Santa Maria Maggiore KCV Rome-verslag
Matthijs Melissen Klas 6B Stedelijk Gymnasium Breda
September 2003
Santa Maria Maggiore, kerk op de Esquilijn
De Santa Maria Maggiore is de grootste van de tachtig Maria-kerken die Rome rijk is. Om die reden wordt zij Maggiore, ‘de meerdere’, genoemd. Hoewel de kerk zich buiten het eigenlijke Vaticaanstad bevindt, is het toch een pauselijke kerk en ligt de kerk op Vaticaans grondgebied. De andere pauselijke basilieken zijn de Sint-Pieter, de Sint-Jan van Lateranen en de Sint-Paulus-buiten-de-muren. Een Rooms-katholieke pelgrim volgt normaal gesproken een route langs deze vier kerken. In elke kerk zegt hij bepaalde voorgeschreven gebeden op. Daarna kan hij ook nog de S. Lorenzo, de S. Croce in Gerusalemme en de S. Sebastiano bezoeken. Dit is de route van ‘Zeven kerken van Rome’. De Santa Maria Maggiore is gebouwd op de Esquilijnse heuvel. Kerken werden in de tijd dat de Santa Maria Maggiore werd gebouwd vaak om heuvels geplaatst, om ze letterlijk boven hun omgeving te laten uitsteken. De Esquilijnse wijk was ooit de meest ongezonde wijk van Rome. Hier bevond zich de begraafplaats voor slaven en dieren. Dit veranderde toen Gaeus Maecanas, adviseur van keizer Augustus, hier zijn paleis bouwde. Hij nodigde de beste kunstenaars van Rome uit om in zijn wijk te komen wonen. Onder andere Ovidius kwam er wonen, en ook Vergilius en Horatius zouden er een huis hebben gekregen. Zo werd deze stinkende wijk omgetoverd tot een wijk van dichters en andere kunstenaars.
De voorgevel van de Santa Maria Maggiore
Op het plein voor de kerk, de Piazza Santa Maria Maggiore, staat de enige overgebleven zuil uit de Basiliek van Constantijn. Er bovenop staat een Mariabeeld. Overigens staat op elke belangrijke zuil in Rome een heiligenbeeld: Petrus op de zuil van Trajanus, Paulus op de zuil van Marcus Aurelius en hier dus Maria. Op de Piazza dell’ Esquilino, het plein achter de kerk, bevindt zich een groot trappencomplex. Deze trappen werden vroeger op de knieën beklommen door vrouwen om geweld in het huwelijk te laten ophouden. De obelisk op het plein is afkomstig uit het Mausoleum van Augustus. De klokkentoren dateert uit 1376. Deze is 75 meter hoog, en daarmee de hoogste van Rome. De spits werd er pas in de 16e eeuw op gezet. De klok wordt elke avond om half 10 in de zomer en ’s winters om half 9 geluid. Oorspronkelijk was dit bedoeld om reizigers in de Campagna Romana, de wijk om de kerk heen, waar veel mensen verdwaalden in het warrige stratenpatroon, de weg te wijzen. De kerkgevel dateert uit 1743 en is gebouwd door Ferdinando Fuga. Hij had de gevel oorspronkelijk ontworpen voor de Sint-Jan van Lateranen, een andere kerk in Rome, maar hiervoor werd een ander ontwerp gekozen, ten koste van het plan van Fuga. De gevel werd vóór de oorspronkelijke façade geplaatst. Deze is overigens versierd met mozaïeken en te zien vanaf het balkon op de eerste verdieping. De traptreden die naar de ingang van de kerk leiden, zijn net zo breed as de kerk oorspronkelijk was. De rest is er allemaal later bijgebouwd. De kerk heeft een barokke buitenkant, maar van binnen is de kerk in essentie nog een vroeg christelijke basiliek. Afbeelding voorpagina: het plein en de kerk van Santa Maria Maggiore, Giovanni Paolo Pannini, 1744, olie op doek, Palazzo Quirinale, Rome.
Plattegrond 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.
Trappen Voorhal Middenschip Monument voor Paus Clement IX Buste van Costanzo Patrizi Doopkapel Sacristie Fragmenten van reliëfs Fragmenten van reliëfs Fresco’s van de Evangelisten Zuil voor de bekering van keizer Henry tot het Christendom Kapel van de heilige relikwieën ‘De annunciatie’ Sixtijnse kapel Monument voor Paus Sixtus V Monument voor Paus St. Pius V Tabernakel van het Heilige Sacrament Crypte met kribbe en tombe van St. Jerome Sacristie van de Sixtijnse Kapel, met kleren van St. Pius V Tombe van Consalvo Cardinal Rodriguez Hinojosa Triomfboog Confessio Hoofdaltaar Mozaïek ‘De kroning van de Maagd’ Tombe van Clement Merlini Boghese-kapel Monument voor Paus Paul V Oude afbeelding van Maria Monument voor Paus Clement VIII Sacristie van de Borghese-kapel Sforza-kapel Cesi-kapel Monument voor Paus Nicolaas IV Buitenkant Borghese-kapel Buitenkant apsis
IV
Plattegrond van de Santa Maria Maggiore
Sneeuw in augustus
Tijdens de nacht van 4 op 5 augustus 352 kreeg de patriciër Julianus, grondeigenaar van de Esquilijnse heuvel, een droom, waarin Maria hem vertelde dat hij een kerk moest bouwen, op de plek waar de volgende dag sneeuw zou liggen. Inderdaad lag er de volgende dag, midden in de zomer, sneeuw op een bepaalde plek op de heuvel. Later bleek dat paus Liberius hetzelfde had gedroomd, waarop Julianus besloot het bouwen van de kerk te financieren. Paus Liberius tekende de plattegrond van de kerk in de sneeuw en de kerk werd gebouwd. De kerk werd Basiliek van Sicinus genoemd. Om de legende wordt de kerk ook wel Maria-ter-Sneeuw, of, naar de paus, Liberiana genoemd. Het sneeuwwonder wordt nog steeds elk jaar op 5 augustus herdacht. Men laat dan om halfelf ’s ochtends in de Borghese-kapel witte bloemblaadjes op de gelovigen neerdalen. Vlakbij de Santa Maria Maggiore heeft men de resten van een Romeins bouwwerk gevonden. Dit was waarschijnlijk een tempel voor Juno, vermoedelijk gebouwd in 375 voor Christus. De reden voor de bouw van de Santa Maria Maggiore is mogelijk de verering van de heidense Junotempel te verplaatsen naar de christelijke Maria-kerk. Vanaf 432, tachtig jaar na het wonder van de sneeuw, werd de Basiliek van Sicinus gedurende 8 jaar volledig herbouwd. Beter gezegd, op de plaats van de basiliek werd een geheel nieuwe kerk opgebouwd. De nieuwe kerk ging Santa Maria Maggiore heten. Sixtus III was toen paus. De aanleiding
voor de herbouw was het Concilie van Efese, een bijeenkomst van bisschoppen, in 431, waarbij het goddelijk moederschap van Maria als dogma werd geproclameerd. Een andere lezing van het verhaal zegt dat de basiliek van Sicinus nooit heeft bestaan en dat de eerste kerk die hier gebouwd werd meteen de Santa Maria Maggiore was, en dat de kerk pas 80 jaar na het sneeuwwonder gebouwd was. Hoewel er geen archeologische bewijzen voor de kerk van Sicinus gevonden zijn, lijkt mij dit niet waarschijnlijk, omdat Ammianus Marcellinus melding van deze eerdere kerk maakt in zijn ‘historiae’: “constatque in basilica Sicinini ubi ritus christiani est conventiculum uno die reperta CXXXVII cadavera peremptorum”. Er wordt verteld dat in 366 er in de Basiliek van Sicinus een ruzie plaats vond tussen twee potentiële opvolgers van paus Liberius, die net gestorven was: Damasus en Usrinus. Toen Damanus aan de winnende hand was, bezetten aanhangers van Usrinus de kerk. De stadsprefect ontruimde de kerk hierop, maar er vielen wel 137 doden. Uiteindelijk werd Damasus paus, en Ursinus tegenpaus.
Eeuwige Spaanse steun Rechts in de voorhal staat een beeld van Koning Filips VI van Spanje. Het beeld is ontworpen door Bernini en uitgevoerd door Girolama Lucente. Zijn beeld staat hier omdat hij de kerk heeft beloofd dat Spanje tot in de eeuwigheid jaarlijks vierduizend Scudi, tweeëntwintig karaats gouden munten, aan de kerk zal schenken. Sindsdien zijn de Spaanse koningen automatisch erekanunnik van deze kerk. Helemaal links in de hal staat de Porta Sancta, heilige deur. Deze gaat alleen open in jubeljaren, een keer in de vijfentwintig jaar.
Schip
De zoldering van de basiliek is waarschijnlijk ontworpen door Giuliano da Sangallo. Er wordt verteld dat hij versierd is met het eerste goud dat Columbus uit Amerika had meegebracht. Het goud zou geschonken zijn door de Spaanse koning Ferdinand, waarschijnlijk als dank aan de paus, omdat hij Zuid-Amerika in tweeën had verdeeld, en daarbij de helft aan Spanje had gegeven. Op de grond van het schip ligt cosmatenwerk gelegd door Di Cosma. Om te laten zien hoe uniek God was, legde Di Cosma nooit meer dan eens het zelfde kleurenpatroon. Rechts voorin het schip bevindt zich het graf van Clemens XI. Hij wilde in de Santa Maria Maggiore begraven worden, dus werd er in de kerk een monument voor hem gebouwd. Clemens stierf echter voordat dit klaar was, dus werd hij tijdelijk in de Sint-Pieter bijgezet. Meteen na de dood van Clemens ontstonden er geruchten over zijn bovennatuurlijke krachten. Zo verklaarde een geestelijke dat Clemens hem van zijn blindheid genezen zou hebben. Door deze verhalen werd het graf van Clemens druk bezocht, en sommige bezoekers wilden zijn kracht zelfs openbreken. Daarop werd in hoog tempo het graf in de Santa Maria afgemaakt en het stoffelijk overschot overgeplaatst. Sindsdien zijn er geen verdere wonderen gemeld.
Het interieur van de kerk.
Maria: de onbevlekte ontvangenis Onder het altaar worden verschillende relikwieën bewaard. Zo beweert men dat hier resten van de kribbe van Jezus, wat stro waarop Hij zou hebben gelegen, wat stenen uit de stal en enkele fragmenten van Zijn windsels liggen. Elk jaar op 24 december worden deze stukken door de kerk gedragen en vervolgens tentoongesteld. Ook worden er beenderen van Sint-Marcus bewaard. Voor het altaar zit een biddende Pius IX. Deze sprak op 8 december 1854 het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria uit. Met deze uitspraak verklaarde hij dat "de leer dat de allerzaligste Maagd Maria vanaf het eerste ogenblik van haar Ontvangenis door een enige bijzondere genade en bevoorrechting van de almachtige God, omwille van de verdienste van Christus Jezus, de zaligmaker van het menselijk geslacht, van alle smet van de erfzonde vrij is bewaard, door God is geopenbaard en door alle gelovigen als waarheid aanvaard moet worden". Vier jaar na het uitspreken van het dogma verscheen Maria in het Franse Lourdes aan het eenvoudige en ziekelijke meisje Bernadette Soubirous. Op de vraag wie zij was antwoordde Maria: "Ik ben de Onbevlekte Ontvangenis" en bevestigde hiermee de uitspraak van paus Pius IX. Rechts van het altaar is het graf van de familie Bernini te vinden. Deze man heeft veel kunstwerken in Rome ontworpen. In 1075 wilde paus Gregorius VII hoge geestelijken excommuniceren die door de keizer waren aangesteld. Tijdens de kerstmis in de Santa Maria Maggiore werd de paus daarom ontvoerd door soldaten van Cencius, een Romeinse keizersgezinde aristocraat, terwijl hij het misoffer opdroeg. Nadat de paus de volgende dag door het volk bevrijd was, werd hij op een witte muilezel naar de kerk gebracht en vervolgde hij zijn mis vanaf exact hetzelfde punt waar hij de vorige dag gebleven was. De Santa Maria Maggiore speelt sowieso een belangrijke rol in de machtsstrijd tussen paus en keizer. Het was namelijk de eerste kerk die door de paus was opgericht. Voorheen bepaalde de keizer altijd over de plek en inrichting van heiligdommen. De bouw van de Santa Maria Maggiore geeft dus de toenemende macht van de paus aan.
Kroning van Maria
De mozaïeken in de Santa Maria Maggiore zijn vrijwel volledig intact gebleven. Het apsismozaiek is gemaakt door Jacopo Torriti in 1295. Dat weten we zo precies, omdat deze kunstenaar zijn werk linksonder heeft gesigneerd. De koepel toont de kroning van Maria. Links daarvan zijn de figuren Petrus, Paulus, Fransiscus en paus Nicolaas IV, de opdrachtgever van het werk, te zien. Rechts staan Johannes de Doper, de Evangelist Johannes, Antonius en Jacopo Colonna, die kardinaal van de Santa Maria Maggiore was toen het mozaiek gemaakt werd. Dit werkt drukt uit dat Maria lijfelijk in de hemel kon worden opgenomen, nog voor het laatste oordeel, omdat ze gevrijwaard was van de erfzonde. Op de triomfboog staan verhalen uit het leven van Maria uitgebeeld. Bovenaan staat Jezus op een troon afgebeeld. Links op de boog staat de annunciatie, de aanbidding door de Drie Koningen en de kindermoord van Bethlehem. Rechts zijn Christus in de tempel, de vlucht naar Egypte en de Drie Koningen voor Herodes te zien. Langs de wand van het middenschip staan 28 mozaieken met verhalen uit het Oude Testament, over onder andere Abraham, Isaäk, Jakob en Mozes. Er is een tegenstelling tussen de linker- en rechtermuur: links staan verhalen die gebeurd zijn voordat God aan Mozes de stenen tafelen overdroeg en rechts de verhalen daarna. Ze dateren uit de 5e De apsis en triomfboog eeuw en zijn met 180 kleuren steentjes gemaakt.
De doopkapel: twintig jaar roem… In de doopkapel bevindt zich hoog tegen de linker muur een beeld van een ambassadeur uit Congo. Het beeld hoort bij het graf van Antonio Emanuele Funta (Vunda). De koning van Congo stuurde hem als gezant naar de paus. De reis nam echter twee jaar in beslag, omdat hij onderweg enkele keren door Nederlandse piraten beroofd werd. Een jaar na zijn aankomst in Rome stierf hij. Paulus V vond dat hij dit monument verdiende, maar toen 20 jaar later de volgende ambassadeur uit Congo aankwam, droeg de volgende paus het beeld aan hem op en verving het onderschrift.
De Sixtijnse kapel: dertiende-eeuwse kerststal
Aan de rechterkant van de kerk ligt de Sixtijnse kapel, ook wel de kapel van het Allerheiligste Sacrament genoemd. De kapel werd van 1584 tot 1587 gebouwd door Domenico Fontana voor paus Sixtus V. De Sixtijnse kapel in het Vaticaan werd overigens gebouwd voor Sixtus IV. Hier worden zes figuren bewaard van een dertiende-eeuwse kerststal. Sinds een van de beelden werd gestolen en teruggevonden in de Tiber, worden ze alleen nog tentoongesteld in de week voor Kerstmis. In de Sixtijnse kapel bevinden zich de graven van Sixtus V (rechts) en Pius V (links). Sixtus V bestreed de roversbendes die reizigers op weg naar Rome overvielen. De afgehakte hoofden van de struikrovers zijn op het graf te zien.
De Borghesekapel: kapel met historie
De Borghesekapel bevindt zich links achteraan. Ze is gebouwd in 1611, en vernoemd naar paus Paulus V Borghese. De kapel wordt ook wel Paolinekapel genoemd, naar Pauline Bonaparte, die is bijgezet in deze kerk. Boven het altaar in de kapel hangt een afbeelding van madonna met kind. Deze afbeelding zou zijn geschilderd dood de apostel Lucas, en afgemaakt door engelen. In werkelijk zijn het Byzantijnse iconen, die er voor de gelovigen zo vreemd en oud uitzagen, dat men op het idee kwam dat Lucas ze zou hebben gemaakt. Al in 590 werd het schilderijtje door de stad gedragen om een einde van de pestepidemie af te smeken. Ooit wilde iemand paus Marinus I vermoorden in deze kapel. Maria keek de man echter boos aan, waarop de man meteen blind werd, en de moord verijdeld was. Ook tijdens de mis van Gregorius I de grote gebeurde hier een wonder: toen hij de woorden ‘Dominus vobiuscum’, de heer zij met u, uitsprak, was plotseling links en rechts van het schilderij een engelenkoor te zien, dat ‘et cum spiritu tuo’, ‘en met uw geest’, zong. Sinds die gebeurtenis zijn deze woorden een vast onderdeel van de mis geworden. Er hebben meerdere historische gebeurtenissen in deze kapel plaatsgevonden. Er werden enkele pausverkiezingen gehouden, en het huwelijk tussen van prinses Irene van Nederland met Carlos-Hugo van Bourbon werd hier ingezegend.
In hoc signo…
Op de binnenplaats van de kerk staat een zuil in de vorm van een kanonsloop. De zuil is gemaakt ter ere van Handrik IV, koning van Frankrijk, toen hij zich in 1593 bekeerde tot het katholicisme. Op de kanonsloop staat ‘In hoc signo vinces’, in dit teken zult u overwinnen. Het is niet duidelijk of de koning dacht dat de spreuk op het kruis of op de kanonsloop sloeg...
Overdaad schaadt… Zoals al eerder vermeld, zijn er aan de Santa Maria Maggiore in de loop van de geschiedenis steeds gedeelten bijgebouwd. Aan de voorgevel is dit ook te zien: de gevel ziet er niet uit als een eenheid. Daarom vind ik de gevel van de Santa Maria Maggiore minder mooi dan bijvoorbeeld de gevel van de Sint Pieter. De klokkentoren staat niet in het midden van het verder redelijk symmetrische gebouw. Ook dit doet het vooraanzicht van de kerk naar mijn mening geen goed. De achterkant van de kerk met het trappencomplex vind ik wel mooi. Helaas was dit tijdens ons bezoek in restauratie. Ook het plein aan de voorkant ziet er wel mooi uit. De binnenkant van de kerk ziet er uit als een basilica. De bouw is waarschijnlijk vooral door de gebruiksfunctie bepaald: er moesten zoveel mogelijk mensen in kunnen. Dit heeft positieve en negatieve gevolgen voor het uiterlijk: de kerk is erg ruim, maar doet ook erg leeg aan. De leegte binnenin wordt gecontrasteerd door de overdaad langs wanden en dak.
Het schip heeft een plat plafond, dat versierd is met gouden cassetten. Al dit goud is erg overdadig. Ik vind een dak waarop schilderingen of mozaïeken staan rustiger, en daardoor mooier. Daarnaast is een rond dak naar mijn mening indrukwekkender dan een plat dak, maar waarschijnlijk was de bouwkunst nog niet zo ver toen de Santa Maria Maggiore gebouwd werd. De witte zuilen in de kerk maken het geheel echter weer rustiger. De zijwanden van de kerk bestaan uit twee delen: eerst een open laag bestaande uit zuilen, en daar bovenop een dichte laag, bedekt met mozaïeken en schilderingen. Doordat de muur uit twee lagen bestaat, lijkt de kerk minder hoog dan de andere grote kerken in Rome. Het Cosmatenwerk op de vloer in de Santa Maria Maggiore is wel mooi. Het is inderdaad vreemd dat het zelfde kleurenpatroon zich nooit herhaald. Het altaar is druk met goud versierd. Bij het altaar vind ik de drukte echter minder storend dan in de rest van de kerk, omdat het hier maar om een relatief kleiner geheel gaat. De bedoeling van de apsis is de opname van Maria in de hemel duidelijk te maken. De kunstenaar is er best goed in geslaagd dit idee over te brengen. De apsis is rijk versierd, voornamelijk met goud. Je zou dit op kunnen vatten als een uitbeelding van de hemel. Maria is samen met God in het apsismozaïek duidelijk de belangrijkste persoon. Ten eerste blijkt dit uit het feit dat ze centraal in het midden is afgebeeld, en ten tweede uit het feit dat ze groter is afgebeeld, ongeveer even groot als God. Een bewijs dat de kroning van Maria een belangrijke gebeurtenis is, vormen de haar omringende heiligen, die allemaal tegen haar opkijken.
Bronvermelding Boeken: • Luc Verhuyck, SPQR Anekdotische reisgids voor Rome, Amsterdam 2001. • H. V. Morton, Reiziger in Rome, 1961, Den Haag 1961. • A. van der Heyden en Prof. Dr. J. J. M. Timmers, De glorie van Rome, Amsterdam 1975. • Marco Bussagli, Rome kunst & architectuur, Keulen 2000. • Alexander en Adelheid Smalius, Kijkwijzer in Rome, KCV in de praktijk, Zutphen 2002. Originele teksten: • Ammiani Marcellini, Res Gestae a Fine Corneli Taciti, boek 27 3.13. Internet: • Chris Nijborg’s guide to churches in Rome, http://home.online.no/~cnyborg/mariamaggiore.html • The historical gateway at Kansas University, http://www.ku.edu/history/index/europe/ancient_rome/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/Lazio/Roma /Rome/churches/S.Maria_Maggiore/home.html • Vitruvio: architecture on the web, http://www.vitruvio.ch/arc/medieval/earlychristian/santamariamaggiore.htm
