I
I t I I
*"
Gekma kende geslachtsziekte slaat toe T
Koning Willem lll, Lenin, Hitler, Mussolini. Het zijn niet de kleinsten der aarde.
What's in a name?
Ze zijn allemaal in verband gebracht met syfilis. Met name in tijden van oorlog
maakte deze gekmakende geslachtsziekte razendsnel slachtoffers. Syfilis drukte
I í lak na de eerste grote U uitbraak (in 14951) heet
tot diep in de twintigste eeuw een stempel op de geschiedenis. T
TEKST: PAUL DE LANGE
e
ontdekkingvanAme-
rika is niet het enige watwe aan Christoffel Columbus te danken hebben. We kunnen de verspreidingvan syfi lis in Europa ook op zijn naam schrijven. Dat is sinds vorig jaar ten minste iets aanneme-
lijker geworden door DNA-onderzoekenvan Amerikaanse wetenschappers. Ze vergeleken de botresten van al
lang gestorven syfilislijders uit verschillende werelddelen met elkaar. Zo stelden ze vast dat de Europese syfilisbacterie van alle
varianten het meest lijkt op de Zuid-Amerikaanse. Deze uitslag
ondersteunt de theorie dat de geslachtsziekte uit Zuid-Amerika hierheen is verscheept. Columbus en zijn bemanningsleden waren volgens deze theorie al langer hoofdverdachten. In 1493 keerden ze terug uit Amerika. Twee jaar later brak voor het eerst massaal syfilis uit in Europa. Is dat toeval? Dat kan haast niet, redeneerden talvan wetenschappers. Al zijn er ook onderzoekers die claimen dat syfilis al eerder op ons continent
voorkwam. Maar ondanks deze historische twist zijn de meesten het er over eens waar de eerste
grote uitbraak van syfilis begon: in Napels. Die stad werd in 1495 belegerd door het leger van de Franse koning I(arelVIII. Daarna
Tien jaar na de uitbraak is een groot deel van Europa in de ban
maakten legerartsen melding
vermoeden dat syfilis zich via sel<s verspreidt. Hoe grijpt een geslachtsziekte zo snel om zich
van onbekende zweren en bulten
bijde soldaten.
van de mysterieuze ziel
heen, zeker
Verspreiding gaat snel
in
een
tijd waarin
geheimzinnige ziekte
nog weinig verkeer tussen landen bestaat? De historicus Claude
verspreidt zich kort erna snel over Europa. In januari 1496 maal
History of Syphilis voornamelijk op de vrije seksuele moraal van de soldaten. Ver van huis nemen ze het doorgaans niet zo nauw met de huwelijkse trouw (als ze al getrouwd zijn). In veel gevallen
De nieuwe,
het de oversteek naar Engeland.
T
Quétel wijst
in zijn
boek
The
hebben verschillende soldaten )
syfilis nog helemaal niet zo. Landen geven de nieuwe ziekte veelal een eigen naam mee. De meeste volken noemen het naar het land dat ze van besmetting verdenken. 0f waar ze gewoon een pesthekel aan hebben. Zo heet syfilis in Polen lange tijd de Duitse ziekte. De Duitsers dopen het de Franse ziekte, en dat doen meer landen. Frankrijk noemt het de Napolitaanse ziekte. Nederland spreekt van de Spaanse ziekte. AIleen Spanje vernoemt het latere syfilis niet naar een ander Iand. ls dat het bewijs dat die Spanjaarden toch meer weten over de herkomst dan de rest?
I l|er t'an huis
soldaten
zo troultt aatt
iet
echtgett ote
met dezelfde prostituees. Als er één besmet is, heeft binnen de kortste l<eren heel het leger het. sel<s
Daarnaast is de samenstelling van de manschappen van l(arel VIII belangrijk. De huursoldaten komen uit allerlei landen. En na gedane zaken (in de zomer trekt de koning zich terug) keren de meeste soldaten huiswaarts om eenmaal thuis ook vrouwlief te besmetten. En misschien nogwat minnaressen onderweg.
hun kielzog'marketentsters' mee. Dat waren vrouwen die soldaten van sterke drank en benodigdheden voorzagen, en ook andere
,b
diensten aanboden.' Tijdens de Eerste Wereldoorlog was syfilis oplopen een bekende manier om de strild te ontlopen. 'sommige
soldaten hadden bewust seks met geïnfecteerde vrouwen en anderen smeerden de pus van een besmette kameraad op hun lichaam', zegt Van Bergen. Maar dan is toch al bekend dat de ziekte ook risico's met zich meebrengt?
Slippertie heeft gevolgen Niet alleen oorlogen spelen een rol bij de verspreiding van syfilis. Ook de toename van het internationale handelsverl<eer draagt een steentje bij. Wat vaststaat is dat ook in latere eeuwen oorlogen nieuwe syfi lisgolven met zich mee brengen. Dat is de visie van Leo van Bergen, medisch historicus
en universitair docent aan
n
de
Vrije Universiteit in Amsterdam. 'ln de tijd van Napoleon waren veldslagen vaal< complete volks-
verhuizingen. Legers namen in
'Jazeker, maar soldaat zijn in oorlogstijd brengt misschien nog wel meer risico's met zich mee. Bovendien is seks een prettigere
manier om aan de oorlog
te
ontsnappen dan jezelf in de voet sch ieten.' De desastreuze
gevolgen
die syfilis kan hebben, worden steeds helderder. Ver in de negentiende eeuwontdekken de wetenschappers Alfred Fournier en Sir fonathan Hutchinson iets nieuws. Syfilis blijkt niet alleen gevolgen te hebben voor het lichaam, maar
Broek uit Í
Jl
llemaal op een rij en
lil broek omlaag.' De
Duitsers noemden het een Schwanzparade. En gelsen kenden het als de short leg inspection. Het kwam op hetzelfde neer: soldaten moesten zich in het openbaar laten controleren op geslachtsziekten. Door in te spelen op hun schaamtegevoel werd gehoopt dat ze beter zouden uitkijken. De machtsverhoudingen zijn ook bij deze piemelparades
duidelijk. 0fficieren waren ervan uitgesloten, Hoe hoger je rang was, hoe makkelijker je dames van plezier kon regelen.
ool( voor de geest. Het tweetal stelt vast dat de ziekte soms leidt tot ernstige psychiatrische en neurologische verschijnselen. Met
andere woorden: syfilislijders kunnen behoorlijk gekke dingen doen. Vaak pas tientallen jaren nadat ze het bewuste slippertje hebben gemaakt.
bezig. Een bonte stoet aan wereld-
zo veel creatievelingen
beroemde historische figuren wordt'verdacht' van syfilis. Van de schrijver Oscar Wilde tot de filosoof Friedrich Nietzsche. En
Als
syfilisT
op hun anarchistische
verband gebracht met syfilis. Dat gaat zelfs terug tot Alexander de Grote, die in 323 voor Christus
stijl.
stierf. Volgens de overlevering
verklaring wordt wel gewezen levensSeksueel beperkten zij zich
von
meestal niet tot één vrouw. Dat gaat natuurlijk ook vaak op voor machtige personen. Veel grote
Beethoven. Maar waarom hadden
politieke leiders worden in
van de schilderVincent van Gogh
tot de componist Ludwig
Greatief is risico 'De enige manier om honderd procent zeker te weten of iemand syfilis had, is DNA-onderzoek doen', zegt Van Bergen. 'Vrijwel alle beschreven gevallen van voor de twintigste eeuw zijn daarom
gissingen. Het
Lincoln was depressieÍ De Amerikaanse wetenschapper Deborah Hayden onderzocht veel roemruchte syfilislijders. Hoe
is
hineininterop toen metde kennisvan nu. Danvind je vaak aanwijzingen. Overtuigend zijn deze onderzoeken zelden.' Toch houden aardig wat biografen en wetenschappers zich ermee
stierf hij na een plotselinge koorts.
Mogelijk door het gebruiken van nieskruid. Dat zou hem zijn voorgeschreven wegens psychische aandoeningen. Maar die kunnen, achterafbekeken, ook duiden op syfilis. Al durft geen historicus er een harde uitspraak over te doen.
lastig
preteren: terugkijken
Bacterie snoept aan schedel De bacterie Treponema pallidum is de oorzaak van syfilis. Ook de schedel raakt aangetast. Links is gezond, midden en rechts niet.
dit
onderzoek kan zijn,
schetst Hayden in het geval van Abraham Lincoln. Deze Amerikaanse president was ervan overtuigd dat hij na hoerenbezoek syfilis had opgelopen. Hayden: 'Lincoln is depressief geworden
4t
I De
Du
itse rs tltarett minder losbandig ell
dus minder soldaten ntet nadat hij syfilis bleel< te hebben. I(wam dat door de kennis dat
hij syfilis
hadT Was
het een
verschijnsel van syfilis? Of was hij gewoon depressief? Syfilis stelde artsen bijna altijd voor raadsels en dus ook de medisch
historici.' Volgens Hayden wijst alles erop dat de Russische leider Vladin-rir Lenin het wel had. Waar dat uit blijkt? Hij kreeg salvarsan voorgeschreven. Dat middel moest destijds syfi lis bestrijden. Boven-
syfilis dan de
dien weigerden zijn lijfartsen het autopsierapport te ondertekenen. Het heeft er volgens Hayden alle schijn van dat de Russen in het gevalvan Lenin iets willen achterhouden. Dat klinkt best logisch. Want dat de grote communistenleider is gestorven aan een gel<-
makende ziekte: dat lcan toch eigenlijk niet? Ook Adolf Hitler
wordt geassocieerd met syfilis. Hij zou de geslachtsziel
opgelopen na bezoekjes aan een joodse prostituee i n Wenen. Twee
getuigen die het van dezelfde dame l
Oranjes zijn verdacht Syfilis speelde op grote
schaal
zeker een rol gedurende de twee wereldoorlogen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog ontbraken alleen albijde Fransen in totaal2oo.ooo soldaten. Die waren welcen uitgeschakeld. Voor Engelse troepen werd het aantal gevallen zelfs op
400.000 geschat. Het probleem speelde veel minder in Duitsland. Van Bergen: 'De Duitsers hadden
niet het losbandige gedrag van
de Fransen, maar ook niet
de
aflceuring van de Engelsen. De Britse troepen deden vaal< alsof het niet bestond. De Duitsers hadden een meer open houding. Ze hadden de verspreiding daar-
Tlr[ #ilfËxÍ l5
door beter in de hand. Maar hoe dat het verloop van de strijd heeft beïnvloed? De Duitsers verloren wel beide wereldoorlogen.' En hoe zat het in Nederland met
syfilis? Van Bergen geeft één historische figuur het voordeel (of misschien beter verwoord: het nadeel) van de twijfel. 'Onze
koning Willem
III had
waar-
schijn I ijk een geslachtsziekre, dus
mogelijk syfilis. fe kunt er ook onvruchtbaarvan worden. En als dat waar is, hebben de Oranjes geen poot meer om op te staan. Onze l
besmetting met syfilis. 0ok tegenwoord ig waarschuwen GGD's nog voor besmetting met het virus, bijvoorbeeld via www.sense.info
persoonlijke secretaris. En ja, Willem III was op zijn zachtst gezegd niet altijd rationeel te noemen.'
De Ameril(aanse onderzoekster Deborah Hayden gaat terug naar
r.\ê tjt
It. rl rt lt ii t r,
i
-.
Besmet na cyberseks
DllïJlÏi.Ëtïfiiï.ï.ï" '1' .._-I* v,
de bron van syfilis
in
Europa.
Volgens haar zijn er volop aanwij-
zingen te vinden dat Columbus het had. Zo waren zijn ledematen verlamd. Dit verklaren sommige
bronnen. En dat l
gedroeg de ontdekkingsreiziger zich op het einde van zijn leven
nogal vreemd. Hoe dan ook, wetenschappers zijn nog lang niet uitgeruzied over de vraag of I Columbus syfilis had.
The History of Syphilis, Claude Quétel, The Johns Hopkins University Press ( 1990): leesbaar handboek over de geschiedenis van syfilis.
www.poxhistory.com : we bsite van Deborah Hayden over bekende syfi lislijders.
bewijst een Amerikaans onderzoek uit 2000. Wetenschappers wilden weten of cyberseks ook leidt tot sekscontacten in het echt. Dat bleek zeker het geval. Sterker nog: de seksbeluste internetters bleken bovengemiddeld vaak onveilige seks met elkaar te hebben. De Sevolgen bleven niet uit. De onderzoekers herleidden een complete syfilisepidemie in de buurt van San Francisco tot één enkele chatroom. Een groep van elkaar besmettende mannen bleek elkaar via dezelfde digitale darkroom te hebben ontmoet.
