was voor het mannetje reden genoeg om volop met dat vrouwtje te baltsen.

41

2.8 Locatie Evoluon Eindhoven. In voorjaar 2014 zijn op de toren bij het Evoluon ook regelmatig de twee Inkasso-Unie/Griffioen-slechtvalken waargenomen door Marijn van den Berk en Wil de Veer. Dit is ook een interessante locatie om een kast te hangen en dat is inmiddels ook gebeurd. De gesprekken met het hoofd afdeling beheer hierover zijn erg positief verlopen, aldus Wil de Veer, die namens de Vogelwerkgroep de Kempen de gesprekken voerde. Na de verstoring op het gebouw Incasso Unie zijn de twee slechtvalken vertrokken naar het Evoluon, maar zijn niet tot broeden gekomen. Wel zijn ze daar tot in december 2014 nog regelmatig gezien. (waarneming Wil de Veer en Frans Hijnen).

Locatie nestkast.


42

Nestkast Evoluon.

Foto: Frans Hijnen.

Foto: Frans Hijnen. Willem Louwers is de timmerman die onze degelijke slechtvalk nestkasten heeft gemaakt.

43

2.9 Vreemde bezoekers. De eerste geregistreerde dode slechtvalk in de regio is van 2010. Hieronder volgt een toelichting met foto’s. In 2011 was er een eerste melding van een vreemde bezoeker bij de ASML-nestkast. Vanaf begin maart 2014 zijn een aantal keren vreemde slechtvalken bij de ASML-nestkast geweest, en zelfs in de nestkast bij de eieren, aldus Frits van Hout die de camerabeelden controleert. Dorine van Asten heeft voor dit jaarverslag alle camerabeelden van vreemde bezoekers uit de mailoverzichten van Frits van Hout op een rij gezet. We vinden deze vorm van documentatie erg belangrijk omdat sommige slechtvalken op meerdere plaatsen kunnen worden gezien. Met behulp van de camerabeelden kunnen we controleren of het bekende of onbekende slechtvalken zijn. Vreemde slechtvalk verongelukt in Eindhoven. Op 22 maart 2010 is vlakbij het Frits Philips Muziekcentrum in Eindhoven een dode geringde slechtvalk gevonden door de heer A. Tielemans. In de krant stond dat de vogel tegen een raam was gevlogen, maar het kan ook heel goed een slachtoffer zijn van een ernstig territoriumconflict. Dat loopt vaak af met een dodelijk slachtoffer. In 2010 zijn er zo al verschillende vogels in Nederland aan hun eind gekomen, aldus Peter van Geneijgen. Bovengenoemde dode slechtvalk is door Jose Walthuis van K.N.N.V. Eindhoven in ontvangst genomen, zij heeft hem voor nader onderzoek ter beschikking gesteld aan de Werkgroep Slechtvalk Nederland.

Detail van de enorme klauwen en nagels.

44

Foto: Wim Deeben.

Staart detail.

Uit gegevens van het Vogeltrekstation Heteren blijkt dat deze vogel als nestjong geringd was met metalen ring Arnhem 5413398, op 6-6-2008 in Geertruidenberg door Peter van Geneijgen. Dat is dus een afstand tot de ringplaats van 52 kilometer en de verstreken tijd is 654 dagen. Dit mannetje had een oranje kleurring om met daarop de code DN/DN/DN.

Vleugel detail.

Foto’s: Wim Deeben.

45

Dode slechtvalk Eindhoven 2010

Foto: Wim Deeben.

46

Letselschade: de slechtvalk op de foto’s ziet er nog vrij gaaf uit. Toch was er sprake van een gebroken vleugel en een gebroken nek, verder er ook sporen van mogelijk letsel aan de linker borst en aan de onder- en bovensnavel.

Donkere borsttekening, Eindhoven 2010.

Foto’s: Wim Deeben.

47

Hieronder een kleurenfoto van een vreemde bezoeker van de ASML-nestkast uit maart 2011. Een interessante foto van Gerrit Schenning die al jaren de ASML slechtvalken volgt.

Foto: Gerrit Schenning

Het is een juveniele slechtvalk (eigenlijk al 2e kj) en hoogstwaarschijnlijk het bonte vrouwtje van de Incasso Unie. In maart 2011 dus nog een juveniel kleed wat wil zeggen dat ze in 2010 uit het ei gekropen moet zijn.

48

Op 7 maart 2014, een jonge vreemdeling uit Duitsland. Dit is te zien aan het type kleurring.

Vreemde Duitse jonge slechtvalk.

Foto: ASML Veldhoven.

Op 22 maart, een vreemde valk in de kast met DF broedend op de eieren. Duits vrouwtje, geringd met code 1ZD. Ze komt uit het dorpje Bork bij Selm, 144 km van Veldhoven vandaan.

Vrouwtje slechtvalk 1ZD.


49

Op 11 juli 2014, een vreemd ongeringd mannetje slechtvalk in de kast.

Vreemd ongeringd mannetje.


Op 24 juli 2014, een vreemde 2e kj slechtvalk op de kast en DF op het rooster. Deze slechtvalk is daarna door AF verjaagd.

e

Een 2 kj slechtvalk.


50

Op 27 juli 2014, een ongeringd mannetje in de kast.

Ongeringd mannetje slechtvalk.


Op 21 augustus 2014 komen twee vreemdelingen in de kast, eerst een Duitse slechtvalk 1EF, en later nog een ongeringd (mannetje?). Slechtvalk 1EF kenden wij al, deze dame liet zich op 25 maart van dit jaar op het rooster in de Mortel zien. De ring is toen afgelezen en deze valk komt uit Bergisch Gladbach. Geringd toen ze als nestjong op de grond terecht was gekomen op 08 juni 2013. Ze heeft daarna even in de opvang gezeten. Deze slechtvalk had een behoorlijk versleten staart, wellicht opgelopen in de opvang. 5 dagen eerder, op 20 maart is zij waarschijnlijk gezien in Helmond. Opvallend hoe de valk veranderd is in die paar maanden tussen de Mortel (eind maart) en ASML (eind aug) van een juveniel kleed naar een al enigszins volwassen kleed waar je eerder van zou zeggen dat is een 3e kj valk dan een 2e kj slechtvalk, aldus Dorine van Asten.

20 maart Helmond. Foto: Dorine van Asten.

21 aug. ASML ongeringd mannetje Foto: ASML Veldhoven.

51

Slechtvalk 1EF.


Op 1 november 2014, slechtvalk 1OH laat zich in de kast zien. Dit Duitse vrouwtje is geringd op 15-05-2012 In Dortmund-Huckarde, aldus een schriftelijke mededeling van Dr. Peter Wegner (Wanderfalkenschutz des NABU Nordrhein-Westfalen).

Slechtvalk 10H.


52

Op 2 december 2014, een ongeringd mannetje in de kast.

Ongeringd mannetje slechtvalk.


53

Op 23 december 2014 komt de Duitse slechtvalk 1EF weer even in de ASML nestkast kijken. Hij is hier om 14.43 en 14.52 op het rooster voor de nestkast, en om 14.44 is hij even in de nestkast. Deze slechtvalk 1EF hebben wij al eerder gezien en wel op de Mortel nestkast op 25 maart 2014, en op 21 augustus 2014 bij de nestkast ASML.

Slechtvalk 1EF


54

Op 26 december 2014 komt een andere Duitse slechtvalk op bezoek in de ASML kast, het betreft slechtvalk 10H en dat is ook een bekende. Om 12.20 uur staat 10H op het rooster, en in de kast tot 12.21 uur. Op 1 november 2014 was deze slechtvalk 1OH ook als eens even in de ASML kast te zien. Dit Duitse vrouwtje is geringd op 15-05-2012 In Dortmund-Huckarde (schriftelijke mededeling Dr. Peter Wegner (Wanderfalkenschutz des NABU NordrheinWestfalen).

Slechtvalk 10H.


Slechtvalk 10H.


55

Er zijn dus behoorlijk wat vreemde bezoekers bij de ASML nestkast geweest. Gelukkig is niet één keer een echte verstoring geweest met gevechten voor zover we weten. Wel heeft het ASML vrouwtje AF vanaf 30 sept, volgens Frits van Hout, even wat mank gelopen maar dat is weer goed gekomen. Oorzaak onbekend. Rondom de laatste vreemdeling, van 2 dec. heeft het ASML mannetje DF zich even niet laten zien. Bovenstaande foto’s laat ons zien hoe belangrijk foto’s van individuele slechtvalken zijn voor de documentatie in ons werkgebied.

56

2.10 Koptekeningen. Op onderstaande tekeningen van koppen, gemaakt aan de hand van foto’s, is duidelijk te zien dat de hele donkere maskertekeningen bij alle vogels verschillend zijn. Door in het veld steeds schetsen te maken van deze maskers kan men individuele vogels globaal herkennen. Nog beter is natuurlijk om indien mogelijk regelmatig detailfoto’s te maken van de verschillende vogels en de koppen. Kijken we naar de kop dan zien we een hele mooie ronde kop ook met opvallende donkere oogmaskertekening. Deze tekening is vrijwel altijd verschillend. Onderstaande kopmodellen zijn getekend aan de hand van foto’s van vogels uit verschillende landen en zijn afkomstig van internet.

Tekeningen: Jacques van Kessel. V = volwassen O en Onv. = onvolwassen

57

De tekeningen van deze zwarte kopmaskers zijn een hulpmiddel, het is niet altijd heel erg betrouwbaar. Probleem is dat als je vanuit verschillende hoeken naar de kopmaskers kijkt en gaat tekenen, er heel wat verschillen zijn.


Het beste kun je kijken naar de borsttekeningen en naar vleugelpennen die worden geruid. Het jaarlijks verzamelen van ruipennen is heel belangrijk, daarmee is individuele herkenning mogelijk. Daarnaast is ook het gedrag per slechtvalk nog heel verschillend. Het regelmatig maken van foto’s is ook een goed hulpmiddel om de individuele kenmerken vast te leggen, tevens kan zo ook een goede documentatie worden aangelegd per locatie.


58

2.11 Slechtvalken en andere roofvogels observeren in 2015. Voor leden van Vogelwerkgroep de Kempen maar ook voor niet-leden, willen we in 2015 weer slechtvalken en andere roofvogels gaan observeren. Het is de bedoeling om een aantal keren te gaan posten met telescopen. Vanaf de ASML locatie, zandpad zuid, is het mogelijk om uitgevlogen jonge vogels nog een hele afstand te volgen. Ook gaan we regelmatig posten voor roofvogels in de Dommelbeemden tussen Valkenswaard en het verkeersknooppunt de Hogt. Heb je interesse om mee te doen, meld je dan aan via het volgende email adres [email protected]. Je krijgt dan te zijner tijd automatisch bericht.

Slechtvalken volgen via internet. Diverse Nederlandse paren slechtvalken en dus ook de ASML-slechtvalken zijn online te volgen via de website van de Werkgroep Slechtvalk Nederland www.werkgroepslechtvalk.nl. De belevenissen in en rond de ASML nestkast worden vastgelegd met twee camera’s en zijn te volgen via de ASML website www.asml.peregrines.nl


59

2.12 Oproep voor waarnemingen gemerkte slechtvalken.

Ook in het komende seizoen zullen op verschillende plaatsen in onze regio onvolwassen slechtvalken te zien zijn. Met behulp van een telescoop en/of telelens kun je de tweeletterige code op de fel oranje kleurring of de nieuwe witte kleurringen aflezen (zie 2.2). Als mensen onvolwassen of adulte slechtvalken zien en de code kunnen aflezen, dan willen wij de code, locatie en datum heel graag weten.

Ook in foto’s van de verschillende slechtvalken zijn wij erg geïnteresseerd. Verder kunnen we aan de hand van de kleurringcode via de Werkgroep Slechtvalk Nederland achterhalen waar de vogel vandaan komt en hoe oud de vogel is. Dit geldt ook voor buitenlandse kleurringen. [email protected]

Ruipen 2013 ASML gebouw.


2.13 Werkgroep Slechtvalk Nederland. Voor adviezen over slechtvalkkasten en het volgen van de slechtvalken in Eindhoven en Veldhoven hebben we steeds dankbaar gebruikgemaakt van de vele adviezen van Peter van Geneijgen (voorzitter Werkgroep Slechtvalk Nederland). Op de website van de werkgroep kan men veel informatie over slechtvalken vinden, alsmede een verwijzing naar diverse nestkasten die van een camera zijn voorzien. www.werkgroepslechtvalk.nl

60

Contactpersonen Vogelwerkgroep de Kempen m.b.t. slechtvalken. Hieronder een overzicht van de leden die goede en vertrouwelijke contacten onderhouden met eigenaren, beheerders of bedrijven van bepaalde gebouwen waar nestkasten zijn geplaatst of waar regelmatig slechtvalken zijn gezien.

Jacques van Kessel

ASML Veldhoven + coördinator in de Kempen. [email protected]

Frans Hijnen

Gebouw Technische Dienst (gemeente Eindhoven) Griffioen, Kerktoren Trudoplein, Kerktoren Catharina. [email protected]

Wil de Veer

Evoluon, Vestedatoren - voormalig Philips Complex S. [email protected]

Harrie van der Leij

Porthos Tower Eindhoven-noord. [email protected]

Informatie over activiteiten, nieuwsbrieven, roofvogelonderzoeken en andere onderzoeken van de Vogelwerkgroep de Kempen kun je vinden op de website www.vwgdekempen.nl

61

2.14 Aanbevolen literatuur. Hieronder een aantal interessante boeken met veel aandacht voor slechtvalken en andere roofvogels. Sommige boeken zijn uitverkocht maar kunnen altijd worden geleend of worden aangevraagd via lokale bibliotheken.

ISBN 978 90 450 83995

ISBN 0-85661-098-4

62

ISBN 90 5011 1963

ISBN 90-74345-02-6

63

ISBN 90-804760-4-8

ISBN 90-5011-96-7 64

3. Literatuur.

Asten, D., en P. van Asten, 2014. Observaties en ervaringen over nestkast controles op diverse plaatsen in Nederland, en individuele herkenning van slechtvalken in de regio Eindhoven en Veldhoven (ongepubliceerd). Bijlsma, R. (1993). Ecologische Atlas van de Nederlandse Roofvogels. Schuyt & Co. Haarlem. ISBN 90 6097 3488. Bijlsma, R., (1997). Handleiding veldonderzoek Roofvogels. KNNV Uitgeverij, Vogelbescherming en Werkgroep Roofvogels Nederland. ISBN 90-5011-96-7. Bijlsma, R. en U.Glimmerveen, (2005). Herkenning van roofvogels in het veld. Werkgroep Roofvogels Nederland, Wapse. ISBN 90-4760-4-8. Deeben, W., 2014. Vogeltrektellingen op de Patersgronden 2014 ten zuiden van Leenderbos (ongepubliceerd). Eindhovens Dagblad, 2014. Persbericht In 15 december 2014. Bekendmaking plan verbinding Dommeldal Veldhoven – Waalre en de Hogt – Klotputten – High Tech Campus, ASML en MMC. Forsman, D., (1993). Roofvogels van Noordwest-Europa. De determinatie van roofvogels: soort, leeftijd en geslacht. ISBN 90-74345-02-6. Gensbol, B. (2005). Veldgids roofvogels. KNNV Uitgeverij, Utrecht. ISBN 905011 1963. Hout, F. van, 2014. Toelichting en overzicht van camerabeelden over adulte-, jonge- en vreemde slechtvalken in 2014 op het hoofdkantoor ASML in Veldhoven (ongepubliceerd). Kessel, J. 2010. Vogeltellingen in het najaar van 2010 in het natuurgebied de Dommelbeemden. Vogelwerkgroep de Kempen. Kessel, J. 2011. Vogeltellingen winter 2010-2011 in de Dommelbeemden, de Hocht, Heuvelse Putten en Klotputten. Vogelwerkgroep de Kempen.

65

Kessel, J. van, F. Hijnen, H. van der Leij, 2012. Slechtvalken geringd in Veldhoven en Eindhoven. Nieuwsbrief Vogelwerkgroep de Kempen. Kessel, J. van, 2012. Natuurcompensatie de Hogt – Dommel beekdal. Foto reportages, rapporten deel 1 t/m deel 7 (ongepubliceerd). Kessel, J. van, W. Deeben, 2012. Natuurcompensatie de Hogt – beekdal van de Dommel. Broedvogels en niet-broedvogels in 2012 (ongepubliceerd). Kessel, J. van & F.Hijnen, 2013. Nieuwsbrief broedseizoen 2013 van slechtvalken in Veldhoven en Eindhoven. Vogelwerkgroep de Kempen. Kessel, J. van, 2013. Roofvogelonderzoek in het beekdal van de Dommel. Een eerste verkenning in 2013. Vogelwerkgroep de Kempen. Schenning, G., 20114. Mededelingen over de slechtvalk observaties 2012-2014 bij het ASML complex Veldhoven. Schuurmans, P., 2014. Vogeltrektellingen bij Hageven – Lommel België in het najaar 2014. (ongepubliceerd). Veer, W., & Kessel, J. van , 2010. Slechtvalken in Eindhoven en Veldhoven. Nieuwsbrief 2010-1, Vogelwerkgroep de Kempen. Veer, W. de, 2007. Slechtvalk (Falco peregrinus) in Eindhoven. Blauwe Klauwier 33 – 3 pp. 24-31. Vogelwerkgroep de Kempen. Veer, W. de, 2010. Slechtvalkpaartje krijgt hoogste penthouse van Eindhoven. Blauwe Klauwier 36 -1 pp. 16 -17. Vogelwerkgroep de Kempen. Veer, W. de, 2014. Mededelingen over slechtvalk activiteiten in Eindhoven (ongepubliceerd).

66

SLECHTVALKEN IN VELDHOVEN EN EINDHOVEN - JAARVERSLAG FOTOVERSLAG

Recommend Documents