11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 6
6
LESBRIEF
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
Docentenhandleiding Inhoud
Sites
Bij het ontwikkelen van deze lesbrief konden we niet vermoeden
De lesbrief is voor de leerlingen ook toegankelijk op de Geosite
dat de lesstof zo actueel zou zijn door de tsunamiramp in Zuidoost-
(www.degeo-online.nl). Als uw leerlingen hiervan gebruik maken
Azië eind december 2004. Japan is regelmatig slachtoffer van der-
hoeft u deze lesbrief niet te kopiëren en komen de kleurenafbeel-
gelijke natuurrampen. In deze lesbrief wordt ingegaan op de
dingen goed tot hun recht. De antwoorden kunnen op een apart
geografische aspecten en de gevolgen voor de bevolking van Japan.
vel papier of in het schrift worden geschreven. Op de site treft u bij de antwoorden op de lesbrief ook enkele artikelen aan.
Niveau De lesbrief is bedoeld voor leerlingen in de onderbouw van havo en
Tal van websites geven uitgebreide informatie over de natuur-
vwo. Met enige hulp en toelichting is het voor de leerlingen in
krachten en -rampen in Japan. Bijvoorbeeld:
vmbo-t ook prima te doen.
–
www.nos.nl/nieuws/artikelen/2004/10/23/aardbevingenjapan.html
De opdrachten sluiten goed aan bij de leerstof van klas 2. In het
–
www.hln.be/hln/cch/det/art_26125.html (Het laatste nieuws)
Basisboek horen de nummers B55 tot en met B63 (Aarde in bewe-
–
www.trouw.nl
ging) bij de opgaven.
Het intikken van trefwoorden als ‘Japan’,‘hurricane’,‘cycloon’,
Uitgegaan wordt van het gebruik van de Grote Bosatlas (52ste
‘orkaan’,‘tsunami’,‘earthquake’ enzovoort in een zoekprogramma,
druk). Het kaartblad De aarde-geologie in de Kleine Bosatlas is ook
levert uitgebreid en prima materiaal op. Kijkt u ook eens onder
bruikbaar.
‘Gids’ en ‘Afbeeldingen’ in Google.
Leerlingenmateriaal Inleiding
Tekst 1
Je kent het sprookje van het meisje Assepoester dat kinderarbeid
De natuur slaat toe
moest verrichten voor haar nare stiefmoeder en hooghartige stiefzusters. Uiteindelijk kwam het met Assepoester helemaal goed: ze
Kozuma - Op zaterdag 2 oktober 2004 sloeg de zoveelste tyfoon
trouwde met een lieve prins en haar moeder en zusjes mochten
van dat jaar toe in Japan. De trieste balans: twee dodelijke
voor altijd in het paleis komen logeren.
slachtoffers, hele stadsdelen overstroomd, afgeknapte hoog-
Het verhaal van Japan lijkt een beetje op dat van Assepoester.
spanningsleidingen en tal van huizen bedolven onder aard-
Japan is een stiefkind van de natuur, maar ontwikkelde zich tot één
verschuivingen.
van de rijkste landen ter wereld.
Op het eiland Kozuma moesten bijna 800 mensen worden
In deze lesbrief gaat het niet over het antwoord op de vraag waar-
geëvacueerd en brandden drie huizen en een tempel tot de
door Japan zo welvarend werd. Die vraag kom je tegen in het les-
grond toe af. De tropische orkaan had nog maar nauwelijks
boek van klas 2. Het gaat hier over de treurige kant van het sprook-
toegeslagen op Kozuma of de inwoners werden opgeschrikt
je. Je zoekt uit wat er allemaal mis is met de natuur in het land.
door een aardbeving met de kracht van 4.7 op de schaal van Richter. De beving richtte gelukkig weinig schade aan en tot
Opdracht 1
opluchting van de kustbewoners werd hij niet gevolgd door een
a
Lees het krantenartikel in tekst 1.
tsunami. Een tsunami is een enorme vloedgolf die soms
b
Welke natuurrampen worden genoemd in het krantenartikel?
optreedt na een aardbeving in zee.
c
Zoek in de Grote Bosatlas kaartblad 140. Welke natuurramp wordt op dit kaartblad vermeld en is niet genoemd in het krantenartikel?
Topografie
Opdracht 2 a
Bekijk kaart 139 in de atlas.
b
Tussen welke breedte- en lengtegraden ligt Japan (inclusief de Ryukyu-eilanden)?
Nu is het niet zo dat iedere Japanner elke dag getroffen wordt door een natuurramp. Als dat het geval was zouden er vast nog maar
c
Hoeveel kilometer lang is Japan (inclusief de Ryukyu-eilanden)?
weinig mensen in dat land wonen.Wat dit betreft is het misschien
d
Noteer de namen van de vier grootste eilanden van Japan.
goed om je eerst een beeld te vormen van de grootte en de welvaart van Japan.
DE GEOKRANT 57
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 7
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
LESBRIEF
7
Opdracht 3 Vul de gegevens in tabel 2 aan. Zoek ze op in de statistiek achterin de Bosatlas. Tabel 2 Kerngegevens van een aantal landen Land
Oppervlakte x Nederland
Bevolkingsaantal
Bevolkingsdichtheid
BNP (koopkracht in euro’s)
Levensomstandigheden
(afgerond in mln)
(inw/km2)
per inwoner
(VN-index)
0,927
Japan VS
225,5x
Bangladesh
3,5x
Duitsland
8,6x
Brazilië Nederland
1x
276 mln
29
16.229
897
9.938
83 mln
232
173 mln
20
0,906
16 mln
4.985
0,739
19.200
0,921
Opdracht 4
De natuur als vriend?
Wat valt je op wanneer je Japan vergelijkt met de andere landen
Veel landen ontlenen een deel van hun welvaart aan de gaven van
die in tabel 2 vermeld staan?
de natuur, zoals uitgestrekte naaldbossen of rivieren die veel stro-
Bekijk ook de foto’s 3a, b en c.
mend water leveren voor de opwekking van electriciteit. Denk bij het laatste maar aan Noorwegen.
Opdracht 5 Noem nog eens drie voorbeelden van waardevolle natuurlijke hulpbronnen. Het zou kunnen zijn dat de hoge welvaart in Japan mede te danken is aan dit soort cadeautjes uit de schatkamer van de natuur. Bij opdracht 6 tot en met 9 ga je onderzoeken of de natuur een vriend of een vijand is voor Japan.
Foto 3a Tokyo
Foto 3b Hogesnelheidstrein
DE GEOKRANT 57
Foto 3c Tokyo
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 8
8
LESBRIEF
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
Figuur 4 Temperatuur en neerslag in Japan
Sapporo (Hokkaido)
Tokyo
Niigata
43 °NB 17,2 m + zeeniveau temperatuur gemiddeld 8,2 °C per jaar neerslag gemiddeld 1,130 mm per jaar
36 °NB 5,3 m + zeeniveau temperatuur gemiddeld 15,6 °C per jaar neerslag gemiddeld 1,405 mm per jaar
38 °NB 1,9 m + zeeniveau temperatuur gemiddeld 13,2 °C per jaar neerslag gemiddeld 1,788 mm per jaar
mm 400
40
mm 400
40
30
350
30
350
30
350
20
300
20
300
20
300
10
250
10
250
10
250
0
200
0
200
0
200
-10
150
-10
150
-10
150
-20
100
-20
100
-20
100
-30
50
-30
50
-30
50
0
-40
0
-40
40
-40
°C
j
f m a m j
j
a s o n d
°C
j
f m a m j
j
a s o n d
mm 400
°C
j
f m a m j
j
a s o n d
0
Opdracht 6 a
Bekijk figuur 4. Wat mag je verwachten van de gemiddelde temperatuur in Japan als je de breedteligging van het land vergelijkt met Nederland?
b
Gebruik in de Grote Bosatlas kaartblad 180.
Kaart 5 Vlakke en laaggelegen gebieden in Japan
Vergelijk de Japanse klimaatgegevens met de temperatuur en neerslag in Amsterdam. Wat valt je op met betrekking tot de zomer-
HOKKAIDO
temperatuur in Japan? c
Wat valt je op als je let op de hoeveelheid neerslag die in Japan valt en op de verdeling ervan over het jaar?
d
Geldt de uitspraak ‘Japan heeft de natuur als vijand’ als het gaat om het klimaat? HONSHU
Opdracht 7 a
Gebruik kaartblad 139 van de Grote Bosatlas en kleur in kaart 5 de gebieden die vlak en laaggelegen zijn groen. Ze zijn heel geschikt voor de land- en tuinbouw.
SHIKOKU
KYUSHU
De ruimte voor landbouw en stedelijke bebouwing is beperkt. Slechts twaalf procent van het landoppervlak van Japan is in gebruik als landbouwgrond. b
Leg uit waarom lang niet alle laaggelegen vlakke gebieden kunnen worden gebruikt
De ruimte voor landbouw en stedelijke bebouwing in beperkt. Slechts twaalf procent van het landoppervlak van Japan is in gebruik als landbouwgrond
voor de land- en tuinbouw.
0
160 km
N
schaal 1: 16.000.000
DE GEOKRANT 57
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 9
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
Cirkeldiagram 6a
Opdracht 8
LESBRIEF
Cirkeldiagram 6b eigen productie
waterkracht
Hoe voldoet Japan aan zijn enorme
vernieuwbare energiebronnen
energiebehoefte? De cirkeldiagrammen 6a en 6b vertellen
aardgas
een minder gunstig verhaal over de natuurlijke hulpbronnen van Japan.
kernenergie
a
aardolie
Welke conclusie kun je trekken uit diagram 6a? Cirkeldiagram 6b laat zien welke energiebronnen de Japanners gebrui-
invoer
steenkool
ken om de boel draaiend te houden. b
Leg uit waarom je in Japan een groter
Percentage invoer van de totale energiebehoefte in 2003
Aandeel van de energiebronnen in % van het totale verbruik
aandeel van waterkracht in de energievoorziening zou mogen verwachten. c
Verklaar waarom het aandeel van de waterkracht toch maar klein is.
Kaart 7
Opdracht 9 De pijlen in kaart 7 geven de invoerstromen van een aantal belangrijke grondstoffen en hulpbronnen weer. Je kunt in de atlas terugvinden welke het zijn. Kijk maar op kaartblad 141. a
Geef de legendablokjes een verschillende kleur en schrijf erachter om welke hulpbron het gaat. Kleur daarna de pijlen in om je kaartje compleet te maken.
b
Welke conclusie kun je trekken uit het
Door een groot tekort aan grondstoffen moet Japan er veel van invoeren
door jou gemaakte kaartje?
0
= ....................................................
= ....................................................
= ....................................................
= ....................................................
2800 km
Cartoon 8
De natuur als vijand Opdracht 10 Wat wil de tekenaar van cartoon 8 laten zien?
DE GEOKRANT 57
N
schaal 1 : 280.000.000
9
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 10
10
LESBRIEF
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
Tekst 9
De volgende ochtend was snel duidelijk hoe verwoestend de beving
Na orkanen treffen nu aardbevingen Japan
was geweest. Alsof een reuzachtige vuist op huizen en wegen had
Een avond van schokken en bevingen: na jaren van relatieve rust
geslagen, zo zag het bergachtige landschap eruit. Door vernielde
ervaren de Japanners weer hoe het is om in een van de aard-
wegen waren sommige dorpen totaal geïsoleerd. Helikopters vlogen
bevingsgevoeligste landen ter wereld te wonen.
daar af en aan met gewonden. Langzaam steeg het dodental. De meeste slachtoffers lagen onder het puin van hun ingestorte huizen.
TOKYO - De eerste beving was de hevigste, maar de daaropvolgende
Ook al maakt iedereen die in Japan woont regelmatig kleinere aard-
aardbevingen en naschokken mochten er ook zijn. Door de reeks
bevingen mee, de immense kracht van zaterdag zorgde voor paniek
bevingen van zaterdagavond 23 oktober kwamen zeker 21 mensen
en angst. “Het was doodeng om die verticale schokken mee te
om het leven en raakten meer dan 2000 anderen gewond.
maken, om de aarde recht onder je te voelen bewegen”!, zei een man uit Ojiya, het zwaarst getroffen plaatsje, op de televisie. “Toen het
De provincie Niigata in het noordwesten van Japan werd om even
begon ben ik onder tafel gaan zitten”, vertelde een vrouw uit hetzelf-
voor zes uur ’s avonds verrast door een aardbeving van 6.8 op de
de plaatsje. “Alles in de kamer viel op de grond, zelfs de televisie.”
schaal van Richter. Het dieptecentrum lag twintig kilometer onder de
Een hoogbejaarde man zei dat het geluid van de beving veel indruk
grond. De schokken waren zo hevig dat ze op bijna het hele Japanse
op hem had gemaakt.
hoofdeiland Honshu duidelijk voelbaar waren. In de hoofdstad Tokyo, 200 kilometer verderop, trilde het nog zo sterk
De zaterdagavond was ook angstig omdat de bevingen maar niet
dat kleine voorwerpen in huis omvielen en schilderijen klapperden
leken op te houden. Nauwelijks bekomen van de eerste schok, teis-
tegen de muren. Zoals altijd bij een aardbeving toonden de publieke
terde binnen een kwartier een tweede aardbeving het gebied en weer
tv-zenders binnen luttele minuten waar het centrum van de schok
een kwartier later was er een derde schok. Later op de avond en de
zich bevond. Het vermoeden rees dat Niigata zwaar getroffen moest
volgende dag volgden nog een aantal naschokken. Een paar hon-
zijn, maar vanwege de duisternis was de omvang van de schade nog
derdduizend huishoudens kwamen zonder elektriciteit te zitten. Veel
onbekend.
inwoners van Niigata durfden niet in hun huizen te blijven en gingen naar de scholen en sporthallen die waren ingericht voor opvang.
Opdracht 11
Opdracht 12
a
a
In de laatste duizend jaar heeft Japan meer dan 227 grote aardbevingen gehad. Lees tekst 9 en bekijk ook tabel 10.
Figuur 11 laat het onderduiken van de oceaanbodem onder het vasteland zien. De kaartjes 12a en 12b tonen het verspreidingspatroon van aardbevingen.
Tabel 10 De twee belangrijkste aardbevingen van de twintigste eeuw jaar
naam
schaal v.
slachtoffers
schade
140.000 doden
Bijna totale verwoesting
Richter 1923
Grote
8,2
Wat valt je op in het verspreidingspatroon van kaart 12b? b
Geef de verklaring voor het patroon dat je beschreven hebt. Je kunt ook kaart 140D in de atlas gebruiken.
Kanto-
van Tokyo. Oevers van de
beving
Baai van Tokyo komen meer
Figuur 11 Convergentie van een oceanische en een continentale plaat vulkanische boog
dan 70 meter omhoog 1995
Grote
6,8
5.500 doden,
100.000 huizen vernield,
Hansjin-
415.000
185.000 gebouwen gedeel-
beving
gewonden
sediment
trog
zeeniveau continent
telijk beschadigd. Stadssnelweg van Kobe ingestort
su
bd
uc
b
Lees in het Basisboek B60 ‘Platen en breuken’ en gebruik de
tie
zo n
e
kaartjes 140A en B uit de atlas. Welke van de platenbewegingen is de oorzaak van de aardbeving in de provincie Niigata?
DE GEOKRANT 57
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 11
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
LESBRIEF
11
Tekst 13
Aardbevingsgolven
De secundaire (S-)golven (figuur 15) komen, omdat ze ietsje langzamer zijn, achter de primaire golven aan. Ze duwen gesteenten
Vanuit een aardbevingshaard bewegen zich schokgolven (ook wel
omlaag en omhoog in een soort schommelende beweging.
seismische golven genoemd) als concentrische ringen door de
Ten slotte zijn er de oppervlaktegolven (figuur 16): trillingen die
aardkorst. Ze bereiken eerst het epicentrum (het punt op het aard-
zich over de grond voortplanten. Ze zijn traag maar hebben een
oppervlak dat direct boven de aardbevingshaard ligt) en doen van
verwoestende kracht en ze veroorzaken de meeste schade. Het
daaruit hun vernietigende werk.
ene type oppervlaktegolven beweegt zich van links naar rechts,
Seismologen hebben ontdekt dat er verschillende soorten aard-
het andere type beweegt zich op en neer, zoals de golven in de zee.
bevingsgolven zijn. Aardbevingstrillingen die zich diep onder de
Omdat al deze golven op verschillende manieren huizen en andere
grond voortplanten heten volumegolven. Deze volumegolven
bouwsels door elkaar schudden, is het verbazingwekkend dat er
worden onderverdeeld in primaire en secundaire golven.
na een hevige aardbeving nog een steen op de andere ligt. In rijke
De primaire (P-)golven (figuur 14) bewegen zich met grote snel-
landen als Japan en de Verenigde Staten worden echter steeds
heid, maar liefst vijf kilometer per seconde, door de aarde. Hierbij
meer bouwmethoden en materialen toegepast die de schade
trekken en duwen ze afwisselend aan gesteenten, die daardoor
zodanig beperken, dat er inmiddels sprake is van ‘earthquake
natuurlijk ingedrukt en uitgerekt worden.
proof’ gebouwen.
Kaart 12a Het spreidingspatroon van alle aardbevingen
Opdracht 13 a b
Lees tekst 13 en bekijk figuur 14,15 en 16. Leg uit waarom een torenflat op een dikke rubberen fundering, een aardbeving schadevrij kan doorstaan?
c
Hoewel de naschokken van een aardbeving meestal laag scoren op de schaal van Richter, vallen er door deze naschokken naar verhouding veel slachtoffers. Verklaar dit.
Opdracht 14 0
2800 km
N
schaal 1 : 280.000.000
a
Zoek in je Basisboek het basisbegrip op waarin je iets kunt lezen over tsunami’s.
b Kaart 12b Het spreidingspatroon van aardbevingen met een dieptecentrum van meer dan
Verklaar waarom een dergelijke vloedgolf in de richting van de Japanse kust
100 kilometer
steeds hoger wordt, terwijl de snelheid ervan afneemt. c
Leg met behulp van kaart 140B in de Grote Bosatlas uit waarom ook de Japanse westkust (zie kaart 17) ernstig bedreigd wordt door tsunami’s.
Opdracht 15 a
Orkanen in Japan hebben een dierennaam. Lees tekst 18, het verhaal over Tokage (Hagedis).
b
Verklaar waarom aardverschuivingen en modderlawines vaker voorkomen in
0
2800 km
N
schaal 1 : 280.000.000
DE GEOKRANT 57
heuvelland met bamboebossen.
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 12
12
LESBRIEF
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
Figuur 14 De voortplanting van primaire golven
Figuur 16 Twee soorten oppervlaktegolven
Bewegingsrichting van de golf
Bewegingsrichting van de golf
Kaart 17 Tsunami's bedreigen de Japanse kusten
HOKKAIDO
Beweging srichting van de go lf
HONSHU
Figuur 15 De voortplanting van secundaire
Tokyo
golven
SHIKOKU KYUSHU 0
270 km
N
schaal 1: 27.000.000
Tekst 18
De Hagedis slaat toe Tokage was tyfoon nummer 23 van het orkaanseizoen 2004 en had een enorm bereik. Terwijl het middelpunt honderden kilometers verderop bewoog, kampte bijvoorbeeld de hoofdstad Tokyo met indrukwekkende uitlopers. Om vier uur ’s middags werd het donker en veranderde de gewone regen in een stortvloed. Waar hij raasde, veroorzaakte Tokage vele vernielingen en overstromingen. Dodelijke slachtoffers vielen onder meer door verraderlijke modderstromen. Een 24-jarige vrouw uit Ehime kwam om toen zij werd bedolven onder zo’n modderlawine. Een 31jarige man overleefde het niet toen zijn auto in de buurt van Miyazaki in een gezwollen riviertje terechtkwam. De tyfoon had een extra verwoestende kracht omdat sommige delen van Japan nog kwetsbaar waren na eerdere tyfoons. Nog geen twee weken eerder hield tyfoon 22 Beweging sric
hting van
flink huis. Vooral heuvelachtige gebieden met veel bamboe leveren veel risico op. de golf
Bamboebomen hebben namelijk geen diepe wortels.
DE GEOKRANT 57
11227004_Geokrant 57 14-02-2005 15:39 Pagina 13
J A PA N , A S S E P O E S T E R I N A Z I Ë
LESBRIEF
13
Opdracht 16 Orkanen ontwikkelen zich uit onweerswolken die zich opstapelen boven warme zeeën.Wanneer de temperatuur van het zeewater hoger is dan 27º Celcius kan de warme, vochtige lucht in een steeds sneller ronddraaiende beweging raken. De pasgeboren tropische cycloon trekt naar het westen en zal op hogere breedte uiteindelijk afbuigen en op die manier bijvoorbeeld over Japan razen. Zie kaart 20. a
Bekijk figuur 21, de spreiding van het aantal orkanen (tyfoons) over het jaar.
b
In welke maanden komen verreweg de meeste orkanen voor op het noordelijk halfrond?
Foto 19 Orkaan Tokage op weg naar Japan
c
Leg uit waarom er juist in die maanden zoveel orkanen voorkomen?
d
In welke maand lopen de Japanners volgens kaart 140C in de Grote Bosatlas de meeste kan getroffen te worden door een tyfoon?
Kaart 20 Trekrichting van supertyfoon Ma-on (oktober 2004)
Opdracht 17 In een land als Bangladesh is het aantal slachtoffers ten gevolge van een
HOKKAIDO
orkaan vaak veel groter dan in Japan, terwijl in het laatste land de kosten van schade aan gebouwen en installaties aanzienlijk hoger zijn. Verklaar dat met behulp van tekst 22. Tekst 22
HONSHU
Dankzij alle ervaring met wervelstormen kan Japan snel maatregelen nemen. Bij een heftige tyfoon treedt een compleet draaiboek in werking. Zo liet de televisie de hele dag zien waar de tyfoon Tokage was,
10 oktober 06.00 uur KYUSHU
0
SHIKOKU
270 km
N
wat de snelheid was en in welke richting hij trok. De orkaan legde bin-
9 oktober 18.00 uur 9 oktober 12.00 uur 9 oktober 06.00 uur
nen de kortste keren een groot deel van het verkeer stil. De reizigers werden voortdurend op de hoogte gehouden en onmiddellijk werden bijna 900 binnenlandse vluchten geschrapt en werd de hogesnelheidslijn in een groot deel van het land urenlang stilgelegd.
schaal 1: 27.000.000
Weggaan of blijven?
GEO krant figuur 21 Figuur 21 57 Delesbrief gemiddelde spreiding van het aantal orkanen over het jaar (waarneming van1886 tot 1996) op het noordelijk halfrond 100
Opdracht 18
aantal orkanen (per 100 jaar)
‘De situatie waarin Japan zich bevindt ten opzichte van de natuur is in zekere zin verge-
90 begin van het orkaanseizoen
80
lijkbaar met Nederland.’
einde van het orkaanseizoen
a
70
bedoeld.
60
b
50
orkanen
Bedenk ten slotte een aantal redenen waarom de inwoners van Japan en van
40
Nederland toch in hun gebied blijven
30
wonen.
20
DE GEOKRANT 57
31 dec.
1 dec. 10 dec. 20 dec.
1 nov. 10 nov. 20 nov.
1 okt. 10 okt. 20 okt.
1 sept. 10 sept. 20 sept.
1 aug. 10 aug. 20 aug.
1 juli 10 juli 20 juli
1 juni 10 juni 20 juni
1 mei 10 mei 20 mei
10 0
Maak duidelijk hoe deze uitspraak is
