samusocial vzw Wintermaatregelen Activiteitenverslag Mei 2013 Lid van samusocialinternational

samusocial

vzw

Lid van samusocialInternational

Wintermaatregelen 2012 – 2013 Activiteitenverslag

Mei 2013 Vestje 5 – 1000 Brussel - Tel. : 02/551.12.20 - www.samusocial.be - [email protected]

1

Evaluatie van de wintermaatregelen 2012-2013 Inhoud Voor- en dankwoord ........................................................................................................................4 De wintermaatregelen voor de daklozen van Brussel ......................................................................6 Inleiding ...........................................................................................................................................6 1. Ontplooiing van de wintermaatregelen ........................................................................................7 1.1. Aangepaste verblijfsinfrastructuur ...........................................................................................7 1.2. Flexibele logistiek ......................................................................................................................8 1.3. Voldoende en bekwaam personeel ..........................................................................................8 1.4. Een versterkte operationele coördinatie...................................................................................9 2. Werking van de wintermaatregelen en resultaten in cijfers ...................................................... 10 2.1. De telefoonpermanentie : het gratis groene nummer en het betalende «vaste » nummer . 10 2.2. Binnenkomende doorverwijzingen ......................................................................................... 10 2.3. Het verblijf .............................................................................................................................. 11 2.3.1. Verblijf : bezoekerspercentages 2.3.2. Verblijf : de verschillende centra

11 13

2.4. De mobiele hulpteams : de ‘maraudes’ .................................................................................. 17 2.5. De psychosociale permanentie ............................................................................................... 19 2.5.1. Uitgaande doorverwijzingen van ondergebrachte personen 2.5.2. Focus op de activiteiten van de psychologische cel

19 20

2.6. Medische en paramedische raadplegingen ............................................................................ 22 2.7. De vele samenwerkingen........................................................................................................ 23 2.8. Samengevat voor punt « 2. De werking van de wintermaatregelen » .................................. 26 3. Vaststellingen over het opgevangen publiek .............................................................................. 27 3.1. Categorieën van opgevangen personen ................................................................................. 27 3.2. Leeftijdspiramide .................................................................................................................... 28 3.3. Nationaliteiten ........................................................................................................................ 28 3.4. Vastgestelde oorzaken............................................................................................................ 29 3.5. Bronnen van inkomsten.......................................................................................................... 30 3.6. Identiteitsdocumenten ........................................................................................................... 30 3.7. Recentste officieel verblijf ...................................................................................................... 31 3.8. Verblijfsduur en frequentie van de opgevangen personen .................................................... 31 2

3.9. 330 personen in een extreem kwetsbare toestand................................................................ 33 Samengevat voor punt « 3 Vaststellingen over het opgevangen publiek » .......................... 34 4. Vaststelling : De vraag groeit ...................................................................................................... 35 5. Oproepen en aanbevelingen....................................................................................................... 38

3

VOORWOORD : Dit verslag behandelt de winterse activiteit van Samusocial in zijn geheel. Omwille van de leesbaarheid dekt het begrip « wintermaatregelen » in dit document al de activiteiten die Samusocial op zich heeft genomen om daklozen te helpen tijdens de winterperiode. Dit omvat het winterplan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest maar ook het federaal plan en de werking van onze mobiele hulpteams (de ‘maraudes’). De gegevens die in dit document worden vermeld, hebben betrekking op heel de winteractiviteit van Samusocial, in het kader van alle plannen samen dus.

EEN WOORD VAN DANK… Wij brengen graag hulde aan de goede samenwerking die we konden uitbouwen met onze verschillende partners voor deze wintermaatregelen 2012-2013 : Dokters van de Wereld, onze partner sinds jaren – het OCMW van de Stad Brussel en zijn studiebureau, de dienst werken en de regie - de Ministers van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie van het Brussels Gewest - de Staatssecretaris voor Maatschappelijke Integratie, Asiel en Migratie - de Stad Brussel, de gemeenten Sint-Gillis en Elsene – de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe en Habitation Moderne (sociale woningen) – de stadswachten van de Stad Brussel (BRAVVO), Sint-Gillis en Molenbeek - de ziekenhuizen - de federale politie – de Burgerbescherming - de brandweer - de RVA - de PWA's – CSD – de Brusselse keukens - Herscham – le Clos - Restos du Cœur – de verenigingen uit de sociale en gezondheidssector – de Brussels Hotels Association (BHA) en alle hotels die ons hebben gesteund – Recticel – Belgacom – Mobistar – Telenet – KPN Group Belgium – McCann Brussels – Ring Ring - Interparking - L’Oréal – en alle andere organisaties die hebben bijgedragen tot het goede verloop van de winteropvang van de Brusselse daklozen.

4

DE WINTERMAATREGELEN 2012-2013 VOOR DE DAKLOZEN VAN BRUSSEL INLEIDING Deze winter bestond het globaal winterplan van Samusocial uit drie verschillende plannen die de mobiele werking kwamen versterken met een bijkomende capaciteit tot 875 plaatsen bovenop de 110 structurele opvangplaatsen van Samusocial : -Het actieplan voor mobiele bijstand: dank zij een subsidie van het Federaal Departement Maatschappelijke Integratie kon de mobiele medisch-psycho-sociale werking – de “maraudes” - met een bijkomend team versterkt worden. Hierdoor konden iedere nacht tussen 17u en 6u drie mobiele hulpteams het Brussels Hoofdstedelijk Gewest doorkruisen om hulp te verlenen aan de kwetsbaarste mensen op straat. -Het gewestelijk noodopvangplan (van 15 november tot 31 maart) op initiatief van de Ministers van Sociale Aangelegenheden van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Er werden tot 450 opvangplaatsen geopend in het wintercentrum van de Koningsstraat dat het OCMW van Brussel ter beschikking stelt, in het permanente centrum van Samusocial, het centrum in de Borrensstraat dat werd vrijgemaakt door Belgacom en in het appartementsgebouw van de gemeente Sint-LambrechtsWoluwe waar 7 half-autonome gezinnen terechtkonden -Het federaal noodopvangplan (van 1 december tot 31 maart) op initiatief van Staatssecretaris voor Maatschappelijke Integratie Maggie de Block, dat werd opgestart als aanvulling van het gewestelijk plan en dat tot 350 bijkomende plaatsen vrijmaakte in het gebouw aan de Charleroisesteenweg ter beschikking gesteld door de RVA

Op het gewestelijk winterplan entte zich dus een federaal plan om tegemoet te komen aan de toenemende concentratie van grote uitsluiting in Brussel en om Samusocial in staat te stellen een totaal niet-weigeringsbeleid te handhaven voor alle mensen die geen onderdak vinden voor de nacht. Zo kon een onvoorwaardelijke opvang worden verzorgd voor iedereen, ongeacht het statuut of de herkomst van de hulpbehoevende persoon. In totaal werden iedere avond tot 985 personen opgevangen door de globale wintervoorzieningen van Samusocial. De wintermaatregelen werden in 2012-2013 bovendien gekenmerkt door hun uitzonderlijk lange duur, een periode van 15 november tot 15 april, als gevolg van de koudegolf die het land eind maart trof en die een verlenging nodig maakte van zowel het federaal plan (tot 11 april) als het gewestelijk plan (tot 15 april). Het verdient ook vermelding dat de samenwerking met het kabinet van de Staatssecretaris voor Maatschappelijke Integratie, Asiel en Migratie permanent was bij het faciliteren van de 5

verwijzing van mensen in een asielcontext naar Fedasil, om het eigenlijke winterplan voor daklozen niet te verzadigen. En ten slotte moet ook in herinnering worden gebracht dat bij wintermaatregelen onderdak verlenen niet volstaat … Uiteraard moeten daklozen opgevangen en geholpen worden, maar er moet iemand op de behoeftigen TOESTAPPEN, een opdracht voor onze mobiele hulpteams, ze moeten VERZORGING krijgen en bij de kwetsbaarsten onder hen moet de eigenlijke behoefte worden vastgesteld, zodat zij die dat wensen PSYCHOSOCIALE BEGELEIDING kunnen krijgen en we ze nadien kunnen DOORVERWIJZEN naar aangepaste en indien mogelijk duurzame oplossingen. In de opvatting van Samusocial moet de sociale urgentie beschikken over een snel reactievermogen om onmiddellijk te kunnen ingrijpen. En de werking van Samusocial kan worden opgedeeld in meerdere fasen die veel verder gaan dan eenvoudig onderdak verlenen: de urgentie (diagnose van de toestand van de betrokkene per telefoon en door de mobiele teams en de beslissing om op grond hiervan op te treden), de post-urgentie (onderdak, analyse van de toestand en uitwerking van een begeleiding die indien nodig kan worden aangehouden) en de doorverwijzing (een oplossing die het best aansluit bij de toestand van de persoon). De winteropvang uitgedrukt in cijfers : 

113.233 nachtverblijven aangeboden aan 5.522 verschillende mensen op de 5 opvangsites ;



Tot 985 daklozen konden iedere avond gratis gebruik maken van de diensten die Samusocial organiseert : - Sociale, psychologische en verpleegkundige raadplegingen (bilan, opvolging, begeleiding en doorverwijzing) ; -Geneeskundige permanentie door Dokters van de Wereld ; -Een vestiairedienst ; -Een warme maaltijd en een ontbijt ; -Gebruik van sanitair (douches, WC’s) ; -Een internettoegang. 

De Mobiele hulpteams deden 3.820 ontmoetingen en organiseerden de doorverwijzing van 725 personen van wie 513 naar Samusocial en 212 naar andere structuren.

6

1. ONTPLOOIING VAN DE WINTERMAATREGELEN

De voorbereiding van de wintermaatregelen omvat meerdere luiken : 1.1.

Aangepaste verblijfsinfrastructuur :

Om de opvangcapaciteit te versterken, werden vier bijkomende sites geopend bovenop de permanente structuur van Samusocal:



Het centrum van de Koningsstraat (winterplan van het Brussels Gewest) :

Dit gebouw is eigendom van het OCMW van de Stad Brussel, dat het elke winter ter beschikking stelt van Samusocial voor de organisatie van de winteropvang van daklozen. Het gebouw biedt een opvangcapaciteit van 300 tot 370 plaatsen als deel van het gewestelijke winterplan.



Het centrum van de Charleroisesteenweg (federaal humanitair plan) :

In dit gebouw dat ter beschikking wordt gesteld door de RVA kunnen tot 350 bijkomende plaatsen worden ingericht voor het federaal plan, dat wordt uitgerold als aanvulling bij het gewestelijk winterplan. De keuze voor dit gebouw drong zich op door de grote behoeften (aan personeel, logistiek e.d.) die ontstaan bij het beheer van meerdere kleinere sites.



Het gezinscentrum van Sint-Lambrechts-Woluwe (winterplan van het Brussels Gewest)

Een gebouw met 7 appartementen werd door de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe ter beschikking gesteld voor de opvang van de meest autonome gezinnen bij Habitation moderne (sociale woningen). Tot 28 personen van 7 gezinnen kunnen hier residentieel worden ondergebracht.



Het centrum van de Borrensstraat (winterplan van het Brussels Gewest)

In dit gebouw ter beschikking gesteld door Belgacom konden vanaf 25 januari 50 alleenstaande mannen worden opgevangen als buffer op de globale opvangcapaciteit en als antwoord op de talloze aanvragen op het hoogtepunt van de koudegolf die het land in die periode teisterde.

7

1.2.

Flexibele logistiek

Om iedere dag verblijf te verstrekken aan ruim 900 personen is een permanente logistieke ondersteuning en een goede organisatie vereist. De logistieke capaciteit van Samusocial is het resultaat van netwerken en samenwerkingen die zijn gegroeid in de loop van jaren. . De sanering en de uitrusting (normering, elektriciteit, verwarming, telefoon, keuken, sanitair, douches) van de gebouwen is in een recordtijd kunnen gebeuren dank zij de Regie en het Studiebureau van het OCMW van Brussel. Bovendien zijn de hele winterperiode lang herstellingen nodig. Daartoe organiseerden deze teams een « wachtdienst » zodat ze snel konden ingrijpen als zich een technisch probleem voordeed.

De organisatie van maaltijden en beddengoed: Dagelijks werden tot: -1.970 maaltijden (avondmaal, ontbijt) geserveerd dank zij een overeenkomst met de Brusselse Keukens konden iedere avond tegen een sterk verminderde prijs warme maaltijden worden voorgezet. -1.970 lakens gewassen dank zij samenwerking met de wasdienst van het OCMW van Brussel. En daarbij komen verder nog dekens, handdoeken, matrasbeschermers, enz. De dagelijkse logistieke aanpassingen gebeurden door de centrale coördinatie van Samusocial (vervanging van afwezigheden door mobiliteit van personeel op elke site, onderhoud van de gebouwen, herstelling van materiaal, voorraad- en bestellingenbeheer, …). 1.3.

Voldoende en bekwaam personeel



136 personen werden aangeworven voor de verschillende wintermaatregelen en specifiek ingezet voor het winterplan om te zorgen voor de psychosociale opvang en begeleiding, de logistiek, het onderhoud en het schoonmaken van de gebouwen e.d.



Door 10 Brusselse OCMW's werden arbeiders met een statuut « artikel 60 » ter beschikking gesteld.



Een dertigtal stagiairs zijn de teams van Samusocial permanent komen versterken.



Het permanente team van Samusocial werd volledig gemobiliseerd om bij te dragen tot het goede verloop van het geheel van wintermaatregelen.

Telkens wanneer niet-gekwalificeerde medewerkers zijn ingezet voor de wintermaatregelen, werden zij begeleid door gekwalificeerd en ervaren personeel. Nieuw aangeworven personen zonder ervaring werden geïntegreerd in het permanente team op de zetel van Samusocial om zo al doende in hun opdracht te groeien. Doordat een deel van het permanente team werd 8

uitgestuurd naar de verschillende wintercentra kon een optimaal beheer van het onthaal worden verzekerd. Momenteel is niet aan de voorwaarden voldaan voor een optimale rekrutering. Medewerkers worden aangeworven volgens een seizoenscontract met precair statuut. Toch is het belangrijk te benadrukken dat de kwalificatie van de medewerkers een bijkomende troef is. Door de budgettaire beperkingen kan niet aan iedere functie gekwalificeerd personeel worden toegewezen, ook al is dit aangewezen voor de omkadering van de opgevangen doelgroep (dit geldt onder meer voor de functie van nachtwaker). Al verscheidene jaren staat het OCMW van Brussel in voor de continuïteit van de contracten van bepaalde ervaren medewerkers tijdens de interval tussen de winters zodat ze telkens opnieuw kunnen worden ingeschakeld voor de wintermaatregelen.

1.4.

Een versterkte centrale operationele coördinatie :

Een centrale coördinatie is onmisbaar om de dagelijkse aanpassingen van de maatregelen mogelijk te maken, maar vooral voor : -de registratie van de aanvragen voor onderdak door de dispatching in functie van de beschikbaarheid in ieder centrum en van de specifieke situatie. -de opvang van onvermijdelijk foutlopende situaties, vooral in het begin van het proces, met vliegende teams die bijstand kunnen verlenen in één van de centra. -de organisatie van vervoer, voeding, beddengoed, uitrustingen. -de overbrenging van de kwetsbaarste personen (beperkte mobiliteit, zieken/bejaarden enz.) naar de permanente structuur in het stadscentrum, waar de klok rond opvang wordt verzorgd en versterkte psychosociale begeleiding beschikbaar is. -de vele overbrengingen naar het ziekenhuis. -de coördinatie van de human resources. -de opvolging van bestellingen, voorraden en administratie. Voor de goede werking van de wintermaatregelen is het noodzakelijk dat een groot aantal medewerkers aanwezig is op welbepaalde uren en veel minder op andere momenten. Daarom moest een systeem georganiseerd worden dat steunt op de mobiliteit en de polyvalentie van de medewerkers. Ook hier speelt de centrale operationele coördinatie op de Zetel van Samusocial een essentiële rol. Elk centrum staat immers permanent in verbinding met de centrale coördinatie die voor elke site de nodige aanpassingen doorvoert op elk moment van de dag en de nacht De operationele efficiëntie hangt af van de centrale coördinatie omdat al onze diensten geïntegreerd zijn en de coördinatie van de verschillende structuren imperatief verzorgd moet worden door ervaren medewerkers. De « dispatching »-functie op de Zetel van Samusocial is het zenuwcentrum van heel de wintermaatregelen.

9

2. WERKING VAN DE WINTERMAATREGELEN EN RESULTATEN IN CIJFERS 2.1. De telefoonpermanentie: het gratis groene nummer en de « vaste » lijn De telefoonpermanentie heeft als functie : -dispatching van de signalementsaanvragen en de verzoeken om interventie van de mobiele hulpteams (de “maraude”). -registratie en dispatching : van de aanvragen voor onderdak (groen nummer 0800/99.340) van binnenkomende doorverwijzingen van andere diensten : OCMW's, ziekenhuizen, politie, vzw's …(vast nummer : 02/551 12 20) -de overdracht van interventiegegevens naar de ambulante hulpdienst en het contacteren van de diensten waarnaar het ambulante team de opgevangen personen zal toebrengen (ziekenhuis, OCMW, politie, andere opvangcentra, enz.) -de centrale coördinatie van de verschillende centra ; - contact en overleg met de dagdiensten (la Fontaine, Clos Ste Thérèse, Nativitas, Diogène, Straatverpleegsters, Jamais Sans Toit, sociale woningen, medische huizen, MASS, enz.) 

Deze winter transiteerden gemiddeld 764 oproepen per dag langs onze permanentie, dat zijn in totaal meer dan 116.128 oproepen voor de hele winterperiode1.

2.2. Binnenkomende doorverwijzingen Er werden 1.469 binnenkomende doorverwijzingen opgetekend van hulpbehoevenden naar onze verblijfscentra : -513 afkomstig van onze mobiele hulpteams ; -240 van vzw’s (verenigingen in de daklozensector, centra voor gezinsplanning, medische huizen, Kinderrechtencommissaris, enz.) -215 van particulieren (signalementen) ; -175 van de politie ; -168 van een OCMW ; -125 van ziekenhuizen ; -21 van centra voor geestelijke gezondheidszorg.

1

In deze cijfers zijn de oproepen tussen medewerkers per GSM om verzadiging van de telefoonpermanentie te voorkomen niet begrepen.

10

Grafiek 1: Inkomende doorverwijzingen

Politie; 175; 12% Persoonsbeschrijving door particulieren; 215; 15%

Doorverwijzingen door de maraude; 513; 35% Ziekenhuizen; 125; 8% VZW's van de daklozensector; 215; 15% Andere overheidsdiensten; 12; 1%

OCMW's; 168; 11%

Andere verenigingen; 25; 2%

Centra voor Gewestelijke Gezondheidszorg; 21; 1%

2.3. Het verblijf : Het noodverblijf beantwoordt : -hetzij aan acute crisissituaties : uitzetting uit de woning, vrouwen die slachtoffer zijn van partnergeweld, gezinnen in nood, enz. -hetzij aan situaties van personen die een veeleer chronisch zwervend bestaan leiden (langdurig daklozen) en die niet in staat zijn om de collectieve leefregels te respecteren die bijvoorbeeld gelden in instellingen zoals “opvangtehuizen”. Het noodverblijf stelt de opgevangen personen eerst en vooral in staat om een rustpauze te nemen en hun evenwicht te hervinden. Dit is een onmisbare stap op weg naar mogelijke begeleiding. Mensen die in crisis verkeren, worden de hele dag lang opgevangen wanneer doorverwijzing niet mogelijk is. In de vooravond worden de overblijvende plaatsen toegewezen op basis van de binnengelopen oproepen, waarbij voorrang wordt verleend aan de meest kwetsbare personen.

2.3.1. Verblijf : bezoekerspercentages Van 15 november tot 15 april, verstrekten de globale wintermaatregelen :

113.233 nachtverblijven aan 5.522 verschillende personen.

11

Grafiek 2: Aantal geboden nachtverblijven en aantal verschillende opgevangen personen 120000

113233

100000

80000

60000

40000

20000 5522 0 Verschillende personen

Geboden nachtverblijven

 Dat zijn gemiddeld 744 personen aan wie deze winter iedere nacht onderdak is verstrekt binnen de verschillende elementen van de wintermaatregelen.

Grafiek 3: Spreiding van de geboden nachtverblijven tussen de bevolkingsgroepen 80000

75473

70000 60000 50000 Verschillende personen

40000

Geboden nachtverblijven 30000

23859

20000 10000

13901 4418 545

559

Vrouwen

Gezinnen

0 Mannen

 66,6% van de nachtverblijven werden verstrekt aan alleenstaande mannen 12

 12,2% van de nachtverblijven werden verstrekt aan alleenstaande vrouwen  21,1% van de nachtverblijven werden verstrekt aan gezinnen 2.3.2. Verblijf : de verschillende centra De 5 verschillende sites met hun maximumcapaciteit : Brussel-Stad (Zetel Samusocial) : kwetsbare mannen, vrouwen, gezinnen: Brussel-Stad – Koningsstraat (van 15 november tot 15 april) : alleenstaande mannen: St-Gillis (van 1 december tot 11 april) : alleenstaande mannen, alleenstaande vrouwen: St-Lambrechts-Woluwe (van 15 november tot 15 april): half-autonome gezinnen : Elsene –Borrensstraat (van 18 januari tot 18 maart) : TOTAAL :

170 plaatsen 370 plaatsen 370 plaatsen 28 plaatsen 50 plaatsen --------------988 plaatsen

De doorverwijzing naar één van de centra werd bepaald door het profiel en de situatie van de personen die om verblijf verzoeken. Een diepgaandere psychosociale diagnose is pas mogelijk wanneer men de personen werkelijk ontmoet. Vanaf dat moment zorgen onze mobiele teams voor doorverwijzingen tussen de centra onderling met het oog op overbrenging van de meest kwetsbare personen of mensen die een intense psychosociale ondersteuning nodig hebben naar de permanente structuur op de Zetel van Samusocial. Gezien het grote aantal vrouwen en gezinnen in de permanente structuur waren we genoodzaakt een deel van de kwetsbare mannen onder te brengen in de centra van de Charleroisesteenweg en de Koningsstraat. Brussel-Stad : Zetel van Samusocial – Vestje - (365 dagen per jaar, 24h24) 

Deze winter waren hier tot 170 plaatsen beschikbaar, in hoofdzaak voor gezinnen en voor de meest kwetsbare vrouwen en mannen (110 erkende plaatsen buiten de winterperiode) van wie de toestand een residentiële opvang de klok rond vereist. In de Zetel van Samusocial is een infrastructuur en werking voorhanden die beter is aangepast aan deze doelgroepen (lift, revalidatiebedden, toiletten en douches voor mensen met een beperkte mobiliteit, dagmaaltijden, psychosociale permanenties overdag, enz.). Voorbeelden van situaties die worden aanzien als « kwetsbaar » : bejaarden, zieken, personen in afwachting van een opname of een behandeling, hoogzwangere vrouwen, vrouwen die slachtoffer zijn van partnergeweld enz.

Brussel-Stad – Koningsstraat (van 15 november 2012 tot 15 april 2013) Infrastructuur :  Tot 370 plaatsen voor alleenstaande mannen ;  Een systeem van kamers ingericht voor 2 tot 12 personen + een slaapzaal van 90 bedden op de vierde verdieping ;  21 toiletten, 17 douches ;  Een keuken 13

 Twee refters ;  5 kantoortjes voor een sociaal onderhoud ;  1 medisch lokaal waar twee verpleegkundige raadplegingen tegelijk kunnen worden gehouden ;  Vestiaire – verdeling van propere kleding. De opvang :  De deuren gaan open om 18u.  De opvang is opgesplitst in twee tijden : 18u voor het publiek dat als prioritair werd geïdentificeerd en dat beschikt over een automatisch recht. 20u voor de personen die iedere dag opnieuw een plaats reserveren per telefoon.  Verdeling van warme maaltijden van 18u tot 23u30 – ontbijt van 6u tot 8u.  Psychosociale permanentie.  Paramedische raadplegingen DvdW elke avond.  Vertrek en sluiting om 8u 's morgens.  Reiniging overdag iedere dag van de week. We moeten ook vermelden dat we dank zij het dubbele aankomstuur en de inrichting van twee refters het onthaal hebben kunnen compartimenteren en zo een rustiger kader konden voorbehouden voor de meer kwetsbare mensen. Bovendien hadden deze mensen de hele winter lang recht op een dagelijks overgedragen nachtverblijf. Zo werden vrijwel 200 plaatsen voorbehouden voor deze doelgroep zonder dat ze via de telefoon moesten reserveren. Vermeldenswaard zijn ook de globaal positieve betrekkingen die zijn ontstaan met de omwonenden van de wijk langs de Koningsstraat. Er zijn meerdere vergaderingen georganiseerd met het Wijkcomité, de politie, de stadswachten, de winkeliers. Voorafgaand aan de opening van het centrum vond een informatievergadering plaats en vervolgens zijn gerichte contacten gelegd met de politie, de stadswachten en de handelaars. In de Espace Jacques Brel kregen alle omwonenden een drankje aangeboden en er zijn in alle bussen flyers rondgedeeld naar aanleiding van de opening en de sluiting van de centra.

St-Gillis –Charleroisesteenweg (van 1 december 2012 tot 11 april 2013) Infrastructuur :       

Tot 370 plaatsen voor mannen en vrouwen ; Een systeem van kamers ingericht voor 2 tot 40 personen ; 24 toiletten ; Een refter ; Drie kantoortjes voor een sociaal onderhoud; Een medisch lokaal ; Een vestiaire – verdeling van propere kleding.

14

De opvang :      

De deuren gaan open om 20u ; Verdeling van warme maaltijden van 20u tot 23u30 – en ontbijt van 6u tot 8u ; Psychosociale permanentie ; Paramedische raadplegingen DvdW 2 tot 3 avonden per week ; Vertrek en sluiting om 8u ’s morgens ; Reiniging overdag iedere dag van de week.

Er werden contacten gelegd met de Burgemeester, de Voorzitter van het OCMW, de Politiecommissaris, de teams van stadswachten en het buurtcomité waarmee we uitstekende betrekkingen hadden. In alle bussen werden flyers rondgedeeld om de omwonenden te informeren over de werking van het centrum Sint-Lambrechts-Woluwe (van 15 november 2012 tot 15 april 2013)  7 appartementen voor 7 gezinnen/28 personen ondergebracht in een half-autonome context ;  Residentiële opvang de klok rond ;  Twaalf uur per dag begeleid door een maatschappelijk werker.

Borrensstraat in Elsene (van 18 januari tot 18 maart 2013) Infrastructuur :  50 plaatsen voor alleenstaande mannen ;  Slaapzaal  Toiletten De opvang :     

De deuren gaan open om 20u ; Verdeling van warme maaltijden van 20u tot 23u30 – en ontbijt van 6u tot 8u ; Psychosociale permanentie ; Vertrek en sluiting om 8u ’s morgens ; Reiniging overdag iedere dag van de week.

15

Opsplitsing van de nachtverblijven per onderdeel:

Grafiek 4 : Spreiding van de geboden nachtverblijven per plan Permanente structuur; 16720; 14,8%

Gewestelijk winterplan; 56304; 49,7%

Federaal humanitair plan; 40209; 35,5%

Dagelijks gemiddeld aantal weigeringen per maand.

Grafiek 5: Dagelijks gemiddeld aantal weigeringen per maand 120 101,5 100

80

71,6

68,1

56,6

60 48,7 40 20,8 20 8,7 1,0 0 sept.-12

oct.-12

nov.-12

déc.-12

janv.-13

févr.-13

mars-13

avr.-13

Deze weigeringen hebben betrekking op winterdagen met zachtere temperaturen. Bij negatieve temperaturen hanteert Samusocial het principe dat geen enkel verzoek om onderdak wordt geweigerd. Ook deze winter werd dit principe strikt toegepast. 16

2.4. De mobiele hulpteams : de ‘maraudes’ De opdracht van de mobiele hulpteams bestaat erin mensen op straat tegemoet te treden die in lichamelijke of sociale nood lijken te verkeren. De mobiele teams van Samusocial bestrijken het hele grondgebied van het Brussels Gewest. Het mobiele optreden heeft 4 specifieke doelstellingen: - Ontmoeting : in contact treden, op de doelgroep « toestappen », wat tact en professionalisme vereist in de toenadering tot de persoon. - Diagnose : de medisch-mentale-sociale toestand van de te helpen persoon visueel evalueren ; - Eerste hulp verstrekken, indien dat noodzakelijk blijkt. - Begeleiden en oriënteren. Indien dat nodig is en als de persoon dat wenst, wordt deze begeleid naar ons centrum voor noodopvang of naar enige andere instelling die is aangepast voor de problematiek van de betrokkene (ziekenhuis, opvangtehuis, opvangcentrum voor minderjarigen, enz...). Het doel van het mobiele optreden is in de eerste plaats het lijden van de persoon zoveel als mogelijk te verminderen, steun te verlenen en te helpen door deze ertoe aan te zetten de eigen mogelijkheden te gebruiken, en de betrokkene te begeleiden en door te verwijzen indien deze dat wenst. Om de dekking in tijd en ruimte te vergroten werd een bijkomend mobiel team ingezet van 20u tot 6u 's morgens met het oog op een regelmatiger aanwezigheid bij de geïsoleerde personen die het meest weigerachtig staan ten opzichte van een verblijf in een opvangcentrum. Hiermee wordt een ononderbroken sociale observatie gewaarborgd die de teams in contact houdt met personen die niet langer vragende partij zijn en die hen alle vereiste materiële hulp aanreikt die nodig is om alle weersomstandigheden aan te kunnen (dekens, warme kleren, verzorging). Elke avond waren 3 tot 4 mobiele hulpteams actief in de straten van de stad, zowel op straat zelf als in kraakpanden afhankelijk van van de doorgestuurde persoonsbeschrijvingen.

Aantal ontmoetingen van de mobiele teams : 3.820 Aantal nieuwe personen die men deze winter heeft ontmoet: 997 Aantal personen georiënteerd door de mobiele teams : 725 (prioritaire urgentiediagnose door de teams) waarvan 513 naar de opvangstructuren van Samusocial 212 naar andere structuren. Als gevolg van de uitzonderlijke mobilisatie vanwege de particulieren deze winter hadden wij het moeilijk om alle persoonsbeschrijvingen op te volgen die de bevolking ons bezorgde. De persoonsbeschrijvingen werden gefilterd op hun pertinentie. Heel wat aangegeven

17

personen waren reeds bekend bij onze diensten, maar toch konden dank zij de oproepen van particulieren heel wat nieuwe mensen in nood geïdentificeerd worden. In totaal verstrekten de mobiele teams deze winter 5.970 prestaties bij 3.994 interventies.

Grafiek 6: Prestaties van de mobiele teams tijdens de winterperiode 2651

904

781

802

513 212

107

Grafiek 7: Aantal interventies per gemeente 1513

1600 1400 1200 1000 800

604

600 400 200

165 174 179 74 85 88 89 97 98 114 118 124 127 12 12 29 36 59 62 64 71

0

Logischerwijs vond meer dan een derde van de interventies plaats in Brussel-Stad omdat op dat grondgebied een sterkere concentratie van daklozen wordt vastgesteld. 18

2.5.

De psychosociale permanentie

Initiatieven voor sociale bijstand, opvolging en oriëntering haken in op het werk dat tijdens de nacht werd opgestart in het opvangcentrum. Door te luisteren, kan de sociale diagnose worden verfijnd en uitgediept, kan samen met de betrokkene de uitgedrukte vraag worden geformuleerd en kunnen realistische en aangepaste oplossingen worden gezocht. De stappen die ondernomen moeten worden om rechten te herwinnen, betreffen doorgaans voorschotten op het pensioen, op werkloosheidssteun, de (her)opening van een dossier ingevolge een aanvraag om financiële steun (Leefloon) en voor dringende maatschappelijke steun (meestal voorschotten op uitkeringen van de volgende maand, …) De meest frequente samenwerkingen bij het herwinnen van rechten betreffen de OCMW's van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In het kader van deze begeleiding worden ook de nodige documenten in orde gebracht (identiteitskaart, ziekenfonds...). De sociale permanentie (her)activeert eveneens de juridische begeleiding van personen die in een toestand verkeren die de diensten van een advocaat vereist Onze psychologen verzorgen bovendien een intensieve psychologische opvolging voor de meest kwetsbare personen. Binnen de hele wintermaatregelen voerden 16 specifiek hiervoor aangestelde sociaal assistenten en psychologen gemiddeld 131 gesprekken in het kader van een psychosociale opvolging. 2.5.1. Uitgaande doorverwijzingen van ondergebrachte personen Doorheen de hele winter hebben onze diensten 613 personen verder georiënteerd. Dat zijn gemiddeld meer dan 4 doorverwijzingen per dag. Dit cijfer bewijst de pertinentie en de noodzaak van de psychosociale begeleiding, vooral bij een publiek dat een minder chronisch zwerversbestaan leidt en waaraan omiddellijke ondersteuning kan worden verstrekt2. Aard van de 613 uitgaande doorverwijzingen : -157 naar Fedasil -125 naar het ziekenhuis -120 naar de privé-woning -64 terug naar het gezin -58 terug naar het land van herkomst -26 naar opvangtehuizen -12 naar een opvang voor minderjarigen -15 naar een psychiatrisch instituut -4 naar een rust- en verzorgingstehuis 2

Voorbehouden van een dagelijks overdragen prioritaire verblijfplaats die gepaard moet gaan met een dagelijkse opvolging van de inspanningen om rechten te herwinnen, het zoeken naar opvangtehuizen/verblijfsoplossingen, inschakelingsprojecten, behandeling enz

19

Grafiek 8 : Uitgaande doorverwijzingen Overige doorverwijzingen; 25; 4% Fedasil; 157; 26%

Ziekenhuis; 125; 20%

Onthaaldienst minderjarigen; 12; 2% Terugkeer naar het land van herkomst; 58; 10%

Terugkeer naar het gezin; 64; 11% Privé-woning; 120; 20% Rust- en Verzorgingstehuis; 4; 1%

Psychiatrisch ziekenhuis; 15; 2% Opvangtehuis; 26; 4%

2.5.2. Focus op de activiteiten van de psychologische cel In de winteractiviteit van de psychologische cel kunnen grotendeels twee grote elementen worden onderscheiden ; een intensieve versterking van de avonddienst op de drie grote opvangsites (psychologische permanentie en ondersteuning van de teams) en een versterkte aanwezigheid van psychologen tijdens de ‘maraudes’ van de mobiele teams (2 tot 3 ‘maraudes’ met een psycholoog per week). Aantal opgevolgde personen Aantal doorverwijzingen Aantal gesprekken Begeleidingen Maraudes met psycholoog

178 24 529 34 168

Van 15 november 2012 tot 15 april 2013 verzorgde de psychologische dienst de opvolging van 178 daklozen (104 mannen, 74 vrouwen) met geestelijk lijden. Van deze 178 personen zijn er 24 doorverwezen naar beter aangepaste structuren. Hierbij werd intensief samengewerkt met onze partners in de sector (Straatverpleegsters, Diogènes, Smes, Le Clos, Transit, Nativitas, enz..) wat leidde tot veelvuldige ontmoetingen met en tussen verschillende diensten uit de associatieve wereld; informatievergaderingen, overleg, ontmoetingen met en over de betrokken personen, … Tot 34 keer toe nam de psychologische dienst de tijd om de dakloze met geestelijk lijden ook fysiek te begeleiden; naar een OCMW, een ziekenhuis, een dienst voor geestelijke gezondheidszorg, een medisch huis, een sociaal restaurant, een nieuwe verblijfplaats… 20

De mobiele teams deden herhaaldelijk een beroep op de psychologische dienst. Daarbij verzorgde de dienst 168 straatgesprekken om aan deze vraag te voldoen. Een aantal van deze ontmoetingen mondden uit in een medisch/sociaal/psychologische dagopvang op de site van het Vestje. Aard van de vastgestelde geestelijke aandoeningen : Bij de doelgroep die door het psychologisch team wordt opgevolgd, zien wij een aanzienlijk aantal :    

Personen die lijden aan psychiatrische aandoeningen zoals psychoses, acute nevroses en depressies, borderline persoonlijkheidsstoornissen; Mensen met gedragsstoornissen en asociaal gedrag ; Verslaafden : alcohol, drugs, geneesmiddelen ; Mensen die lijden aan uiteenlopende stadia van ouderdomsdementie (Alzheimer) of de gevolgen van alcoholmisbruik (bijv. : syndroom van Korsakoff).

Spreiding van de doorverwijzingen door de psychologische dienst:

Grafiek 9 : Uitgaande doorverwijzingen door de psychologische cel Nixonprocedure : 3; 13%

Opvangtehuis : 4; 17% Rusthuis : 1; 4% Psych. ziekenhuis : 8; 33%

Privé-woning : 2; 8% Terugkeer land van herkomst : 2; 8% Ziekenhuis : 4; 17%

24 personen werden doorverwezen, waarvan 8 naar een psychiatrisch ziekenhuis, 4 naar een ziekenhuis, 4 naar een opvangtehuis, 2 naar een woning, 1 naar een rust- en verzorgingstehuis en 2 keerden er terug naar het land van herkomst. Voor 3 werden gedwongen opvangmaatregelen geactiveerd (Nixon). Deze doorverwijzingen zijn het resultaat van continue en intensieve opvolging. Dit is een echt hindernissenparcours. Wij betreuren het gebrek aan plaats in de opvangtehuizen, de al te strenge toegangscriteria tot de collectieve leefomgevingen, het gebrek aan aangepaste opvangstructuren, de verzadiging van het netwerk van de geestelijke gezondheidszorg, de vermindering van de hospitalisatieduur, enz. De grote verscheidenheid van de daklozengroep, de complexiteit van de administratieve toestanden en het gecumuleerd optreden van geestelijke en medische aandoeningen bemoeilijken en vertragen verder iedere poging tot doorverwijzing naar een meer aangepaste leefomgeving

21

2.6.

Medische en paramedische raadplegingen

Sinds de oprichting van Samusocial verzorgen de artsen van Dokters van de Wereld 2 of 3 avonden in de week geneeskundige raadplegingen. Deze winter werden die consultaties aangevuld met verpleegkundige raadplegingen die iedere avond georganiseerd werden in de centra van de Koningsstraat (elke avond) en van de Charleroisesteenweg. Werking Dokters van de Wereld – Winter 2012-2013 Aantal raadplegingen : 6.945 Aantal patiënten : 1.724 Uit de balans die DvdW opmaakten van hun winterwerking blijkt het volgende :  44% van de bevraagde personen is zelf van oordeel dat ze in slechte gezondheid verkeren.  50% van hen heeft geen toegang tot verzorging.  30% werd geconfronteerd met geweigerde zorgen in de loop van het verstreken jaar.  30,7% heeft een gezinsarts (tegenover 94,5% voor de totale bevolking).  12% van de ontvangen personen lijdt aan psychiatrische problemen. Het blijkt immers dat deze personen meer dan het gemiddelde lijden aan psychologische aandoeningen en verslavingen. Grafiek 10 : Diagnose per stelsel

algemeen en niet-specifiek 4% huid 22%

tandheelkundig spijsvertering 3% 7% oogheelkundig 2% cardio-vasculair 2%

ademhaling 25%

Diagnoses opgesplitst per stelsel Winterplan 2012/2013

botten en gewrichten 14% neurologisch 5%

psychologisch 12%

Aanvullend bij de activiteit van Dokters van de Wereld verstrekken onze eigen paramedische teams (verplegers, zorgkundigen) dagelijks zorgen in de opvangstructuren, maar ook tijdens het optreden van onze mobiele hulpteams. Dit levert een dagelijks gemiddelde op van 25 verpleegkundige prestaties door onze eigen teams (raadplegingen dag/nacht). 22

2.7.

De vele samenwerkingen

Het verdient nadruk dat in het dagelijks werk van Samusocial het « partnernetwerk » niet beperkt blijft tot de eigenlijke daklozensector. Naast onze dagelijkse samenwerking met de sociale restaurants, de medische huizen, Dokters van de Wereld, Straatverpleegsters, de opvangtehuizen, enz. werken wij ook samen met eerstelijnsactoren zoals de Gemeenten, de OCMW's, de stadswachten en alle urgentiekrachten : de Politie, de Ziekenhuizen, de dienst 100 e.d., stuk voor stuk instanties die doorheen hun opdracht rechtstreeks geconfronteerd worden met de daklozenproblematiek. Dit jaar konden wij ook rekenen op de operationele steun van privé-actoren voor personeel en gebouwen.

2.7.1. De gemeenten Als openbaar beheerder van het grondgebied dat zij bestuurt is de gemeente een eerstelijnspartner bij de opvang van de grote uitsluiting. Als sinds de oprichting van Samusocial is de samenwerking met de overheid van de Stad Brussel uitstekend, wat onze dagelijkse werking aanzienlijk vergemakkelijkt. Deze winter konden wij dank zij de gastvrijheid van de gemeente Sint-Gillis in de best mogelijke omstandigheden het humanitair centrum van de Charleroisesteenweg openen en beheren. Ook de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe stelde Samusocial een appartementsgebouw ter beschikking, waar 6 gezinnen konden worden ondergebracht. En ook andere gemeenten (Elsene, Molenbeek, Sint-Joost, Anderlecht…) werken op dagelijkse basis samen met onze diensten.

2.7.2. De OCMW’s Sinds de oprichting van Samusocial is het OCMW van Brussel een essentiële partner van onze acties. De bijdrage van het OCMW bij het opzetten van de verschillende wintermaatregelen is onmisbaar (terbeschikkingstelling van een structureel gebouw voor het winterplan, tussenkomst van de Regie voor de normering en het onderhoud van de gebouwen enz.). Voor de begeleiding en de sociale opvolging van de daklozen werken onze teams dagelijks samen met de CDSD (Cel voor Dringende Dienstverlening van het OCMW), een specifieke cel die werkt met slachtoffers van de grote uitsluiting. Onze sociale dienst staat permanent in contact met de referenten van de CDSD die in elke lokale antenne van het OCMW van Brussel-Stad aanwezig zijn. Deze zijn bijzonder goed bekend met de daklozenpopulatie waarmee ze al tien jaar samenwerken. Deze samenwerking is essentieel voor de herinschakeling door het herwinnen van rechten (referentie-adres, leefloon, dringende maatschappelijke bijstand, transitwoningen...).

23

Daarnaast stelden de OCMW's van Brussel en van Sint-Gillis ook personeel ter beschikking voor de reiniging van de onmiddellijke omgeving van de centra aan de Koningsstraat en de Charleroisesteenweg.

2.7.3. De ziekenhuizen Onze diensten werken iedere dag samen met de ziekenhuizen van het Brussels Gewest.  Van het ziekenhuis naar Samusocial : Doorverwijzing van mensen die hun ziekenhuisverblijf afronden, doorverwijzing van personen zonder oplossing voor een verblijf die zich aanmelden in de spoeddiensten, vrouwen die slachtoffer zijn van partnergeweld, slachtoffers van agressie, enz.  Van Samusocial naar het ziekenhuis : Doorverwijzing van personen die dringend verzorging behoeven, doorverwijzing van mensen met psychologische of psychiatrische problemen, medische opvolging, hospitalisatie, ontwenning, enz. Net zoals het ziekenhuis is Samusocial de enige sociale nachtoperator die werkt met een permanentie de klok rond waar alle bevolkingsgroepen terechtkunnen (gezinnen, vrouwen, mannen) en is de organisatie dus bijzonder bevraagd door de spoeddiensten van de ziekenhuizen.

Aangezien het Sint-Pietersziekenhuis het belangrijkste ziekenhuis van het stadscentrum is, is het evident dat de samenwerking op het terrein in de loop der tijd sterker geworden is. 

Dagelijks bezoeken onze mobiele hulpteams de spoeddienst van Sint-Pieter om er behoeftige mensen te identificeren.

 Vergaderingen en uitwisseling tussen het psychologisch team van Samusocial en de psychiatrische spoeddienst van het Sint-Pietersziekenhuis.  Ontmoeting en uitwisseling tussen het sociaal team van Samusocial en de sociale dienst van het Sint-Pietersziekenhuis.

2.7.4. De Politie Samen met het ziekenhuis is ook de politie een operator die 's nachts actief is en dagelijks geconfronteerd wordt met mensen zonder oplossing om te verblijven. Zij doet dan ook systematisch een beroep op Samusocial voor dringende opvang van mensen in nood die om uiteenlopende redenen nergens terechtkunnen om te wonen : partnergeweld, uitzetting uit de woning, gezinsproblemen, slachtoffers van mensenhandel, enz. Wij werken ook regelmatig samen met « Herscham », de daklozencel van de politie van Brussel-Stad (doorverwijzing naar onze opvangcentra, uitwisseling van informatie over mensen in het kader van de Nixon-procedure, enz.).

24

2.7.5. De stads- en gemeenschapswachten Om zich te verzekeren van een juiste aanpak bij de werknemers die in contact komen met een zwervend publiek verstrekte Samusocial opleidingssessies aan de Stadswachten van de Stad Brussel en aspirant-stadswachten van de gemeenten Sint-Gillis en Etterbeek. De betrokkenen kregen informatie over sociale uitsluiting in het algemeen en over de verschillende interventiemethodes van Samusocial, maar ook over de houding die moet worden aangenomen ten opzichte van mensen in nood. Deze vormingen bereiden de stadswachten er tevens op voor om de omkadering aan de ingang van de wintercentra te versterken om ieder gedrag te voorkomen dat hinder kan veroorzaken. Daarnaast doen de stadswachten van Brussel-Stad het hele jaar door contact op met onze diensten die sterk psychosociaal geladen situaties van hen overnemen wanneer dat vereist is. 2.7.6. De dagdiensten Iedere dag werkt Samusocial samen met de sociale restaurants (Le Clos, Chez Nous, Restos du Coeur enz.) en met andere diensten (La Fontaine, Jamais Sans Toit) waar het 's nachts door onze teams opgevangen publiek gedurende de dag tot rust kan komen, goedkoop kan eten, de was doen, enz. Onze diensten plegen op regelmatige basis overleg over de meest acute dossiers en over zorgwekkende toestanden die een gezamenlijke opvolging vereisen. Samusocial blijft aandachtig voor specifieke verzoeken om opvang vanuit de dagcentra.

2.7.7. De privé-instellingen Samusocial kon deze winter ook rekenen op de steun van particulieren en privé-instellingen. Met als grootste bijdragen : -Belgacom dat bij hoogdringendheid een gebouw (in de Borrensstraat in Elsene) ter beschikking heeft gesteld van Samusocial zodat we konden voldoen aan de vele vragen om onderdak tijdens de koudegolf. Ook werd bij het personeel van Belgacom een inzameling van dekens georganiseerd. Ten slotte verleenden Belgacom, maar ook Telenet, KPN Group Belgium en Mobistar hun steun aan de operatie voor de oproep tot giften « een SMS voor een dakloze » die deze winter gelanceerd werd in samenwerking met Dokters van de Wereld. -Recticel schonk meer dan 100 bedden en matrassen om de verblijfscentra in te richten. -Axa en Belfius organiseerden inzamelingen van dekens en kleren bij hun personeel en schonken kantoormeubilair om de verschillende wintercentra uit te rusten. -de Brussels Hotels Association (BHA) mobiliseerde de Brusselse hotels om beddengoed te schenken. -talloze particulieren en bedrijven hebben ons gesteund met giften en kleding, dekens, voedsel en meer. 25

2.8. Samengevat voor punt 2. Werking van de Wintermaatregelen : 

Een essentiële centrale coördinatie



De telefoonpermanentie : gemiddeld 764 oproepen per dag

 Het verblijf : in totaal 113.233 nachtverblijven voor 5.522 verschillende mensen op 5 sites, met een totale verblijfscapaciteit die kon oplopen tot 980 plaatsen per dag.  De mobiele hulpteams : 3.820 ontmoetingen, 997 nieuwe personen en 725 doorverwijzingen door de ‘maraude’, waarvan 513 naar Samusocial. 

De psychosociale permanentie : een gemiddelde van 131 gesprekken per dag.

 de doorverwijzingen : 613 personen zijn van de straat weg en in totaal konden vrijwel 4 mensen per dag doorverwezen worden.  Medische en paramedische raadplegingen verstrekt in onze centra door Dokters van de Wereld en in de straten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest door onze mobiele hulpteams. 

De vele samenwerkingsverbanden.

26

3. VASTSTELLINGEN OVER HET OPGEVANGEN PUBLIEK De vaststellingen in dit hoofdstuk steunen op de cijfers voor de werking van de totale wintermaatregelen (permanente structuur, Winterplan van het Brussels Gewest, Federaal Humanitair Plan).

3.1. Categorieën van opgevangen personen Deze winter werden 5.522 personen opgevangen, hetzij : 4.404 alleenstaande mannen

= 79,75% van de opgevangen populatie

544 alleenstaande vrouwen

= 9,85% van de opgevangen populatie

559 personen in gezin, van wie 316 kinderen

= 10,12% van de opgevangen populatie

15 niet begeleide minderjarigen

= 0,27% van de opgevangen populatie

Grafiek 11: Spreiding van het opgevangen publiek per categorie.

NBMj; 15; 0,27%

Gezinnen; 559; 10,12%

Vrouwen; 544; 9,85%

Mannen; 4404; 79,75%

27

3.2. Leeftijdspiramide

Grafiek 12 : Leeftijdspiramide 95: 99 80: 84 70: 74 60: 64 50: 54 40: 44 30: 34 20: 24 10: 14 0: 4

-0,02% -0,02% -0,04% -0,04% -0,05% -0,13% -0,96% -0,69% -1,09% -1,52% -1,36% -1,76% -1,67% -1,70% -1,72% -0,54% -0,63% -0,72% -0,96%

0,00% 0,02% 0,02% 0,13% 0,31% 0,56% 4,80% 2,57% 4,76%

Mannen

7,32% 9,40% 10,78%

Vrouwen

13,93% 13,36% 12,24% 2,16% 0,63% 0,67% 0,74%

-4,00% -2,00% 0,00% 2,00% 4,00% 6,00% 8,00% 10,00% 12,00% 14,00% 16,00%

We stellen vast dat de helft (50,3%) van de opgevangen personen bestaat uit alleenstaande mannen tussen 20 en 39 jaar oud. 3.3.

Nationaliteiten

Grafiek 13: Nationaliteiten Staatlozen 0,05% EU 17,19% Belgen 31,42%

Weigert te antwoorden 6,05% Niet meegedeeld 2,19%

Van buiten de EU 43,10%

28

3.4.

Vastgestelde oorzaken van de breuk met de maatschappij

Grafiek 14: Vastgestelde oorzaken van de breuk 35,0% 32,8% 29,4%27,9% 30,0% 24,5% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0%

13,2%12,1% 6,1% 5,8% 5,7%

2,8% 1,8% 1,8% 1,3% 1,3% 1,2% 0,8% 0,7% 0,3%

0,0%

Bij de elementen die de betrokkene bij de eerste vraag om hulp bij Samusocial aanwijst als reden van de breuk met de maatschappij, vinden we in sterke mate gezondheidsproblemen (32,8%), psychologische en psychiatrische problemen (24,5%) en alcoholisme (15,6%) terug. Hierbij moet worden opgemerkt dat gezondheidsproblemen tot de meest problematische redenen van een dergelijke breuk behoren, omdat de betrokkenen vaak moeilijk kunnen worden doorverwezen : de persoon in kwestie is niet ziek genoeg om opgenomen te worden in het ziekenhuis, maar te sterk afhankelijk om aanvaard te worden in een tweedelijnsdienst van een opvangtehuis. Binnen de populatie alleenstaande mannen maakt deze groep een steeds groter deel uit van het publiek dat prioritair toegang krijgt tot onze verblijfscentra. Deze toenemende bezetting door zieke personen stelt problemen omdat ze onze opvangcapaciteit beperkt voor andere personen die in de eerste plaats in sociale nood verkeren en dus behoefte hebben aan intense ondersteuning om zo snel mogelijk de straat te verlaten. Het is belangrijk te vermelden dat er doorgaans uiteraard meerdere oorzaken zijn van een breuk. De ervaring leert ons dat het door een combinatie van factoren is dat de betrokkene steeds verder wegzakt in het daklozenbestaan. Bij gebrek aan een aangepast antwoord op deze problemen vervalt het individu in een chronisch zwerversbestaan. De mensen die op straat leven, hebben dus meerdere problemen tegelijk, die niet passen in het patiëntenprofiel van de ziekenhuizen voor lichamelijke verzorging maar ook niet in dat van het psychiatrisch ziekenhuis of het “klassieke” opvangcentrum waar ze geen plaats zouden vinden omdat ze reeds overvol zijn of een huishoudelijk reglement hanteren dat geen 29

mensen aanvaardt die gedronken hebben of die psychisch te onstabiel zijn om een rol op te nemen in een herinschakelingsdynamiek.

3.5.

Bronnen van inkomsten

Grafiek 15: Bronnen van inkomsten Kinderbijslag 0,34%

Geen 44,17%

Leefloon (OCMW) 26,17% Weigert te antwoorden 8,66% Pensioen/IGO 0,45% Alimentatie 0,09% Ziekenfonds Niet 1,72% vermeld Handicap Werk Bedelen 4,06% 0,91% 2,19% 1,77%

Werkloosheid 6,43%

Overige 3,04%

Deze grafiek toont dat 42% van de opgevangen personen over een inkomen beschikt. 3.6.

Identiteitsdocumenten Weigert te antwoorden 9%

Grafiek 16: Identiteitsdocumenten

Paspoort 15% Geen documenten 25%

Belgische identiteitskaart 26%

Lopende procedure 8% Verblijfsvergunning 18%

We stellen vast dat 59% van de opgevangen personen geldig op het grondgebied verblijft (in het bezit van een Belgische identiteitskaart, een verblijfsvergunning of een paspoort). 30

3.7.

Recentste officieel verblijf

Grafiek 17: Recentste officiële verblijfplaats Weigert te antwoorden 9,5%

Overige 7,3%

Opvangtehuis 9,7%

Gevangenis 0,3% Straat 24,4%

In het buitenland 19,8% Privéwoning 12,2% Samenwonend 16,8%

Verblijfsduur en – frequentie van de opgevangen personen

3.8.

60,0%

54,5%

Grafiek 18: Verblijfsduur (per schijf van 5 nachten) en gemiddeld aandeel in % van het aantal verblijven/totaal aantal geboden nachtverblijven tijdens de winter

50,0% 40,0%

20,0% 10,0%

7,9% 10,1% 3,9% 5,9% 3,7% 3,2% 2,8% 2,6% 2,9% 2,6% 3,6% 2,1% 3,3% 1,9% 3,5% 1,6% 3,3% 1,2% 2,9% 1,1% 2,8% 1,3% 3,6% 0,9% 2,8% 1,1% 3,7% 0,9% 3,3% 0,6% 2,2% 0,6% 2,3% 0,7% 3,1% 0,9% 4,2% 0,6% 2,7% 0,6% 2,9% 0,6% 3,1% 0,8% 4,6% 1,7% 9,6% 0,6% 3,7% 0,3% 2,1% 0,3% 2,0% 0,1% 0,5% 0,4% 2,5% 0,1% 0,5% 0,0% 0,0%

30,0%

0,0%

% Publiek (per schijf van 5 nachtverblijven)

% gemiddeld aantal verblijven per schijf

31

Deze grafiek maakt een aantal trends duidelijk : -54,5% van het publiek dat deze winter werd opgevangen, hetzij 3.010 personen, verbleef slechts tussen één en vijf nachten bij Samusocial. Deze groep heeft een aandeel van 7,9% in de 113.233 nachtverblijven die deze winter zijn verstrekt.  Dit betekent : Meer dan de helft van het opgevangen publiek verkeert in een acute noodsituatie, die een opvang met verblijf vereist van niet langer dan 5 dagen. Hierbij moet worden opgemerkt dat dit publiek meer dan de helft uitmaakt van de mensen die door de wintermaatregelen worden opgevangen. Het gaat gemiddeld om een 40-tal mensen die in onze centra worden ondergebracht.

-73,7% van het opgevangen publiek, hetzij 4.069 personen, verblijven minder dan 21 nachten doorheen het hele winterplan. De opvang van deze groep bedraagt 15,5% van alle nachtverblijven deze winter.  Vrijwel 3 van de 4 personen die tijdens de winter worden ondergebracht, verbleven minder dan 21 nachten in de winterstructuren van Samusocial.

- 489 personen (9% van het opgevangen publiek) verbleven meer dan 76 nachten doorheen dezelfde winterperiode. Het verblijf van dit publiek omvat zo goed als de helft (46%) van alle nachtverblijven die we tijdens de winter konden bieden. Vrijwel 500 personen verbleven minstens één nacht op twee in onze centra. Ook al maken zij slechts 9% uit van het totaal aantal mensen dat gedurende de winterperiode is opgevangen, toch gaat het om gemiddeld 367 ondergebrachte personen per dag in onze centra.

Hieruit leiden wij af: Een kleine en regelmatige kern van vrijwel 500 personen - 9% van het opgevangen publiek – absorbeert zo goed als de helft van de geboden opvang, terwijl 3/4 van de ondergebrachte mensen slechts 15% uitmaken van het totale verblijf dat deze winter is geboden.

32

3.9.

330 personen in een extreem kwetsbare toestand

Op het einde van de winter hebben de teams een inventaris en een screening van de doelgroep opgemaakt die ons een volledige lijst met situaties aanreikt waarmee ons opgevangen publiek leeft. Daaruit blijkt dat 330 mensen als extreem kwetsbaar kunnen worden gekenmerkt. Dit is een groep mensen voor wie een nacht op straat onmiddellijk gevaar inhoudt. Bij deze 330 personen vinden we: -

-

Gezinnen met kinderen die behoefte hebben aan onderdak en aan een begeleidingskader ; Vrouwen in soms extreem zware situaties (psychiatrische en lichamelijke pathologieën, zwangere vrouwen, drugsverslaafden, jonge meisjes op de vlucht, bejaarden…) die in grotere mate zijn blootgesteld aan agressie, diefstal en verkrachting; Kwetsbare, zieke en bejaarde mannen met vaak zware psychiatrische problemen (syndroom van Korsakoff, schizofrenie, seniliteit) en die in onmiddellijk gevaar verkeren als ze een nacht op straat moeten doorbrengen.

33

3.10. Vaststellingen over het opgevangen publiek :



5.522 opgevangen personen, van wie: 559 personen in gezinsverband, waarvan 316 kinderen = 10,1 % van het opgevangen publiek 544 alleenstaande vrouwen = 9,8 % van het opgevangen publiek 4.409 alleenstaande mannen = 79,8 % van het opgevangen publiek

 50,3% van het opgevangen publiek bestaat uit alleenstaande mannen tussen de 20 en de 39 jaar oud.



Gezondheidsproblemen behoren tot de meest problematische oorzaken van de breuk met de maatschappij omdat ze het moeilijk maken om de persoon te oriënteren  toenemende bezetting door zieke mensen, wat de mogelijkheid beperkt om Andere mensen op te vangen die lijden onder een in hoofdzaak sociale problematiek en voor wie een intense ondersteuning ertoe kan bijdragen dat ze snel de straat verlaten.



59% van de opgevangen personen beschikt over een Belgische identiteitskaart, verblijfsstukken of een paspoort.



-54,5% van het opgevangen publiek verbleef minder dan 5 nachten gespreid over de hele winterperiode, voor in totaal 7,9% van de geboden nachtverblijven. --> Meer dan de helft van het opgevangen publiek bevindt zich in een acute noodsituatie, waarvoor geen langdurig verblijf vereist is. 9% van het opgevangen publiek (489 personen) verbleef minstens één nacht op twee in onze winterstructuren, en maakte hiermee gebruik van 46% van de geboden verblijven.



Een kleine regelmatige kern van bijna 500 personen - 9% van het opgevangen publiek – absorbeert zo goed als de helft van de geboden nachtverblijven, terwijl 3/4 van de opgevangen mensen slechts 15% van de totale geboden nachtverblijven gebruikten.



330 mensen verkeren in een toestand van extreme kwetsbaarheid. Eén nacht op straat brengt hen in onmiddellijk gevaar.

34

4. VASTSTELLING : DE VRAAG GROEIT 4.1. Algemene toename van de daklozenpopulatie op straat Wij stellen al meerdere jaren een algemene toename vast van de daklozenpopulatie in de Hoofdstad. De cijfers van het OCMW van Brussel over de « jaarlijkse evolutie van het aantal daklozen per steuntype en per adres » bevestigen deze trend met een aantal dat stijgt van 1.945 (waarvan 387 in opvangtehuizen) in 2010 naar 2.101 (waarvan 285 in opvangtehuizen) in 2012. Dat is een toename met 8%. Evolutie van de daklozenpopulatie geholpen door het OCMW van Brussel : Opvangtehuizen Referentieadres Transitwoning Leeft op Algemeen OCMW OCMW straat totaal

2012

285

428

29

1.359

2.101

2011

357

413

28

1.243

2.041

2010

387

386

26

1.146

1.945

Een belangrijke precisering : deze cijfers geven een indicatie die ver onder de realiteit van de daklozen in het Brussels Gewest ligt : ze omvatten niet de personen die worden opgevolgd door de OCMW's van de 18 andere Brusselse gemeenten en houden geen rekening met het publiek dat nooit voor hulp bij de OCMW's aanklopt (talloze toestanden gekend en vastgesteld door onze mobiele teams).

4.2.

Toename van de populatie gezinnen en alleenstaande vrouwen op straat

We stellen vast dat de groep alleenstaande vrouwen ( iedere avond worden tot 110 vrouwen opgevangen) blijft toenemen. De toename van dit aantal mag echter niet worden verbonden aan de verhoging van de wintercapaciteit. Want het aantal dakloze vrouwen is aanzienlijk lager dan dat van de mannen in Brussel en tot vandaag heeft Samusocial het zich kunnen veroorloven om nooit een nachtverblijf te weigeren als een vrouw hierom vroeg. De groep van gezinnen die in onze structuren worden ondergebracht, blijft ook groeien. Hun aantal verdubbelde tussen 2007 en 2012 van 115 naar 228 opgevangen gezinnen…

35

Grafiek 19 : Evolutie van het aantal ondergebrachte gezinnen 250

228

200 150

141

133

2008

2009

115

183

178

2010

2011

100 50 0 2007

2012

Hierbij moet worden opgemerkt dat deze cijfers geen referentie zijn voor het werkelijke aantal dakloze gezinnen in Brussel, die steeds talrijker zijn. Bij gebrek aan structurele plaatsen moet Samusocial helaas heel wat gezinnen weigeren die om onderdak vragen.

4.3.

Toename van het aantal Europese burgers uit Oost-Europa op straat

Wij stellen eveneens een constante toename vast van het aantal mensen afkomstig uit Oost-Europa die bij hun aankomst geen oplossing vinden om ergens te verblijven. Tussen 2008 en 2012 verdriedubbelde het aantal personen uit Oost-Europa dat door Samusocial wordt opgevangen van 620 tot 1886 personen. Na de uitbreiding van de Europese Unie naar het Oosten in 2004 en 2007 stelden onze teams op straat een verhoogde aanwezigheid vast van mensen uit die regio. Al verscheidene jaren kennen we eveneens een massale toevloed van Rom-families zonder oplossing voor onderdak op het grondgebied en voor wie vandaag geen integratieprogramma bestaat.

4.4.

Toename van het aantal mensen zonder papieren op straat.

Dagelijks zien we een toename van het aantal mensen zonder papieren die door de straten van de hoofdstad zwerven. Anderzijds wacht ook een groot aantal mensen die wij ontmoeten op hun regularisatie, zonder enig sociaal of familiaal netwerk om hen onderdak te verlenen.

4.5.

Toename van het aantal kwetsbare mensen

Door de toename van elke van deze bevolkingsgroepen staat Samusocial voor een verscheurende keuze : moeten we vrouwen en gezinnen weigeren weigeren als ze vragen om onderdak of moeten we kwetsbare en zieke mannen op straat laten als duidelijk is dat ze dringend opvang nodig hebben ? 36

Onze teams identificeerden 330 mensen die als extreem kwetsbaar kunnen worden gekenmerkt. Dit is een groep mensen voor wie een nacht op straat onmiddellijk gevaar inhoudt. Bij deze 330 personen vinden we gezinnen met kinderen, vrouwen in soms extreem moeilijke situaties (psychiatrische en lichamelijke pathologieën, zwangere vrouwen, drugsverslaafden, jonge meisjes op de vlucht, bejaarden…) die in grotere mate zijn blootgesteld aan agressie, diefstal en verkrachting, en kwetsbare, zieke en bejaarde mannen met vaak zware psychiatrische problemen (syndroom van Korsakoff, schizofrenie, seniliteit), die in onmiddellijk gevaar verkeren als ze de nacht op straat moeten doorbrengen.

37

5. OPEROEPEN EN AANBEVELINGEN 5.1. Een toename van het aantal structurele plaatsen

De grote uitsluiting neemt toe in de hoofdstad, maar het aantal structurele bedden – die het hele jaar beschikbaar zijn – voor sociale noodopvang bleef de voorbije tien jaar ongewijzigd. We zien het globaal aantal daklozen toenemen en vooral de groep gezinnen en alleenstaande vrouwen blijft aangroeien. De toename bij de alleenstaande vrouwen is zo sterk (elke avond vangen we meer dan 100 vrouwen op) dat we niet langer voor elk van hen een nachtverblijf kunnen waarborgen. Het aantal structurele plaatsen in de sociale urgentie moet absoluut toenemen om te vermijden dat we onmogelijke keuzes moeten maken tussen lichamelijk verzwakte mensen, alleenstaande vrouwen en acute noodsituaties. « Hoe leg je uit aan een alleenstaande vrouw dat ze buiten moet slapen omdat alle plaatsen al bezet zijn door mensen die kwetsbaarder zijn dan zij ? » Een maatschappelijk werker Grafiek 20 : Evolutie van het gemiddeld aantal dagelijks gefinancierde plaatsen sinds 2009 - Verglijking winter / niet-winter 900 765,8235294

800 700 548,0724638

600

481,1953125

500 414,2734375 400 300 200

110

110

110

100 0

110 opvangplaatsen en… 330 mensen in een bijzonder kwetsbare situatie Samusocial maakt zich ernstig zorgen over het lot van de 330 personen die zijn geïdentificeerd als bijzonder kwetsbaar en die in aantal de permanente noodopvangcapaciteit in Brussel vandaag ver overschrijden.

38

De nood aan een prioritaire opvang voor acute noodsituaties Omdat de capaciteit wordt ingenomen door kwetsbare mensen verminderen de opvangmogelijkheden voor acute noodsituaties (uitzetting uit de woning, brand, partnergeweld, …), waarin een doorgedreven begeleiding de mensen op korte termijn van de straat af zou helpen. Op het moment waarop we niet langer beschikken over de middelen om noodopvang te verzorgen voor deze mensen, dragen we bij tot een verdere toename van het aantal chronisch zwervende mensen, waardoor ook de behoefte aan plaatsen voor de volgende winter vergroot... Een vicieuze cirkel … « Als iemand uit zijn huis wordt gezet maar nog altijd werk heeft, dan moet hij een noodverblijf kunnen krijgen. Enkele nachten op straat volstaan om ook zijn job te verliezen …. En dan gaat hij in vrije val …» Een maatschappelijk werker. Als Samusocial een urgentiedienst met een permanente werking wil blijven, dan moet het een buffer van minstens 20 plaatsen kunnen waarborgen voor acute noodsituaties.

Aangezien we over een erkende permanente capaciteit beschikken van 110 plaatsen, ontbreken er dus ruim 240 structurele plaatsen bij Samusocial om effectief te kunnen werken als urgentiedienst voor daklozen in Brussel. Het is essentieel dat de capaciteit voor dringende sociale opvang bij Samusocial verhoogd wordt om de steeds verder oprukkende uitsluitingsproblematiek efficiënt te kunnen aanpakken.

 Uit de toename van de middelen die jaarlijks worden toegekend voor het Winterplan blijkt op contrastrijke wijze de omvang van deze problematiek en de nood aan meer structurele capaciteit. Met een toename van de permanente capaciteit : -kan een reële basisbegeleiding worden uitgebouwd, in een permanente omgeving, winter en zomer, tot de mensen van de straat af zijn. -kan de evolutie naar « chronische dakloosheid » in Brussel worden ingedijkt en de constante toename van de behoeften tijdens de winterperiode beperkt.  De 110 permanente bedden van Samusocial zouden enkel moeten dienen voor de opvang van noodsituaties, en niet voor situaties die veeleer als stabilisering kunnen worden gekenmerkt. Heel wat mensen worden als kwetsbaar geïdentificeerd, maar hebben eigenlijk behoefte aan een revalidatiebed. Het ontbreekt aan vernieuwende structuren zoals « stabiliseringscentra » of « centra voor noodrevalidatie » (op het raakpunt van het ziekenhuis en de noodopvang).

. 39

5.2.

Realisme in het besluit en de overeenkomst

Om een nauwkeurige kalender te kunnen naleven, moeten de verschillende actoren die gemandateerd zijn voor het beheer van het Winterplan geïnformeerd worden over de regels verbonden aan de interventie in een besluit en een overeenkomst die tijdig worden ondertekend en op grond waarvan de voorbereiding optimaal kan geschieden voor wat betreft de gebouwen, de logistiek, de communicatie, de aanwerving van personeel, de opleiding, de samenwerkingen enz. Anderzijds vraagt Samusocial ook een besluit en een overeenkomst : -die rekening houden met de reële behoeften en voorzien in een realistische initiële financiering. -die voorzien in de toewijzing van een bijkomend mobiel hulpteam (als instrument ingepast in de wintermaatregelen).

5.3.

Een onmisbaar gecentraliseerd operationeel beheer

Wij hebben vastgesteld dat gezien de verscheidenheid van de diensten waarin de wintermaatregelen voorzien en de versnippering van het verblijf over meerdere infrastructuren, een centrale coördinatie essentieel is om voor elk centrum de hele winter lang pertinente aanpassingen te kunnen doorvoeren. Deze realiteit staat haaks op de vraag van de Kabinetten van het Brussels Gewest om geen werknemers uit de permanente personeelsformatie in te zetten voor het Winterplan. Het lijkt ons inderdaad een illusie om in de praktijk een onderscheid te maken tussen de wintermaatregelen en ons permanent project voor sociale urgentie. Al onze diensten zijn immers geïntegreerd en de coördinatie van de verschillende structuren moet absoluut in handen zijn van ervaren medewerkers.

5.4.

Onvoorwaardelijk en kosteloos

Het onvoorwaardelijk karakter moet gewaarborgd zijn voor de wintermaatregelen. In periodes van winterkoude hoeft men niet te vragen naar de administratieve situatie van de aanvrager. Dat moet het fundamenteel beginsel blijven van humanitaire noodhulp. Het kosteloze karakter is essentieel, zelfs voor personen met een inkomen. Heel wat mensen zijn immers hun zin voor prioriteit kwijt en geven er de voorkeur aan de nacht buiten door te brengen veeleer dan een verblijfrecht te betalen.

5.5.

Een tweedelijnsnetwerk met soepeler toegangsvoorwaarden

Wij zijn voorstander van opvangtehuizen met soepeler toegangscriteria en waar een aangepaste opvang mogelijk is voor kandidaten die vaak meerdere tekorten vertonen met 40

een combinatie van problemen tot gevolg (verslavingen, psychiatrische problemen, schulden, medische problemen, enz.). De steeds hogere eisendrempel in de meeste opvangtehuizen maakt de toegang moeilijker voor een groot deel van de doelgroep die door de teams van Samusocial opgevolgd wordt. Als we willen samenwerken om daklozen van de straat weg te halen, dan moeten de toelatingscriteria die de opvangtehuizen hanteren versoepelen.

5.6.

Meer transit- en doorstromingswoningen

Het is belangrijk dat een beleid wordt uitgewerkt voor inschakelingswonen, zoals transitwoningen, wonen onder toezicht en collectieve woonsystemen. Het wonen onder toezicht en het beschermd wonen op zich zijn ontoereikend. Samusocial, maar ook de Conferentie van de 19 OCMW's klaagden reeds het schrijnend gebrek aan transit- en inschakelingswoningen aan in meerdere memorandums.

5.7.

Meer dagopvang

Er bestaat een nijpend gebrek aan diensten van dagbegeleiders die aanvaarden om verder te werken op de nachtelijke initiatieven van onze mobiele hulpteams door personen te begeleiden die vaak onvoldoende zelfstandig zijn om een uitdrukkelijke vraag te formuleren bij de sociale diensten. Tot vandaag wil nog steeds geen enkele dienst van straathoekwerkers zijn medewerking verlenen als de vraag voor begeleiding niet expliciet geformuleerd wordt door de persoon in kwestie.

5.8.

Een federaal humanitair plan als aanvulling bij het Gewestelijk plan in Brussel

Samusocial wijst op de nauwe betrokkenheid van Staatssecretaris De Block en van de Federale Regering bij de ontplooiing van een humanitair plan voor de daklozen in Brussel, ongeacht hun toestand. Als hoofdstad van het land oefent Brussel aantrekkingskracht uit op alle noodsituaties en ziet hierdoor de daklozenpopulatie sterk toenemen. Deze toestand vereist een federaal plan dat een onderdak kan waarborgen aan iedereen die tijdens de winter geen oplossing heeft om te wonen.

41

Samengevat voor punt 5. Oproepen en aanbevelingen:

1.

Een toename van het aantal structurele plaatsen

2.

Realisme in het besluit en de overeenkomst

3.

Een onmisbaar gecentraliseerd operationeel beheer

4.

Onvoorwaardelijk en kosteloos

5.

Een tweedelijnsnetwerk met soepeler toegangsvoorwaarden

6.

Meer transit- en doorstromingswoningen

7.

Dagopvang

8.

Een federaal humanitair plan in Brussel

42